2.4 Tussenassen

Als een werktuig niet goed achter een trekker gekoppeld wordt, kan de tussenas kapot gaan. Met tussenassen gebeuren veel ongelukken. Maar wat is een tussenas, wat kun je ermee doen en hoe moet je hem onderhouden?

Tussenassen brengen energie over van de trekker naar het werktuig. In het spraak-gebruik heeft de tussenas diverse namen: tussenas, aftaktussenas, koppelingsas en aftakas. In dit boek wordt tussenas gebruikt.In deze paragraaf komen de onderdelen van de tussenas en het onderhoud aan de orde. Het onderdeel bescherming wordt apart besproken.

Een tussenas bestaat uit de volgende onderdelen:• een kruiskoppeling;• een profielbuis;• een bescherming;• veiligheidskoppelingen zoals slipkoppelingen, vrijloopkoppelingen en groot-

hoekkruiskoppelingen.

In figuur 2.44 zijn deze onderdelen weergegeven. Hieronder worden de onderde-len besproken.

Kruiskoppeling

De kruiskoppeling bestaat uit twee gaffels en een kruisstuk met vier lagers. De kruis-koppeling bevindt zich aan twee zijden van de tussenas en dient voor het maken van

tussenas

kruiskoppelingprofielbuis

beschermingveiligheids-

koppelingen

kruiskoppeling

bochten. Een gaffel is een tweebenige vork met daartussen een beweegbaar kruis. Het kruisstuk is een verbinding tussen twee gaffels.

figuur 2.44 Onderdelen van een tussenas

kruisstuk

Er zijn verschillende soorten gaffels: aansluitgaffels, buisgaffels en flensgaffels.

Aansluitgaffels worden gebruikt om de tussenas aan de trekker of de machine te monteren. Ook worden ze, samen met een buisgaffel, gebruikt voor het maken van

figuur 2.45 De kruiskoppeling bestaat uit twee gaffels en een kruisstuk.

figuur 2.46 Het kruisstuk

gaffels

een kruiskoppeling. En samen met een flensgaffel worden aansluitgaffels gebruikt voor het samenstellen van een groothoekkruiskoppeling.Buisgaffels vormen, samen met de aansluitgaffels en de profielbuis, de basis voor een tussenas.Flensgaffels worden gebruikt om de kruiskoppeling te verbinden met een slip- of vrijloopkoppeling.

In elke gaffel staat een gietnummer. Dit nummer is van belang als je een gaffel bestelt. Bij de bestelling moet je ook de uitvoering opgeven.

Profielbuis

Een tussenas bestaat uit twee in elkaar schuivende profielbuizen. Een profielbuis is gemaakt van staal en is zeer nauwkeurig gevormd en afgewerkt.

figuur 2.47 Diverse gaffels

De meest toegepaste profielbuizen zijn in figuur 2.49 afgebeeld.

De profielbuizen moeten elkaar minimaal 300 mm overlappen, om een optimale smeerfilm te behouden en scheuren te voorkomen. Hierdoor blijft de tussenas bij het laten heffen en zakken van een werktuig in elkaar zitten.

figuur 2.48 Een tussenas bestaat uit twee in elkaar schuivende profielbuizen.

figuur 2.49 De meest toegepaste profielbuizen.

profielbuizen

Bescherming

De Machinerichtlijn is een productveiligheidsregeling. In de Machinerichtlijn krijgt de tussenas bijzondere aandacht. De tussenas wordt gezien als een op zichzelf staande machine. Hij moet daarom voorzien zijn van veiligheidsstickers, een CE-markeringen een gebruiksaanwijzing in de taal van de gebruiker. De bescherming moet aan strenge eisen voldoen.

Machinerichtlijn

CE-markering

Tussenassen worden blootgesteld aan grote temperatuurverschillen. Het kunststof waarvan de bescherming is gemaakt, is weinig gevoelig voor die temperatuursver-schillen. Het knapt of verschrompelt niet.

De bescherming bestaat uit een beschermbuis en een beschermkap.Er zijn vier basismaten van beschermbuizen. De buitenbuis is ovaal, tegen het mee-draaien en voor het makkelijker in- en uitschuiven. Op de buitenbuis staat het type tussenas en de grootte van de beschermbuis vermeld. Tevens staat op de buis een trekker afgebeeld daar waar de buis moet worden aangesloten op de trekker.

Er zijn verschillende soorten beschermkappen:• de harde kap;• de zachte kap;• de balgkap.

figuur 2.50 Veiligheidsstickers

bescherming

beschermkappen

De harde kap wordt gebruikt voor standaardtussenassen. Voor tussenassen die veel onder een hoek werken (cirkelhooiers, maaiers) wordt de flexibele, zachte kap gebruikt. De balgkap is bedoeld als totale bescherming voor tussenassen die onder een hoek moeten werken op plaatsen waar grote kans is op wikkelen van gewas-sen (cirkelhooiers, maaiers). Daarnaast zijn er ook speciale kappen om aan te sluiten aan de machinezijde.

De gebruiker moet aandacht besteden aan de volgende punten.• Is er een zwarte ring aanwezig? De zwarte ring is een onderdeel van de

beschermkap en zorgt voor meer stabiliteit.• Is er overlap tussen beschermbuizen en aansluitingen? In alle werkstanden

moet de overlap van de beschermbuizen minimaal 50 mm zijn.• Zijn er borgkettinkjes aanwezig en zitten ze vast?• Zijn de lagerringen gesmeerd?• Zijn er beschadigingen?

figuur 2.51 De bescherming van een tussenas moet aan strenge eisen voldoen.

figuur 2.52 De bescherming bestaat uit een beschermkap en een beschermbuis.

Veiligheidskoppelingen

Om het gevraagde of maximaal toelaatbare vermogen van een machine of werktuig af te stemmen op de krachtbron (meestal de trekker), wordt er gewerkt met veilig-heidskoppelingen.

Het risico dat je een machine overbelast verschilt per machine. Een kunstmest-strooier zal niet snel overbelast worden, terwijl de kans dat een grondfrees over-belast raakt veel groter is. Dus als de grondfrees meer vermogen vraagt, levert de trekker dat. In figuur 2.54 staan machines genoemd die snel overbelast raken en machines die niet snel overbelast raken.

Er zijn verschillende soorten veiligheidskoppelingen: breekboutkoppelingen, elasti-sche koppelingen, slipkoppelingen, vrijloopkoppelingen en groothoekkruiskoppelin-gen.

figuur 2.53 Goede bescherming is noodzaak

figuur 2.54 Machines die snel en minder snel overbelast raken

BreekboutkoppelingenEen breekboutkoppeling is draairichting onafhankelijk, onderbreekt de aandrijving totaal en is herstelbaar door vervanging van de bout. Breekboutkoppelingen wor-den toegepast bij de aandrijving van een mixer of mestpomp en bij de aandrijving van een houtversnipperaar.

Elastische koppelingenElastische koppelingen zijn draairichting onafhankelijk. Ze hebben een schok- en trillingsdempende functie en worden toegepast bij kunstmeststrooiers.

SlipkoppelingenSlipkoppelingen beveiligen werktuigen of aan te drijven onderdelen tegen een te groot wordende kracht of belasting. Slipkoppelingen zijn er in diverse uitvoeringen: platenslipkoppelingen, sterslipkoppelingen en nokkenschakelkoppeling.Platenslipkoppelingen worden het meest gebruikt. Deze koppelingen vragen tevens het meeste onderhoud. Weet je dat het noodzakelijk is om de tussenas met slip-koppeling te controleren voordat je ermee gaat werken?

Een platenslipkoppeling is opgebouwd uit een aantal (frictie)platen die door veren op het ijzer worden gedrukt. Wordt de kracht te groot, dan zullen de slipplaten over de ijzeren platen glijden.

Platenslipkoppelingen moeten na een korte of lange rustperiode ‘gelucht’ worden. Dit houdt in dat je de veerspanning (belasting) tijdelijk wegneemt en dan de koppe-ling even in bedrijf stelt. De koppeling slipt door, zodat verklevingen en vuil worden verwijderd. Hierna kun je de veerspanning in de oorspronkelijke stand terugbren-gen. De koppeling is dan klaar voor gebruik.

figuur 2.55 Breekboutkoppeling

figuur 2.56 Elastische koppeling

breekboutkop-pelingen

elastischekoppelingen

slipkoppelingen

platenslip-koppeling

Tips voor het juiste gebruik van een platenslipkoppeling.• Zorg dat er geen vet of olie in aanraking kan komen met de frictieplaten.• Het gebruik van frictieplaten met asbest is verboden in verband met het wet-

telijke verbod op het gebruik van asbest.• De instelling van het koppel is in het huis van de koppeling geslagen, bijvoor-

beeld 150, dat wil zeggen 150 Nm.

Een sterslipkoppeling heeft twee draairichtingen. Bij overbelasting maakt deze kop-peling veel lawaai. Bovendien ontstaan er dan veel schokken en trillingen. Een slip-koppeling vind je bij een frontmaaier als beveiliging in de tussenas.

figuur 2.57 Diverse platenslipkoppelingen

figuur 2.58 Frictieplaten in een slipkoppeling

figuur 2.59 Sterslipkoppeling

sterslipkoppeling

Een nokkenschakelkoppeling heeft één draairichting. Bij een laag toerental is deze koppeling zelfherstellend. Bij overbelasting geeft de nokkenschakelkoppeling een eenmalig geluid. Bij een cirkelschudder vind je deze koppeling als beveiliging van de machine.

VrijloopkoppelingenVrijloopkoppelingen zijn draairichting afhankelijk. Ze zorgen ervoor dat het werk-tuig uit kan draaien als de aftakas van de trekker uitgeschakeld wordt. Bij een geremde tussenas is deze koppeling gemakkelijk aan te koppelen. Vrijloopkoppelin-gen worden gebruikt bij werktuigen waarvan bepaalde onderdelen een grote snel-heid hebben, bijvoorbeeld bij een cirkelmaaier of een grootpakpers.

GroothoekkruiskoppelingenAls de aftakasstompen van de trekker en het werktuig niet in een rechte lijn staan, kan het toerental van de tussenas onregelmatig worden. De trillingen die hierdoor ontstaan, veroorzaken extra slijtage aan tussenas en werktuig. Om dit te voorkomen wordt een groothoekkruiskoppeling gebruikt. Als de trekker en het werktuig wel in een rechte lijn staan, wordt een kruiskoppeling gebruikt.

De keuze voor een kruiskoppeling of een groothoekkruiskoppeling is afhankelijk van:• de hoek waaronder de tussenas continu moet draaien;• de maximale hoek die gemaakt moet worden;• de plaats van het aankoppelingspunt van het werktuig.

figuur 2.60 Nokkenschakelkoppeling

figuur 2.61 Vrijloopkoppeling

nokkenschakel-koppeling

vrijloop-koppelingen

groothoekkruis-koppeling

kruiskoppeling

Een kruiskoppeling wordt gebruikt als de tussenas continu draait onder een hoek van 25° of minder, als de maximale hoek tijdens het werk 45° is en als de maximale hoek in stilstand 90° is.

Een dubbelzijdige groothoekkruiskoppeling wordt gebruikt als de tussenas continu draait onder 25° of minder, als de maximale hoek tijdens het werk 50°/80° is en bij een maximale hoek van 80° in stilstand.

Bij het werken met een tussenas moet je ervoor zorgen dat de hoeken van de kruis-koppelingen gelijk zijn. Ook moeten de aftakasstompen van de trekker en het werk-tuig evenwijdig aan elkaar lopen. In figuur 2.64 zie je dat de tussenas op de goede manier is aangesloten als het werktuig in zijn (onderste) werkstand staat. Wanneer het werktuig opgetild wordt, liggen de aftakasstompen niet meer evenwijdig aan elkaar. Als de tussenas dan nog draait, zal het werktuig gaan ‘klapperen’ en ‘trillen’. Het gevolg is dat het werktuig of de kruiskoppelingen van de tussenas kapot gaan. In zo’n situatie, bijvoorbeeld bij het oplichten van de grondfrees, moet je de aftakas van de trekker uitschakelen.Een groothoekkruiskoppeling mag slechts gedurende korte tijd een hoek van 25° overschrijden. Als een groothoekkruiskoppeling langdurig of continu boven de 25° komt, verbranden de centreerplaten door onvoldoende smering.

figuur 2.62 Enkel- en dubbelzijdige groothoekkruiskoppeling

figuur 2.63 Gebruik groothoek

Een groothoekkruiskoppeling is geen oplossing als:• de tussenas continu werkt onder een hoek groter dan 25°;• de trekker en het werktuig verkeerd aangespannen zijn.Als de tussenas continu werkt onder een hoek groter dan 25° kan alleen door aan-passing van de constructie een onregelmatig toerental voorkomen worden.

In figuur 2.65 staan enkele voorbeelden van machines waarbij groothoekkruis-koppelingen worden toegepast.

Bij het gebruik van groothoekkruiskoppelingen zijn er extra aandachtspunten als je groothoekkruiskoppelingen vergelijkt met kruiskoppelingen.• Groothoekkruiskoppelingen bij 80° hebben ongelijkzijdige kruisstukken met

verschillende cupdiameter. • Bij onvoldoende smering van groothoekkruiskoppelingen kan extra slijtage

optreden.• Bij reparatie van een groothoektussenas moet je altijd binnenbuis GA, een buis

met kunststofcoating, en een bijpassende buitenbuis G monteren. Deze aandui-dingen staan in de buis.

• Er zijn verschillende typen beschermkappen. Bij de 80°-groothoekkruiskoppe-ling zit de beschermkap vast op de groothoek. Bij de kruiskoppelingen en de 50°-groothoekkruiskoppeling zit de beschermkap op de beschermbuis gemon-teerd.

figuur 2.64 Bij het opheffen van het werktuig moet je in deze situatie de aftakas van de

trekker uitschakelen.

Machines met een 80°−groothoek-kruiskoppeling

Machines met een 50°−groot-hoekkruiskoppeling

opraapwagensmengmestverspreidersopraappersen

cirkelschuddersbietenrooimachines

figuur 2.65 Machines waarbij groothoekkruiskoppelingen worden toegepast

Het onderhoud

Het onderhoud van de tussenas bestaat uit het regelmatig en op de juiste wijze sme-ren van de profielbuizen en de koppelingen. Ook de lagers van de beschermkappen hebben vet nodig om de tussenas probleemloos te laten draaien in de stilstaande bescherming. De controle van de lagers en de profielbuizen op speling en scheuren hoort tot het onderhoud.

Het regelmatig smeren van de diverse onderdelen verlengt de levensduur van de tussenas en verhoogt het gebruiksgemak. Bij normaal gebruik van de tussenas gebruik je standaardvet. Bij gebruik onder extreem hoge belasting is het aan te bevelen om kwalitatief hoogwaardig vet te gebruiken. Dit speciale vet is bij uitstek geschikt voor het smeren van groothoekkruiskoppelingen, slip- en vrijloopkoppelin-gen.Alle onderdelen dienen gesmeerd te worden voor het in gebruik nemen van de tussenas en na iedere acht bedrijfsuren. De beschermbuis vet je tijdens de winter-periode in tegen vastvriezen.

KruisstukHet kruisstuk met C-afdichting (standaard) moet gesmeerd worden na iedere acht bedrijfsuren. Het kruisstuk met S-afdichting (seizoensmering) hoeft maar één keer per seizoen gesmeerd te worden. Als de kruisstukken gereinigd zijn met de hoge-drukreiniger, moeten de kruisstukken direct doorgesmeerd worden.

De kruisstukken met S-afdichting zijn geschikt voor moeilijk bereikbare plaatsen. Deze kruisstukken zijn herkenbaar aan de brede zwarte afdichtringen.

figuur 2.66 De smeerpunten van de tussenas

figuur 2.67 Twee typen kruisstukken

smeren

ProfielbuisHet onderhoud aan profielbuizen bestaat uit smeren. Met schone en goed gesmeerde profielbuizen voorkom je extreem hoge schuifkrachten en vroegtijdige slijtage van profielbuis, gaffels en kruisstukken.

Aftakasstomp van de trekker/machineHet regelmatig schoonmaken en smeren van de aftakasstomp verhoogt het aan-sluitgemak van de tussenas en voorkomt slijtage.

Groothoek/centreerschijfBij onvoldoende smering lopen de centreerschijf en glijplaten droog en raken ze oververhit.

figuur 2.68 Smeren van de profielbuis

figuur 2.69 Sommige tussenassen hebben een smeergat in de beschermbuis.

Controleren en repareren van de bescherming

Draaiende tussenassen moeten voorzien zijn van een 100% veilige bescherming. Dit is wettelijk voorgeschreven. In het verleden zijn er in de landbouw veel ernstige ongelukken gebeurd met onvoldoende beveiligde tussenassen. De bescherming van de tussenas moet je dus regelmatig controleren en zonodig repareren. Hieronder worden de stappen besproken die je daarbij moet volgen.

In figuur 2.71 zie je hoe je een beschermkap demonteert en vervangt.

Demonteren en monteren van kruisstukken

Heel vaak gaan naaldlagerbusjes van kruisstukken kapot door te weinig smering. Ook als je scherp draait met de trekker ten opzichte van het werktuig, kunnen de naaldlagerbusjes of gaffels kapot gaan. Het is dus belangrijk dat je een kapotte kruiskoppeling kunt repareren. Vaak bestaat deze reparatie uit het demonteren en monteren van het kruisstuk. Dit kun je doen met of zonder speciaal gereedschap.

figuur 2.70 Onderdelen van de bescherming

bescherming

kruisstukken

figuur 2.71 De beschermkap wordt gedemonteerd en vervangen

Demonteren met speciaal gereedschapDe handelingen bij het demonteren van het kruisstuk met speciaal gereedschap zijn:• seergerring verwijderen;• naaldlagerbusjes uitdrukken;• naaldlagerbusjes verwijderen met SW 23 of SW 27 speciaal gereedschap.

Demonteren zonder speciaal gereedschapEen kruiskoppeling kun je ook demonteren zonder speciaal gereedschap. Hieronder wordt stapsgewijs beschreven hoe je dat doet.

figuur 2.72 Demontage van een kruisstuk

figuur 2.73 Speciaal gereedschap voor het verwijderen van

naaldlagerbusjes uit kruiskoppelingen

1 Smeer eerst het kruisstuk door met een vetspuit. Dit voorkomt dat bij het demonteren de naalden uit de naaldlagerbusjes vallen.

2 Verwijder de vier seegerringen met een seegerringtang.

3 Leg één gaffel op de geopende bankschroef. Tik met de hamer de andere gaf-fel naar beneden, zodat het naaldlagerbusje naar beneden komt.

4 Klem het teruggeslagen naaldlagerbusje in de bankschroef en tik de gaffel er vanaf.

figuur 2.74 Met een seegerringtang verwijder je de seegerringen.

figuur 2.75 Eén gaffel boven op de bankschroef

figuur 2.76 Klem het naaldlagerbusje in de bankschroef.

5 Verwijder de overige naaldlagerbussen op dezelfde manier.6 Maak de kruiskoppeling goed schoon.7 Maak ook de spiebanen goed schoon.8 Monteer een nieuw (ander) kruisstuk met naaldlagerbusjes.

Zet het kruisje in de ene gaffel.

Druk een naaldlagerbusje in de gaffel en schuif het kruisje erin.

Druk met behulp van de bankschroef en een moer het naaldlagerbusje zo ver in de gaffel dat de borgveer (= seegerring) er in geplaatst kan worden.De andere naaldlagerbussen monteer je op dezelfde wijze.

9 Smeer de kruiskoppeling door met de vetspuit.10 Maak de buitenkant van de kruiskoppeling schoon.

figuur 2.77 Monteer een ander kruisstuk.

figuur 2.78 Druk een naaldlagerbusje in de gaffel.

Voor het bestellen van het juiste kruisstuk gebruik je het gietnummer in de gaffel. De eerste twee cijfers van het gietnummer zijn gelijk aan de eerste twee cijfers van het bijbehorende kruisstuk.

Gaffels kunnen op verschillende manieren beschadigd zijn. Hieronder volgt een lijst met beschadigingen en de mogelijke oorzaken ervan.

De gaffelbenen zijn verbogen door:• een te lange tussenas;• stroeflopende profielbuizen ( te hoge axiale krachten);• de machine in transportstand in bedrijf te stellen.

De gaffelbenen zijn verdraaid door:• overbelasting (hoog aanloop- en afremkoppel).

figuur 2.79 Een gaffelbeen is verbogen.

figuur 2.80 Een gaffelbeen is verdraaid.

De gaffelbenen zijn beschadigd door:

• een te grote hoek bij een draaiende tussenas.

De naaldlagerbussen zijn blauw uitgeslagen door:• een naaldlagerbus die draait in het gaffeloog;• het ontbreken van smering;• een te hoge vermogensoverbrenging;• het werken onder een te grote hoek.

De geleidingsonderdelen (kogelhals, naaf) zijn gebroken door:• met geweld de toelaatbare hoek te overschrijden tijdens het rangeren respec-

tievelijk in bedrijf stellen;• het middenstuk van de kruiskoppeling dat onderdelen van de trekker of het

werktuig heeft geraakt.

figuur 2.81 Een gaffelbeen is beschadigd.

figuur 2.82 De naaldlagerbus is blauw uitgeslagen.

figuur 2.83 Een geleidingsonderdeel is gebroken.

De koppelingssnelsluiting loopt stroef door:• een vervuilde snelsluiting (ontbreken van onderhoud);• een beschadigde snelsluiting (verkeerd gebruik, geweld);• een beschadigd borggedeelte, een te lange tussenas.

Opdracht 2.5 Vragen

a Uit welke onderdelen bestaat een tussenas?

b Wat is de functie van een kruiskoppeling? Wat zou er gebeuren als er geen kruiskoppeling aanwezig zou zijn in de tussenas?

c Hoeveel naaldlagerbusjes zitten er in een kruiskoppeling?

d Wat gebeurt er als een profielbuis niet goed gesmeerd wordt?

e Waaruit blijkt dat de bescherming van de tussenas aan de normen voldoet?

f Waarom moeten de lagerringen van de bescherming gesmeerd worden?

g Wat is de functie van een slipkoppeling?

h Noem drie soorten slipkoppelingen.

i Welk onderdeel wordt beschermd door een veiligheidskoppeling te gebruiken?A de motor van de trekkerB de machine achter de trekkerC de kruiskoppelingD de tussenas

j Wanneer wordt een breekboutkoppeling gebruikt?

k Wat is de functie van een vrijloopkoppeling?

l Waarom wordt een groothoekkruiskoppeling gebruikt?

m Wat is het verschil tussen een kruiskoppeling en een groothoekkruiskoppeling?

figuur 2.84 De koppelingssnelsluiting loopt stroef.

n Waarom mag een aftakas met groothoek maar kortstondig onder een hoek draaien?

o Noem twee oorzaken van beschadigde gaffels.

p Noem twee oorzaken van beschadigde naaldlagerbussen.