1

3.6. Monnikelând op ’t Bildt FERZY 10-02-2016 Forige ferzy: septimber 2013, mutasys in road)

Inlaiding Fan wie waar dat monnikelând op ’t Bildt? Monniken hewwe al fóór ’t jaar 1200 stikken Billând met ’n seumerdyk, rienlinck, teugen normale floedhoogte fan de see beskermd en brúkt en beboerkt. (lees myn publikasys “ ’t Bildt al fan 1200 ôf bedykt, 1 en 2 “) De monniken deden dut om fersilting, ôfslag fan grônd en ’t fersúppen fan hur fee te foorkommen Groate stikken Billând worden deur monniken (lekebroeders) en pastoors brúkt om hur fee d’r op graze te laten en wait te ferbouwen foor ’t maken fan bôlen. De hertog fan Saksen belaai in july 1506 ‘n Landdag om met de brúkkers fan Billând in doe de gritenij ’t Bildt, tot ‘n fergelyk te kommen. Deuze brúkkers kinne onderferdeeld worre in partikulieren, edelen en Huisluiden, boeren. Die hadden metnander 96 morgen en de kerken/kloasters an de súdwestkant fan ’t Bildt 75 morgen. Derfan waar 13 morgen Priester Lande en 62 morgen Kircher Lande. Metnander waar dat (ongefeer) 171 morgen. D’r worde ôfstand daan fan hur lând foor 8 goudgulden de pondemaat. De Dievedyk, Súdhoekstermiddelweg, waar anlaid op/teugen de kwelderwâl der en had doe ok al lang as seumerdyk dienst deen om ’t anslibde lând te beskermen teugen de see.

Dut waar ‘n part fan de noemde 171 morgen lând, dat in 1506 ‘ferkocht’ worde an de hertog fan Saksen. D’r worde doe ok al metnander 448 morgen en 110 roede lând útgeven an o.â. Hessel van Martena. Maar meer naar ’t noorden toe liep dat âns. Mariëngaarde wou hur met groate persoanlike inspannings op de see wonnen lând niet ôfstaan want se beskouden de 550 morgen lând op ‘t (Oud) Bildt as hur aigendom.

1400 n Kr (Peter Vos/Egge Knol) Detail Kwelderwâl Dievedyk

2

De 550 morgen Monnikelând Deuze 550 morgen worre naamlik beskreven in ‘t Groot placaat en charter-

boek van Vriesland, uitgegeven door Georg Frederik thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (Leeuwarden 1768-1793; 5 delen, het enige algemene oorkondeboek betreffende de provincie Friesland, met alle officiële stukken uit de Friese rechtsgeschiedenis) is ’n belangrike bron over de geskidenis fan de Middeleeuwen foor sneupers.

Wer laai dat monnikelând op ’t Bildt? De ferdeling fan die 550 morgen over ’t Oud Bildt:

Je kinne ’t monnikelând ok in ’t lândskap herkinne an de tipise blokform. Om d’r feerder achter te kommen wer’t die 550 morgen op ‘t (Oud) Bildt laai, motte wy in ’t Charterboek II dúkke: Hier van belang is de tekst op bladsy 387: “Naest heuren voorfz. Convente gelegen” ’t Lând laai naast ’t kloaster Mariëngaarde.

CHB II 387 Feerderop staat “vyftehalff hondert” (is 450 morgen, SK) en “aen die westerzyde van der nieuwer Bildt, Leye Sluys (nou Ouwe-Syl, SK) over die diepte off zylroede, (an de westkant fan Ouwe-Syl en de Ouwe Rij, SK) ende omtrent hondert morgen aen die oosterzyde derzelver sluys ende diepte off zylroede,… “ (an de oastkant fan Ouwe-Syl en de Ouwe Rij, SK)

3

Ferdeling fan de 550 morgen lând op ‘t ‘Nieuwer Bildt’

Foor ’t Plak fan die 550 morgen motte wy opnij dat Charterboek II openslaan, nou op bladsy 386.

Gelukkig wete wy nou dat dut monnikelând alleen op ’t (nou) Oud Bildt lait, doe ‘Nieuwer Bildt.’ ’t Deur Mariëngaarde opaisen fan ’t recht op hur ‘aigen’ lând fan 550 morgen waar naar anlaiding fan de anlêg fan de seedyk in 1505, nou de Ouwe-Dyk.

CHB II 386

4

De 450 morgen monnikelând

Dut monnikelând mot dus an de westkant fan de Ouwe Rijd laid hewwe. Nageraden hew ik na ’n lange, intînsive stúddy antoane kinnen dat dut monnikelând as ’n lange, smâle, útrekte strook súd fan de Ouwe-Dyk laai, tussen Ouwe-Syl en Dykshoek. Lees o.â. myn publikasy ‘Bewizen foor de Westhoekstîns -1, novimber 2015 en “De Westhoekstins-2 ,’ ferzy jannewary 2016.

5

6

En wat kregen de monniken 'werom' fan kaizer Karel V?

Oud monnikebildt Mariëngaarde krijt krekt in 1519 met de giftbrief fan Karel V (Charterboek (CHBII, 386-388) fan hur recht op 550 morgen maar 116 morgen Oud Monnikebildt, na bemiddeling fan stadhouwer Roggendorf fan Luwt.

De abt fan Mariëngaarde, doe Paulus Boecholz, sloeg gau grînspalen bij de noordkant lâns (Kapershoek) om hur aigendom sichtber te maken. Wel mosten de monniken de Monnikebildtdyk onderhouwe, wat se niet altyd deden. Dut is ok gyn wonder, want de dyk waar dos ok foor ’n part met grônd fan hur seumerdyk (kadyk, rienlinck) anlaid. De noemde 450 morgen lând worde hur dus ôfnommen.

116 morgen Oud Monnikebildt (OMB)

Bron: CHB II bladsy 387: “block Bilde landen gelegen aan die oosterzyde

van den Nieuwe Leye Sluis, diepte off zylroede, groot” (116 morgen, SK)

7

Nij Monnikebildt In 1559 wort ‘t Nij Monnikebildt fan 245 morgen, noord-oast fan Ouwe-Syl, deur Mariëngaarde brúkt. Dat lând bleef in besit fan ‘t kloaster. Later, in 1600, na inpoldering fan ‘t Nij Bildt, komt dat lând bij de gemeente Ferwerderadiel. Na de gemeentlike herindeling in 1984 hoort ’t weer bij de gemeente ‘t Bildt. ’t Andere monnikelând op ’t Bildt waar, of al ferkocht of weggeven (súdwestlik op ’t Bildt dus)

Nij Monnikebildt Hoe fergong ’t de monniken feerder? Fral na de reformasy (1517) worde ‘t d‘r niet beter op foor de monniken. En na 1566, Beeldenstorm in de Lage Landen, ferset teugen de ferfolging fan de protestantse ketters, brak in 1568 de Tachtigjarige Oorlog út. In 1580 worde de katholike godsdienst ferboaden, na de misleerde poging fan Rennenburg om Frysland weer onder gesag fan de Spaanse keuning te krijen. Doe worden de kloasters opheven. De Staten fan Frysland nammen alle goederen onder hur beheer (konfiskasy). Kloaster Mariëngaarde worde ferwoest in 1578. In 1581 hoort Frysland bij de Republiek der Verenigde Nederlanden.

8

“Jim siene dat ’t Bildt dus al feul langer dan 500 jaar bestaat." Dat konstateerde gemeente-argifaris en ondersoeker/skriver/publisist Douwe Zwart al in syn artikel in de Bildtse Post fan 17 maart 2004. Hij skryft dan, eandsybeslút: “Soa sien jim maar dat ’t Bildt langer bestaat as at jim dinke en dat wy ankem jaar (2005, SK) ’t fait herdinke sille dat ’t dan 500 jaar leden is dat ’t Bildt bedykt worde (met ’n dyk fan 4,41 + NAP, SK) en niet âns” Jim hewwe nou leze kinnen, dat ok de monniken al fan 't jaar 1200 ôf Billând bedykt hadden met seumerdiken fan 1,60 + NAP. Wij bestaan al meer dan 800 jaar danksij ‘t noeste werk fan de monniken! D’r is ‘n prot lând deur George van Saksen fan de monniken ôfpikt, 171 morgen (Bildt-súdwest ) + 550 - 116 = 605. An monnikelând bleef over 116 morgen op ‘t Oud Monnikebildt + 245 op ‘t Nij Monnikebildt is metnander 361 morgen. Derom plait ik nou nag foor ’n standbeeld fan ’n monnik. ’n Mooi en loochys plak lykt my de Monnikebildtdyk, oastlik bútten Ouwe-Syl, bij de Oasterdyk. Eand

Ik hew sterke anwizings in ’t argyf fan de abdij fan Tongerlo fonnen dat de

Norbertijnen in Frysland hur doende houden met offînsive bedikings en ’t

opsetten fan waterskappen. ‘De Frise elite moet ze hier binnengehaald

hebben’, bij gebrek an ’n sintraal bestuur, burgerlik en kerklik. Dut skreef

Wilfried Ehbrecht al in syn dissertasy in 1968 over ’t Norbertijner kloaster

Wittewierum.

Prof. Hans Mol fan de Fryske Akademy skryft in ‘n artikel over

middeleeuwse kloasters en dykbou in Frysland: “Deze hypothese van

Wilfried Ehbrecht klinkt aannemelijk, maar het probleem is dat ze niet door

betrouwbare bronnen wordt ondersteund.“ Gelukkig hew ik dus wel

betroubere bronnen fonnen! Ok Prof. Mol is “in de loop fan de jaren

positiever gaan denken over de prestaties van de diverse kloosterorden op

het gebied van waterstaatsbeheer..” oa. ook in ’t boek Klaarkamp,

Erwin Boers, 2014 (blads. 63) en in eigen publikaties, boeken.

9

Een fan de belangrykste fiinsten in ’t argyf fan de abdij fan Tongerlo is de tekst die’t te lezen is in de BACKMUND Norbert , Monasticon Praemonstratense II, Straubing, Ottenkorschere, 1952, bladsy 154 .

Ik siteer hier ’t belangrykste in deuze kontekst, relevante part, fertaald út ’t latyn naar ’t Nederlands , deur broeder Michiel:

BACKMUND Norbert , Monasticon Praemonstratense II , Straubing, Ottenkorschere, 1952, bl 154 . “Friesland , dat de vrijheid hoog in het vaandel droeg, duldde moeilijk enige inmenging, zowel op burgerlijk als kerkelijk gebied. Ze hadden geen vorsten, maar hun land was een conglomeratie van landelijke republieken. Deze waren klein en talrijk, onderling onafhankelijk, met eigen rechten. Ze inden geen tienden ,.. “ De macht was in handen van abten, consuls en rechters, die vrij gekozen werden, kapiteins en “Grietmannen”. Van groot belang waren de organisaties tot het inpolderen van akkers en dijken om het land tegen overstromingen te beschermen. In de volkstaal “dykvesten”en “zylvestenijen, waaraan onze abdijen deel hadden.” Nag ‘s, der in Tongerlo deed ik ok de belangrike ontdekking, dat de Ouwe-Dyk froeger “Monnikendijk’ hytte. (ok o.â. Wumkes - E.J. Diest Lorgion 1843, Friesche Volks-Almanak - 1842, bladsy 93) De Frise adel kon sels gyn ‘krachtige beschermingsmaatregelen’ (Ehbrecht) nimme. En ‘t kustgebied laai d’r hier soa foor dat se met de bediking beginne konnen. (o.â. P.C.J.A. Boeles ‘Friesland tot de 11e eeuw’ bladsy 36 en myn publikasy “Stroomgat ’t Bildt.”)

10

Ik hew prebeert weer wat meer over ôns leefomgeving te weten te kommen met fral de folgende, ok betroubere waarnimmings:

- Ferkavelingspetroanen – meerdere kavels naastnander haaks op de seumerdiken. Dut hew ik fonnen in ’t lândskap en historise, topografise kaarten.

- Sedimintasystrukturen en booiemstrukturen bij de seumerdiken lâns en in de ouwe dykdeurbraken.

Erfaren, deskundige boeren hewwe mij al anboaden om met mij nag meer feldwerk te doen.

Ik hew ’n prot betroubere bronnen, soa as ouwe geskriften, andere literatuur, ok op internet brúkt. Ik sil feerder ondersoek doen, graag ok in samenwerking met de Universiteit Grunningen, Fryske Akademy en de prevînsjaal argeoloog om de noemde hypothese fan Wilfried Ehbrecht feerder te ondersteunen met betroubere bronnen. Ouwe-Syl, septimber 2013/10 febrewary 2016 Sytse Keizer, historikus, Ouwe-Syl