24 bijzondere wandeltochten Wandeling 1: Stratumse Heide ... · Dommel en Keersop (4, 8 of 10 km)...

Bijzondere wandelroutes | pagina 1

24 bijzondere wandeltochtenIn vier jaar tijds, van 2011 tot 2014, heeft Ab Stevels ons meegenomen op vierentwintig mooie wandelingen in de regio. Hij verkende het gebied binnen een straal van 12 km rondom Eindhoven, zoals op onderstaand kaartje is te zien.

Daarmee heeft hij veel PVGE-ers een groot plezier gedaan. Men vraagt zelfs of wij een heruitgave in boekvorm willen overwegen, maar dat blijkt geen haalbare kaart. Wel kunnen wij de beschrijvingen nu op onze website www.pvge.nl plaatsen.

Ab, heel hartelijk bedankt!

22

10

16

21

08

17

07

15

19

12

1820

11

091314

0102

03 23

24

05

0604

Wijzigingen? Aanvullingen?De tijd staat niet stil, en er verandert dus vaak iets in onze omgeving. In 2016 zijn de buslijnen gewijzigd en deels hernummerd. Dit is in deze beschrijvingen al verwerkt.

Ook zullen er andere details in de praktijk anders kunnen blijken dan hier beschreven. Wij hopen dat dit niet leidt tot 'modderschoenen'. Wel stellen wij het op prijs als u dergelijke zaken aan ons doorgeeft, zodat wij de beschrijvingen kunnen aanpassen en andere wandelaars kunnen waarschuwen!

Misschien heeft u ook mooie foto's gemaakt, onderweg, die wij mogen gebruiken?

Wandeling 1: Stratumse Heide en Gijzenrooi (5, 7, of 9 km)

Wandeling 2: Gestels Broek, het Gat van Waalre ende HighTech Campus (3, 8 of 11 km)

Wandeling 3: Strijpse Kampen en het Beatrixkanaal(6, 8 of 12 km)

Wandeling 4: De Grote Beek (3 of 6 km)

Wandeling 5: Dommelbeemd, Bokt en Oude Gracht(5, 9 of 13 km)

Wandeling 6: Hooge Heide, IJzeren Man, Eckarts Bos, Urkhovense Zegge (5, 6, 9 of 14 km)

Wandeling 7: Bomen in Eindhoven (1) (4 of 8 km)

Wandeling 8: Bomen in Eindhoven (2) (4, 6 of 10 km)

Wandeling 9: Aalst en Achtereind (6 of 10 km)

Wandeling 10: Best en Nieuwe Heide (6 of 10 km)

Wandeling 11: Veldhoven, Toterfout, Zandoerle(6 of 10 km)

Wandeling 12: Geldrop (5 of 10 km)

Wandeling 13: Hoge Duin, Cantaven en Loon (5 of 10 km)

Wandeling 14: Dommelbeemden, Vlasroot, Run (4, 6, 9 of 12 km)

Wandeling 15: Nederwetten, Breugelse Beemden enHooidonk (6 of 9 km)

Wandeling 16: Grootmeer, Kleinmeer en Buikheide(3, 5 of 9 km)

Wandeling 17: Heeze en Strabrechtse Heide (6 tot 13 km)

Wandeling 18: Sandermannen en Groote Heide(5, 8 of 10 km)

Wandeling 19: Nuenens Broek (4 of 6 km)

Wandeling 20: Dualisme in Valkenswaard – Noord (4 of 9 km)

Wandeling 21: Straten, de Mortelen en Notel (4, 8 of 10 km)

Wandeling 22: Dommel en Keersop (4, 8 of 10 km)

Wandeling 23: Monumenten in Eindhoven, I (7 km)

Wandeling 24: Monumenten in Eindhoven, II (7 km)

Deze routeschetsjes geven slechts een globale indruk. Enkele jaren geleden beschikten wij nog niet over een GPS-routeplotter op onze smartphone!

pagina 2 | Bijzondere wandelroutes

Vertrekpunt: einde Heezerweg, Eind-hoven Stratum, bij het informatiebord.Parkeren: parkeerplaatsje ter plaatse.Openbaar vervoer: buslijn 12, halte Kanunnikensven, 50 m teruglopen naar Heezerweg.De beschreven wandeling is 9 km. Twee mogelijke verkortingen zijn in de tekst cursief aangegeven.

Bijzondere wandelroutes

Wandeling 1Stratumse Heide en Gijzenrooi (5, 7, of 9 km)

hoge zeedennen met hun harsige takken, dito kegels en lange naalden. Ideaal om een vuurtje te stoken en dat gebeurde ook. Nu denk ik anders: geschikt als milieuvriendelijke aanmaakblokjes voor de open haard...

Bij een omgevallen boom rechtsom; de zandverstuiving van weleer is nu vrijwel geheel begroeid. Grote ‘graafprojecten’ zijn er niet meer te zien, of toch? Zelf voer ik ze nog steeds uit, niet hier overi-gens, met kleinkinderen, een voortreffelijk alternatief voor spelcomputers. Links aanhouden, rechts bij omgevallen boom. Hier staan Amerikaanse eiken; zijn ze geplant of ‘zomaar’ daar gekomen, het is niet duidelijk. Rechtdoor, uiteindelijk toch rul zand. Bij de boom met een mysterieus geel gekleurd metalen plaatje links af tot aan het hek dat het begrazingsgebied omheint. De ultieme poging om iets van werkelijke heide te redden. Het resultaat is redelijk.

Begrazingshek volgen in oostelijke richting tot aan het toegangshek. Vanaf hier (linksaf) is het mogelijk om in rechte lijn terug te lopen naar het uitgangspunt – de oude Heezerweg. Wat ooit een breed, mul en wat smoezelig spoor was is nu een leuk zelfs wat slingerend geval; de moeite waard en niet alleen vanwege verkorting van de wandelafstand (4 km korter).

Voor een langere afstand echter rechtsaf, het hek door; er zijn nu rode pijlen, die blijven volgen. Op een gegeven moment gaat het linksaf; op de hoek kijken drie runderen toe terwijl ik stilsta. Zie hei, maar

Meer dan vijftig jaar heb ik gedacht dat het hoogste huisnummer van de Heezerweg nummer 415 is. Niet juist, het blijkt nummer 491 te zijn. De houten woningen van vlak na de oorlog aan de andere kant staan er nog; gedeeltelijk zijn ze gemoderniseerd. Verdwenen is de hangar van de Eindhovense Aero-club (een voormalige loods van de Wehrmacht) en ook het houten Neder-lands Hervormd kerkje is er niet meer.

De Stratumse Heide is er in volle glorie, alle gedumpte afval is door het Brabants Landschap opgeruimd.

Direct na het informatiebord rechtsaf. De heide is inmiddels volledig begroeid; grote eikebomen, veel paddestoelen. Twee maal rechts aanhouden en het Kanunnikens-ven komt spoedig in zicht. Kanunnike is een lokale naam voor een veenbessoort; deze groeit op het sponzige moseiland in het midden van het ven. Als jongens hebben we geprobeerd met behulp van dode takken dat eiland te bereiken. Het resultaat was meestal natte voeten maar eenmaal is het in een droge zomer (1959) gelukt. Lopend langs de noordkant van het ven is te zien dat er nog steeds schuch-tere pogingen worden ondernomen. Of de vangst van stekelbaarsjes wel succesvol is, is niet vast te stellen - de verwonde-ring hoe die visjes in zo’n geïsoleerd ven kunnen komen blijft.

Het pad buigt om het ven heen en loopt verder langs de zuidkant. Aan het einde ervan rechtsaf en dan meteen links een vrij onbeduidend pad op. Hier groeien

het geluid van de snelweg die verder lopen richting Heeze onmogelijk maakt, domineert. Een ander land, ik zal er nooit aan wennen. Maar het verleden is ook niet alles.

Op het pad een grote overgang van heide naar cultuurlandschap. Hoogte-verschil, een breuklijn ergens diep onder de grond? Op naar knooppunt 8. Vanaf hier kunt u ook via knooppunten 78 en 82 terug naar het vertrekpunt. De wandeling is dan 2 km korter.

Rechtdoor gaat het naar Gijzenrooi, een van de Zesgehuchten. De andere zijn Riel, Hoog Geldrop, Hulst, Genoenhuis en Hout.

Op de asfaltweg blijven, dan linksaf bij rode pijl. Kinderen rommelen in sloot-jes, emotie, toch geen ander land. Even verderop drie Brabantse knollenpaarden in een wei; op de achtergrond de kerk van Zesgehuchten. De auto’s die op de weg daartussen razen zie ik even niet. Pad door het koolzaad, rechts, links en weer rechts. Waar de geasfalteerde weg naar rechts buigt naar links. Dit zijn de bolle akkers van Riel. Links ligt de Zegge zelf. Probeer daar naar toe te komen, maar moet terug naar het pad, het is even ondoordringbaar als vroeger, het zal dus nooit lukken. Alsmaar akkers, even zon, uiteindelijk bij het fietspad rechtsaf naar knooppunt 78. Door naar 82, let niet op die lelijke sparren. Rechtdoor, een over-daad aan paddestoelen, op een gegeven moment linksaf en terug over de oude Heezerweg. Daar in noordelijke richting terug naar het uitgangspunt.

Eet wat in de fritestent op de hoek van de Heezerweg en de Floralaan West. Per-mitteer mij een biertje. Moet dat dan wel op een openbaar bankje naast de snack-bar opdrinken, mag niet op het terras. Wat een luxe!

Ab Stevels


Vertrekpunt: parkeerplaats aan het eind van de linkertak van de Hunenborg, Eindhoven/Gestel

Parkeren: ter plaatse (5655 JM).

Openbaar vervoer: buslijn 16, uitstap-pen bij halte Ulenpas. Ongeveer 100 m teruglopen richting stad en rechtsaf de Hunenborg in naar het vertrekpunt.


Wandeling 2Gestels Broek, het Gat van Waalre en de HighTech Campus (3, 8 of 11 km)

water diep. Om dezelfde reden is het ijs in de winter meestal onbetrouwbaar, temeer daar ‘t Werdje er doorheen loopt.

Rechts is de Dommel. Een paar jaar geleden heeft die een natuurlijker loop teruggekregen. Ondanks veel (mijns inziens onnodige) vernielingen lijkt het eindresultaat goed. De ijsvogel is terug, ook de zilverreiger en de ruigpootbuizerd waren te zien. Ter geruststelling van de echte vogelkenners: bevestigde waarne-mingen! Zelfs nijlganzen lijken hier een permanente verblijfsvergunning te hebben gekregen.

Aan het eind van de plas het fietspad op tot aan knooppunt 84. Hier is het zoge-naamde Afwateringskanaal dat tevens de voeding is van het Beatrixkanaal. Rechts de brug over en direct rechts weer een bruggetje over. Bij het bord ‘waterwinge-bied’ linksaf . Hier is het opeens - afgezien van het verkeerslawaai - een landelijk gebied. Na korte tijd duikt echter links een hek van de High Tech Campus op. Hierdoor is een bosje waar ooit de zeld-zame zomerschroeforchis voorkwam nu van de buitenwereld afgesloten. Vanwege de schrik over die barse deur dan maar meteen rechtsaf. Vervolgens - weliswaar in rechte lijn - door een afwisselend land-schap (ongeveer een kilometer), vlak voor het pompstation voor rioolwater rechts

aanhouden. Voor de ‘roostergoed reiniger’ (zo heet het echt bij het Waterschap!), respectievelijk ‘krooshekreiniger’ (in de handel) linksaf op een modderig pad dat uitkomt onder de viaducten van het ver-keersplein de Hogt.

(U kunt hier ook via de brug over de Dommel gaan en langs de west-, res-pectievelijk noordkant van de slibvang teruglopen naar de parkeerplaats. De lengte van de wandeling is dan 3 km.)

Na het passeren van de zeven viaducten linksaf. Deze modderige kale vlakte zal in het kader van natuurherstel weer worden beplant. Om naar het natuurterrein de Hogt te komen moet een inmiddels gegra-ven sloot worden overgestoken. Door wandelaars is ongeveer 50 m oostelijk van de laatste tunnel (ter hoogte van een verkeersbord bij de weg) een primitief bruggetje gebouwd. De achterkant van het terrein kan ook worden bereikt door naar de weide door te lopen en daar de (drogere) sloot over te steken.

Dit is de achterkant van het vroeger heideachtige terrein van de Hogt dat door Natuurmonumenten in 1929 is aange-kocht. Inmiddels is het begroeid en ligt het er bij al dat verkeersgeweld wat onwezen-lijk bij. Aan het eind rechtdoor, vlak voor het woonwagenkamp naar links en na 50 m rechts. Opeens doemt het ‘Gat van Waalre’ op, ook al een voormalig zandwin-ningsproject. De hele noordkant langs-lopen; op de hoek een mooi gezicht op oud en nieuw Waalre. De bocht om en na ongeveer 50 m naar links een zandheuvel over. Aan de andere kant liggen in het pad zes cirkelvormige waterplassen op een rij. Lang nagedacht over de reden van deze configuratie. Niets kunnen bedenken.

Het zit nog steeds ergens in je achter-hoofd. Ga de Blaarthemseweg af, over de brug van het Afwateringskanaal, voorbij Wasserij de Vries, links de Ontginnings-weg op, passeer autosloperij Jannes en ga ergens voorbij de ingang naar de ijsbaan weer links regelrecht het moeras in. Het Gestels Broek bestaat niet meer in die vorm. De rode beuk op de binnen-plaats van de wasserij staat nu prominent aan de Karel de Grotelaan, de autosloperij is omgetoverd in een hofje. Van de ijsbaan resteert alleen de discussie of die nu ‘FiFi’ dan wel ‘ViVi’ heeft geheten, vermoedelijk het laatste.

Her en der in de woonwijk staan nog grote populieren; ook bij het startpunt van de wandeling, de parkeerplaats aan het einde van de linkertak van de Hunenborg. Ga vanaf daar de waterloop 't Werdje over. Een bord noemt dit gebied ‘de Klot-putten’. Dit duidt er op dat hier in een ver verleden turf werd gestoken. De plassen van nu zijn echter het gevolg van zandwin-ning ten bate van de aanleg van de Poot van Metz. Dertig meter voorbij het bord is knooppunt 8, hier direkt links en bij de plas naar rechts. De nieuw aangelegde natuur heeft zich al aardig ontwikkeld. De plas zelf is aantrekkelijk voor opblaasbootjes – zwem- of drijfkunst van kleinkinderen is wel vereist - vanwege de afgraving is het

Roostergoed reiniger


Munitie spoorlijn

Vijver Hanevoet

Links ligt een klein heideveldje, verderop een wat groter veld. Zo te zien is er een grote inspanning nodig om de grove dennen hier weg te houden. Eiken op de heide mag hier kennelijk wel en ook die kunnen uiteindelijk niet gestopt worden, ze worden al aardig (te) groot.

Aan het einde rechtsaf en vervolgens na het bos met Corsicaanse dennen naar links. Vlak bij knooppunt 48 is links nog het tracé van de door de Duitsers in WO II aangelegde munitiespoorlijn te herken-nen. Deze diende om op vliegveld Wel-schap gestationeerde bommenwerpers te bevoorraden. Via Aken, Luik en Hasselt gingen de treinen over de voormalige spoorbaan naar Eindhoven; de aftakking naar Welschap was hier vlakbij. Vanuit hier langs het fietspad in zuidwestelijke

richting; na circa 200 m linksaf en hele-maal doorlopen tot de Ansbalduslaan/ Willibrorduslaan en dan linksaf naar het Stationskoffiehuis.

(Vanaf knooppunt 48 kunt u de wande-ling 3 km bekorten: in noordoostelijke richting gaan, en bij de tunnel onder de A2 weer aansluiten op de route.)

Al dan niet na een pauze terug over de oude spoorbaan (dit stuk is in 1959 opge-heven). Deze gaat pal noord. Na 1,5 km wordt de Burgemeester Mollaan bereikt, linksaf, rechtsom tot aan het viaduct onder de A2. Bij de eerste ingang de High Tech Campus in (niet in het weekend toeganke-lijk) en meteen naar rechts. Dit door uit zijn krachten gegroeid eikenhakhout geflan-keerde voetpad leidt naar de voormalige

NatLab-boerderij. Hier plachten jonge en veelbelovende medewerkers zich te ver-kleden voor de NatLab-voetbalcompetitie op het nabijgelegen veld. Gezwoegd in roemruchte teams als ‘de Oplichters’ en de ‘Kroonbriljantjes’, uitgeput na afloop ook al was de wedstrijd maar 2 keer 20 minuten. Wel veel plezier en een gevoel van bij elkaar te horen op een manier die bij bedrijven niet meer bestaat. Rechtdoor, de vijver over. Het monsterlijke octrooige-bouw is weg. De rode stoelen bij de ‘Strip’ zijn briljant, ze geven de gelegenheid voorbijgangers te observeren. Troostrijk, diezelfde wat wazige blik, diezelfde manier van lopen en diezelfde mallotige boeken-tasjes, er is niets veranderd in dit opzicht. De uitmonstering met grijze broek/blauwe blazer/wit overhemd en rode das is echter uitgestorven en ook stemmig ribcord met coltrui zijn verdwenen. Nu ook ongeveer 25% vrouwen. Verderop ligt het gebouw WB met zijn eerbiedwaardige loopplank. Het is nu HTC 37. Naar links voorbij de ‘koffiekamer’, nu een wat onduidelijke bibliotheek. Rechtsaf langs het voorma-lige WY en vervolgens weer naar links. Na de parkeergarage naar rechts en links aanhouden. De weg oversteken. Bij het tracé van een voormalige zandweg (voor het kinderdagverblijf) komt de konings-varen nog steeds voor. De achteruitgang waar zoveel jaren in de ondernemingsraad vruchteloos over is gediscussieerd, is er toch gekomen, we maken er dank-baar gebruik van. Vervolgens naar links en de brug over het Afwateringskanaal over. Door direct achter de bebouwing te lopen,kan het fietspad worden vermeden. Ook de noordkant van de grote plas heeft aardige vergezichten. Nu in januari zijn de wilgetakken al goudgeel; verwondering. De parkeerplaats lijkt onwezenlijk maar toch het eind van de tocht.

Ab Stevels

De beschreven wandeling is 11 km. Twee mogelijke verkortingen zijn in de tekst cursief aangegeven:

• Alleen het eerste deel volgen, tot de viaducten bij de Hogt (totaal 3 km).

• In de buurt van de vroegere munitie-spoorlijn, bij knooppunt 48, een stuk afsnijden (3 km korter).


Vertrekpunt: Loeffstraat/Simon van Leeuwenstraat (achterzijde sporthal Lievendaal), Eindhoven/Strijp.

Parkeren: ter plaatse (5652 PK).

Openbaar vervoer: buslijn 513, halte Loeffstraat / sporthal Lievendaal.


Wandeling 3Strijpse Kampen en het Beatrixkanaal(6, 8 of 12 km)

dingen zijn niet altijd te vermijden. De start van de wandeling is op het plein-tje dat door de Loeffstraat en de Simon van Leeuwenstraat wordt ingesloten. In deze laatste straat in NW richting lopen, linksaf de Peckiuslaan in en aan het einde rechtsaf de Welschapsedijk op. Vervol-gens onder de A2 door, de ‘Jachtenver-eniging Beatrix’ en het woonwagenkampje voorbij en direct daarna links. Dit fietspad buigt rechtsom en loopt dan parallel aan het Beatrixkanaal. Het is echter aardiger om op het wandelspoor een etage lager te lopen; de natuur dringt zo beter tot je door en Meerhoven aan de overkant reduceert tot alleen wat witte schimmen.

Na ongeveer 1 km, voorbij de nieuwe fietsbrug, brug rechtsaf; aan het eind van dit weggetje ligt een laatste restant van de grote heide van weleer. Mooi maar wat al te klinisch boomvrij gehouden. Het ver-volgpad naar de Vensedijk ligt vol rommel, dus maar terug naar het kanaal en verder in NNW richting. Dit is het domein van de wielewaal, een typische vogel.

Onder de Anthony Fokkerweg door op naar wandelknooppunt 72. Hier zijn er verschillende opties: terug langs dezelfde route (de totale afstand is dan 6 km) of langs het kanaal tot aan de Oirschotsedijk en weer terug naar knooppunt 72 (2 km extra). Dit kanaalgedeelte is in maart bijzonder mooi, bloeiende elzen en wilgen,

een zoetzure geur en zowaar... een schip, er wordt nog gevaren!

De hoofdvariant van de wandeling is echter rechtsaf, de Landsard op. Die loopt door een traditioneel ontginningsgebied; afwisselend bos en velden. Deze weg door een ‘bucolische campina’ is tegen-woordig wat verstoord door intensiever verkeer dat naar de luchthaven gaat. Aan het eind rechtsaf, onder de A2 door in zuidoostelijke richting. Rechts ligt ‘ de Mispelhoef’.

Verderop rechts een mooi beeld van de Strijpse Kampen, om 11.00 uur op 3 maart nog gehuld in een wazige mist. In

De wielewaalDe bomen aan de kanaalkant zijn voor deze soort de geschikte habitat. Ze zijn wel hoog maar het bladerdak laat veel licht door. Hier kan het liedje dat velen van ons op de lagere school moesten zingen eindelijk (in de zomer!) in praktijk worden gebracht: kom mee naar buiten allemaal, dan zoeken wij de wielewaal.

Dit vereist wel een aparte lichaams-houding; ook groen-geel onderschei-dingsvermogen is van belang. Wat de onderwijzer nooit verteld heeft is dat je door dit gezoek van het rechte pad kan afraken! Hier bij het kanaal is dit echter onmogelijk. Daarom een gepast ‘dudeljo’ (en anders niet).

BeatrixkanaalHet graven van het Beatrixkanaal is al in 1930 gestart. Door de economische crisis, geldgebrek en de oorlog (zowel in 1940 als in 1944 verwoestingen) is het pas in 1946 definitief in gebruik genomen. Het is altijd een vaarweg voor schepen met beperkt laadvermo-gen gebleven. In 2012 is echter een verdieping gepland.

Het kanaal is gegraven in lemige zandgrond; een ideale plaats voor bijzondere planten zoals de welriekende nachtorchis. Ook zijn hier in het najaar altijd veel paddenstoelen te vinden.

Ooit werd de uitgestrekte heidevlakte die zich in een soort ruitvorm tussen Strijp, Wintelre, Oirschot en Best bevond de Strijpse Kampen genoemd. Beplanting, ontginning en het graven van het Beatrix-kanaal hebben aan de ontwikkeling van natuurwaarden bijgedragen. Legerplaats Oirschot, de A2 en de A58 en Eindhoven Airport hebben er afbreuk aan gedaan. Met een goede wandelroute is in dit gebied veel moois te zien maar lelijke


De Mispelhoef

De Mispelhoef is gebouwd als herberg en ‘paardenuitspanning’ bij de aanleg van de Oirschotsedijk in 1772 – 1776. Later, onder Philipsbewind, was het een theetuin maar nu kunnen des-gewenst de alcoholica weer rijkelijk vloeien. Het buurtschap Mispelhoef viel onder de gemeente Woensel; daarom liep de Eindhovensedijk (zo heette de weg merkwaardigerwijs) naar het buurt-schap Lijmbeek in Woensel en niet naar de stad; Strijp kwam er al hele-maal niet aan te pas.

'Goed voor body and soul’Van het doen van research word je moe. Althans ik. De geraadpleegde bedrijfsarts vond niets en adviseerde mij om ter afwisseling een zware sport te gaan doen bijvoorbeeld rugby. Zo gezegd zo gedaan; bij RCE/PSV verbeterde mijn conditie spoedig en begon ik ook wedstrijden te spelen. In de sociologische jaren 70 verhuisde de familie dan ook op zondag van de kerk naar het rugbyveld op de Herdgang. Geen ‘Gemeenschap der heiligen’ daar, wel goed voor ‘body and soul’.

het Oude Testament staat al dat alleen dwazen naar links kijken; dit wordt hier bevestigd door het zicht daar op een afschuwelijk expeditieterrein. Na 1 km de Anthony Fokkerweg oversteken en vervol-gens op de eerste weg links naar rustiger vaarwater. Na 200 m rechtsaf en aan het einde van de weg naar links.

Direct links is de ingang van de Philips fruittuin annex landwinkel. Aardig om ook met de kleinkinderen naar toe te gaan. Er is een pannenkoekenhuis en zelfs is er een speurtocht uitgezet. Voorbij de fruittuin en de huizen in Duitse stijl (een restant uit de oorlog) schuin rechts vooruit; verderop knikt dit pad om, om uiteindelijk bij knooppunt 78 uit te komen. Rechtsaf langs de spoorlijn (Achtseweg), het is de enige manier om voorbij het terrrein van de voormalige Constant Rebecque Kazerne te komen. Rechts ligt het oefen-complex van PSV.

Het straatje met de naam de Herdgang oversteken en het paadje schuin rechts voor het Philips de Jonghpark in. Ver-volgens de beukenlaan in, rechtsaf en weer links naar het paviljoen. Hier zijn vele zakelijke gesprekken gevoerd, een welkome afwisseling van de steenwoes-tijn van Strijp S. Overigens is het ook

een waarnemingspunt voor onvermoede menselijke relaties. Vanaf het paviljoen schuin rechts aanhouden, richting het jubileumgedenkteken (40 jaar koningin Wilhelmina). Bij de Bezuidenhoutseweg de Zwaanstraat/ Oirschotsedijk overste-ken, de Elburglaan volgen. Links ligt Strijp T, Glas Optiek (thans Anthyrion geheten) is er nog; ik heb er moeilijke management-momenten doorstaan. Verderop liggen de puinhopen van de persglasfabriek en de speciaalglasfabriek. Hier heb ik alleen emmers zweet achtergelaten. Rechts van de Elburglaan is het landgoed ‘de Wiele-waal’. Kennelijk moest ook Frits Philips dat liedje al zingen. Alsmaar rechtdoor tot op een gegeven moment een gebouw opduikt dat nu een kerk is.

Deze kerk was vroeger het gebouw van de Buurtvereniging Eindhoven West

(BEW); talrijke verenigingen vonden er onderdak. Ik kwam er om als lid van ‘de Pion’ tegen het team van BEW te scha-ken: oudere mannen die sigaren rookten en niet tegen hun verlies van jongetjes van 14 bleken te kunnen. De meeste indruk maakte echter de repetitie van toneelvereniging van de Groninger Vereni-ging ‘'t Oll Loug’ in het zaaltje ernaast; een duidelijk andere breedtegraad. Pas later begreep ik dat het nedersaksisch een van de meest verspreide talen in de wereld is. Tegenover het BEW gebouw zijn de velden van de voetbalvereniging LEW, de afkorting voor Ligato (niemand weet meer wat dat betekent) Eindhoven West,

daarom heet de club in de volksmond ‘Lomp En Woest’.

Bij de kerk linksom en meteen weer rechts. Aan de rechterkant staat een ver-vallen keet van de voormalige dahliaver-eniging. De bloemen zorgden vele jaren voor een vrolijke noot op weg naar het werk. De tunnel onder de Tilburgseweg door, schuin rechts het Philips van Lennep Park in en links aanhouden, rechtsaf en direct weer links. Hier rechtdoor en vervol-gens het tweede pad links naar de Simon van Leeuwenstraat en door deze straat terug naar het startpunt.

Ab Stevels


Vertrekpunt: receptie ‘De Grote Beek’,Boschdijk 771, 5626 AB Eindhoven

Parkeren: auto's bij de receptie op parkeerplaats 10 (rechts van het hoofdgebouw); fietsen links van het hoofdgebouw

Openbaar vervoer: lijn 8, uitstaphalte Grote Beek/Boschdijk.


Wandeling 4De Grote Beek (3 of 6 km)

Vanaf het startpunt bij de receptie de toegangsweg oversteken. Schuin rechts bevindt zich een begraafplaats. Vlak voor het toegangshek rechtsaf, de gele paaltjes volgen. Het gekozen pad gaat linksom, na

Het is met Woensel maar een merkwaardig geval. Hoewel dit stads-deel 40% van het grondoppervlak van de gemeente Eindhoven inneemt, is de bebouwing zo uitgevoerd dat het onmogelijk is om meer dan 5 km door aaneengesloten groen te wandelen. Ondanks deze beperking zijn er leuke mogelijkheden. Een ervan, op het 111 hectare grote terrein van ‘De Grote Beek’, is hier beschreven.

een tijdje linksaf en vervolgens rechtsaf, de asfaltweg op.

Dit gedeelte is het ‘vrouwenbos’. Of de hier aangeplante douglassparren iets met de vroeger ook toegepaste ‘scheiding

De ‘begraafplaats der naamlozen’ is mogelijk de beste afspiegeling van de maatschappelijke ontwikkelingen in de laatste honderd jaar. Overleden patiënten werden hier als naamlozen begraven, maar wel strikt gescheiden naar geloof (r.k., protestant, joods of ‘niets’). Pas recent is hier verandering in gekomen. Ook is er nu een gedenk-teken met alle namen.

Op het terrein van De Grote Beek werd in 1918 het Rijks Krankzinnigengesticht gebouwd. In 1946 werd de naam welis-waar gewijzigd in Rijks Psychiatrische Inrichting (RPI), maar het bleef een gesloten inrichting. Pas in 1993 werd het terrein opengesteld.

Inmiddels is er een breed scala van instellingen op het gebied van Gees-telijke Gezondheidszorg gevestigd, variërend van ‘open woongroepen’ tot een (gesloten) TBS-kliniek.

Boomkruipers hebben een bruine schutkleur maar zijn herkenbaar aan hun witte onderkant en een relatief lange staart.

Een boomklever is iets groter, is grijzer aan de bovenkant, oranjebruin aan de onderkant en heeft een korte staart. Wel spreekt hij met twee woor-den : wuu-iet, wuu-iet, wuu-iet.

dan, ook voordat de hier geplaatste kunst-werken verdere associaties oproepen. Bij de hoogspanningslijn buigt de weg naar links, voor de eerste mast rechtsaf. Dit is het ‘mannenbos’. Alleen een boomkruiper maakt zijn aanwezigheid kenbaar met een siet-sietsiet geluid.

Op deze zonnige ochtend weerspiege-len de dennenbomen prachtig in het water van het eerste vennetje. Het tweede ven is of de oorsprong of het einde van de Grote Beek en verdient ‘een rondje om de kerk’. Daarna verder in zuidelijke richting. Bij de vork naar links en vervolgens rechts en weer links. Dit is het punt waar de spoorlijn omhoog begint te gaan voor het hoogspoor in Eindhoven. Bij een kruising rechtdoor. (U kunt ook linksaf, om hier in rechte lijn terug naar het uitgangspunt te lopen, de wandeling is dan 3 km.) Bij de amfibievijver links bloeit de hondsdraf uitbundig, bij de asfaltweg verderop zit de al besproken boomklever.

der geslachten’ te maken hebben is niet duidelijk.

Verderop linksaf een pad in dat diago-naal terugloopt. Aan het einde rechtsaf een bemost pad op (het veert lekker). Aan het einde linksaf en vervolgens rechtsaf en de asfaltweg oversteken. Het gebouw links heet ‘Woenselse Poort’ en aan het naambord te zien staat hier de wereld gedeeltelijk op zijn kop. Maar snel door


De salomonszegel heeft niets met koning Salomon te maken, en wijsheid is er al ook niet aan te ontlenen. Het is gewoon een bosplant die op humusrijke en vochtige grond groeit en bloeit met klokvormige bloempjes. De bessen in het najaar zijn diepblauw en worden graag door vogels gegeten. Behalve via zaden gebeurt verspreiding ook via wortelstokken.

Weerspiegelende dennenbomen

Lunchroom

Op deze weg na 50 m rechtsaf, bij de elektriciteitsmast weer rechts en voor de volkstuintjes opnieuw rechts. Bij het grote transformatorstation is aan de bordjes te zien dat vanuit hier een groot deel van Eindhoven wordt bediend. Aan het einde van het pad rechts en voor het hek bij de woonhuizen links het ‘doktersbos’ in. Het is een bos van standing met grote eiken. Door de processierups is er wel een beetje de klad in gekomen maar misschien juist daardoor is er een mooie onderbegroeiing.

Links aanhouden en vervolgens rechtsaf. Hier groeit de salomonszegel uitbundig. Niet gehinderd door de lege bierblikjes van Euroshopper verderop rechts en vervolgens naar links. Weer naar links bij een boom gemerkt met S1. Aan het einde rechtsaf en bij de eikenlaan weer naar rechts; vervolgens het paadje naar links en weer links.

Vanuit hier is er een goed zicht op het complex Vredeoord. Op de Vredeoord was vroeger de steenfabriek ‘Gebr van Hapert’ gevestigd. Op de steenhopen (fabrieksaf-val? bombardementspuin? – vermoedelijk het laatste) stond in de jaren vijftig van de vorige eeuw een Mariabeeld: Maria op de puinhopen. Het was een oord van

boetedoening – in het later op deze plaats gebouwde kantoor van Philips Nederland heb ik dat overigens nooit zo ervaren.

Bij de splitsing naar links en vervolgens de eikenlaan oversteken, doorlopen tot de asfaltweg. Daar rechtsaf, de (toegangs-) weg oversteken en twee veeroosters over. Voor de boerderij links, natuurlijk onder de perenberceau door.

Schuin rechtsvoor is de lunchroom ‘In de gebakken peer’ zichtbaar. (Open ma-vr 11.00-14.00 uur; keuken dicht om 13.30 uur.) Menu en bediening zijn humoristisch; hulde om dit zo op te zetten.

Van daar naar het centrale complex (rechts en vervolgens linksaf). Het is een mengsel van allerlei veelal bombasti-sche bouwstijlen. Langs het onduidelijke etablissement ‘De Trefhove’ terug naar de receptie.

Ab Stevels


Vertrekpunt: hoek Sterrenlaan en Kos-moslaan/Soeterbeekseweg bij wandel-knooppunt 75.

Parkeren: ter plaatse

Openbaar vervoer: lijn 321, 322 of 323, uitstappen bij halte Eckartdal en circa 50 meter verder lopen.


Wandeling 5Dommelbeemd, Bokt en Oude Gracht (5, 9 of 13 km)

De wandeling begint met een kleine excursie over de Soeterbeekseweg naar het gedenkteken aan de Nederwettense kant van de Willem-Hikspoorsbrug over de Dommel.

Het blijft tobben met Woensel. Zeker nu de bruggen over de Dommel bij de Hooidonkse molen en bij Eckart zijn afgesloten en grensoverschrijdende wandelingen niet meer mogelijk zijn. Toch is er vanuit de Woenselse beklemming veel te melden.

ring vergeten. Toch maar een stukje langs de Kosmoslaan (rechtsaf) en zodra dit mogelijk is weer naar rechts een zandpad op. Na 100 m gaat dit op curieuze wijze over op het geasfalteerde fietspad; dit is kennelijk de manier waarop de gemeente Eindhoven over verkeer denkt.

Bij een bord 'opengesteld’ rechtsaf. Elzen, esdoorns en vooral veel populieren.

De Dommel duikt op. Extensief begraasde graslanden. Nu definitief los van het indus-triële Einde der Hoven, dit is de Meijerij, het thuisland dat zo geromantiseerd is door ‘Brabantia Nostra’.

Steeds de Dommel zo dicht moge-lijk blijven volgen, ook als een fietspad, respectievelijk de bebouwing, (even) dichtbij komen. Een sloot verderop lijkt weer een overstort maar is het niet. Het is de voormalige Sonse Waterloop(1, 2), de vroegere gemeentegrens. Verderop rechts de Dommel, links een weiland vol met kat-testaart, knoopkruid en vooral jacobskruis-kruid (giftig, de meeste dieren eten het niet, paarden helaas wel als het in het hooi terechtkomt). Verderop buigt het pad naar rechts; de toren van Nederwetten is mooi te zien. Mijn aandacht gaat echter vooral uit naar de braamstruiken aan de linkerkant. De eerste zijn rijp! Er groeien wel brandnetels maar ook de remedie daartegen - weegbree - is aanwezig. Dus onvervaard aan het plukken, heerlijk maar nog wat zuur, jeugdsentiment komt boven.

Verderop komt de oude toren van Neder-wetten in zicht. Een lelijke schuur staat

in de weg maar met even geduld is hij verderop wel goed te zien. Nog steeds verder in noordelijke rich-ting tot alle pijlen nadrukkelijk naar links wijzen. De stuwen van de Hooidonkse molen zijn dichtbij, het pad erover is afgesloten. De uitstapplaats voor kano's is overbodig geworden, want waar moet je nu hier met een kano naar toe. Net als ik, wat mokkend naar het buurtschap Bokt? Toch maar doen, niet weerspannig of eigenwijs worden. Het is hier stil. Voordat ik echt ga geloven dat de vogels net als de

De kerk van Nederwetten. De toren is het restant van een 15e eeuwse dorpskerk gewijd aan de H. Lambertus. Aan deze beschermheilige wordt mede toegeschreven dat een plundering door Maarten van Rossum in 1543 werd voorkomen. Waarschijnlijker is echter dat Maarten meer belangstelling had voor het nabijgelegen nonnenklooster Soeterbeek. De kerk overleefde ook de Reformatie en vele verwikkelingen daarna. In 1797 werd zij aan de katho-lieken teruggegeven om uiteindelijk in 1898 te worden afgebroken. Waarom de toren is blijven staan is onduidelijk.

Op 19 september 1944 probeerden Duitse tanks vanuit Nederwetten het pas bevrijde Eindhoven weer aan te vallen. De tuinman van het nabij gelegen huis Soeterbeek, Willem Hikspoors, wist hen er echter van te overtuigen dat het bruggetje over de Dommel te wrak was om overheen te rijden. Bij die brug stond lange tijd een bordje met het vers van de foto. De laatste zin luidde echter: "Hier moest de mof terug". De brug is inmiddels gere-noveerd en het bordje ook; het heeft een politiek correctere tekst gekregen.

Terug naar knooppunt 75. Nu echt op weg en wel naar knooppunt 96. Spoedig versperren prikkeldraad en grote berek-lauwen het pad. Eén verboden-toegangs-bordje is kennelijk niet genoeg en gelukkig is er links een ontsnappingsroute. Pad blijven volgen, aan het eind links. Logi-scher is om hier rechtsaf te gaan maar de gemeente is hier diepgravend bezig, niet met de reconstructie van een oude burcht (zoals de nu aanwezige steenwal-len suggereren) maar met een groot - te overkappen - bassin voor de rioolwa-teroverstort. Weinig poëtisch dus, maar bloeiend koolzaad, sint-janskruid en wikke in het veld naast ons pad doen deze sto-


De buizerd Inmiddels de meest algemene roofvogel in Nederland. Overwegend bruin van kleur; in de vlucht is echter te zien dat de ondervleugels witgrijs zijn met een donkere tekening die ze gemakkelijker herkenbaar maakt. Belangrijkste voedsel zijn muizen en andere kleine zoogdieren. Zangvogeltjes zijn echter een waarde-volle aanvulling op het menu, vandaar de stilte. Het landschap bij Bokt is een ideale biotoop voor de buizerd: veel verruigd weiland om te jagen maar ook voldoende hoge bomen om in te broeden (buizerdnesten zitten meer dan 8 m boven de grond).

Huize Eckart. De heerlijkheid Eckart bestond al in de middeleeuwen en was twee eeuwen in het bezit van de familie van Merode. Na 1633 kwam er ‘nieuwe adel’. Uit die periode zijn er vele mel-dingen van "zuippartijen, hoererijen, driekoningenzingen en ganzetrekken” maar ook van intriges rondom erfenissen en bezit van land. Pas in het begin van de 19e eeuw keert de rust terug met de komst van de families Smits van Eckart en Smits van Oyen. Deze laatste tak was niet van adel, maar onder andere door Huize Eckart een paleisachtig aanzien te geven moest dit toch worden bewerkstelligd.

Een prestigieuze oprijlaan, stenen sfinxen op de buitentrap en een Franse tuin moesten een bijdrage leveren. Of de markante chauffeurswoning aan de Nuenenseweg uit 1907 dat ook gedaan heeft is twijfelachtig, maar in ieder geval lukte het uiteindelijk in 1909 om verhe-ven te worden in de adelstand. In 1937 verhuisde de familie naar het beschei-dener Soeterbeek aan de overkant van de Dommel en kwam Eckart in handen van de Broeders van Liefde die er een zorginstelling stichtten. Na 1980 is die in geseculariseerde vorm onder de namen Eckartdal, Meare en thans Lunet voortgezet.

renners in de Tour de France een rustdag hebben zie ik een buizerd. Ook als vogel moet je je dan gedeisd houden. Na een bocht naar links en naar rechts komt wandelknooppunt 97 in zicht. Vanuit hier naar 98 (asfalt) en vervolgens naar 95. Hier ontstaat een belangrijk dilemma: direct terug naar het uitgangspunt of toch het aangelegde groen van Woensel nader verkennen? Ik overwin een lichte aversie en doe het laatste. Via de Italië-laan rechtsaf de Mirabelweg op naar het Amandelpark. Door het park in zuidelijke richting; heel aardig, leuke atmosfeer alleen een parkpaviljoen ontbreekt. Kleuren maken dat het grote flatgebouw aan de zuidkant niet als pure DDR-stijl kan worden aangemerkt. Het park aan

de zuidoostkant verlaten, de Tarwelaan oversteken en rechtsaf de Gerstlaan in. Vervolgens de tweede straat rechts (de Tuinkersweg)(3) en aan het einde naar rechts. De dam over en vervolgens het pad op langs het water.

Dit is de Oude Gracht, een voormalige zijtak van de Dommel. Dit is de west-grens van de heerlijkheid Eckart; de zon schijnt, het is er nog steeds heerlijk. De Planetenlaan( 4) oversteken, rechts aan de overkant van het water, zitten twee vissers. Vlak daarnaast zijn de vissen al in standbeelden verwerkt dus met de vangst zal het wel niet veel worden.

De Firmamentlaan oversteken, via de Perseuslaan verder; de Sterrenlaan oversteken en verder gaan aan de andere kant van het water. In deze contreien heeft een gymnasiale opleiding duidelijk zin, vooral helden en tweederangs goden zijn hier in de straatnamen duidelijk vertegen-woordigd. Kennelijk zijn die destijds goed ingeprent; van de meeste ken ik de bijbe-horende verhalen nog. Bij de Aeneaslaan weer het water oversteken.

Voorbij de Achilleslaan het Wasvenpad op, een laan met mooie rode beuken maar ook het tafereel van een moord die Eind-hoven lang heeft beziggehouden. Voor de Dommel linksaf een leuke quasi-wildernis

in. Aan het eind van het pad is de toegang naar Eckart, thans de zorginstelling Lunet. De toegang is echter door een (hopelijk tijdelijk) hek afgezet. Dit hek is eenvoudig te omzeilen. Tachtig meter verder op het terrein is een - in ieder geval van zons-opgang tot zonsondergang - legale weg. Rechtdoor. (Een winkeltje met versnape-ringen ligt aan een parallelweg.) Verderop ligt rechts het pad met de afgesloten brug waarvan eerder sprake was.

Nu hier linksaf naar Huize Eckart. Aan de voorkant ziet het huis Eckart er stijlvol uit, aan de achterkant is het kitscherig. Op de boerderij wordt hard gewerkt, het Mariakapelletje is ingetogen. Na een bezoek daar, achter het kerkhof langs en terug naar de uitgang aan de Nuenense-weg. Het romantische huis daartegenover blijkt een woning voor een chauffeur te zijn geweest en niet voor een boswachter. Ver-zakelijking slaat ook overal toe.

Bij de uitgang rechtsaf en terug naar het vertrekpunt aan de overkant van de Sterrenlaan.

Ab Stevels

De beschreven wandeling is 13 km. Mogelijke verkortingen zijn:• Bij de Sonse Waterloop via dezelfdeweg teruggaan (8 km korter).• Bij de Sonse Waterloop direct doorsteken naar knooppunt 95 (Bokt vervalt) - dit is 3,5 km korter.• Na de Tuinkersweg direct teruggaan over de Kosmoslaan (4,5 km korter).• Een variant: pas bij de Planetenlaan teruggaan, via het plantsoen onder de hoogspanningslijn (4 km korter).


Vertrekpunt: bij de Sint-Martinuskerk inhet stadsdeel Tongelre

Parkeren in de parkeerhavens op 't Hofke bij de kerk

Openbaar vervoer: lijn 5, uitstappen op 't Hofke (eindpunt)


Wandeling 6Hooge Heide, IJzeren Man, Eckartse Bosen Urkhovense Zegge (5, 6, 9 of 14 km)

We wandelen vanaf de Sint-Martinuskerk; vandaar naar de school 't Hofke en linksaf de beukenlaan in. Twintig jaar gele-den was deze laan in verval, omzagen dreigde. Acties van buurtbewoners voor-kwamen dit en thans is de oude luister zo goed als mogelijk hersteld.

Rechtdoor achterlangs gasterij in 't Ven (gebouwd in 1941 nadat het kasteel ter plaatse in 1930 was afgebroken) lopen.

Tongelre geeft mij altijd eengoed gevoel. Dit vanwegetalrijke jeugdherinneringen,maar ook vanwege de grotediversiteit die de natuur er biedt.

Linksaf de oude kasteeltuin in ondanks het bordje 'niet betreden'. Bij navraag blijkt dat het er staat als vrijwaringsclausule voor een grote rode beuk die door recente stormen wat scheef is komen te staan. Ik zou dan zeggen 'betreden op eigen risico', maar zo liberaal wordt in Nederland vaak niet gedacht. De oude plataan in de buurt staat nog kaarsrecht, dus onvervaard verder (voor de minder rekkelijken onder de lezers: een omweg is mogelijk door eerder linksaf te slaan). Rechtsaf het brug-getje over en direct weer linksaf. Verderop ligt aan de linkerkant wat tegenwoordig het Wasven wordt genoemd. (Het eigen-lijke Wasven ligt elders in Tongelre.) Het water staat laag. De hier voorkomende kamsalamanders zullen het wel moeilijk hebben. Om de restanten van de Hooge Heide te vinden aan het eind rechtsaf tussen twee paardenweitjes door. Op een gegeven moment komt rechts een lelijke sparrenaanplant. Rechtdoor halverwege de zandvlakte linksaf, verderop rechtsaf en daarbij het pad linksvoor aanhouden. De heide daar is grotendeels dichtge-groeid; op een nogal vergrast open gedeelte slaag ik er toch in om een foto te maken van bloeiende hei. Rust, totdat een ICE trein op de nabijgelegen spoorbaan voorbijraast. Ook vroeger was dit geen oase. Hier was het geluid van dieren in doodsnood in het nabijgelegen slachthuis goed te horen. Inmiddels is dit afgebroken en vervangen door een woonwagenkamp.

Het spoor over de heide aflopen, aan het einde linksaf en bij de verharde weg rechts; hier parkeerden vroeger de vracht-auto's bij het slachthuis. Bij de Celebe-slaan naar links en rechtsvoor de tunnel onder de rondweg door naar de 'Beren-kuil'. Deze is vooral bedoeld voor fietsers – de locatie verleidt ook niet tot bijbelse associaties. Rechtsaf richting Den Bosch /Tilburg volgen. Spoedig doemt aan de rechterkant de plas 'de IJzeren Man' op. Rechtsaf bij de stoplichten, de Javalaan in en tot voorbij natuurzwembad/surfschool ‘de IJzeren Man’ gaan.

Bij het bord 'Karpenlooproute' de straat oversteken en het pad volgen richting Karpendonkse Plas.

Deze plas is in 1953 ook ontstaan door zandwinning ten behoeve van de aanleg van de hoogspoorlijn in Eindho-ven. De aanleg van natuur bij de plas is daarentegen nog steeds niet goed gelukt;

brandnetels, een modieuze maar lege amfibieënvijver en aangeplante, maar misstaande jeneverbesstruiken. Gauw door naar knooppunt 76, en daar de Van Oldenbarneveltlaan oversteken naar de parkeerplaats naast de waterzuivering. Hoewel de installaties nogal storend zijn (vooral de gele letters chemicaliën op een gebouw zijn hinderlijk) toch het pad direct ernaast inslaan. Hier vinden we namelijk een grote variëteit aan bloeiende planten zoals valeriaan, kattenstaart, kruizemunt,

Sint Martinus (Sint Maarten) is vooral bekend omdat hij op een gegeven moment de helft van zijn mantel aan een bedelaar gaf. Hij is ook de beschermheilige van het vee, in het bijzonder van paarden. Zijn kerkelijke carrière begon, volgens de encyclope-die van het Katholicisme, als duivels-uitdrijver en uitroeier van het heiden-dom. Uiteindelijk werd hij bisschop van Tours. Hij is een van de eerste heiligen die een natuurlijke dood gestorven is.

De Martinuskerk in Tongelre (1897) was bedoeld als imitatie van de kathe-draal in Tours. Omdat het geld echter voortijdig op was ontbreken de twee torenspitsen. Van een eerdere kerk

resteren een houten Martinusbeeld uit 1560 en een van de twee klokken uit 1467. De andere stortte in 1752 naar beneden en diens opvolger is in de Tweede Wereldoorlog gevorderd. Inmiddels is er weer een nieuwe klok.

Zwavelkopjes

De naam ‘IJzeren Man’ slaat op de grote graafmachines die bij het winnen van zand voor de aanleg van de nabijgelegen spoorlijn Eindhoven – Weert (1910) werden gebruikt. De hier ontstane plas werd in 1917 een natuur-zwembad met - naar de heersende opvatting van die tijd - een dames- en een herenafdeling, zowel aan de kant als in het water. Samen met een gezin gaan zwemmen moest in België. In 1954 kwam er een 'gemengd gedeelte', althans in het water (maar niet aan land); het vlot in dat gedeelte was natuurlijk altijd overbevolkt! Begin jaren zestig werd het scheidingshek regel-matig geforceerd en moest de politie er soms aan te pas komen om de orde te herstellen. Uiteindelijk werd na lang debatteren in de gemeenteraad de scheiding opgeheven. Nog steeds is 'de IJzeren Man' een zwembad met heer-lijk, natuurlijk (maar koud) water en een aantrekkelijk tarief voor 60-plussers envoor (klein)kinderen.

koekoeksbloem en brunel. Aan een dode boom zitten twee grote tonderzwammen. Door de lichtval is het onmogelijk ze dui-delijk te fotograferen.


De beschreven wandeling is 14 km lang. Mogelijke verkortingen zijn:• Alleen IJzeren Man/de Karpen (5 km):bij knooppunt 86 terug via 74 naar knooppunt 18 (NO-zijde 't Hofke).• Alleen Collse watermolen/UrkhovenseZegge (6 km): vertrek van knooppunt 18 (NO-zijde van 't Hofke) en bij knoop-punt 77 (Loostraat) op de route komen.• Na Eckartse Bos terug (9 km): bij hon-denvereniging/gilde rechtsaf en via de knooppunten 73 en 74 terug naar 18.

Judasoren

In de Loostraat staan nog diverse langgevelboerderijen. Opvallend is ook de rode beuk die geplant is ter gele-genheid van het honderdjarig bestaan van de Noordbrabantse Christelijke Boerenbond. De beuk staat er overi-gens wat flets bij. De dahliavereniging 'Sint-Martinus' even verderop is echter in volle glorie. Opgericht in 1935 om werkloze rooms-katholieke werklieden bezig te houden, ziet het er na 76 jaar nog steeds fantastisch uit, ondanks het feit dat een oranje variëteit genoemd naar de oprichter pastoor van Amstel - wegens genetisch verval - niet meer gekweekt kan worden. Misère bij de Mariakapel: het offerblok is gestolen. Waxinelichtjes branden en kaarten kopen kan nog steeds, maar het geld moet in de brievenbus van een boerde-rij aan de overkant van de straat.

De Collse Watermolen dateert uit 1337 en was destijds een dwangmolen die ressorteerde onder de heren van Mierlo. Vanaf het begin was er een dubbele functie: zowel het malen van koren als het slaan van olie. Vincent van Gogh heeft de molen in 1884 geschilderd (het schilderij is in parti-culier bezit). Bij de restauratie in 1999 is de situatie van de eeuw daarvoor hersteld. Vrijwilligers houden de molen in bedrijf. Op zaterdagochtend is er de mogelijkheid om hun activiteiten te bekijken. Aanpalend is de Urkhovense Zegge. Dit gebied ligt aan de westkant van de Kleine Dommel. Uniek is het rietveld direct aan de beek. Verder is er elzenbroekbos en zijn er schraalgras-landen. Sinds 1970 is er natuurgericht beheer gevoerd. In 2006 is er een pad door het gebied opengesteld. Er blijkt een fantastisch grote biodiversiteit te zijn. Ik heb nog nooit zoiets in de omge-ving van Eindhoven gezien!

Voor de overgang naar hogere grond rechtsaf een pad door het elzenbroekbos in. Aan het einde links en vervolgens weer links door de eikenlaan richting Dommel. Rechts is hier een natuurlijk begroeid stuk heide, links onder andere een dennenbos dat in deze omgeving eigenlijk misstaat. De brug naar huize Eckart, aan de Woen-selse kant, is afgesloten. Weliswaar is het brugdek vernieuwd, maar het prikkeldraad om het hek ook. Zelfs met heldenmoed is doorgang onmogelijk. Hoe dan ook, twintig meter terug en linksaf in noordoostelijke richting, bij de Dommel blijven. Waar nodig links aanhouden.

Dit gedeelte van het Eckartse Bos heeft iets mysterieus. Zelfs midden in de zomer groeien er veel paddenstoelen zoals bijvoorbeeld tientallen zwavelkopjes op de aardschol van een omgevallen boom. Het is hier het ideale decor voor 'Harry Potter in Eindhoven'. Als het pad het bos uitkomt rechtsaf. Vlakbij is de samenvloeiing van de (grote) Dommel en de Kleine Dommel ook wel Rul geheten. Vroeger was die bereikbaar, nu is er een ondoordringbaar struweel gegroeid dus ik zal het met de herinnering van meer dan vijftig jaar geleden moeten blijven doen. Kort daarna rechtsaf weer een eikenlaan in, aan het einde daarvan linksaf. Verderop ligt links het terrein van de hondenvereniging, rechts ligt dat van het Sint-Martinusgilde.

Van beide is er geen activiteit dus kan ik onbedreigd rechtdoor. Kort na het pas-seren beginnen er sirenes te loeien, toch geen Russen in zicht? Het is gewoon de eerste maandag van de maand, 12.00 uur. Rechtsaf en eerste weg links naar de Wolvendijk. Hier veel bloeiende vlasleeu-wenbekjes in de wegbermen. Op de Wol-vendijk rechtsaf (links ligt de Opwettense Watermolen, met een daar gevestigd res-taurant), de Eisenhowerlaan oversteken en vervolgens naar links op een tegelpad dat overgaat in de Krommenbeemd. Deze komt uit in de Loostraat. Daar linksaf. Aan het einde van de Loostraat de overweg over en via de Molenweg naar de Collse Watermolen.

Na het bekijken van de watermolen het pad ervoor door de Urkhovense Zegge volgen. Dit is wel anderhalve kilometer lang en op zich al een wandeling waard. Ik val van de ene verwondering in de andere. Wat beduusd kom ik bij het Eindhovensch Kanaal aan. Even naar links heen en weer lopen voor een andere verrassing: de Kleine Dommel gaat via een duiker onder het kanaal door. Dan nu wel rechtsaf, ook na het passeren van de Hulster-brug aan de noordkant van het kanaal blijven en doorlopen naar knooppunt 30 vlak voor de spoorbrug. Rechtsaf, met een wijde bocht door bloemrijke weiden en via een pad met veel braamstruiken erlangs naar knooppunt 42 in Urkhoven, een gehucht dat al in 1273 in de annalen wordt vermeld. Even naar links en meteen weer rechts. Na ongeveer 1 km wordt de bewoonde wereld bij de Heerbaan bereikt. Links aanhouden en via de Broekakkerse-weg weer terug naar het uitgangspunt. Het oude raadhuis van de gemeente Tongelre (1911) en de oude pastorie ('t Hofke 22) zijn bezienswaardig. Ik veroorloof mij in de snackbar tegenover de kerk een ijsje.

Ab Stevels


Vertrekpunt: station Eindhoven (stadszijde)

Parkeren: in een van de parkeerga-rages bij het station (betaald)

Openbaar vervoer: het centrale bussta-tion aan de noordzijde van het station


Wandeling 7Bomen in Eindhoven (4 of 8 km)

Vertrekkend aan de stadszijde van het station zien we eerst Anton Philips. Hij staat wat verlaten tussen conventionele bloemperkjes: kan dat niet aardiger? De vier knopen aan zijn ene manchet en de drie knopen aan de andere hebben mij altijd gefascineerd. Nu daarvan eindelijk een foto gemaakt. Opgelucht steek ik het Stationsplein over om vervolgens de Dommelstraat in te gaan. Een van de vele horecagelegenheden bevindt zich in het voormalige hoofdkantoor van de Boeren-leenbank. Of de gigantische acacia die achter dit gebouw staat ook symbool is voor “bevordering van spaarzaamheid, naastenliefde, arbeidslust en matigheid” is niet bekend. Verderop in de Dommelstraat staat een rode beuk, een van mijn favorie-ten. Aan de voet zitten twee tonderzwam-men en op de stam staat een rode stip: dat voorspelt niet veel goeds.

Rechtdoor de Dommelbrug over; kastanjebomen. Vervolgens eerst aan-dacht voor Parklaan 62 (links voor), het gebouw waarin de studentensociëteit was gevestigd. Ik heb daar meer geleerd dan

Het echte centrum van Eindhoven heeft weinig groen. Een wandeling daar met veel natuur is dan ook problematisch. Op een route langs grote en soms zelfs monumentale bomen in de directe omgeving van de binnenstad is er veel te zien; zoveel zelfs dat er twee leuke wandelingen mogelijk zijn. Wandeling 7 gaat door Eindhoven Centrum, Tongelre en een stukje Stratum.

in de collegebanken! Rechts staat ‘Huize De Laak’.

Aan de overkant, op nummer 95, was vroeger een ziekenhuis. Ik ben er 18 dagen voor de Bevrijding geboren. Nu is het verpleeghuis Dommelhoef. Niet aan denken en naar de bomen kijken, hier en verder in de laan. De tuinen zijn mooie composities van beuken, (moeras)eiken, esdoorns en nog meer soorten. Langs de Parklaan zelf staan platanen, door de gemeente geplant. Anton Philips was daar tegen maar misschien is het juist daarom gebeurd! Naar binnen bij Van Lanschot, nr.54, want er hangen ballonnen aan het hek. Het blijkt vanwege een personeels-feestje te zijn, niet vanwege een beursre-cord. Bij de ingang een aantal exemplaren van de Japanse ceder, een van de wei-nige groenblijvende bomen in deze wijk. Verder staan er nogal wat rode beuken, een reusachtige plataan, een treurbeuk en dito berk.

Na de zwerftocht door deze tuin verder de Parklaan af, links de Leeuweriklaan in. Mooie rode esdoorns. Aan het eind rechts (Fuutlaan) en weer rechts de Uiverlaan in. In deze straat bevinden zich drie opval-lende rode beuken. Weer terug op de Parklaan verder door. Het pand nr. 32 heeft zeer fraai geboomte. Bijzonder is de zomereik (om de hoek, in de Pluvierlaan). Vandaar uit is ook de gigantische, maar

te hoog opgesnoeide, moeraseik in de tuin van Parklaan 30 te zien. Terug in de Parklaan doorlopen tot aan de Kievitlaan. Dan rechtsaf en aan het einde links. Dit was destijds Klein Tongelre; halverwege Stratum en (groot?) Tongelre. De twee zwarte dennen in het plantsoentje zijn op een curieuze manier uitgegroeid maar symboliseren daardoor voortreffelijk ‘klein en groot Tongelre’.

Terug naar de Kievitlaan, dan linksaf de Zilvermeeuwlaan in. Acacia’s langs de straat. In het plantsoen een grote varie-teit van prunussen, esdoorns, malussen en struikbomen met exotische namen als Zilkova en Parvotia. Rechtsaf en direct daarna links de Pauwlaan in. Dit is het domein van de linden: straatlinden, leilinden, zilverlinden en een grootbladige

Het gebied rondom de Parklaan was lang een moerassig laaggelegen terrein, doorsneden door het riviertje de Laak. Verkeer van Eindhoven naar Tongelre ging via Stratum. Pas aan het eind van de 19e eeuw werd de Parklaan aangelegd en ontstond er een villawijk. Vanuit Eindhoven Centrum lopen de nummers van de huizen af. Dit is logisch omdat tot 1919 dit gebied tot de gemeente Tongelre behoorde.

Huize ‘De Laak’ werd in 1907 in opdracht van Anton Philips gebouwd door architect J.W. Hanrath. Later zijn nog veel woningen in de Parklaanbuurt door hem ontworpen. Het tuinontwerp van ‘De Laak’ is van de bekende tuinarchitect L. Springer. Anton Philips was een ongeduldig mens. Om de tuin sneller volgroeid te doen lijken liet hij halfvolwassen eiken uit Nuenen aanvoeren. Gezien de hoge grondwa-terstand was dit geen goede keus. De eiken staan er nog, maar zien er nog steeds wat spichtig uit. Overigens heeft Anton met zijn aankoopwoede van landerijen en terreinen indirect (moge-lijk onbewust) tot het natuurbehoud in Eindhoven en omstreken bijgedragen.

Vier knopen links en drie knopen rechts

Mijn favoriete beuk


De beschreven wandeling (8 km) is in tweeën te delen bij de Dommelbrug. Van daar kan je wandelen door het Villapark/Lakerlopen (4 km, eerste deel van de tekst); of langs de Dommel en terug via de Bergen (ook 4 km, tweede deel).

linde. Rechtsaf de Fazantlaan in. Hoera, bij de school zijn de zestig jaar geleden geplante miezerige acacia’s er nog en ze zijn zowaar een stuk gegroeid.

Verder door de Fazantlaan (rechts de Reigerlaan met de plataan voor de school). De kerk van de Heilige Antonius van Padua is afgebroken en vervan-gen door seniorenwoningen. De heilige zelf heeft zijn toevlucht gevonden in de voormalige gereformeerde kerk verderop. Psalmzingen kan daar prima maar het gebouw is beslist minder geschikt om voor de vissen te preken, ook al omdat het waterpeil in de restanten van het riviertje de Laak aan de overkant van de straat ten opzichte van 60 jaar geleden een halve meter is gezakt. In de winter op het ijs ‘scholletje trietsen’ gaat dus

niet meer! Hoe dan ook, voor dolerende vrolijkheid is geen ruimte meer. Aan het einde van de Fazantlaan rechtsaf, via de Nachtegaallaan terug naar de Parklaan en het centrum van de stad. Na de Dommel-brug direct linksaf, het wandelpad langs de Dommel op. (We zijn hier halverwege onze wandeling; zie kader.) Dit is het territorium van wilgen en populieren. Ook is vanaf hier de achterkant van ‘De Laak’ goed te zien. De ‘industrieel erfgoed Eindhoven’ route volgen.Vlak voor het klooster Mariënhage staat een indrukwek-kende plataan. Ook mooi is de beuk naast de kapel. De gigantische populier die hier stond is echter afgezaagd.

Het pad langs de Dommel blijven volgen. Dan Kanaalstraat en Vestdijk over-steken. Na de sanering van de Dommel is de natuur hier weer in opbouw. Op het Stratumseind rechts en dan meteen links de Molenstraat in. Het plantsoen achter het gemeentehuis is al aardig geworden, maar aan de overkant van de Wal wordt het pas echt mooi. Op de Wal links, naar het parkje aan de overkant van de rivier. Een moeraseik en drie gewone eiken domineren hier, maar een prachtige, wat eigenwijze stekelnoot steelt de show. De drie grote haagbeuken aan de andere kant van de Bilderdijklaan kijken dan ook nauwlettend toe. Aan het eind van het park rechtsaf de Paradijslaan in. Niet echter dan nadat over het mysterie van de vijf dunne en twee dikke dennen is nagedacht. Bijbels moet dit te duiden zijn maar als natuurwetenschapper houd ik het voorlopig op een variant van het Koningsberger probleem. Daar is geen oplossing voor. Verder de Paradijslaan in staat mooi geboomte: essen, berken en linden voeren hier de boventoon. Links de Zwembadweg op, rechts de Don Bosco-straat in. Op het Catharinakerkhof staan diverse monumentale bomen (ameri-kaanse eiken, beuken en haagbeuken). Bijzonder is de rode treurbeuk maar vooral ook de treureik bij de ingang. Waar de straat afbuigt rechtdoor de Luciferstraat in: berken met spierwitte stammen. Modern is ook het ‘bloemenaltaartje’ onder een boom rechts. De bedoeling ontgaat mij maar het is wel aandoenlijk.

Bij de Grote Berg rechtsaf en direct links de Bergstraat in. Hier domineren de acacia’s. Bij de Kleine Berg naar rechts. Links zijn op enige afstand zgn. steelei-ken te zien. Dan linksaf en vervolgens de Willemstraat oversteken. De ‘Witte Dame’ komt in zicht. Eens werden daar onder andere röntgenbeeldversterkerbuizen geproduceerd. Als jong Nat Lab ingenieur-tje kwam ik daar met mijn uitvindingen, nu is het een bibliotheek. Achter het gebouw langs over een kale steenvlakte. Waarom geen bomen hier? Via de voormalige Lichtpoort weer naar de Emmasingel. Ook hier sentiment. Bij de ingang van de Design Academy is het levendig en die paar dennenbomen hier dragen bij tot een studentikoze sfeer.

De gemeente Eindhoven heeft zich in het verleden niets aan openbaar onderwijs gelegen laten liggen. De vereniging ‘Maatschappij tot Nut van het Algemeen’ richtte daarom dergelijke scholen op.

In de jaren vijftig werd de Nuts-school aan de Reigerlaan voornamelijk bevolkt door kinderen van ‘Philipsge-importeerden’. Ik was er een van. Naar de begrippen van die tijd was het qua onderwijs een ‘verlichte school’, zich onder andere uitend in de mogelijkheid tot zelfwerkzaamheid. Ik heb er veel geleerd.

Leuk was het niet, kadaverdiscipline in grote klassen. Opstellen op het schoolplein per klas in rijen van twee. Dat ging alfabetisch. Als de tweede bel ging naar binnen marcheren. Ook aan weerszijden de trap op die daardoor een bijzonder slijtprofiel kreeg. In de klassen hoge ramen. Alleen lucht als je naar buiten keek. In sommige lokalen was de plataan aan de voorkant de red-ding in deze uitzichtsloze situatie.

Klooster MariënhageVlak buiten Eindhoven werd in de middeleeuwen, op een zandbult in het uiterste zuiden van Woensel, de versterking ‘die Haghe’ gebouwd. In het begin van de 15e eeuw was die uitgegroeid tot een kasteel dat in 1419 werd overgedragen aan de orde van de Augustijnen. Alleen bij bewezen ‘beproefde vroomheid’ was intrede in het klooster mogelijk. Plundering door Maarten van Rossum werd in 1543 afgekocht. Die wendde zich toen tot het klooster Soeterbeek (zie wande-ling 5). Aan de Beeldenstorm in 1566 viel echter niet te ontkomen en na de inname van ‘s-Hertogenbosch in 1628 kwam ook Eindhoven in Staatse handen. De kloosterlingen werden ver-dreven. Beroep op activiteiten als voed-selvoorziening voor armen en onderwijs voor beter bedeelden had een zeker uitstel tot gevolg maar geen afstel. Na een variëteit van seculiere bestemmin-gen werd het klooster in 1890 door de Augustijnen teruggekocht. Vervolgens startte de bouw van een school (het Gymnasium Augustinianum) en een kerk (de zogenaamde Paterskerk). Deze laatste is vooral bekend vanwege het Heilig Hartbeeld op de toren. In de volksmond: ‘Jezus de Waaghals’. Als mogelijk oriëntatiepunt moest het in de oorlog worden gecamoufleerd. Bij inspectie nadien bleek uit de positie van kogelgaten dat het beeld vanaf de grond was beschoten.

De reddende plataan

Japanse ceder

Linksaf. Het beeld van het lampenmaak-stertje wordt ontsierd door een naburige reclamezuil. Gelukkig staan er ook vier gingko’s. In Azië zijn dit de tempelbomen bij uitstek. Hier zouden ze dat ook kunnen worden maar dan moeten ze nog wel een paar honderd jaar groeien (en moet de Lichttoren in de tussentijd nog wel blijven bestaan). Voorlopig geen kow-tow en geen wensbriefje over het Philips Pensioenfonds en gewoon terug naar het station over het 18 Septemberplein.

Ab Stevels


Vertrekpunt: station Eindhoven (stadszijde)

Parkeren: in een van de parkeerga-rages bij het station (betaald)

Openbaar vervoer: het centrale bussta-tion aan de noordzijde van het station


Wandeling 8Bomen in Eindhoven (4, 6 of 10 km)

Dit keer het Stationsplein aflopen in westelijke richting. Na het oversteken van de Vestdijk en het passeren van het 18 Septemberplein opnieuw oversteken. Hier is de Mathildelaan, eens een smalle straat direct aan het spoor. Als jongen heb ik hier vaak staan kijken naar treinen en naar de

De tweede wandeling langs bomen in Eindhoven begint, net als wandeling 7, op het Stationsplein. De toen bepleite her-aanleg van het plantsoen rondom het standbeeld van Anton Philips is aan de gang; ik ben benieuwd hoe het uitpakt.

hectiek van de ‘Woenselse overweg’. Nu is het spoor verlegd en bestaat de Mathil-delaan uit twee gescheiden rijbanen. Op de smalle groenstrook in het midden staan Chinese sequoia's.

Bij het PSV stadion de Vonderweg over-steken en linksaf het stadion langs. Aan het eind van de Elisabethlaan staat een zeer oude paardekastanje in een bijzon-dere vorm die erop duidt dat deze boom een grondige hekel aan voetbal heeft.

Terug naar de Vonderweg en verder in zuidelijke richting. Vervolgens de Willem-straat oversteken (leuke rode esdoorns). Aan de overkant staan achter de moskee drie reusachtige platanen. Die behoorden tot de schooltuin van het Gemeentelijk Lyceum. Hier heb ik de geneugten der klassieken mogen proeven. Achteraf kijk ik daar met positieve gevoelens op terug. Rechtsaf de Julianastraat in, de bocht volgen en aan het eind rechts naar de Hagenkampweg Noord. Hier liep het tracé van de spoorlijn Eindhoven – Hasselt. Tot in de jaren vijftig reden hier nog goede-

rentreinen. Vlakbij staan twee reusachtige Kaukasische vleugelnoten in de midden-berm van de Frederika van Pruisenweg, maar de taxusgroep en twee kastanjes in het plantsoen mogen er ook zijn. Indruk-wekkend is echter de moeraseik. Hoog torent die boven alles en iedereen uit.

Rechtdoor in zuidelijke richting, dan de Mecklenburgstraat oversteken naar

de Hagenkampweg Zuid. Hier is goed te zien dat dit wijkje niet voor niets de Oude Spoorbaan heet. Linksaf de Philips de Goedelaan in. Het pand op de hoek met de Hoogstraat is in handen gevallen van een projectontwikkelaar maar er worden duidelijk pogingen ondernomen de oude bomen op het perceel te behouden: hoera!

De Hoogstraat in, richting centrum. Dan direct rechts de Rivierstraat in: acacia's. De Gestelsestraat oversteken. Hier heeft iedere dichter zijn eigen boom-soort gekregen. Helmers is van de rode esdoorns. Linksaf: daar houdt Staring het op Zweedse meelbessen. Rechtsaf aan het eind: aan Guido Gezelle zijn grove berken toebedeeld. Mijn favoriet is echter de vijfstammige plataan in de tuin achter het Gezellenhuis. Dit is strikt genomen verboden terrein, maar ik maak toch maar een foto. Door naar de Potgieter-straat - essen - nu linksaf. De Edenstraat

De Chinese sequoia (of watercipres, metasequoia glypostoboides) is pas in 1941 als fossiel ontdekt. Deze soort uit de prehistorie bleek alleen jongere verwanten in Amerika te hebben. Kort daarna (in 1944) werd de boom in levenden lijve in een beperkt versprei-dingsgebied in de binnenlanden van China gevonden. Vanaf 1947 begon de verspreiding van zaden over de hele wereld. Inmiddels heeft ieder zichzelf respecterend park of arboretum wel een aantal exemplaren. Watercipres-sen gedijen beter in droge dan in natte grond en kunnen een variëteit van weersomstandigheden aan. Ook zijn ze goed bestand tegen luchtverontreinig-ing. De ideale stadsboom, maar helaas met een groot nadeel: de naaldveren worden in de winter bruin en vallen af. Als de bomen aan de Mathildelaan ooit 50 meter hoog worden - en dat kan - is er een geweldig probleem!

PSV is de enige eredivisieclub die nog op hetzelfde veld speelt als op het moment van oprichting (in 1913). Rondom het veld is echter sprake van een dramatische verandering. De twee beeldjes bij de ingang herinneren nog aan de tijd dat gewone Brabantse jongens in het eerste elftal speelden. De toegangspoort met de spreuk 'Eendracht maakt macht' refereert al mogelijk aan problemen en wekt ook onaangename associaties met de oorlog. Zo'n dertig jaar geleden werd het stadion gigantisch vergroot met als sluitstuk de uitbreiding en renovatie in 1988. Bij die gelegenheid zijn de grote groenblijvende eiken aan de zuid-westkant omgezaagd. In termen van de Chinese Feng Shui leer was deze ingreep een ernstige schending van de omgevingsharmonie. Daarna is het dan ook met het Europees voetbal van PSV nooit meer echt goed gekomen!

MispelsMoeraseik


De totale wandeling is 10 km lang, maar is ook in twee delen te splitsen:● ‘noordelijke’ route (6 km): bij de Jan Smitzbrug linksaf (niet oversteken), dan rechtdoor tot aan de Stratumsedijk en daar naar links naar de Hertogstraat;● ‘zuidelijke’ route (4 km): via dezelfde doorsteek. Parkeren bij Stadswan-delpark, of met bus 7 of 17 naar het Parktheater.

oversteken, in het park rechts aanhouden. Daar treffen we grote bomen van allerlei soort. Bijzonder zijn echter de mispelbo-men links bij de Dommel en vlak voor de Jan Smitzbrug (zie kader: doorsteek voor verkorte routes). Als de vruchten verrot zijn, zijn ze een delicatesse!

De Jan Smitzlaan oversteken en aan dezelfde kant van de Dommel blijven lopen. Het waait, de wilgenslierten raken je gezicht. Een merkwaardig gevoel van vrijheid. De Dr. Schaepmanlaan overste-ken, links de Broerelaan in. Aan het eind

oversteken en het Stadswandelpark in. In het park gaan we rechtsaf, naar het Radiomonument.

Vanaf het Radiomonument rechtdoor en vervolgens rechts en dan weer linksaf naar het Dr. A.F. Philips Observatorium (1937), ook al een rijksmonument. De vijver tegen de klok in rondlopen. Aan de rand met de Alberdingk Thijmlaan staat

Het Stadswandelpark is in feite een - in de loop der jaren wat uitgebreide - achtertuin van een villa die in 1879 door B. Sinkel (jawel, die van de Winkel van Sinkel) werd gebouwd. De villa is bij zijn overlijden verkocht, bleef eerst woonhuis, werd vervolgens een meis-jespensionaat en tenslotte van 1930 tot 1952 gemeentehuis van Eindhoven. Kort na 1952 is het pand afgebroken.

Het Eindhovens Mannenkoor kocht in 1892 een groot gedeelte van de tuin en bouwde er een muziekkiosk en een paviljoen. Drie decennia later bleek de exploitatie niet meer te bekostigen en kwam dit gedeelte in 1921 in handen van de gemeente. Door uitbreidingen aan de oostkant en aan de zuidkant kreeg het park zijn huidige omvang. Kort na 1960 is daar de Stadsschouw-burg - nu Parktheater - gebouwd. De beeldentuin dateert uit 1982 (Eindho-ven 750 jaar stad).

Het Radiomonument is opgericht in 1936 om te memoreren dat op 11 maart 1927 de kortegolf radiotelefonieverbin-ding “tussen moederland en Nederlands Oost Indië” tot stand werd gebracht “dankzij het vernuft van het Philips Natuurkundig Laboratorium”.

In feite was dat het vernuft van een Delftse afstudeerstudent: J.J.Numans. Hij bouwde een opstelling met grote - watergekoelde(!) - zendbuizen die bleek te werken. Koningin Wilhelmina hield al op 30 mei 1927 een toespraak tot de

landgenoten overzee. De PTT protes-teerde omdat het zijn zendmonopolie aangetast voelde. Numans werd een expert op het gebied van radiocommu-nicatie. In de oorlog weigerde hij met de Duitsers samen te werken en werd gearresteerd. Bij een bombardement op de gevangenis waar hij zat kwam hij om het leven.

Dit beeld in Eindhoven stelt een roepende nimf voor; in Bandung zou een soortgelijk beeld moeten staan, met een luisterende nimf.

Wilgen in de wind

Het Radiomonument

een grote Hongaarse eik. Verderop twee gingko's, een groep Chinese sequioa's en een groep watercipressen.

De wodanseik verderop kan worden genegeerd; vooralsnog heeft dit mieze-rige boompje niet de uitstraling van een oppergod. Mutatis mutandis geldt dit wel voor de moerbeiboom tien meter ver-derop. De koningslinde nog wat verder moet daarentegen weer veel aan allure winnen. De brug over, links staan eiken, rechts zwarte berken. Linksaf en weer rechts. De eiken hier lijken met calvinis-tische rechtlijnigheid geplant. Of zij ook ‘eikenbomen der gerechtigheid’ zijn in de zin van de Statenvertaling betwijfel ik. Op weg naar de volière zien we een ruwha-rige berk, een treurbeuk en acacia's. Door naar het stadspaviljoen. Op de parkeer-plaats linksaf. Bij de binnenring rechtsaf (mooie witte esdoorns) en het Parktheater voorbijlopen. Alvorens over te steken naar de Bomansplaats is rechts op het grasveld een rode beuk te zien die als vervanger moet fungeren van het reusachtige exem-plaar dat hier eens stond.

De Bomansplaats is ontstaan door bestrating van de achtertuinen van inmid-dels afgebroken villa's. Een beuk en een ceder staan er nog als bakens in een zee van geparkeerd blik. Ter opluistering, als excuus of als vermaning?Rechtdoor naar de Vondelstraat en linksaf de Stratumsedijk op. Op de hoek met de

P.C. Hooftlaan een mooie paardekas-tanje. Oversteken. De panden (en tuinen) van Stratumsedijk 26 en 24a zijn in oude luister hersteld. Nr 26 wint qua huis, nr 24a wint qua tuin. Terug naar het kruis-punt, linksaf de Hertogstraat in (zie kader: verkorte routes). Dit was altijd een saaie straat en is dat nog. De plataan voor het vroegere pand van Burgers Verwarmings-industrie is in een alternatieve omgeving terechtgekomen en dat gaat de boom niet slecht af.

Op de vijfsprong schuin rechtsvoor de Tongelresestraat in. Bij de twee (ik heb vijftig jaar gedacht dat het er drie waren) platanen die daar staan beslisten wij als jongens wat nu de verdere weg naar school zou zijn. In de tuinen van Tongelre-sestraat 13 en 15 staan bomen die mys-terieus aandoen, daarom links de Haven-straat in om dit beter te bekijken. Verder langs industriële desolatie naar het haven-hoofd. Daarvandaan zijn twee routes naar het station: één over de Nachtegaallaan en de Dommelstraat en één over het pad aan de overkant van de Dommel. Dit pad komt ook op de Dommelstraat uit. Beide routes zijn ook grotendeels of helemaal beschreven in wandeling 7. De rode beuk aan de Dommelstraat is helaas inmiddels omgezaagd. Met lichte weemoed stap ik dan ook op het Stationsplein op mijn fiets.

Ab Stevels


Vertrekpunt: de brug over de Tongelreep, einde Brabantialaan in Aalst

Parkeren: parkeerplaats Ekenrooi bij brug

Openbaar vervoer: lijn 7, 317 of 318, halte Maarten Trompstraat/Aalst Centrum, vandaar via de Emmastraat naar het vertrekpunt.


Wandeling 9Aalst en Achtereind (6 of 10 km)

De vorstperiode is voorbij. Tijd om weer met de verkenningen voor de wandelingen te beginnen. Na de stad zelf is nu de directe omgeving van Eindhoven aan de beurt. We beginnen aan de zuidkant.

Aalst heeft voor mij altijd iets voorjaars-achtigs. Met die verwachting de brug over de Sophiastraat in; vervolgens rechtsaf naar de Arembergstraat. In het vroege voorjaar staan hier bloeiende krokussen al in de berm.

Verderop rechtsaf de Willemstraat in. Aan het eind daarvan een ‘Philipswijkje’ uit de jaren 30 - de ijsmutsdaken spreken mij aan. Het plantsoentje passeren, linksaf, de Voorbeeklaan oversteken en meteen

rechtsaf het zandpad op. Hier is het voor-jaar duidelijk hoorbaar. Een specht is druk bezig. Hij voldoet aan het omgekeerde Karl May principe: hij stelt zich zo op dat hij mij wel, maar ik hem niet kan zien. Fysisch gezien is dit natuurlijk onzin, maar in de praktijk verstopt de specht zich wel vaak achter de boomstam en kijkt net om het hoekje. De vraag blijft knagen: groene, zwarte of bonte specht? Het wordt gênant als 200 meter verder het geroffel van een tweede specht hoorbaar wordt.

Niet wijzer geworden, ga ik maar rechtsaf het beekje over en daarna schuin rechts-voor terug naar de Voorbeeklaan. Links natuurcompensatie voor de Randweg Eindhoven. Dit biedt een opwindende mogelijkheid: een nieuwe toegang tot de Moerputten, een moerasgebied waar een waterader uit de Ardennen aan de oppervlakte komt. (Een minder avontuur-lijk alternatief, met droge voeten, is in de volgende paragraaf beschreven.) Om dit gebied te bereiken voor de bocht links via een pallet de modderige dijk op en in oostelijke richting lopen. Aan het eind bij het sluisje over de sloot springen, na vijf meter rechtsaf over een geïmproviseerd bruggetje, en het pad blijven volgen. Het

pad kronkelt door deze zeer aparte wilder-nis, helaas geen vogels vandaag. Bouw-afval uit een grijs verleden stoort niet; het is helemaal met mos overgroeid en dat voegt een extra dimensie toe. Aan het einde van het pad rechtsaf.

Ditzelfde pad is ook de toegang tot de Moerputten voor degenen die ze met gegarandeerd droge voeten willen bereiken. In dat geval aan het einde van de Voorbeeklaan de bocht om (Gorloop-laan), na de bebouwing linksaf, vervolgens rechtdoor en bij de bocht linksaf.

Uiteindelijk wordt een hoger gelegen naaldbos bereikt, hier rechtdoor. Aan het einde links. Rechts staan hier Corsicaanse

Spechten. De groene specht is de meest bekende soort, olijfgroen boven, grijsgroen onder, rode vlek op zijn kop; 30-35cm groot. De zwarte specht is helemaal zwart, is groter (42-48cm) en ook de rode vlek is dienovereenk-omstig groter. De grote bonte specht is daarentegen kleiner (23-26 cm) en heeft maar een klein rood vlekje. Dit geldt zeker ook voor de kleine bonte specht (14-16cm) en de middelste bonte specht (hoe verzin je overigens zo’n naam!). Deze laatste vogel is in Nederland echter zeer zeldzaam. Groene spechten nemen in aantal af (nu 5000 broedparen), zwarte nemen in aantal toe (nu 3000 paar) en grote bonte spechten zijn er veel (50.000 broedparen) en in aantal toenemend. De populatie kleine bonte spechten is stabiel (5000 paar).

IJsmutsdaken

Moerasbos

Veel vennen in de Kempen zijn gevormd door de wind. In de laat-ste ijstijd was zand van de droge Noordzeebodem met de over-heersende westenwind meegevoerd, en dat vormde bij ons een laag relatief fijn dekzand. Door extreme overbegraz-ing in de Middeleeuwen kreeg de wind weer vat op het droge zand en blies daarin kuilen tot op het grondwater. Die kuilen vulden zich met regenwater en ziedaar, vennen. Aan de leizijde ligt vaak een zandwal: zand dat uit de kuil is weggeblazen.

Het Meeuwven


De totale wandeling is 10 km, maar is te splitsen in twee delen van elk 6 km:● ‘noordelijk’ deel: bij het Meeuwven vanaf knooppunt 88 via knooppunten 89 en 58 terug naar het uitgangspunt;● ‘zuidelijk’ deel: dezelfde doorsteek in omgekeerde richting, dus vanaf de start via knooppunten 58 en 89 naar 88 en verder de beschreven route volgen.

dennen, eens de grote hoop van bos-bouwend Nederland, nu slungelachtige staken. Rechtsaf en alsmaar rechtdoor tot aan de Hutdijk. Links ligt het fietserscafé ‘de hut van Mie Peels’ (Pils op zijn Bra-bants); als wandelaar ga ik echter rechtsaf en direct links. Het hier gelegen Meeuw-ven is een zogenaamd stuifven. Aan de oevers groeit gagel; in het water wachten twee Canadese ganzen en een grote zilverreiger mij op. Ook is het ven ideaal om in koude winters op te schaatsen en in warme zomers in te zwemmen.

Vanaf hier is het ongeveer 1 km lopen naar het vertrekpunt. Dit biedt de mogelijk-heid tot twee verkorte routes van elk 6 km; zie het kader hierboven.

De zon schijnt, de beloning voor de gewandelde afstand tijdens een open-

luchtlunch op een boomstronk vlak bij wandelknooppunt 88. Hierna even terug en rechtsaf in zuidelijke richting. Nogal saaie dennenbossen hier, maar toch opeens een leuk vennetje. Rechtsaf en weer linksaf, alweer een aardig ven. Daarna rechts, links, rechts en meteen weer links en doorlopen tot een wat groter ven. Net als bij de Moerputten dringt zich hier een dilemma op. Ofwel eenvoudigweg naar knooppunt 85 lopen en vervolgens naar 84 (Achtereind) ofwel vanaf hier pro-beren via de ‘doorgang bij de Visvijvers’ Achtereind te bereiken. Deze doorgang was 60 jaar geleden verboden (heb het in mijn jeugd toch verschillende malen gedaan), vervolgens vele decennia onmo-gelijk (dichtgegroeid) en nu kan alleen met ‘proefondervindelijke wijsbegeerte‘ worden vastgesteld wat de huidige status is. Deze onzekerheid maakt het aanlokkelijk om het te proberen. Bij het vennetje dus rechtdoor naar knooppunt 90. Linksaf en dan rechtsaf de snelweg langs. Hoera, na

200 meter staat rechts een bord ‘landgoed Valkenhorst’, vrij toegankelijk. Dit pad in, slingerend om de omgevallen bomen heen rechtdoor. Aan de rechterkant komt een open veld, vanaf hier had Vermeer zijn ‘gezicht op Achtereind’ kunnen schilderen.

Na het laatste weiland is het pad geblokkeerd door omgezaagde berken-bomen, wandelaars stappen daar echter overheen en omzeilen de takken. Aan het eind rechtsaf - links een mij onbe-kend pad, loop dat een eindje op, mooi, maar ga terug, een moeilijke passage wacht nog. Het pad rechtsaf loopt nog een tijdje langs het weiland, buigt dan de dicht begroeide heide in en gaat over in een onduidelijk spoor dat uiteindelijk bij een diep ingegraven sloot uitkomt. Nu zijn moed en souplesse vereist, want drie meter naar beneden langs een steil talud, springen en weer drie meter naar boven… Dit waagstuk vraagt om na te denken over een alternatief en dat is er. De redenatie is als volgt: deze sloot komt op de Tongel-reep uit, dus ergens moet het hoogtever-

schil verdwenen zijn. En jawel, na 300 meter in westelijke richting (naar links) blijkt dit inderdaad het geval te zijn, daar is oversteken dus eenvoudig. Aan de over-kant 100 meter teruglopen, linksaf is er dan een - weliswaar modderig - pad recht-streeks naar knooppunt 84. Voor het zover is zie ik zes stoere Brabantse werkpaar-den in een wei. Echte stevige ‘knollen’, de slanke rijpaarden in de wei ernaast ogen wat kleintjes. Achtereind bestaat al sinds circa 1650 en doet zijn naam nog steeds eer aan. Linksaf, bij de Achtereindsestraat staat een mooie langgevelboerderij. Weer linksaf, de Achtervoordse Hoeve snel voorbij lopen, niet mijn idee van landelijke architectuur. De weg buigt rechtsom en na de brug over de Tongelreep rechtsaf, de Hurken op. Hier wordt hard aan natuur-

herstel gewerkt; de malle dennenbomen langs het fietspad zijn echter nog steeds niet verwijderd. Vervolgens een verras-sing, het landgoed ‘de Hurken’ blijkt sinds kort gedeeltelijk toegankelijk. Er is maar één ingang (ook uitgang dus), maar dat is voldoende voor een leuk ommetje. Beslist doen! Terug op de Hurken verder richting Aalst, bij de splitsing rechts aanhouden. Overigens lijkt het richtingsbordje met het opschrift ‘centrum’ enigszins overdreven

bij dit zandpad. Na het passeren van het tennispark probeer ik bij de Oranjelaan een pad zo dicht mogelijk bij de Tongel-reep te volgen. Dit lukt niet, ik moet terug naar de bestrating. Twee lama’s in een wei zien dit en grijnzen mij aan... Door de Goudbergstraat naar het winkelcentrum. Vreemdeling op carnavalsmaandag. Koop daarom wat bij AH. Zelden smaakte wijn in ballingschap zo goed!

Ab Stevels

Hier kun je er wel overheen

Openlucht lunch

Achtereind

Na 60 jaar


Vertrekpunt: Joe Mann monument, Boslaan-Zuid, BestParkeren: Boslaan-Zuid, bereikbaar via de afslag 28 Best van de A2; links onder de tunnel door, links richting Eindhoven en dan voor de brug over het Wilhelminakanaal linksaf slaan. Na de tunnel onder de A2 weer linksaf.Openbaar vervoer: trein (NS sprinter) of buslijn 3 vanaf Eindhoven Station naar station Best. Vanaf station Best rijdt buurtbus 260 langs het Joe Mann monument. (Let wel: deze loopt alleen op werkdagen, eenmaal per uur.)


Wandeling 10Best en Nieuwe Heide (6 of 10 km)

Vanuit Best zijn leuke wandelingen te maken, in westelijke, noordelijke en oostelijke richting. De keuze is deze keer gevallen - tamelijk willekeurig - op 'oost'.

begrazingsgebied rechtsaf (in oostelijke richting). Het bos hier bestaat uit grove dennen, weinig onderbegroeiing, daardoor een mooie doorkijk op de nabij gelegen Langvennen. Langs het hek blijven lopen, ook als dit linksom buigt. Bij wandelknoop-punt 50 weer links.

Ook hier - net als op de hele Nieuwe Heide - wemelt het van de bordjes voor allerlei wandelingen en routes. Maar ik ben eigenwijs en volg mijn eigen route, wars van al dit gewegwijzer.Joe Mann was een van de para-

chutisten die op 17 september 1944 tussen Best en Son werden gedropt als onderdeel van de operatie Market Garden. Primair doel van deze drop-ping was om de brug over het Wilhelmi-nakanaal in Son in handen te krijgen. Nadat die opgeblazen bleek te zijn werd een verkenningsmissie naar de brug bij Best gestuurd. Vlak bij die brug ontstonden hevige gevechten.

Joe Mann raakte gewond aan zijn armen en kon daardoor een gegooide handgranaat niet meer retourneren. Door zich met zijn hele lichaam op de granaat te gooien sneuvelde hij, maar redde wel het leven van zijn kameraden. Ook de brug bij Best werd opgeblazen; Best werd daardoor minder interessant en werd pas een maand later dan Son bevrijd.

'Hei en Dennen' is de titel van een boekje dat in 1897 is geschreven door Heimans en Thijsse, de twee opvoed-ers bij uitstek over ‘levende natuur’. Als je het nu leest is het een breedsprakige tekst met veel details en veel herhalin-gen. Als jongen heb ik er manmoedig doorheen geploegd en er toch het nodige van geleerd. Veel van wat er in beschreven staat was in de jaren vijftig nog in de Brabantse ‘Hei en Dennen’ te vinden. Nu is er nog steeds veel moois, maar ook veel verschraling.

gekomen zijn? Linksaf, en het slootje dat richting geeft aan de route oversteken. Vlak daarvoor ligt links een onduidelijk graf tussen de bomen. Aan het eind van het pad rechtsaf.

(* U kunt 4 km afsnijden door hier links af te slaan, naar het paviljoen.)

Spoedig wordt het terrein heideachtig. Aan het eind rechts aanhouden; dit pad heeft merkwaardige bochten en loopt uiteindelijk in zuidelijke richting. Linksaf naar het wandelknooppunt 21. Hier is het ‘Hei en Dennen’.

Op naar wandelknooppunt 20 en vervolgens naar nummer 22. Het is hier ‘op bergen en in dalen’. Volgens mij is dat een heidens vers, maar ik heb het wel op de zondagsschool geleerd. De mountainbikers die hier bezig waren heb ik niet gevraagd hoe zij er over dachten. Rechtsaf, op het punt waar de Sonseweg in Best overgaat in de Bestseweg in Son de asfaltweg oversteken.

Het vertrekpunt is de parkeerplaats bij het voormalige graf van Joe Mann; na zijn herbegrafenis in de USA is het een monu-ment geworden.

Bij het monument het bos inlopen, rechtdoor, in oostelijke richting. Het is hier vrij laaggelegen vochtige zandgrond, zelfs beuken gedijen er goed. Na een paar hon-derd meter linksaf, bij het hek rondom het

Wel houd ik rekening met de gesteldheid van het terrein. Bij de noordoosthoek van het Langven ligt even verder namelijk iets dat ooit de waterafvoer van het Langven geweest moet zijn. Door die zo goed mogelijk te volgen is er een grote afwisse-ling in de begroeiing. Daarom in die hoek naar rechts en spoedig daarna naar links. Dit is de goede biotoop voor het krenten-boompje (Amelanchier): lichtzure, niet al te droge zandgrond. En, ja … daar zijn ze! Toch blijft er een probleem: zijn die leuke bloeiende boompjes nu Amerikaanse, Canadese, Europese of Drentse krenten-boompjes? Weliswaar ben ik tevreden met dit mondiale perspectief, maar uiteindelijk moet ik toch zonder nadere identificatie verder.

Aan het einde van het pad rechtsaf. Het daaropvolgende kruispunt oversteken. In de verte lonkt het Joe Mann paviljoen, maar we laten dit links liggen: nog geen versnapering verdiend. Rechtdoor; ergens staat een eenzame lariks zomaar tussen de andere bomen - hoe zou die daar

Krentenboompje


De totale wandeling is 10 km, maar u kunt ook 4 km afsnijden.

Dan gaat u op het met * aangegeven punt naar links naar het paviljoen. U kunt daar rustig koffie drinken, tot de lange-afstandwandelaars zich bij ** op hun route weer bij u aansluiten.

Vlakbij is het museumpark Best: het museum ‘Bevrijdende Vleugels’ gaat over de luchtlandingen in 1944, ook is er een speelgoedmuseum annex speeltuin. Verder is er een café-restaurant; aan een pauze ben ik nog steeds niet toe dus verder in noordwestelijke richting. Bij de verharde weg (de Molenheideweg) linksaf: rechts ligt het terrein waar de landingen in 1944 daadwerkelijk hebben plaats-gevonden. Moeilijk voorstelbaar dat op

deze saaie knollenvelden geschiedenis is geschreven.

Wel staat er op een gegeven moment een bord ‘uw eigen droomhuis’. Van schrik meteen linksaf, doorlopen tot aan de Sonseweg, oversteken en rechtdoor. Alweer een verdwaalde lariks, wat is daar toch mee aan de hand? Achter het Joe Mann theater links en nu eindelijk naar het paviljoen.

(** Als u de korte wandeling koos zat u hier al een tijdje.)

Na de pauze in zuidelijke richting verder; dit is een met geel-wit aangeduid pad. Mijn Vaticaanse loyaliteit is echter niet zo groot en dus bij de eerste gelegenheid rechtsaf. Bij het kruispunt links; bergen en dalen zijn er niet meer maar de dekzand-ruggen zorgen hier voor een wat geac-

Het Langven is eigenlijk een complex van acht kleinere en grotere vennen. Bij de bebossing van de Nieuwe Heide in 1921-1930 is dit gebied buiten schot gebleven. De waterstand is sterk gedaald door de bemaling bij de tunnel van de A2, maar de laatste jaren is enig herstel van het peil opgetreden. De peilstok in het ven staat er dus niet voor niets, alles wordt nauw-lettend in de gaten gehouden. Zou het allemaal weer goed komen? In ieder geval doen de schapen hier hun uiterste best!

Een oud dennenbos

WarwinkelGrazers

Langven

cidenteerd terrein. In zuidelijke richting door tot aan het omheinde terrein van het Langven, rechtsaf langs de noordkant. Na enige tijd het klaphek door en vijftig meter daarna - vlak voor het ven - naar links. Vrijwel om het hele ven heen lopen.

De wind steekt op, wolken jagen langs de lucht, af en toe is er nog maar zon maar die heeft interactie met het landschap. Mooi.

Aan de zuidkant van het ven naar links en op de brede baan naar het uitgangs-hek weer naar rechts; rechtdoor naar de Boslaan-Zuid en linksaf naar het startpunt.

Per fiets terug naar Eindhoven-West, langs het Wilhelminakanaal en het Beatrixkanaal. Bij een recente storm zijn de populieren daar zwaar beschadigd en vervolgens vrijwel allemaal gekapt. De wielewalen van wandeling 3 zullen het wel moeilijk hebben.

Niettemin ben ik zelf in opper Best e stemming!

Ab Stevels



Wandeling 11Veldhoven, Toterfout, Zandoerle (6 of 10 km)

Veldhoven is een 'stadsrandgemeente', maar ook de ‘Poort tot de Kempen’. Ons vertrekpunt kunnen we dan ook zo kiezen dat het mogelijk is vrijwel direct de natuur in te stappen.

Vanaf ons vertrekpunt, de parkeerplaats bij de speeltuin, lopen we even langs de verharde weg richting Oerle. Voorbij het huis ‘de Bussels’ direct linksaf en na 100 meter rechtsaf. Hier is een mooi gemengd bos. De bebouwing lijkt ver weg, alleen resten van houtwallen kunnen desgewenst als resten van middeleeuwse beschaving worden opgevat.

Van de grafheuvels bij de buurtschap-pen Molenveld, Toterfout en Halfmijl dateert de oudste uit het Neolithicum; de overige zijn uit de Midden-Bronstijd (1600 – 1000 voor Christus). Ze werden gebruikt om crematieresten te begraven, veelal in urnen.

Tussen 1948 en 1951 zijn de 34 grafheuvels archeologisch onderzocht. Eigenlijk zijn er geen spectaculaire vondsten gedaan. Zestien van de graf-heuvels zijn gerestaureerd en daardoor nog te zien. Vanaf de ringgrafheuvel (hier komen wij straks nog langs) leidt een gemarkeerde route van 4,5 km langs alle grafheuvels van Toterfout/Halfmijl. Een werkgroep ‘kleine land-schapselementen’ van het IVN Veld-hoven verwijdert ieder jaar opslag en maait gras en zorgt daarmee dat alles in goede orde blijft.

Bij mijn bezoek aan de grafheuvels van Molenveld word ik vergezeld door een tor met bruine schilden met zwarte stippen. Bij thuis-komst blijkt deze de onwaarschijnlijke naam 'vierstippige mierenzakkever' te hebben.

Zijn belangstelling geldt ongetwijfeld niet de grafheuvels maar meer de pas uitgelopen jonge eiken en berken.

Vingerhoedskruid komt voor op beschaduwde plaatsen met losse grond, in bossen bijvoorbeeld op plaat-sen waar juist bomen zijn gekapt.

De plant is tweejarig. Het eerste jaar een bladrozet, in het tweede jaar komt er een bloemstengel van 30-150 cm hoog. De bloembladeren hebben een soort vijfhoekige symmetrie. De verschillen in de kleuren van bloemen komen door de aanwezigheid van zowel ‘rode’ als ‘witte’ genen, waarbij het rode gen dominant is. ‘Wit’ komt daardoor statistisch gezien maar in 25% van de gevallen voor. Het vinger-hoedskruid is een giftige plant; vroeger werd het voor medicinale doeleinden gebruikt, onder andere om de hartslag te verlangzamen.

Na dit bezoek het pad in westelijke richting volgen. Eerst is dit saai, maar het gaat spoedig over in een aardige beukenlaan. Als die rechtsom buigt volg ik die en kom bij knooppunt 3; daar rechtsaf. Volgens de kaart moet ergens in de buurt ook een grafheuvel te vinden zijn. Tevergeefs gezocht, maar wel een heel erg kromme Amerikaanse eik gezien tegen een decor van dennenbomen. Dan maar linksaf. Hier bloeit een groep rood, roze en zelfs wit vingerhoedskruid.

Grafheuvel in molenveld

Mierenzakkever

Vingerhoedskruid

Resten van hakhoutwal

De kromme Amerikaanse eik

Het pad slingert door het bos. Opeens een verrassing aan de linkerkant, een veld met tarwe, nog nooit zoiets in zo'n omgeving gezien. Rechts van het pad zijn jonge boompjes geplant - op den duur zal de kerk van St. Jan de Doper in Oerle aan het zicht worden onttrokken.

Bij het kruispunt (knooppunt 26) linksaf. Hier staan populieren die net zomin in deze omgeving passen als het onver-zorgde dennenbos daarna. Dan rechtdoor, de verharde weg oversteken, de zandweg blijven volgen (niet naar knooppunt 27). Alsmaar rechtdoor, weer een verharde weg oversteken en kort daarna naar rechts. Deze onverharde weg heet de Antwerpsebaan. De camping passeren, de weg oversteken en direct naar links in vrijwel zuidelijke richting. Spoedig bereik ik nu de locatie van twee prehistorische grafheuvels van Molenveld (zie kader).

(* Vanaf hier kan ik 4 km afsnijden, maar ik ga voor de volle 10 km.)


Vertrekpunt: Speeltuin/kinderboerderij De Hazewinkel, hoek Heerbaan/Sondervick in Veldhoven.Parkeren: op de parkeerplaats bij de speeltuin (aan de Sondervick)Openbaar vervoer: buslijn 403, uitstappen bij halte Platanenlaan.De totale wandeling is 10 km, maar u kunt ook 4 km afsnijden. U loopt dan vanaf het met * aangegeven punt (knooppunt 57, na de twee prehisto-rische grafheuvels) naar knooppunt 59, en vervolgens naar 14 en 36 (het uitgangspunt).

Verderop rechtsaf. Aan de rechterkant van het pad ligt het hoogste punt van de omgeving. Het is de plaats waar, op de toenmalige hei, tussen 1462 en 1914 de gezamenlijke (wind)korenmolen van Zonderwijk, Knegsel, Oerle en Wintelre stond. Alleen de fundamenten liggen er nog – de molen is naar Oerle verplaatst. Aan het einde van de zandweg linksaf, de Hoogeloonse dijk oversteken en achter Zandoerle langs naar het gehucht Toter-fout (knooppunt 23).

Op ongeveer 500 m in westelijke richting liggen weer grafheuvels. Hier is ook een bijzondere ringgrafheuvel; de naam spreekt voor zich. Vanaf dit punt is het mogelijk om via een gemarkeerde

wandeling van 4,5 km alle grafheuvels van Toterfout/Halfmijl te zien. Deze extra afstand maar vooral de dreigende regen doen mij echter besluiten terug te gaan naar knooppunt 23 en vervolgens naar 24. Onderweg bij een boerderij staat een 'slangenden' (of 'apenboom', Araucaria Araucana) in de voortuin. De vraag wat deze verdwaalde naaktzadige uit Chili zo aantrekkelijk maakt in ‘ons eigen Brabant’ houdt mij bezig. Daardoor vergeet ik bijna om bij het sympathieke café-restaurant met de misleidende naam ‘Bezoekerscen-trum Toterfout’ linksvoor het zandpad op te gaan (rechtdoor naar Zandoerle kan ook). Dit toch niet missen; aan het eind van het pad is er een mooi uitzicht op Oerle.

Het is nu nauwelijks voor te stellen dat Zandoerle (120 inwoners in 2008) eens het centrum was van de streek. In 1355 was het een van de 44 ‘vrijheden’ van Brabant. In die tijd was de (recht)Bank van Oerle hier al gevestigd. Zonderwijk, Veldhoven, Meerveldhoven, Zeelst, Blaarthem, Vessem, Wintelre, Knegsel en Oerle zelf vielen allemaal onder dit rechtsgebied.

In 1560 begint de afkalving; alleen (kerk)Oerle en Meerveldhoven blijven over. Uiteindelijk overvleugelt zelfs Oerle deze Alma Mater. Wat uit de his-torie rest zijn de Dingbank (in feite ook een boerderij) uit omstreeks 1600, een kapel uit 1807 (gebouwd op de plaats van de vroegere schuurkerk) en zes langgevelboerderijen uit de 19e eeuw die alle gegroepeerd liggen rondom het dorpsplein. Het antitankkanon is daar in 1944 achtergelaten door de Duitsers.

Antitankgeschut in Zandoerle

Ringgrafheuvel

Bloeiende brem

Kamperfoelie

De nieuwe molen, Oerle Araucaria Araucana

Koekoeksbloem

Onderweg zie ik brem en een koolzaad-veld vol bloeiende akkeronkruiden.

Vervolgens rechtsaf naar Zandoerle, de zandweg gaat vanzelf over in een verharde weg. Aan de noordkant van het plein is het Boswegje, dit in oostelijke rich-ting volgen. De zon gaat eindelijk schijnen, koekoeksbloemen bloeien, het eikenblad is nog bronsgroen. Rechtdoor bij het kruispunt, dit is hetzelfde pad als aan het begin. Omgekeerd ziet het er anders uit. Een kamperfoelie bloeit, wat een heer-lijke geur. Weldra is het startpunt van de wandeling weer bereikt. Ik trakteer mijzelf op ritjes op de kabelbaan in de speeltuin – deze is overigens vrij toegankelijk.

Ab Stevels


Vertrekpunt: Kasteel GeldropParkeren: parkeerplaats kasteel Geldrop aan de Wielewaal (weg Geldrop–Nuenen), vandaar lopen naar het kasteel zelf.Openbaar vervoer: buslijn 320 vanaf Eindhoven Station, halte Geldrop Centrum, of buslijn 24 vanaf Eindhoven Station, halte kasteel; in beide gevallen verder naar het kasteel lopen.De totale wandeling is 10 km, maar het met * aangegeven punt (bushalte van lijn 24) is vrijwel exact halverwege.

Als u vanaf deze halte naar Geldrop of Eindhoven station terugkeert is de wandeling dus 5 km; als u hier begint (de parkeerplaats voor auto’s is aan de overkant van de weg) is de lengte van het ‘zuidelijke’ gedeelte ook 5 km.


Wandeling 12Geldrop (5 of 10 km)

In Geldrop zijn de dingen vaak net wat anders dan je denkt. Misschien komt dat omdat het in de Middeleeuwen een Gelderse enclave in Brabant was – Geldrop komt van ‘Gelders dorp’? Sommigen betwijfelen deze afleiding, maar bij het voorbereiden van deze wandeling vond ik voldoende casuïstiek om de enclave-opvatting te ondersteunen.

Het feit alleen al dat het startpunt van deze wandeling op twee manieren kan worden bereikt (via een noordingang en een zuidingang van het kasteekpark) is al een aanduiding van dit Gelders-Brabants dualisme. Hoe het ook zij, we bekijken het kasteel en verwonderen ons over de onlogisch geplaatste grensstenen (ze komen van elders, zie kader) en gaan dan

De heerlijkheid Geldrop wordt voor het eerst in 1340 vermeld. In 1405 is er sprake van een versterkt huis dat in de loop der tijden verder is uitgebouwd. In de Gelderse oorlogen (1540) wordt echter alles verwoest. Geldrop komt in het bezit van de graven van Horne en in 1616 staat er weer een serieus gebouw dat met de nodige uitbreidin-gen en restauraties tot op heden is blijven bestaan.

Na de Napoleontische tijd wordt Petrus Hoevenaars de eigenaar van het kasteel. In 1870 laat hij de kasteeltuin aanleggen in landschapsstijl. Ook bouwt hij op het terrein voor zijn geloofsgenoten een Hervormde Kerk; deze is in 1964 bij de verbreding van de Mierloseweg afgebroken. De grensstenen tussen ‘Hees en Leen’ en Stratum die daar stonden (niet op hun originele plaats waarschijnlijk) zijn toen naar de kasteeltuin gebracht.

Vanaf 1974 is het kasteel eigendom van de gemeente; inmiddels is het ook een rijksmonument.

De Zuid-Willemsvaart is aangelegd om Den Bosch met Maastricht te verbinden (de Maas was te slecht bevaarbaar). Bij de aanleg in 1826 werd Eindhoven overgeslagen. Het stadsbestuur vreesde hierdoor de eco-nomische opleving aan het begin van de 19e eeuw te missen en nam zelf het initiatief om vanaf Helmond een zijtak van het kanaal te laten aanleggen. Voor het destijds ongelofelijk hoge bedrag van 60 gulden per inwoner werd het project in 1843 gerealiseerd.

Het kanaal heeft geen sluizen. Omdat Helmond net iets hoger ligt dan Eindhoven en omdat diverse beekdalen worden gepasseerd is een groot deel van het kanaal niet uitgegraven maar door het bouwen van kaden tot stand gekomen. Op weg naar school heb ik vaak naar het toen drukke verkeer staan kijken – de hefbrug in de Tongel-resestraat was al een attractie op zich!

In 1974 is het kanaal gesloten voor de scheepvaart, en nu is het een groene verbindingszone en een domein voor hengelaars en roeiers. De fabriek van Campina aan de kop van het kanaal loost (natuurlijk) koelwater, en onderweg stroomt er ook kwelwater in. Het kanaal wordt dus continu ververst, en diverse zeldzame varensoorten hebben zich inmiddels in deze bijzon-dere biotoop gevestigd.

Kasteel Geldrop Roeiers op het Eindhovens Kanaal

Treurbeuk

op pad, de kasteeltuin in. Loop naar de reusachtige mammoetboom (sequoiaden-dron giganteum) die wel 40 meter hoog is. Ook zijn er twee zeer grote platanen. Erg mooi is ook de treurbeuk wat verderop.Het pad langs de zuidkant van het kas-teel verder blijven volgen; bij de Kleine Dommel buigt het naar links. Hier staan twee sequoia’s van het andere type (redwood, sequoia sempervirens); ze zijn echter pas in 1974 geplant en moeten dus nog tot gigantische proporties uitgroeien.

De Kleine Dommel zoveel mogelijk blijven volgen; uiteindelijk komt het pad vanzelf bij de noorduitgang van het park. Een eindje in oostelijke richting langs de Wielewaal lopen, dan linksaf de Rietstraat in en direct rechtsaf naar de Beemdstraat. Vervolgens het Hulsterbroekpad op; voor de brug links. Moeraslandschap, riet, wilgen, elzen en later ook eiken.

Bij de splitsing rechtsaf; de Kleine Dommel blijven volgen tot het Eindhovens kanaal. Het riviertje blijkt onder het Kanaal door te gaan (zie ook wandeling 6).


Bij het kanaal rechtsaf. De natuur is hier mooi. Weliswaar zoemt achter de bomen en struiken een industrieterrein maar dat hoor ik niet; wel zie ik dat ergens de beschoeiing weg is, een ideale plaats om te zwemmen in natuurlijk water - spullen vergeten! Bij de brug verderop de weg Geldrop-Nuenen oversteken, rechtsaf en meteen weer links; na de bebouwing voor het bos rechtsaf.

Links is hier een dennenbos zoals dat op droge zandgrond voorkomt, rechts zijn velden. De grond is geschikt om prei te verbouwen en zo te zien vinden konijnen dat ook ongekookt lekker.

Bij wandelknooppunt 14 linksaf naar knooppunt 12. Dat ligt bij de ingang van camping ‘het Wolfsven’. Rechtsaf en bij de grote weg (hier inmiddels Geldropseweg geheten) even naar links. De bushalte van lijn 24 voorbijlopen en bij de oorlogs-begraafplaats (ik ben daar altijd onder de indruk) de weg oversteken.

(* We zijn nu vrijwel exact halverwege. U kunt van hieruit de bus terug nemen, na een wandeling van 5 km; of juist hier beginnen aan het tweede deel, ook 5 km.)

Even voorbij de parkeerplaats bij een grote eik rechtsaf en de blauwe wande-ling volgen. Deze ogenschijnlijke omweg heeft ten minste één bijzondere reden: vlak na de bocht in het pad staan twee jeneverbesstruiken, een groot en een klein exemplaar. Ook is dat de plaats om onder het prikkeldraad door te kruipen om naar het Galgenven te gaan kijken. Dit is (en was) verboden terrein en in mijn jeugd heb ik het natuurlijk toch wel eens gedaan. Nu toch maar niet want er is tegenwoordig een (zij het beperkte) compensatie in de vorm van het Lisven en het Molenven - daar wordt geprobeerd de natuur in oude luister te herstellen.

Het met blauwe paaltjes aangegeven pad blijven volgen en bij de kruising rechtsaf. Spoedig komen de vennen in zicht. Het bankje daar biedt een leuk overzicht maar nu is het te warm voor een pauze. Via de twee klaphekken verder in zuidelijke richting. Het pad gaat hier door oud grove-dennenbos dat door beheersmaatregelen veel levendiger is geworden.

Het fietspad oversteken; dit gedeelte heet de Heezerweg; er is hier meer loof-hout (resten van eikenhakhout?). Rechtsaf bij knooppunt 2. Wie zin heeft in een huif-karrentocht over de Strabrechtse Heide kan hier opstappen (het viaduct over de A67 is vlakbij). Ik ga echter rechtsaf en kom na ongeveer 500 meter bij de restanten van de Coeveringse Heide. Het pad buigt naar rechts, direct daarna echter linksaf. Links is hier te zien wat er gebeurt als heide dichtgroeit. Rechts is de heide schoongemaakt. Wel wat klinisch: slechts 2 eiken, 2 grove dennen, 2 berken en een zeeden mochten blijven staan.

De jeneverbes is een stekelige, groen-blijvende struik, een van de weinige endemische coniferen in Nederland. Hij is zeldzaam, zeker in Brabant (in Twente en Drenthe en op de Veluwe zijn er meer). Op de Strabrechtse Heide komt een groep voor; deze twee op de Molenheide zijn de noordelijkste daarvan (inmiddels door de A67 ge-scheiden van hun soortgenoten).

Het hout is zeer duurzaam en gewild voor allerlei toepassingen. Mede hier-door zijn zoveel struiken verdwenen. Bovendien verloopt de vermenigvuldig-ing moeizaam: de jeneverbes is twee-huizig, en als er al bessen zijn kiemen die alleen op minerale grond die niet te zuur mag zijn – en dan nog alleen na een aantal natte jaren.

De bessen worden geacht ‘de goede geest’ te representeren. De fysische chemie hierachter is de aromatische component in het sap, die ook een aparte smaak geeft aan jenever en aan zuurkool. Ook wordt jeneverbesolie toegepast in de huisgeneeskunde (bij gewrichtspijn en als vochtafdrijvend middel) en bij rituelen (als vervanger van wierook en bij duiveluitdrijvingen).

Linksaf nu, naar het tweede gedeelte van de heide - dit ziet er minder gekunsteld uit. De runderen die hier grazen leveren wat Potterachtige plaatjes op. Een zes-sprong, mul zand, een jongetje worstelt met zijn fietsje, vader roept, moeder kijkt bezorgd, een herkenbaar drama in het jongensleven. Rechtdoor, links komt de bebouwing van Geldrop weer in zicht, maar voorlopig blijft het groen. Rechts een eenzame lariks, net als in wande-ling 10 en 11. Waarom kom ik die telkens tegen? Aan het einde van het pad linksaf een straat in die ten onrechte de naam ‘Grote Bos’ heeft gekregen, er is namelijk alleen een nogal kaal plantsoen. Rechtsaf, de Wethouder van den Eijndenstraat in, ook nogal stenig. Bij het kruispunt is er rechts de Witte de Withstraat, links de Willem Barentszweg, de dialectiek van de Geldropse straatnaamkunde is onnavolg-baar. Dus maar rechtdoor de Goorstraat in. Aan het eind de brug over en meteen rechts het voetpad op.

Dit pad (en de Kleine Dommel) blijven volgen tot het sluisje bij de voormalige wollenstoffenfabriek A. van den Heuvel, een aardig stuk industrieel erfgoed. Linksaf de Molenstraat in en vervolgens rechtsaf naar de Heuvel en het Heuvel-plein. De terrassen zijn leuk, maar een bandje speelt lawaaimuziek. Dan maar verder de Heuvel door naar de kerk van de Heilige Brigida. Aan de zuidkant was er een groot kruisbeeld met het opschrift ‘red uw ziel’. Mijn belangstelling is echter voor het bankje in het plantsoentje eronder. Alles blijkt verdwenen, dus ik moet mijn heil elders zoeken.

Het etablissement ‘D’n baron z’n Hof’ op het terrein van het kasteel biedt een geseculariseerde uitweg. Het is ook dichtbij het startpunt van de wandeling, de parkeerplaats en de bushaltes.

Ab Stevels

Coeveringse Heide


Dit pad loopt achter de tuinen van de huizen aan de Lissevenlaan, rechts is een diversiteit aan ‘natuurlijke’ begroeiing. De Amerikaanse eiken hier beginnen al aardig rood blad te krijgen; de knalgroene Douglasdennen steken er scherp tegen af. Na ongeveer 600 meter, bij het tweede zijpad rechtsaf; dit pad gaat kaarsrecht in zuidelijke richting door een ‘begroeid hei-delandschap’. De gemeente Waalre heeft hier duidelijk haar best gedaan om zoveel mogelijk diversiteit te herstellen, een com-pliment waard. Ook het tweede kruispunt oversteken en het smalle paadje volgen, het buigt rechtsom, dan bij het Cantaven linksaf. Dit pad volgt de contouren van het ven. Hier zijn de sporen van vroeger graafwerk nog duidelijk te zien.

Bij het zanderige oevergedeelte (het ‘zwemstrand’) zijn waterlelies in opkomst, een teken dat de voedselrijkdom toe-neemt. Het ven groeit toch weer dicht.


Wandeling 13Hoge Duin, Cantaven en Loon (5 of 10 km)

Men denkt vaak dat de vroegere grens tussen Waalre en Aalst bij de oude spoorwegovergang ligt, maar dat klopt niet. De straatnaam verandert daar wel, de Willibrorduslaan wordt Koningin Julianalaan, maar als we vanaf het startpunt in oostelijke richting vertrekken naar het Burgemeester Ossepark voldoet deze tocht nog steeds aan de eigenschap van een ‘wandeling in Waalre zonder Aalst’.

Vanaf de Julianalaan gaan we het park in via de (achter)ingang aan de rechterkant van de straat. Dan in dit park driekwart om het Lisseven lopen, linksom; dus voorbij de bungalow rechtsaf en spoedig weer rechtsaf.

Het Lisseven is fantastisch mooi: de dennebomen weerspiegelen in het water en waterhoentjes en meerkoeten dobbe-ren door elkaar alsof ze elkaar al heel lang kennen. Links van het pad staat ergens een grote jeneverbesstruik, hoe zou die daar gekomen zijn, geplant of natuurlijk?

De spoorlijn Hasselt – Eindhoven werd in 1866 aangelegd door de Societé de Chemin de Fer Liègeois – Limbourgois.

Het was vooral de bedoeling om kolen naar West-Nederland te vervoeren. Door concurrentie van de route via Maastricht en Weert is dit nooit goed van de grond gekomen. In de Tweede Wereldoorlog was er een opleving, vooral in verband met munitievervoer (zie wandeling 2). Nadien heeft Philips de spoorlijn tot 1973 nog gebruikt voor vervoer van en naar de fabriek in Hasselt.

Ook personenvervoer bleef altijd noodlijdend; het is in 1957 gestopt. Na de omlegging van het spoor via Geldrop zijn de rails bij Waalre al omstreeks 1960 verdwenen. Maar ons vertrekpunt, het Stationskoffiehuis, is gebleven.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog stopte de aanvoer van glazen ballons voor gloeilampen vanuit Duitsland. Philips moest daarom in allerijl een glasfabriek uit de grond stampen. Ir. Schoonenberg van het Lab kreeg de opdracht om dit te doen. Binnen één jaar (1916) draaide de productie aan de Glaslaan en daarmee was het bedrijf gered.

Dezelfde Schoonenberg kocht bij Waalre de grond rondom het Lisseven en liet er een huis bouwen. Dit was het begin van Waalre als ‘villadorp’. Nu is het terrein in handen van de gemeente. Het huis is afgebroken en vervangen door de bungalow ‘het Wolders Ven’, een vakan-tiehuis voor gehandicapten.

Waar vennen uitstuiven moeten ook ergens in de buurt zandduinen zijn. Het Hoge Duin aan de Lissevenlaan is er een uitgesproken voorbeeld van. Het hoogste punt steekt wel 20 meter boven de omgeving uit.

Vijftig, zestig jaar geleden was het duin een geweldige attractie voor dagrecreatie. Op warme zomerdagen bivakkeerden hier tientallen families. Een groot vermaak was het maken van een ‘ballenbaan’: een sleuf uitgraven, die aan de binnenkant met de hand glad maken en dan een bal van boven naar beneden laten rollen. Het is mij toen nooit gelukt om een baan van helemaal bovenaan naar helemaal beneden te maken en wel om twee redenen: het was te druk, en bij te droog weer wordt het zand te rul en blijft de bal onderweg steken. Toch is deze ambitie blijven bestaan; op een regenachtige dag in 2010 is het met behulp van twee kleinkinderen dan toch gelukt: van de dennenboom bovenaan tot aan het gras beneden. De droom is werkelijkheid geworden!

Linksaf en weer links, de weg hier is een zijtak van de Hoge Duinlaan. We zien dat vliegenzwammen en berken in symbiose leven, de onderwijzer had alweer gelijk.

Aan het eind van de verharde zijtak rechtsaf; bij het paaltje waar 4 op staat van de weg af en het Hoge Duin van de zijkant opklimmen (alternatief is doorlopen en rechtsaf naar de voet van het duin). De dennenboom aan de top van het duin staat er fier zoals vanouds, zij het dat nu door erosie de bovenkant van de wortels inmiddels wel een meter boven het zand is gekomen. Een bijzondere plaats!

Het duin af, rechtsaf en meteen links de Molenvenlaan in. Aan het einde links.

Op de Hoge duin: ballenbaan in aanbouw

Vliegenzwam


Vertrekpunt: Stationskoffiehuis, Willibrorduslaan 137A in Waalre

Parkeren: op het terrein naast en achter het Stationskoffiehuis.

Openbaar vervoer: buslijn 7, uitstappen bij de Ansbalduslaan en ongeveer 50 meter teruglopen naar het vertrekpunt.

De totale wandeling is 10 km, maar u kunt dit ook verkorten tot 5 km. Vanaf wandelknooppunt 80 (aangegeven met * in de tekst) gaat u over de Bolksheuvel richting Waalre. Halverwege het wandelroutenetwerk weer oppikken, en via de knooppunten 2 en 3 terug naar het startpunt.

Waalre heeft twee Willibrorduskerken. De oude (schip 12e eeuw, toren 15e eeuw) kwam op de plaats van een houten kerk uit de 8e eeuw; de nieuwe is in 1929 gebouwd toen de oude kerk te klein werd.

De verhalen rondom H. Willibrordus uit Echternach zijn algemeen bekend. Minder bekend is de vroegere devotie voor H. Wilgefortis, 'Sinte-Ontkommer'. Deze apocriefe (niet officieel erkende) heilige was aan te roepen bij kommer en kwel. Dit gaat terug op een legende over een christelijk meisje dat tegen haar wil door haar heidense vader werd uitgehu-welijkt. Zij vroeg God om raad en Hij gaf haar een grote zwarte baard. Hierdoor kwam zij van haar toekomstige man af, maar niet van haar vader: hij liet haar kruisigen. Centrum van de verering was Steenbergen, maar ook Waalre deed mee tot ver in de vorige eeuw.

Over de spoorbaan schuin naar links, en spoedig komt het Vlasrootven in zicht. Het is helemaal uitgebaggerd, vermoedelijk nodig, maar echt mooi is het niet. Dan verder, de weg buigt rechtsom.

Bij wandelknooppunt 75 rechtdoor. Op het veld links is de mais al weg, rechts wordt nog gehooid. Links aanhouden, het wokrestaurant blijft aan de rechterkant liggen. Linksaf en meteen weer rechts de Dommelseweg op. Van het hier aanwe-zige kleinvee is een hangbuikzwijn mij gunstig gezind, de geiten niet.

De zon begint te schijnen. Een paard kijkt mij neutraal maar filosofisch aan. Doorlopen naar de Dommel. Hier lag eens het kasteel van Waalre. Van hieruit werden de heerlijkheden Waalre, Aalst en Valkenswaard bestuurd. Eerst wist Aalst zich los te maken, daarna Valkenswaard en nu is er zelfs van het gebouw niets meer over. Op de fundamenten is een boerderij gebouwd, maar de slotgrachten zijn nog gedeeltelijk zichtbaar.

Even teruglopend, linksaf het intact gebleven kerkepad volgen naar ‘Loon’. Het pad voert langs geploegde akkers, oud dennenbos, gemengd eikenbos. Beukenhagen, boerderijen met goed onderhouden groente- en dahliatuinen, een idylle. En dan is daar het 'beschermd dorpsgezicht' Loon, langgevelboerderijen gegroepeerd rondom een driehoekig plein. Uitrusten en kijken. De driehoek overste-ken en het pad gaat verder in dezelfde stijl als al beschreven.

In Waalre rechts aanhouden (Jan van Scorelstraat), linksaf de Oude Kerkstraat in en rechtsaf naar de Markt. Vanuit de kerk naar links de Willibrorduslaan in, dan rechts aanhouden (de Blokvenlaan), de Wollenbergstraat oversteken en de Blok-venlaan verder vervolgen; bij de Eikenlaan rechtsaf en doorlopen tot speeltuin ‘de Klimbim’, een ideale plaats om verjaarda-gen van kleinkinderen te vieren. Nu echter voor de speeltuin linksaf, het pad loopt door een wat lager gelegen gebied (een ‘slenk’) ten zuiden van Waalre.

Het Cantaven heet officieel Meertjesven, maar ik blijf het bij de naam van de oude eigenaar noemen. Deze Ir. Canta had zich tot doel gesteld om de verlanding in het ven tegen te gaan en ieder weekend was hij dan ook – gehuld in lieslaarzen en voorzien van een grote schep - bezig zoveel mogelijk modder te verwijderen.

Er zouden een paar eilandjes mogen blijven, liefst begroeid met trilveen. Meren in het Lake District in Engeland waren het grote voorbeeld. Bezoekers waren niet toegestaan en werden zonder pardon weggestuurd, behalve als ze zich tevoren bij zijn woonhuis hadden aangemeld – per telefoon mocht niet. Mijn ouders deden dit vaak; het was en is een leuke omgeving en je kon er als gezin samen zwemmen (toen nog onmo-gelijk in officiële zwemgelegenheden). Ir. Canta heeft zijn werk niet kunnen vol-tooien; hij is op jonge leeftijd overleden.

Daardoor zal ook schaatsen in deze bijzondere omgeving op den duur steeds problematischer worden.

In het bos veel paddestoelen: melk-zwammen, de onvermijdelijke krulzoom en vooral boleten (waarvan sommige met een omvang die ik nog nooit gezien heb). Langs de rand van het ven verder, doorlo-pen tot de oude spoorbaan.

(* Vanaf hier kan de wandeling worden verkort, zie kader.)

Aangekomen bij wandelknooppunt 2 door naar nummer 3. Hier linksaf, dit pad gaat naar het Blokven, dit aan de zuidkant passeren. Mooi, salomonszegels, in dit seizoen met hun karakteristieke donker-blauwe bessen. De wandelroute blijven volgen en bij de eerste verharde weg rechtsaf terug naar het vertrekpunt. In het Stationskoffiehuis neem ik een trappistje-zonder op deze ontzorgde dag.

Ab Stevels,herfst 2012

Graafwerk in Cantaven

KrulzoomBeschermd dorpsgezicht 'Loon'


Vertrekpunt: hoek Runstraat en Witvenseweg in Veldhoven-Zuid

Parkeren: op de parkeerplaats bij partycentrum 'het Witven'.

Openbaar vervoer: buslijn 15 vanaf Eindhoven Station, uitstappen bij bushalte Runstraat en ongeveer 50 meterlopen naar de hoek Runstraat–Witvenseweg.

De totale wandeling is 12 km, maar u kunt dit verkorten tot 4 km bij de Nagelmekersweg (*) of tot 6 km via de beschreven route vanaf de Riethovensedijk (**). Of omgekeerd: in Heers beginnen en via knooppunten 67 en 94 bij 93 (***) op de wandeling aansluiten. De afstand is dan 9 km.


Wandeling 14Dommelbeemden, Vlasroot, Run (4, 6, 9 of 12 km)

Mooi weer, het doelgebied is ten zuiden van Eindhoven, een beetje westelijk mag ook. Gekozen voor het stroomgebied van de Dommel en de Run. Beide zijn ze in het verleden verontreinigd, vergraven en rechtgetrokken maar nog vol (potentiële) rijkdom: intussen is gelukkig al meer dan dertig jaar met goed resultaat aan natuurherstel gewerkt.

Vertrekpunt is de hoek van de Runstraat en de Witvenseweg. Hier de zandweg op; deze heet de Nagelmekersweg. Spoe-dig is het geluid van de A67 niet meer te horen. Links in een weiland onvervalste roodbonte koeien. Ik tel er 27; hoe die ene zwartbonte in dit gezelschap is gekomen is niet duidelijk maar het lijkt agrarische humor. Na een paar honderd meter linksaf het klaphek door en de witte pijlen volgen.

Met wat bochten leidt dit 'nattevoeten-pad' naar de oever van de Dommel. Daar stroomopwaarts lopen, ook als de witte pijltjes op een gegeven moment naar rechts wijzen. Het pad rechtdoor ligt op dat punt verborgen in het riet. Het is over-groeid omdat het afgesloten is geweest in verband met een conflict over jacht, maar nu is het weer open. Na honderd meter is er bos; een fantastisch stilleven, opge-fleurd met een grote variëteit aan pad-denstoelen; vooral de roze russula's vallen op tussen de bruine en gele herfstkleuren. Ook is er nog bloeiende maagdenpalm.

IJsvogels zijn vrij zeldzaam maar toch algemeen bekend. Dit komt door hun typische, gedrongen verschijningsvorm en vooral door hun staalblauwe veren-pakket. De naam is dan ook afgeleid van ‘ijzer’ (in het Duits: Eisenvogel) en heeft niets te maken met affiniteit met ijs. Integendeel zelfs: ijsvogels voeden zich vooral met kleine visjes en in bevroren water kunnen die niet worden gevangen. In koude winters is de sterfte dan ook hoog.

IJsvogels leven bij sterk stromend water, ze nestelen in steile oever-wanden naast de beken. Het zijn dan ook echte territoriumvogels; het eigen terrein wordt fanatiek verdedigd en concurrenten worden verjaagd.

Russula

De Grote Vlasroot

De oever van de Dommel wordt hoger en hoger: ook verschijnen er op deze zandrug grove dennen en is er een onder-begroeiing van varens; een verdwaalde zeeden torent hoog boven alles uit.

Aan het eind van het bos loopt het paadje langs de Dommel niet meer verder. Rechtsaf het spoor door het weiland volgen en aan het eind rechts aanhouden tot aan de Nagelmekersweg.

(* Vanaf hier, op de Nagelmekersweg, kunt u rechtsaf direct teruggaan naar het vertrekpunt. De wandeling is dan 4 km.)

Hier gaan we linksaf, en bij de asfaltweg rechtsaf. Dit is de Volmolenweg. Aan de rechterkant schermen beuken een lelijke

aanplant van grove dennen af. In die aanplant liggen drie poelen en ook daar werken vrijwilligers hard om de diversiteit terug te brengen.

Verderop de weg oversteken naar de parkeerplaats bij de Vlasrootvennen. Daar rechtdoor, rechts ligt de Kleine Vlasroot (voedselrijk, vol met waterlelies). Links is de Grote Vlasroot. Dit ven was hele-maal dichtgegroeid maar in 2003 is de oeverbegroeiing verwijderd en is er ook stevig gebaggerd. De gagelstruiken zijn terug, een teken dat het weer de goede kant opgaat. Aan de oevers speur ik naar de resten van de keet van een ijsclub die hier honderd jaar geleden geweest zou zijn. Behalve het plantje zonnedauw niets gevonden. Het verhaal dat de voertaal bij de ijsclub voornamelijk Fries zou zijn geweest blijft daarmee leuke fantasie.

Na de Grote Vlasroot rechts aanhouden en daarna weer rechts. Spoedig komt de 'nieuwe Vlasroot' in zicht; een zandafgra-ving die later met bouwpuin en leem weer gedeeltelijk is dichtgestort. Nu fungeert deze als visvijver; de ooit bedoelde recre-atieplas is het nooit geworden. Bij de plas rechts aanhouden, bij de Riethovensedijk linksaf naar wandelknooppunt 93.

(** / *** Als u hier op de Riethovensedijk rechtsaf gaat en via knooppunten 67 en 97 terug naar het vertrekpunt, is de totale wandeling 6 km. Of u sluit hier aan vanaf Heers, via 67 en 94, en loopt totaal 9 km.)


Meester Petrus Panken (1819-1904) was onderwijzer in Westerhoven, maar vooral ook de amateurarcheoloog die de heemkunde in Brabant van de grond heeft getild. In 1840 vond hij een eerste urn en in 1843 een eerste grafheuvel, beide bij Bergeijk. Zijn grote succes kwam in 1845 toen hij bij de Locht 13 grafheuvels vond en een groot aantal urnen opgroef. In de Sprankelse bossen vond hij diverse mammoet- en neushoornbeenderen. In 1862 werd hij ten onrechte ontslagen wegens incompetentie en luiheid. Panken won de revisiezaak maar is nooit meer voor de klas teruggekeerd.

Met steun van weldoeners zette hij zijn archeologische werk voort en groef onder andere ook diverse Romeinse beeldjes op. Vooral bekend bleef hij echter als ‘de urnenprikker’. In de wetenschappelijke wereld kreeg Panken weinig erkenning; pas vlak voor zijn dood wist hij zijn omvangrijke werk (2500 bladzijden) gepubliceerd te krijgen (1901). Later traden echter bekende archeologen als Holwerda en Van Giffen in zijn voetsporen.

De koningsvaren is een beschermde plant. Groeiplaatsen zijn vooral vochtige loofhoutbossen (oostelijk Bra-bant), slootranden (noordelijke Achter-hoek) en bij veenmoerassen (oostelijk Friesland). Plaatselijk komen ze veelvuldig voor maar in zijn algemeen-heid zijn ze zeldzaam. Typisch zijn de bruingele sporenaren en de dubbel-geveerde bladen die tot 160 cm hoog kunnen worden. Deze bladen groeien op de oude bladveren zodat zich aan de onderkant langzamerhand een stammetje vormt. De varen zelf komt hierdoor steeds verder naar boven. Koningsvarens kunnen meer dan 100 jaar oud worden, waarbij de stammen een aanzienlijke omvang aannemen.

een heleboel. De koningsvarens blijken op de overgang tussen het broekbos en de hogere gedeelten te staan.

Tenslotte houdt het bos op; in het wei-land rechts staan schapen, allemaal wit. Ik speur naar een zwart schaap want dat hoort er natuurlijk ook te zijn. Zowaar, het is er, weliswaar helemaal aan de andere kant van de wei, maar toch.

Na de derde sluis rechtsaf het fietspad op. Dat pad gaat door het 'Groot Goor', en passeert onderweg een sloot die ver-moedelijk de oude bedding van de Run was. We lopen door naar de (wat hoger gelegen) Sprankelse bossen. Dennen domineren daar, Amerikaanse eiken in herfstkleur fleuren de aanplant wat op. Rechtsaf, de bosrand volgen; het is ongeveer anderhalve kilometer naar een verharde weg (de Turfweg). Linksaf; dan voordat we bij knooppunt 1 rechtsaf gaan even een kleine excursie rechtdoor naar het grafheuvelcomplex 'de Locht' verderop (links). Hier behaalde meester Panken zijn eerste aansprekende resultaat.

Terug naar knooppunt 1. Daar linksaf, achter het klimcircuit van Buitenjan (voorheen Jantje Beton) langs, rechtdoor, de Leemdijk over. De zandweg buigt dan linksom en rechtsom en komt uiteindelijk toch op de Gagelgoorsedijk. Rechtdoor, het plein van het gehucht Heers (***) komt spoedig in zicht.

Mijn belangstelling gaat hier uit naar de devotiekapel, destijds gebouwd door het Ceciliagilde. Het daarachter gelegen schietterrein draagt daarentegen de pro-fane naam 'd'n hooipeil'. Wat in verwarring ga ik naar de oostkant van het plein en dan rechtsaf de Volmolenweg op. Bij de brug over de Run linksaf en direct daarna links aanhouden. Op de kop van het bos staat een eigenwijze bremstruik als wegwijzer. Ook hier heeft de ruilverkave-ling voor veel strakheid gezorgd. Gelukkig heeft de verwaarlozing van het populieren-bos geleid tot ruim voldoende wanorde, hoewel het geruis van de A67 er weer aan

Beemden waren laaggelegen gebieden die in de winter af en toe onder water kwamen te staan, met slibafzetting als gevolg. Dit was de basis voor een rijke begroeiing in de weilanden, de broek-bossen en de hakhoutpercelen.

De regulering van de waterstand in de Dommel kan niet meer worden teruggedraaid, maar verder is de oude situatie hier zo goed mogelijk hersteld. Er zijn houtsingels aangelegd en poelen uitgegraven. Kikkers, padden en watersalamanders zijn weer helemaal terug; ook is er een rijke variëteit aan libellen. Zelfs de ijsvogel voelt zich hier weer thuis. Natuurbeheer is hier vrijwil-ligerswerk: wilgen knotten, hakhout uitdunnen en de poelen eens in de zes jaar vrijmaken en uitgraven. Additionele spierkracht is nog steeds welkom!

De Dommel in ere hersteld

herinnert dat de beschaving dichtbij is. En dan het gifgroene hek van zwembad het Witven. Snel doorlopen dus, tot de Runstraat; hier rechtsaf en terug naar het vertrekpunt.

Ab Stevels,herfst 2012

Vanaf hier rechtsaf, naar knooppunt 37. Links ligt in het veld nog hooi, verderop ligt een fraai bos. Daar buigt het weggetje rechtsom; langs de zandopslag lopen, de sluis over en dan linksaf langs de Run. Dit riviertje is wel erg klinisch en rechtlijnig gekanaliseerd, maar het uitzicht links over velden maakt al veel goed. Het zijn echter de verschillende soorten bos aan de rech-terkant die dit pad zo interessant maken. Het begint met broekbos (elzen, wilgen) daarna een gedeelte met donkere sparren (wat doen die eigenlijk hier?). Dan eiken en berken afgewisseld met broekbos. Hier moeten koningsvarens staan en na een tijdje ontdek ik een exemplaar. En dan, als je er een gevonden hebt zie je er opeens


Vertrekpunt: vanaf de kerk in Nederwetten

Parkeren: parkeerplaats voor fietserscafé 'De Kruik', naast de kerk

Openbaar vervoer: buslijn 260 (let wel: deze loopt van NS-station Best naar busstation Nuenen, eenmaal per uur, alleen op werkdagen). Uitstappen bij de halte Nieuw Ervensestraat in Nederwetten en daar aansluiten op de wandelroute.


Wandeling 15Nederwetten, Breugelse Beemden en Hooidonk (6 of 9 km)

Eindelijk een dag dat er een (mager) zonnetje schijnt. Hoog tijd om een verkenning voor een wandeling te doen. 'Noord' is aan de beurt. Nederwetten is een goed uitgangspunt voor een tocht door een mengsel van historie en natuur.

De (levende) historie begint al bij het vertrekpunt. Het fietserscafé beschikt namelijk over een beugelbaan. Deze verleiding is op dit uur van de dag echter niet beschikbaar. Ook de kerk is dicht, dus de Heilige Lambertus doet voorlopig niet mee. Dit ondanks het feit dat hij onder andere ook de patroonheilige van de laarzenmakers is – in het saksisch zijn dat 'stevels'. Toch maar op pad, in oostelijke richting, en direct is er een wonderlijke combinatie van gebouwen: nummer 44 (de pastorie), 42 (school) en 40 (een huis met 'ijsmutsdak'). Ook het cafégebouw aan de overkant mag er zijn.

Beugelen was in de middeleeuwen wijd verspreid in de Nederlanden. Nu wordt deze sport alleen beoefend in oostelijk Noord-Brabant en Belgisch en Nederlands Limburg. Het speelveld is een lemen vloer van 5 bij 10 meter. Een bal van ongeveer 4 kilo moet door een metalen ring worden geslagen, op 7 meter van de startlijn, met behulp van een soort schep (de 'sleger'). Dit lijkt simpel, maar is het niet: de ring is nauw en achter het veld ligt een 'goot' die een bal letterlijk buitenspel zet.

Het spel wordt gespeeld door twee spelers. Tactieken kunnen zowel offen-sief zijn ('direct door de ring') als defen-sief (tegenstander in een ongunstige positie brengen of in de goot kaatsen). Precisie en inzicht in mechanica zijn vereist. Het spel staat op de UNESCO werelderfgoedlijst. Bij Eindhoven in de buurt zijn er beugelbanen in Dom-melen, Heeze, Leende, Hoogeloon, Liempde en Nederwetten.

Winterkoninkjes zijn kleine (6..8 cm), bolle, bruine vogeltjes die ook nog erg schuw zijn. Het hele jaar door zijn ze herkenbaar aan hun sterke en uitge-sproken geluiden. Hoge tonen, zoiets als tek, tek, tek maar ook wat sissend (tsjit, tsit, tsit), of ratelend (terrt, terrt, terrt). Samen is wat je hoort iets tussen een fanfare en een concert met zo af en toe de poging van een solist om door te breken. Winterkoninkjes leven in groepen; ze voeden zich met larven en kleine insecten. Kennelijk is het voorjaar in aantocht en is voedsel daar-door makkelijker te vinden. Zo te horen is met deze nieuwe energie muziek maken ook gemakkelijker. Elzenkatjes

Nog duidelijk winter

Linksaf de Bloemhofstraat in, deze gaat over in de Nieuwervensestraat. In een voortuin daar staat een toverhazelaar in vol, geel ornaat. De Eikelkampen (hier vlakbij is de bushalte) oversteken, rechtdoor het pad op naar het stroom-gebied van de Hooidonkse Beek. Won-derlijk genoeg heet dat echter Breugelse Beemden. Bij het informatiebord word ik opgewacht door een luidruchtig concert van kwetterende winterkoninkjes. Het moeten er immens veel zijn maar ik zie er maar heel weinig. Ik ga zitten en luister.

Na 10 of 15 minuten ga ik toch door. Het pad maakt een paar haakse bochten maar de route naar het gehucht Stad van Gerwen is eenduidig. Eerst is er populierenbos. Doordat in dit – inmiddels beschermde - gebied de waterstand is verhoogd zien de bomen er een beetje verdronken uit. Het elzenbroek verderop is echter welvarend. ook hier is de lente in

aantocht: veel elzenkatjes en ook katjes van her en der aanwezige hazelaars trekken zich niets aan van de nog lage temperatuur. Die is nog altijd nauwelijks boven het vriespunt; het voordeel hiervan is dat het pad nog enigermate bevroren is en er dus nog weinig modder is.

In dit moerasgebied liggen ook wat hogere gedeelten. Het verschil is maar 50 tot 70 cm maar onmiddellijk gaat de begroeiing over van hoofdzakelijk elzen naar hoofdzakelijk eiken. Ik bekijk of een menselijke hand aan deze 'scheiding der geesten' heeft bijgedragen. Dit is niet het geval, er moet dus zoiets als 'Darwinisme op de vierkante meter' zijn.

Stad van Gerwen is een gehucht, het is nooit een stad geworden (Gerwen zelf trouwens ook niet). Eerlijke mestgeur komt je hier tegemoet – voor zover mestgeur eerlijk kan zijn - het herinnert wel aan vroeger tijd. Linksaf bij wandelknooppunt 13, rechtsaf bij de kanaaldijk, de brug over en meteen links.


De totale wandeling is 9 km, maar u kunt dit verkorten tot 6 km door te vertrekken van de parkeerplaats aan de weg Nuenen – Son, oostelijk van wandelknooppunt 42 (of vanaf bushalte Hooidonk van lijn 460). Vandaar sluit u bij de wandeling aan via de Nieuwlandseweg (begint aan de overkant bij de parkeerplaats), en bij het Wilhelminakanaal loopt u over de zuidelijke kanaaldijk in plaats van de noordelijke.

Het wonder van Hooidonk. De priorij van Hooidonk stamt uit 1146 en werd bewoond door nonnen afkomstig uit adellijke kringen. Daardoor was er een connectie met kruisvaarders en op die manier zou een stukje hout van het kruis van Golgotha hier zijn beland. Niet iedereen geloofde dat. Daarom werd besloten om een test te laten uitvoeren. Op 4 september 1244 was het zover. Bonifatius, een gewezen bisschop van Lausanne, liet het stukje hout voorzichtig zakken in een met water gevulde schaal. Het zonk onmid-dellijk. Ook bij een tweede en een derde keer bleef het niet drijven. Na de derde proef werden er bovendien kleine bloeddruppeltjes op het hout gesigna-leerd. Aan de echtheid was nu geen twijfel meer. Na de Reformatie werd het stukje hout naar Rolduc gebracht en raakte in vergetelheid maar het dook in 1793 weer in Waubach op. Na einde-loze discussies wie nu de rechtheb-bende was werd het in 1952 in tweeën gedeeld, en één helft kwam terug in de kerk van Nederwetten.

Net als Delft heeft Nederwetten een oude en een nieuwe kerk. De oude Lambertuskerk stamt uit 1244; in 1442 werd op dezelfde plaats bij de Dommel een grotere kerk neergezet die uitein-delijk tot 1898 dienst heeft gedaan. Het schip is toen afgebroken; alleen de toren bleef staan. De klokken zijn in 1920 weggehaald. In 1938 waaide de spits van de toren; pas in 1994 nam men conserveringsmaatregelen om dit deel van de oude kerk te behouden.

De 'nieuwe' kerk stamt uit 1898. Behalve laarzenmakers mogen ook lin-nenwevers, houtbewerkers, metselaars, gewone schoenmakers, boeren, tand-artsen en chirurgen op bescherming van de Heilige Lambertus rekenen. Ook standvastigheid en huwelijkstrouw hebben zijn aandacht. In de kerk is een reliekhouder met het stuk kruishout uit Hooidonk en een wijwatervat met daarop een hert. 'Der jacht ontkomen', zoals de psalmist zegt?

den en mooie bospercelen. De grote coni-feer die steeds aan de horizon te zien is blijft onbereikbaar. Dan maar verder over rechts; de Hooidonkse beek over naar het gehucht Heerendonk. Brabantse knollen in de wei, een aardig gezicht.

De inmiddels verharde weg blijven volgen. Aan het eind rechtsaf en spoedig weer rechtsaf. Vanaf wandelknooppunt 42 een kleine excursie noordwaarts naar de Hooidonkse watermolen. Deze is een beetje te perfect gerestaureerd en daarom minder fotogeniek. In plaats daarvan knotwilgen en paarden of combinaties daarvan genomen; hier is het nog duidelijk winter. Ook bekijk ik het terrein waar de priorij van Hooidonk stond. De kapel van nu is kitscherig, het verhaal dat erbij hoort echter intrigerend.

Terug naar de driesprong en ditmaal rechtdoor. Rechts een mooi Dommelland-schap, links een lelijke nieuwbouwwijk. Voor de bocht in de weg is er de mogelijk-

Knollen bij Heerendonk

Knotwilgenland

heid om rechtsaf te slaan om de toren van de oude Lambertuskerk van dichtbij te bekijken. In het fletse zonlicht en aan deze kant van de Dommel een duidelijk ander perspectief dan bij wandeling 5. Het is ook wisselend: volle zon, dan weer zon achter wolken, blauwe lucht, wazig, helder, het gaat maar door.

Terug naar het vertrekpunt. 'De Kruik' is in deze nadagen van Carnaval nog steeds dicht en ik zal mij op een andere manier moeten laven. Water uit een meegebracht flesje kan ook. Koud. Snel naar huis!

Ab Stevels, maart 2013

Ik loop liever langs de noordkant van het Wilhelminakanaal in plaats van de zuidkant. Zo kan ik het buurtschap Olen bezoeken (oude boerderijen), er is leukere begroeiing en een beter uitzicht op de kerk van Breugel. Verderop spelen ook de merkwaardige zandbulten in het terrein en jeugdsentiment (naar schepen kijken bij de Hooidonkse brug) een rol in mijn over-wegingen. Olen laat ik toch maar even liggen, de begroeiing is nog steeds mooi en de kerk van de Heilige Genoveva te Breugel koestert zich in een kortstondige vlaag van de zon. De zandbulten blijven apart en voor jeugdsentiment is geen plaats meer – vandaag geen schepen.

De Hooidonkse brug over en aan de zuidkant weer even terug in de richting Stad van Gerwen. Na 150 meter de kanaaldijk af het weidegebied in. Pony's met lange haren, zodat ze niets lijken te kunnen zien. Links een wilde appelboom die verweesd in dit lage land staat; van schrik vergeet ik een foto te maken. Ver-derop lijkt het pad rechtdoor te gaan; voor de eik waar te veel takken van afgezaagd zijn echter linksaf een wat nondescript weggetje op. Aan het eind daarvan rechtsom, linksaf loopt het dood in weilan-


Vertrekpunt: Parkeerplaats Grootmeer, 1 km ten westen van Wintelre, aan de weg naar Vessem

Parkeren: ter plaatse

Openbaar vervoer: lijn 402 vanuit Eindhoven naar Veldhoven Heemweg/Centrum; van Heemweg/Centrum buurtbus 292 (richting Hoogeloon; let op: alleen op weekdagen), uitstappen bij halte Merenweg en 100 m lopen naar de parkeerplaats.


Wandeling 16Grootmeer, Kleinmeer en Buikheide(3, 5 of 9 km)

Het gebeurt toch. Ondanks het winterweer dat maar voort-duurt naar buiten. Tussen Wintelre en Vessem is ongeacht het seizoen altijd veel te zien, zelfs in deze omstandigheden. Op naar deze bestemming!

Het vertrekpunt is de parkeerplaats bij het Grootmeer, 1 km ten westen van Wintelre. Ondanks het grijze weer ligt het meer er weer fantastisch bij. Het natuurherstel was hier qua uitvoering snel, maar biologisch gezien was het moeizaam - na vele jaren is het uiteindelijk goed gekomen.

Vandaag op het Grootmeer veel vogels. Ganzen ver weg, futen dichterbij en een grote groep meerkoeten op de voorgrond. De meerkoeten zijn actief op het water

Grootmeer en Kleinmeer ontstonden beide ongeveer 10.000 jaar geleden, door uitstuiving. Zo groot als het Grootmeer, 19 ha, vind je er in Brabant niet veel. Beide meren worden sinds 1952 op peil gehouden met spoelwater uit het naburige drinkwaterstation. Aparte bezinkbekkens halen het ijzer(hydr)oxide uit dit water.

De rietkragen in het Kleinmeer houden mineraalresten vast, en via sloten gaat het water dan door naar het Grootmeer. Doordat het zo gezuiverde water kalkrijk is, onderscheidt de flora rondom het Grootmeer zich van de meeste Brabantse vennen; daar is het water meestal licht zuur. Volgens de boekjes is deze vegetatie 'van het oeverkruidverbond' ; het (zeldzame) oeverkruid zelf, maar ook een plant met de fraaie naam 'gesteeld glaskroos'.

Het Grootmeer is enkele jaren geleden volledig schoongemaakt: een heerlijke zwemplas. Aan de overkant van de weg Wintelre-Vessem is er een speelbos. Al met al een ideale plaats voor kinderopvang door grootouders!

De douglasspar is afkomstig uit het westen van Noord-Amerika. David Douglas, een botanist, bracht deze soort begin 19e eeuw naar Europa.

De naalden zijn plat, met aan de onderkant grijze strepen. Anders dan bij dennen en sparren voelen die naalden zacht aan. De zaadkegels zijn ook zacht, met kenmerkende 'tongetjes'. De bomen zijn in Nederland aangeplant omdat ze op arme grond snel kunnen groeien. Ook is het hout ('grenen') van hoge kwaliteit.

Voor bebossing van heide zijn ze echter minder geschikt, omdat ze behoefte hebben aan (half)schaduw en vocht. Commerciële bosaanplant is dan ook niet echt een succes geworden.

In het verleden was veel discussie over de familieaanduiding. Is het een soort den (pinus), een soort spar (picea), een zilversparachtige (abies), een hemlocksparachtige (tsuga) of zelfs een sequoia-achtige? Uiteindelijk is dit opgelost door een aparte familienaam te verzinnen, de weinig originele aanduiding 'pseudotsuga'.

Meerkoet op het Grootmeer

maar af en toe gaan ze ook aan land. Ik blijf kijken naar dit schouwspel totdat de kou mij weer in beweging zet. Ik loop verder langs de zuidkant van het meer, zo dicht mogelijk langs het water naar de observatieheuvel. Het adagium 'altijd je kijker meenemen' behoeft hier geen uitleg, zij het dat ik uit praktische overwegingen altijd maar een klein kijkertje bij me heb - met mijn beperkte kennis van vogels is dit ook passend.

Na de observaties doorlopen naar het Kleinmeer. Rechts even het knuppelpad over het moeras op in een poging om uit te vinden hoe nu precies het water van het pompstation naar het Grootmeer loopt. Het blijft onduidelijk, maar misschien is dat juist de essentie van een systeem met bezinksloten. Terug naar het pad en aan de zuidelijke kant langs het Klein-meer. Aan de welvarende begroeiing is hier duidelijk te zien dat het water rijk aan mineralen moet zijn. Verder in westelijke richting, door een laan met Amerikaanse eiken. Links douglassparren en rechts lariksen – de typische stijl van beplanting van heide in 1950 en 1960.

Bij wandelknooppunt 8 linksaf (voor de verkorte 5 km wandeling hier rechtsaf);

voor het open veld rechtsaf. Aan het einde is door ploegen het pad verdwenen. De open plaats oversteken naar de bos-strook aan de overkant. Hier kan het op twee manieren verder: deze strook aan de zuidkant volgen ('veldzicht') of aan de noordkant ('sportzicht'). In beide geval-len komt het pad uit bij de ingang van het tenniscomplex 'de Bonkerij'. Of deze naam representatief is voor het spelniveau van de club kan ik niet vaststellen – ongeacht


De hele wandeling is 9 km.

U kunt een heel stuk afsnijden door bij wandelknooppunt 8 naar knooppunt 38 te gaan en bij het heideveldje weer aan te sluiten op de beschreven route. De totale route is dan 5 km.

Als u bij wandelknooppunt 8 direct terug gaat naar het vertrekpunt is de totale wandeling slechts 3 km.

Beplanting na de Tweede Wereldoorlog maakte van de Buikheide een bos; de meeste bosopstanden zijn dan ook 50 – 65 jaar oud. Veel percelen zijn ingeplant met douglassparren en lariksen, niet met de op arme zandgrond meestal toegepaste grove den. Dit verleent het bos, ondanks alle lineariteit in de aanleg, een bijzonder cachet. Ook gebeurt houtwinning nu door geleidelijk uitdunnen, niet door kaalslag, zodat allerlei soorten onderbegroeiing een kans krijgen.

In de Buikheide bleven destijds drie (minuscule) stukjes heide onbeplant. Om die te vinden wilde ik de Buikheide in zijn huidige vorm opzoeken. Nu blijkt, om voor mij onduidelijke redenen, dit gebied ook aantrekkelijk te zijn voor padden. In het voorjaar trekken die massaal naar het Grootmeer, waarbij ze de verharde weg Wintelre-Vessem oversteken. Door toenemend autoverkeer werden ze steeds meer geplet. Om dit te voorkomen hebben vrijwilligers van het IVN inmiddels zeven paddentunnels aangelegd.

den - precies op hun manen, erg mooi. Dit onverwachte moment is meteen alle zon van de hele dag. Verderop rechts een diepe kuil, functie onbekend. Hier linksaf, aan het einde van het pad rechtsaf en aan het einde rechts langs een open veld naar de 'achteringang' van de Buikheide.

Hier is het voor mij onbekend terrein, maar het moet mogelijk zijn om ook vanaf deze kant de open veldjes waarnaar ik op zoek ben te vinden. Bij wandelknooppunt

Paddentunnel

Onderweg naar het Kleinmeer

89 rechtdoor en kort daarna linksaf langs een leuke oudere begroeiing. Rechtsaf bij het witte bordje van een ruiterroute, en even verder linksaf het mountainbikepad op. Dit slingert door bospercelen, maar de gok blijkt goed: aan het einde van het pad ligt inderdaad het gezochte terrein.

Het heideveldje is er nog, weliswaar gedeeltelijk overgroeid, maar het is leuk. Langs het terrein lopen, rechtsaf. Een groep lelijke sparren ontneemt hier het zicht maar daarna is het weer aardig. Ik loop verder, steeds rechtdoor, rechts douglassparren, links lariksen. Kruispunt over, de semiverharde weg voorbij en linksaf een volgende zandweg in.

Op deze zandweg enige tijd doorlopen, het tweede heideveldje is dan aan de rechterkant. Waarschijnlijk was het in de loop der jaren volledig vergrast, nu is het afgeplagd. Dan maar gauw op zoek naar het derde veldje. Dat ligt even verderop, ook rechts; het was een weiland en is nog steeds een grappige grasvlakte. Terug naar het kruispunt, en dan nu rechts. Bij station 14 van de trimbaan rechtsaf en naar station 6. Dat ligt vlakbij het speelbos en daarmee is ook het vertrekpunt dichtbij. Het is koud.

Op naar een borrel in het plaatselijke café. "Waar komde gij vandaan?" ... "Uit Eindhoven." ... "Da gleuv' ik nie!" Ook als tweedegeneratie Philips-geïmporteerde ben je en blijf je toch een soort allochtoon.

Ab Stevels, april 2013

het antwoord op deze belangwekkende vraag echter linksaf en doorlopen tot de verharde weg. Daar naar rechts. Bij het blauwe bord 'Vessem' rechtdoor - Vessem is overigens nog in geen velden of wegen te bekennen. Voordat het zover is, vlak bij de lelijke schuur aan de linkerkant van de weg rechtsaf een pad op langs een waterloop. Dat pad blijven volgen tot aan de kapel aan de Jan Smuldersstraat. Daar verdiep ik mij in de devoties en in de sporen van de recente Nederlandse geschiedenis, hier zichtbaar aanwezig. Aan de overkant van de waterloop is door een liefhebber een fruittuin aangelegd. Er staat van alles; vooral het prieel valt op, opgebouwd uit kunstig geleide en gesnoeide appelboompjes.

De weg oversteken, rechtsaf bij het wandelknooppunt het bos in - zo wordt een industrieterreintje vermeden. Na twee slingeringen rechtsaf en alsmaar rechtdoor. Consequent in noordoostelijke richting lopen (smaller pad) ook al buigt het brede zandpad naar links. Op een gegeven moment is er zo maar ergens in het bos aan de rechterkant opeens een wei met twee paarden en een pony. De zon schijnt even - misschien 30 secon-


Vertrekpunt: Kapelstraat in Heeze bij de oprijlaan naar het kasteel

Parkeren: in de parkeervakken van de Kapelstraat

Openbaar vervoer: per trein naar het station van Heeze; dan via Irenelaan, Burgemeester Serrarisstraat en de St. Nicasiusstraat naar de Kapelstraat (500 m lopen; maar de route aan het einde van de wandeling loopt vrijwel langs het station en is dan korter)


Wandeling 17Heeze en Strabrechtse Heide(6 tot 13 km)

Heeze, de 'Parel van Brabant'. Een reclameslogan, maar mijns inziens ook waar. In deze wandeling zijn drie van de minstens zes mogelijke 'wandelparels' (ieder 6..8 km) gecombineerd tot een route van 13 km.

Het vertrekpunt is de Kapelstraat in Heeze. Vlak bij de protestantse kerk, tussen de horecaetablissementen 'De Zwaan' en 'De Wijnhoeve' de oprijlaan naar het Kasteel van Heeze inlopen. Eerst is hier nog wat hoog geboomte (en rechts een typische duiventil) maar vanaf het bruggetje over de Grote Aa is het een en al Engelse landschapsstijl. Zelfs de gras-maaier die net bezig is is een onderdeel van een dergelijk decor, daardoor is het ook geen stilleven meer.

Na het bewonderen van de familiewa-pens op de voorgevel van het kasteel, voor het kasteel linksaf door de lindenlaan en bij de geasfalteerde weg rechts. Dit is enigermate noodgedwongen want het is hier verleidelijk het paadje langs de Grote Aa te blijven volgen. Er blijkt daar echter geen doorverbinding met de verdere route te zijn; het was een leuke excursie in een fraai bos maar ik moet terug.

Langs de asfaltweg lopen tot aan de parkeerplaats. Uit het informatiebord blijkt

Engels landschap

dat de Herbertusbossen (ja, genoemd naar de eerste heer van Heeze, niet naar Hubertus, patroon van de jacht) inmiddels eigendom zijn van het Brabants Land-schap. Linksaf het bos in, spoedig rechts, de route naar wandelknooppunt 80 volgen maar niet voor lang.

Er is een mooier en ook eigenzinniger route om dit punt te bereiken. Daar waar de officiële route linksaf * gaat een pad schuin rechts voor nemen. Het kronkelt

door het bos met beuken waaronder zelfs een enkele rode, eiken en grove dennen (wel 150 jaar oud, zeldzaam). Aan het eind van het pad linksaf, een zandweg op. Deze weg versmalt tot een pad; het lijkt net of op deze manier ook de gelei-delijke verarming in de begroeiing wordt aangegeven. Aan het einde links en meteen weer rechts. Na een 'linksrechtse' slingering en via een pad schuin linksvoor wordt dan wandelknooppunt 80 bereikt. De omgeving daar is op verschillende manieren interessant.

Vanaf hier loopt er een laan van grove dennen over de heide. Die wordt het 'Freulelaantje' genoemd, omdat dit de favoriete rijroute van een van de freules geweest zou zijn. De banalere uitleg (want er zijn meer van dergelijke laantjes op de heide) is dat men simpelweg enige schaduw wilde creëren voor (trekkende) schaapskuddes.

Een tweede reden van mijn interesse is dat er vanaf knooppunt 80 een pad begint naar het hart van de Strabrechtse Heide. Zoals ik al vreesde is dat inmiddels afgesloten; achter het vervaarlijke hek grijnzen schapen mij aan: mooi niet dus. Het vooruitzicht van een mooi alterna-tief draagt bij tot de erkenning van deze nederlaag. Daarom het Freulelaantje in, in noord(west)elijke richting. De brede zandweg nadien knikt tweemaal om, nu is de richting zuid(west). Dit is een laan in een typisch ontginningslandschap, forse Amerikaanse eiken aan weerszijden – ver-derop is echter weer hoogopgaand bos.

Vlak voordat de zandweg verder naar zuid knikt rechtsaf **, het bruggetje over de Witte Loop over. Dit is een pad aan de rand van de Strabrechtse Heide. Links

Het kasteel van Heeze is een rijksmonument. De oorsprong ligt in 1172 toen de eerste leenheer van Heeze, Herbertus, hier een versterkt huis bouwde. Onmiddellijk werd dit inzet van twisten tussen Brabant en Gelre (zie ook wandeling 12).

Nadat Gelre van zijn vermeende rechten afzag kwam er een eerste kasteel, Eymerick geheten. In 1285 kwam dit in bezit van het geslacht van Ho(o)rne en gedurende drie eeuwen volgde de ene Willem van Ho(o)rne de andere op. De laatste Willem werd in 1568 op de Grote Markt in Brussel onthoofd. Filips de Tweede zorgde ervoor dat het kasteel van Heeze weer in handen kwam van de loyale tak van de familie. Na de Vrede van Münster confisqueerde de Staten-Generaal het kasteel echter,

en na verkoop kwam het na enige tijd in handen van ene Albert Snoekart van Schauberg. Deze engageerde de bouwmeester Pieter Post (o.a. bekend van het Mauritshuis en paleis Noordeinde) om een complete herbouw tot stand te brengen. Zijn plan is - vermoedelijk door geldgebrek maar ook omdat Post overleed - maar gedeeltelijk uitgevoerd. Het middeleeuwse gedeelte (thans gelegen aan de achterkant) is - in herstelde vorm - gebleven en er is feitelijk sprake van 'twee kastelen in een'. In 1760 kwam de heerlijkheid Heeze, Leende en Zesgehuchten in het bezit van de familie van Tuyll van Serooskerken en het kasteel wordt tot de dag van vandaag door deze familie bewoond.

* Als u hier toch linksaf gaat, kunt u bij ** weer aansluiten op de route. Dit is 2 km korter.

** Hier sluit de verkorte route (vanaf *) weer aan.


De hele wandeling is 13 km, maar kan op drie manieren worden verkort:● in de Herbertusbossen: ga bij * in de tekst linksaf in plaats van rechtsaf, en sluit na de bocht in de zandweg bij ** weer aan op de route (2 km korter);● ga bij wandelknooppunt 44 direct naar knooppunt 49 en sluit daar weer aan op de route (3 km korter);● ga vanaf wandelknooppunt 40 direct terug naar Heeze; de kortste weg loopt via de Hodibalduslaan (2 km korter)

De Strabrechtse Heide is het grootste aaneengesloten heidegebied van Noord-Brabant (circa 1500 ha, met aanpalende bossen nog groter). Aan de noordkant is door de A67 een stuk van de Braakhuizense Heide afgesneden, maar in ieder geval is het plan voor een noord-zuid weg die dwars door de hei zou lopen verhinderd.

Door middel van begrazing wordt met succes voorkomen dat de heide dichtgroeit, alle omheiningen maken wel dat de avontuurlijke wandelaar hier wordt beperkt - en misschien is dat ook de bedoeling. Hoe het ook zij, mooie vergezichten, langzamerhand weer minder gras en meer hei. Kempense heideschapen: hou vol - en een beetje afplaggen helpt ook!

In de Strabrechtse Heide liggen verschillende vennen. Het Beuven is wel het bekendste. Zeldzame vogels zoals roerdomp en blauwborst komen daar

voor. Door het afsluiten van de aanvoer van voedselrijk water gaat het met de vegetatie rondom het Beuven nu ook beter. Ook dat vraagt om inspectie op verboden terrein.

Staatsbosbeheer heeft aan de rand van de heide een 'Kempisch heidedorp' ingericht. Dit bevindt zich bij wandelknooppunt 48 en daarmee op de route, althans indien afkorting 2 gemaakt wordt.

een weitje verderop. Ik heb de onweer-staanbare gedachte dat het veulen hetzelfde soort merkwaardige buitelingen maakt als ik destijds in mijn loopbaan bij Philips. Niet teveel nadenken; rechtsaf, ook dit pad knikt om en komt dan uit op een verharde weg.

Even naar rechts en dan direct links, en zo naar de drukke Geldropseweg. Deze maar even in zuidelijke richting volgen, na drie huizen al rechtsaf en daar een ouderwetse onbewaakte spoorwegover-gang over - ze bestaan nog! Daarna direct linksaf en op naar het buurtschap Kreijl. Aan het einde van dit weggetje linksaf en spoedig volgt daar de kapel voor de Heilige Nicasius, die in Kreijl geboren zou zijn. Hij is geen patroonheilige maar een van de martelaren van Gorcum. Bij de kapel wordt dan ook verteld over zijn gruwelijk einde.

In Kreijl het fietspad bij de spoorlijn volgen. Linksaf, de spoorlijn over en rechtsaf de Burg. Serrarisstraat in. In

Freulelaantje

Wasven

Kleine Dommel

tegenstelling tot de start van de wande-ling zijn nu degenen die met het openbaar vervoer zijn gekomen in het voordeel. Het station is namelijk vlakbij, de anderen moeten nog 500 m verder. (Burgemeester Serrarisstraat uitlopen, links de Nicasius-straat in naar de Kapelstraat).

Zelf kijk ik nog even rond in deze wijk. Met alle bloeiende struiken in de tuinen zijn die vermoedelijk in deze tijd van het jaar op zijn mooist. Intussen vraag ik mij af of een wandeling ten westen van Heeze ook zou kunnen vallen in de categorie 'wandeling ten zuiden van Eindhoven'. In de gevolgde systematiek is 'zuid' namelijk weer aan de beurt. Er zijn voors en tegens maar er is een fysische oplossing, pas een nulpuntverschuiving toe en defini-eer in dit geval deze categorie 'west' als 'zuid' onafhankelijk van de positie van de beschouwer. De vloek van het schema is zo ontlopen; tevreden ga ik naar huis.

Ab Stevels, mei 2013

is die begroeid, rechts kaal en vergrast. Aan het einde rechtsaf, echt de hei op. De omgeving hier heeft voor mij bijzon-dere betekenis – vlakbij ooit zonnedauw gevonden, een van mijn schaarse botani-sche prestaties maar dan wel in een ver verleden.

Nu gaat het anderhalve kilometer de hei over. Ook aan deze kant is het eerder beoogde pad afgesloten. Vergezichten, zon, op deze 'mooie dag in mei' toch weinig fietsers, laat staan wandelaars. Bij het Wasven linksaf. De flats in Geldrop dwingen mij naar links te kijken, maar in dit geval is dat niet zo erg: op de heide staan solitaire jeneverbesstruiken. Er zijn bolle, zuilvormige en grillige (of zijn het welvarende, elegante en vermanende?) exemplaren. Indrukwekkend. Na het Scheidingsven het verharde fietspad over-

steken en vervolgens links aanhouden. Daarna rechtdoor, rechts ligt een grote manege, links een stille heide.

Linksaf, spoedig komt wandelknoop-punt 49 in zicht, daar rechts, het 'Rulse laarzenpad' op. In een afstand van 50 m verandert de wereld: van heide naar het dal van de Kleine Dommel. Opeens weiden, pinksterbloemen, knotwilgen, elzenhakhout. Een wonderlijke transitie. In feite maakt het nog niet zo lang bestaande voetgangersbruggetje het mogelijk om deze 'doorsteek' te maken. Hoera voor de initiatiefnemers! Aan de overkant van de Kleine Dommel rechtsaf. Dit weggetje slingert door wat hoger gelegen grond. Bloeiende paardenbloemen domineren hier de weiden, nog nooit zoveel bij elkaar gezien.

Rechts aanhouden en zo gaat het 'kronkelig' verder. Vanaf het 'HBG Casimir bankje' volg ik een paard met veulen in


Vertrekpunt: parkeerplaats bij garage van den Boom aan de Oudenmolen /hoek Muggenberg in Heeze

Parkeren: ter plaatse. Komend vanaf Geldrop is de parkeerplaats te bereiken door op de eerste rotonde de eerste afslag naar rechts te nemen. Vervolgens over de spoorwegovergang de Muggenberg volgen tot het einde.

Openbaar vervoer: per trein naar Heeze. Vanaf de westuitgang van het station via de Leuren en de Ambachten naar het Borchwardplein. De Borchwardlaan in westelijke richting aflopen. Aan het eind links en meteen rechts brengt u op de wandelroute, 300 m van het vertrekpunt.


Wandeling 18Sandermannen en Groote Heide(5, 8 of 10 km)

Bij de haardentelling in Heeze van 31 augustus 1600 komt de mysterieuze naam 'Sandermannen' al voor. In dit gebied en het belendende heidegebied zijn mooie wandelingen te maken. Ook deed ik echter meer dan vijftig jaar geleden mijn eerste bijzondere ontdekkingen in de natuur. Deze wandeling is voor mij dan ook een 'sentimental journey'.

Bij het vertrekpunt in noordelijke richting lopen (de Muggenberg). Na 300 meter, vlak voor de Borchwardlaan, naar links. Nog een paar huizen, een heuse menage-rie met de onvermijdelijke hangbuikzwijn-tjes, wat paardenweitjes en dan al direct een traditioneel dennenbos.

Na het passeren van de oude spoorlijn (het 'Bels' lijntje, zie wandeling 13) wordt het bos gemengder; er staan nu behalve dennen ook eiken en zelfs beuken. De wisselende combinaties daarvan maken op deze zonnige ochtend de lichtval bij-zonder mooi. Door naar wandelknooppunt 96 en vervolgens naar 95. Hier linksaf. Aan de rechterkant zijn wat Weymouth-dennen te zien: gladde stam met witte harsvlekken erop, blauwgroene naalden, telkens met vijf in een kokertje.

Ze hebben echter nauwelijks mijn belangstelling, en de Corsicaanse dennen die er ook staan al helemaal niet. De grote vraag die mij beheerst is of verderop de

pekdennen er nog steeds staan. Destijds een grote ontdekking, gewoonlijk staan ze namelijk in Nederland alleen in arboreta. Nu in eerste instantie teleurstelling; op de hoek van de kruising, waar ze 55 jaar geleden stonden, zijn ze weg. Wel lekkere bramen hier, maar eerst verder onder-zoek. En jawel, toch en zowaar, 30 meter verderop vind ik er vier, één erg krom, twee majestueus en een dood.

'Mooi blij' terug naar de bramen, de lek-kerste glimmen je tegemoet. Dan weer naar de pinus (dit woord heeft geen meer-voudsvorm in het latijn, voor de puristen: het is van de 4e declinatie), opnieuw kijken en dan verder in westelijke richting. Zie in de sloot diverse tongvarens staan, maar bij het vennetje aan de linkerkant materialiseert een opkomende intuïtie zich in een daverende verrassing. Na enig zoeken vind ik een explosie van de Kleine Zonnedauw - een 'rode lijst' soort - nog

nooit zoveel bij elkaar gezien. De dauw op de tentakeltjes schittert in de ochtendzon.(Vanaf dit punt kan de wandeling op twee manieren worden verkort, zie kader.)

Rechtdoor, twee kruispunten over, nu opeens in een eikenlaan tussen twee wat lager gelegen weilanden. Dit is geen toeval. In feite is dit de bodem van het voormalige Groot Huisven dat omstreeks 1920 is ontwaterd. Het ven was inderdaad groot (ongeveer 100 ha) en had een gril-lige vorm die in het terrein nog te herken-nen is; alle weilanden in deze omgeving zijn in feite drooggelegd terrein.

Aan het eind rechtsaf, over de voor-malige ontwateringssloot en dan linksom. Rechtdoor over het verharde fietspad. Als dat rechtsom gaat rechtdoor. Nu in een eiken/berkenbos (met een enkele verdwaalde den). Hoe langer je blijft kijken hoe meer details je ziet, ook in de begraste ondergrond. Aan het eind van

De pekden (pinus rigida) komt oorspronkelijk uit het noordwesten van de Verenigde Staten. Hij groeit daar op droge, zanderige en zelfs zure grond.

Het hout ('pitch pine') is van behoorlijke kwaliteit en in ieder geval beter dan dat van de grove den. Ogenschijnlijk is het een ideale kandidaat om op de arme zandgronden in Nederland aan te planten. Toch is dit niet gebeurd. Een reden is dat de bomen vaak krom of scheef uitgroeien; verzagen tot timmerhout heeft daardoor een laag rendement. Ook is het hout veel taaier dan dat van de grove den. Daardoor maakt het geen krakende geluiden als het dreigt te breken. Dit is voor de toepassing als mijnhout van essentieel belang. Al met al is het hier nooit wat geworden.De pekden heeft als bijzonderheid dat de naalden in groepjes van drie zitten (en niet in groepjes van twee zoals bij de meeste Europese dennensoorten). Ook met de dennenappels is het net iets anders gesteld: ze zitten direct aan de takken en vallen niet ieder jaar af, maar blijven jaren zitten.

Drie naalden in elk kokertje

Zelfs nu blijven de kegels zitten


De beschreven wandeling is te verkorten door na het ven met de zonnedauw links af te gaan, en dan op de volgende kruising:● rechtsaf en via wandelknooppunt 99 weer aansluiten op deze wandeling bij wandelknooppunt 91 (totaal 8 km); of● linksaf en via knooppunten 98 en 94 terug naar het vertrekpunt (5 km).

Zonnedauw is een vleesetende plant. De kleverige tentakeltjes vangen kleine insecten: een welkome aanvulling op het karige menu op voedselarme, vochtige, zure zandgrond. De plantjes zijn klein (Kleine Zonnedauw 2 - 10 cm hoog, Ronde Zonnedauw 5 - 30 cm), maar onmiddellijk herkenbaar aan de roodgekleurde blaadjes.

Een passende habitat wordt zeldzaam in Nederland, maar als ergens voldaan is aan alle kieskeurigheid zijn er opeens groepen van honderden planten. Kennelijk werden door het opschonen van dit vennetje bij de Sandermannen de ideale condities geschapen voor zo'n immense overvloed.

De Groote Heide was vroeger een aaneengesloten heidegebied tussen Eindhoven/Stratum en de Belgische grens bij Achel. Tussen 1920 en 1940 zijn grote delen bebost in het kader van de werkverschaffing; toch bleven er ook aanzienlijke oppervlakten aan heide. De A2 (aangelegd in 1950) en de A67 (1965) sneden het gebied in stukken.

Zo is er nu een Stratums gedeelte ten noorden van de N67 (wandeling 2) en een noordelijk gedeelte ten westen van de A2 (wandeling 9); de huidige wandeling loopt ten zuiden van de A67 en ten oosten van de A2. Het zuidelijk gedeelte ten westen van de A2 komt in wandeling 19 ter sprake.

Beoordeling zwemwater, zomer 2013:(Rangorde, Naam, (Wandeling), Opm.)1. Cantaven (13): Fris, venig, omgeving fantastisch mooi 2. IJzeren Man (6): Het beste water, omgeving spreekt niet aan3. Eindhovensch Kanaal (12): Helder en koud, beleving tussen waterplanten4. Diepmeerven (18): Mooi kwelwater,

maar met zwevende veendeeltjes5. Witven (14): Water OK, omgeving wel rommelig6. Meeuwven (9): Water redelijk, onder-grond onprettig (modder)7. Grote Meer (16): Water goed maar te ondiep, zwemmen niet mogelijk8. Nieuwe Vlasroot (14): Af te raden

zwemmen. Dit biedt de gelegenheid om de beoordeling van natuurlijk zwemwater bij de diverse wandelingen tot dusverre compleet te maken.

Bij de Sandermannen

is echt droog in dit seizoen) terug naar het verharde fietspad. De heide is hier mooi paars, de lucht is mooi blauw. Bij wandel-knooppunt 95 naar nummer 93. Daarna over het paadje over de heide lopen, parallel aan het 'officiële' pad, zo word je ondergedompeld in het 'paars' van de bloeiende heide.

Aan het einde van de heide rechtsaf. Dit pad gaat tussen weilanden door naar het fietspad over het 'Bels lijntje'. Dit oversteken en in noordwestelijke richting verder. Langzaam gaat het bos over in meer beschaving, belichaamd door kerst-boomplantages en maïsakkers. Na terug-komst op het vertrekpunt besluit ik op weg naar huis mijn test van natuurlijk zwemwa-ter aan te vullen met het Meeuwven. De uitslag daarvan is zeer matig - de koude douche thuis was echter meer vanwege het warme weer op deze dag!

Ab Stevels, augustus 2013

het pad linksaf; het geruis van de A2 wordt hoorbaar. Verderop links aanhouden en vervolgens echt linksaf. Hier wordt een gedeelte van de Groote Heide bereikt die nog echt heide is.

Spoedig wordt de omgeving van het Veeven bereikt. Hier is in 1946 een foto van mij gemaakt. Ik vind de plaats waar dit gebeurd is en pluk bij wandelknooppunt 91 een toevallige passant van het pad om weer een foto te maken. Daar sta je dan zeggen ze tegenwoordig, maar ik denk wat anders: soms zijn er nog dingen die je aan je ouders zou willen vertellen; dit is er duidelijk een van.

Na knooppunt 91 in de bocht van het pad rechtdoor naar het Diepmeerven. Voordat er in Eindhoven een kunstijsbaan was speelde dit ven een belangrijke rol bij de voorbereiding van de Eindhovense deelnemers aan een eventuele Elfsteden-tocht. Frysk als het heal ken! Zelf ga ik er

1946 2013

Deze vorm van proefondervindelijke wijsbegeerte levert een verdienstelijke plaats 4 voor het Diepmeerven. Via het Droogemeerven (geen klassering, het ven


Vertrekpunt: de Gerechtslinde aan de Berg in NuenenParkeren: in een van de straten in de buurt van de BergOpenbaar vervoer: lijn 321, 322 of 323 vanaf station Eindhoven, uitstappen bij Nuenen Centrum en 10 minuten lopen naar 'de Lindeboom'; of (alleen op weekdagen!) buurtbus 260 vanaf station Best tot halte 'Lindeboom'.

De beschreven wandeling is 6 km. Dit is te verkorten tot 4 km door te vertrekken vanaf het parkeerterrein van sportpark Lissevoort en vandaar bij wandelknooppunt 48 bij de wandeling aan te sluiten.


Wandeling 19Nuenens Broek (4 of 6 km)

Bij een wandeling horen foto's die direct vastleggen wat er onderweg te zien is. Publicatie in 'de Schouw' volgt echter zo'n twee maanden later. Sneeuwklokjes zoals in het Nuenens Broek bloeien slechts kort, eind februari/begin maart, en daarvoor moest ik dus begin vorig jaar al op de loer liggen.

Eindelijk is het dan zover; ondanks de grauwe en koude winter van begin 2013 zijn de sneeuwklokjes eindelijk boven de grond. De witte klokjes komen aarzelend tevoorschijn, maar pas als de zon schijnt gaan ze open. Met een 'galanthoscoop' (of een ander spiegeltje) zijn foto's te maken van de bloemharten, maar dan is lichte bewolking gewenst om de reflectie van het zonlicht (in de spiegel) te beperken. Wegens teveel zon laat ik maandag 4 en dinsdag 5 maart lopen. Pas op woens-dag 6 maart 2013 wordt aan alle condi-ties voldaan; geduld gaat nu over in blij vooruitzicht.

De wandeling vertrekt vanaf de gerechtslinde op de Berg. Vandaar lopen we langs de Papenvoort in noordooste-lijke richting. Hier staat de Nederlands Hervormde kerk (thans Reformatorisch, maar dat is voor mij een breder en vooral minder vertrouwd begrip). Jawel: het 'Kerkje van Van Gogh', in feite een 'waterstaatskerkje'.

Voorbij de kerk linksaf naar de Jan van Schijnveltstraat en daarna rechtsaf de Jonkheer Hugo van Berckellaan in.

Hier staat het gemeentehuis van Nuenen. Links het voetpad op en de brug over de Hooidonkse beek over. Het pad buigt naar links en gaat de beek weer over. Links ligt nu een vijver, rechts is er tussen de knotwilgen door een mooi uitzicht op de Roosdonckse molen. Rechtdoor, de Jonk-heer Maurits van Gerwenlaan in. Aan het einde rechtsaf, de Gerwense weg op.

De Roosdonckse molen is een zoge-naamde bergmolen en is nog met behulp van vrijwilligers regelmatig in bedrijf. Er wordt een breed assortiment van meel en bloem aangeboden, ook gemaakt van klassieke graansoorten als boekweit en spelt. Mijn aandacht gaat echter vooral uit naar de Van Gogh zadenmix - zouden daar echt veel zonnebloempitten inzitten? De molen is helaas gesloten zodat ik met deze vraag blijf zitten. Dus onverrichter zake terug naar de driesprong.

Even de Broekdijk op en dan meteen links een zandpad op met de naam Roosdonken. Hier hoor ik een specht in de populieren verderop. Na mijn ornithologi-sche afgang met de spechten bij Aalst (zie wandeling 9) ga ik niet op verder onder-

zoek uit. Bij de beek rechtsaf. De bloesem van de hazelnootstruiken is hier uitbundig. Verderop eikenbos met hulststruiken als onderbegroeiing. Bij de Broekdijk linksaf en na ongeveer 200 m weer naar links; dit weggetje heeft de originele naam 'Broek'. Populierenbos hier, de weg knikt linksom, de specht laat zich weer horen en ik zie de eerste pol sneeuwklokjes.

Deze eerste pol is nog maar het begin, grote aantallen staan verderop. Ik laat de knooppuntenwandeling dan ook voor wat hij is, en ga pas na de brug over de Hooidonkse beek rechtsaf. This is the place! Vroegbloeiende krokussen zijn het baken voor de pollen en de tapijten die volgen. Foto's geven hier slechts een beperkte afspiegeling van de werkelijk-

Uitzicht op de Roosdonckse molen

Waterstaatskerkje. In 1824 heeft de landelijke overheid een subsidieregeling ingesteld om een einde te maken aan de conflicten over het bezit van kerken die na de Napoleontische tijd waren ontstaan. De hervormde kerk was geen staatskerk meer en de in vroeger eeuwen geconfisqueerde rooms-katholieke kerken moesten worden teruggegeven.

In Brabant en Limburg is dit ook gebeurd – de kerken daar waren voor de hervormden gewoon veel te groot en nu kwamen er kleinere kerkjes voor in de plaats. Boven de grote rivieren was dit niet het geval en werden er juist r.k. kerken gebouwd.

Het ministerie van Waterstaat moest de ontwerpen van de te bouwen kerken goedkeuren, waardoor de aanduiding 'waterstaatskerk' ontstond. Goedkeuring sloeg overigens meer op de kosten dan op de bouwstijl! Pas in 1876 werd de

regeling beëindigd - de meeste fricties over kerkbezit waren toen voorbij.

Nuenen kreeg als een van de eerste in 1824 een waterstaatskerkje. Dit is beroemd geworden omdat het in 1886 door Vincent van Gogh is geschilderd. De lelijke aanbouw is van later datum (1929), en bij de recente restauratie helaas niet verwijderd.


Galanthoscoop. De bloemetjes van een sneeuwklokje hangen naar beneden, maximaal 15 cm boven de grond. Om in het mooie interieur van de bloemen te kijken is een spiegeltje nodig, maar al bukkend de juiste positie vinden blijft een probleem. De oplossing: monteer een toiletspiegel aan het einde van een Nordic walking stick. Met behulp van deze constructie zijn optimale posities eenvoudig te vinden. Foto's maken kan

zelfs zonder de stok vast te houden: de punt van de stok in de grond duwen.

Ook in het Nuenens Broek heb ik deze 'galanthoscoop' goed kunnen gebruiken. Voor echt mooie foto's bleek het helaas te instabiel en zo werd het toch weer - gedeeltelijk - kruipen over de grond.

heid. Toch ga ik aan de slag; een paar foto's via een spiegeltje lukken zelfs. Een andere fotograaf die hier bezig is, is jaloers op mijn resultaat; hij beschikt wel over een spiegelreflexcamera maar niet over een spiegeltje. Zo af en toe loont fysisch denken!

Het sneeuwklokjespad is 600 m lang, maar kost mij bijna een uur. De meege-brachte 'galanthoscoop' bewijst voortref-felijke diensten.

Aan het einde van het pad bij de drie-sprong rechtdoor en vervolgens rechtsaf tot aan de samenvloeiing van een beekje en de Hooidonkse beek. Dit leek mij een plaats waar Van Gogh een fantastisch 'gezicht op Nederwetten' had kunnen schilderen. Deze gedachte is achteraf gezien onzinnig, de kerk van Nederwetten bestaat pas sinds 1898. Inmiddels ontsie-ren ook een paar grote stallen of schuren in de voorgrond het dorpsgezicht.

Terug naar de driesprong maar nu rechtsaf. Een 'laarzenpad' slingert nu eens naar links en dan eens naar rechts. Dit halfopen landschap met populieren, (knot)wilgen en weiden is wel iets om te

schilderen, ook nu. Uiteindelijk gaat het pad linksom; vlak bij het wandelkooppunt waakt het Catharinagilde over ons en doet daarmee die lelijke kerstbomenplantage vergeten. Op naar wandelknooppunt 48, maar op een gegeven moment rechtsaf het Maaskantpad op. Krokussen en zowaar nog een solitair sneeuwklokje.

Linksaf en meteen rechts (de Jacob Catsstraat), direct links (Vanveldekestraat) en dan weer rechtsaf (Bilderdijkstraat). Vervolgens naar links (Erasmusstraat) en weer naar rechts (Vondelstraat). De leden van de straatnamencommissie van de gemeente Nuenen hebben kennelijk wat chaotisch onderwijs in de Nederlandse literatuur gehad. Uiteindelijk linksaf de Weverstraat in, die gaat rechttoe-rechtaan terug naar het vertrekpunt. Het is 16°C geworden, de vogels fluiten, de sneeuw is ver weg maar schijnt komend weekend weer terug te komen.

Ik trakteer mijzelf daarom op witbier.

Ab Stevels, maart 2013

Gerechtslinde. Op het plein van de Berg in Nuenen staat een lindeboom met een stamomtrek van 6.5 m; die moet ergens tussen de 400 en 600 jaar oud zijn. Het gaat om een 'dingsboom' - hier werd vroeger recht gesproken.

Traditioneel werd zo'n gerechtslinde gesnoeid in een vorm met drie etages. Een etage stelde de goddelijke dimensie voor, een die van het gezag en een die van de burgerij. De linde aan de Berg had echter maar twee etages en er is lang gegist welke van de drie er in Nuenen ontbrak. Vijftig jaar geleden was de boom in ernstig verval; slechts een etage is toen gered, maar die gedijt weer voorspoedig.

Sneeuwklokjes behoren tot de narcisfamilie; de Latijnse aanduiding is 'galanthus'. In de natuur groeien ze in mediterrane berggebieden (van de Pyreneeën tot aan Turkije en Iran). Ook deze bolgewassen zijn in de zestiende eeuw in West-Europa terechtgekomen.

Het in Nederland wijd verspreide sneeuwklokje is de 'galanthus nivalis', een van de negentien subsoorten. Verschillen zijn er in de vorm van de bladeren (smal/breed, groen/blauwgroen), de kleur van de drie buitenste bloembladeren (wit zonder of met groene/gele stippen) en de kleur van de drie binnenste bloembladeren (groen of geel). Onder deze negentien hoofdgroepen zijn er weer honderden variëteiten ontstaan door al dan niet natuurlijke kruisingen. Ook zijn er dubbelbloemige, gele en herfstbloeiende sneeuwklokjes; in totaal meer dan tweeduizend species.

Sneeuwklokjes hebben een bijzondere fascinatie; er zijn sneeuwklokjesverenigingen, sneeuwklokjestuinen, sneeuwklokjesruilbeurzen, sneeuwklokjesreizen en uiteraard ook gespecialiseerde sneeuwklokjes(bollen)kwekers.

Het woord 'sneeuwklokje' geeft 61.000 hits op internet, het Engelse 'snowdrops' zelfs meer dan 2.000.000.


Vertrekpunt: de ingang van 'Het Wandelpark' bij de hoek Merendreef/Eindhovenseweg in Valkenswaard

Parkeren: de parkeerplaats achter café-restaurant 't Oude Wandelpark aan de weg Aalst-Valkenswaard is ongeveer 400 m ten noorden van het startpunt. De wandelroute komt vrijwel langs dit parkeerterrein; invoegen in de route (bij * in de tekst) is derhalve eenvoudig.

Openbaar vervoer: buslijn 317/318 vanuit Eindhoven; uitstappen in Valkenswaard-Noord bij de halte Eindhovenseweg. Vandaar teruglopen naar het kruispunt en oversteken naar de Merendreef.

Wilde zwijnen zijn in Nederland alleen op de Veluwe en in het Nationaal Park Meinweg (bij Roermond) beschermd. In en bij deze gebieden is er dan ook een regeling voor schade die door zwijnen, bijvoorbeeld door wroeten in landbouwgronden en tuinen, wordt aangericht. Elders mogen ze vrij worden afgeschoten en dit schijnt ook te gebeuren.

Ook in Noord-Brabant kan men tegenwoordig schadevergoeding aanvragen, omdat de wilde zwijnen hier onweerstaanbaar oprukken. Vanuit de Ardennen zijn ze via Belgisch Limburg in het Leenderbos terechtgekomen en inmiddels zijn ze ook de weg Leende-Valkenswaard overgestoken.

De 'Eindhovensche Golf' heeft zijn terrein daarom omheind met een stevig hek. De onderhoudsman die ik bij mijn verkenning trof vertelde mij overigens dat de grootste schade aan het hek niet wordt aangericht door zwijnen die er doorheen proberen te breken maar door lieden die zich via de afrastering toegang verschaffen om 's nachts te gaan vissen in de op het golfterrein aanwezige karpervijver.


Wandeling 20Dualisme in Valkenswaard – Noord (4 of 9 km)

Dit gebied om Valkenswaard is bijzonder mooi, dat staat als een paal boven water. De te kiezen route is echter onzeker: is de route 'om de noord' wel of niet mogelijk, of toch een door-tocht proberen te vinden door de visvijvers richting Leende naar het landgoed Valkenhorst?

Nog afgezien van de uitvoerbaarheid zijn beide tochten niet te combineren in een eenvoudige samenhang. Het knagende probleem blijft dus: als niet alles kan, wat dan wel? Dualisme is 'een innerlijk tegenstrijdige houding tegenover dezelfde verschijnselen'. Met deze geestesgesteld-heid ga ik op pad. De zon schijnt en ik kies ervoor om de wandeling te beginnen bij

de fietsenstalling op de hoek Merendreef/Eindhovenseweg: vertrekken vanaf hier en aansluiten op de route vanaf de parkeer-plaats is logischer dan omgekeerd.

Na 50 m op de Merendreef het pad linksaf nemen. Dit gaat langs het Grote Meer. Op de Burgemeester Kuyperlaan links en meteen weer rechts. Verderop rechtdoor, de slagboom over. Dit pad loopt achter de tuinen van de huizen aan de Eindhovenseweg. Bij een vijfsprong tweede weg links; de weg komt spoedig aan de achterkant van de parkeerplaats*. Dit is ook de officiële ingang van 'Het Wandelpark'.

Het beslispuntHet hek blijven volgen, rechts ligt nog het aardige Rietven, maar eenmaal aangeland op de semiverharde weg (de Burgemees-ter Kuyperlaan) moeten er onomkeerbare beslissingen worden genomen.

Wat betreft de korte wandeling (4 km) is de keuze nog eenvoudig, en zonder enig risico: ga over de Kuyperlaan in

* Als u hier de auto parkeerde sluit u op dit punt aan op de verder beschreven wandeling.

Het Wandelpark. Anton Philips kocht in het begin van de twintigste eeuw veel land in de omgeving van Eindhoven. In de stad werd dit gebruikt als fabrieksterrein (begin Oirschotsedijk, thans Torenallee en Zwaanstraat, complexen S, R en T) of voor woningbouw (Philipsdorp, Drents Dorp, Tivoli). Buiten Eindhoven zijn onder andere landhuizen gebouwd voor de familie Philips (de Wielewaal, Gagelhof). Veel natuurterreinen kregen geen bestemming en kwamen uiteindelijk onder andere bij het Brabants Landschap terecht.

In het aangekochte gebied tussen Aalst en Valkenswaard werd de buitenplaats 'Gagelhof' gebouwd. Ook werd daar in 1928 de 'Eindhovensche Golf' gerealiseerd. Deze baan is uniek door zijn ligging en zijn uitvoering (twee baanlussen van ieder 9 holes).

Het Wandelpark ligt ten zuiden van de golfbaan en werd ook in 1928 aan de gemeente gedoneerd. In die zin is het een 'Valkenswaards analogon' van het Philips-de Jonghpark aan de Oirschotsedijk in Eindhoven. Op Google maps heet het zelfs al Philips de Jong (zonder h) park!

Vanaf het informatiebord het pad tussen de twee vennen volgen; zelfs in december ruikt het naar de gagel die hier rijkelijk groeit. Doorlopen naar de stenen bank die hier als dank aan Anton Philips is neerge-zet. Vlakbij zijn ook de eerste sporen van wilde zwijnen te zien: omgewoelde grond en hoefafdrukken in de modder. Het hek rondom het terrein van de Eindhovense Golf vermeldt dan ook 'wild zwijn raster'.

De weg langs dit 'wildezwijnenraster' volgen. Zoals gewoonlijk meer naar rechts dan naar links kijken (zie wandeling 3 voor de oudtestamentische uitleg en diverse andere wandelingen voor praktijksitua-ties). Spoedig wordt deze attitude beloond met de observatie van een aantal Wey-mouthdennen; dit zijn kennelijk zaailingen van de grote exemplaren die vroeger (en mogelijk nog steeds) op de buitenplaatsen 'Treeswijk' en 'Gagelhof' stonden.


Bij de hier beschreven wandeling is gekozen voor een route 'om de noord' - de Tongelreeproute (9 km).Een route 'om de zuid' (Visvijvers en Valkenhorst, 8 km) wordt apart besproken in wandeling 21.

Zowel de korte als de lange wandeling volgt dezelfde route tot het 'beslispunt'. Als u vanaf dat punt de verdere wandeling volgt zoals beschreven is de totale lengte 9 km. Vanaf het 'beslispunt' direct teruggaan naar het startpunt is de korte wandeling van 4 km.

westelijke richting (rechtsaf) terug naar de uitgangspunten.

Voor een langere wandeling (9 km) is de route 'om de noord' (Tongelreeproute) waarschijnlijk het meest verrassend. Maar er is dan wel aanzienlijke kans dat dit pad ergens is afgesloten.

Een wandeling 'om de zuid' kan altijd (de Visvijver/Valkenhorstroute), maar afhankelijk van verboden en hekken kan dat heel mooi, minder mooi of ergernis-wekkend zijn.

Deze dualiteit is echter niet symme-trisch: als 'noord' mislukt, kan ik nog altijd naar 'zuid'; maar als 'zuid' lukt leer ik niets over 'noord'. Conclusie: ik ga eerst 'noord' proberen – en dit leidt tot de wandeling zoals hier beschreven.

geeft niet, het is hier bijzonder mooi. Ik zie rechts een roestig hek, dat met enige improvisatie door een nat elzenbroekbos te omzeilen zou zijn. Deze toegang tot de visvijvers komt voor mij echter te laat; mijn nieuwsgierigheid gaat nu uit naar de Tongelreep die hier ook dichtbij moet zijn.

Het hek van de 'Golf' is nu weg, het pad gaat door geaccidenteerd terrein en

De Weymouthden (Pinus Strobus, Eastern white Pine) komt uit het oosten van Noord-Amerika en is vanaf 1700 ook in Europa aangeplant. De boom is vernoemd naar ontdekkingsreiziger George Weymouth die rond 1600 langs de kusten van Noord-Amerika voer in de hoop een zeeweg naar Indië te vinden. Van zijn activiteiten aan land zijn alleen schermutselingen met indianen bekend - met plantkunde zal hij zich niet hebben beziggehouden.

In tegenstelling tot andere dennensoorten heeft de Weymouthden een gladde (groenbruine) stam. De blauwig-groene naalden zijn 8-12 cm lang en staan in bosjes van 5. De kegels zijn langwerpig en relatief groot (20-30 cm lang). Het hout is vrij zacht en is ook geschikt voor meubelfabricage.

De boom neemt genoegen met schrale grond. Toch is hij vanwege gevoeligheid voor schimmelziekten in Europa nooit op grote schaal aangeplant. Als solitaire verschijning in parken en tuinen is het echter een van de elegantere naaldbomen.

ja, daar kronkelt het beekje er tussendoor. Een gigantische boom ligt als een versla-gen Trojaanse held over de Tongelreep: 'hij dreunde in zijn val' zegt Homerus dan.

Aan de overkant verschijnen de eerste weilanden van Achtereind. Aan mijn kant ontdek ik een reusachtige rododendron. Hij heeft een groot aantal bloemknoppen: terugkomen in juni voor de bloei! Verderop zijn veel meer maar ook kleinere rodo's. Tenslotte kom ik via een droge sloot plotseling bij wandelknooppunt 83, een raakpunt met wandeling 9. De doorsteek is geslaagd; weliswaar met een retrograde benadering, maar toch! Waarom het vroeger vanuit Achtereind nooit gelukt is, is nu direct duidelijk: de plaats waar je de – daar droge – sloot moet oversteken ligt 50 m van de Tongelreep, dichterbij staat in de sloot water.

De verdere route gaat van wandel-knooppunt 83 naar nr 80. Het saaie den-nenbos van weleer is nu gevarieerder, er is grotere soortenrijkdom en er zijn leuke doorkijkjes. Een vennetje is vrijgemaakt van opdringende begroeiing, ook een hei-deterrein ligt er in volle glorie bij. Tenslotte vind ik ook een aantal oude Weymouth-dennen, de ouders van die in Het Wandel-park? Bij de Eindhovenseweg is er geen ontkomen aan, linksaf over het fietspad. Vijfhonderd meter met voorbijrazend verkeer voordat de parkeerplaats weer in zicht komt. Vandaar kan het startpunt 'binnendoor' worden bereikt door het begin van de routebeschrijving in omgekeerde richting te volgen.

Ik zoek mijn fiets op. Na deze lange dag is een pittige consumptie gerechtvaardigd, vind ik. Het wordt een 'Duvel', maar zijn mallemoer was deze dag wel verduiveld goed.

Ab Stevels, december 2013

De TongelreeprouteOp het beslispunt linksaf over de semiver-harde weg, in oostelijke richting. Het Lang-ven ligt achter het hek van de 'Golf' maar het daar aanwezige klaphek suggereert dat het 'Verboden Toegang' bordje minder absoluut is dan het lijkt. Terreinknechten die je vroeger onverbiddelijk wegstuurden bestaan mogelijk niet meer of zijn ver weg, bovendien is deze kleine ondeugd slechts 50 m lang. Kortom: voldoende rechtvaar-diging voor een kleine excursie om het Langven te zien.

De semiverharde weg maakt een bocht en gaat over in een oprit. Hier wordt gewaarschuwd voor 'zeer gevaarlijke honden'. Rechtdoor is er echter een (voor-alsnog?) geloofwaardig pad. Toenemend optimisme, rechts de visvijvers, links het golfterrein. Het pad wordt langzamer-hand steeds meer een spoor, maar dat


Vertrekpunt: de bushalte 'Bestseweg', ongeveer 1 km ten oosten van Oirschot aan de N621 Best-Oirschot

Parkeren: op het parkeerterrein bij de Opelgarage (te bereiken via de rotonde vlak bij de bushalte)

Openbaar vervoer: buslijn 141 of 142 vanaf het NS station Best; uitstappen bij de bushalte 'Bestseweg'


Wandeling 21Straten, de Mortelen en Notel (4, 8 of 10 km)

Op deze dag in februari is het voorjaarsachtig weer. Een wat omfloerste zon, maar een blauwe hemel met witte wolken. Ideaal om in een klassiek Brabants landschap te wandelen. Het gehucht Straten bij Oirschot is een prima vertrekpunt.

Vanaf de bushalte of de parkeerplaats naar de rotonde. Hier de Montfortlaan in. Meteen links is er een curieus gezicht: een eik van 2 m staat op een kegelvormige zandhoop van wel 3 m hoog. De berg is half afgegraven, de boom lijkt zich wanho-pig vast te klemmen aan de restanten en vooralsnog is dat gelukt. Even verderop klinkt uit de Antoniusschool een vrolijk

maar onbestemd gezang. Rechtsaf de straat in die Straten heet. Spoedig wordt het gelijknamige gehucht bereikt – een leuke verzameling langgevelboerderijen (vrijwel allemaal rijksmonument) rondom een driehoekig plein. Middenin staat de kapel gewijd aan de H. Antonius Abt. De inrichting ervan is sober zoals bij een levenslange kluizenaar betaamt; alleen drie wulpse hyacinten op het altaar door-breken de gestrengheid.

Vanaf het plein in noordelijke richting (de Lopersestraat) nog meer langgevel-boerderijen, nu vergezeld door de zoetige geur van ingekuild gras. Na ongeveer 500 m gaat het Hezenpad (*) linksaf; onze route gaat rechtdoor langs populieren, bolle akkers, beukenhagen, sneeuwklok-jes en krokussen in de tuinen.

De weg buigt rechtsom, dit blijven volgen maar in de volgende bocht (linksom) rechtdoor een semiverharde weg op. Het gehucht Snepseind blijft zo links liggen. Een verharde weg (de Mortelsgraaf) oversteken. Als de zandweg weer op de verharde weg komt vrijwel meteen linksaf (in feite schuin links voor) naar wandelknooppunt 6 (+). Het gebied

* Voor de 4 km route gaat u hier linksaf het Hezenpad op, naar knooppunt 47.+ U kunt 2 km afsnijden door vanaf dit knooppunt via knooppunten 11 en 10 richting knoopunt 13 te gaan.

Straten en de H. Antonius AbtDe nederzetting Straten is zeker al vanaf de 12e eeuw bewoond, er schijnen echter ook al sporen uit de Romeinse tijd gevonden te zijn.

Bijzonder is hier dat de ontginningen in de Middeleeuwen door collectieven hebben plaatsgevonden. Hierdoor ontstonden hechte gemeenschappen, die aan de zogenaamde herdgangen (de toegangswegen tot de weiden) woonden.

De bijzondere relatie van Straten met de H. Antonius ontstond tijdens een pestepidemie. De bewoners waren beducht voor besmetting en begroeven hun doden niet meer. Antonius zond daarom een witte schimmel die het vermogen had zichzelf voor een wagen in te spannen. Zo werd de achterstand

ingehaald, de pest verdween en de witte schimmel verdween even mysterieus als die gekomen was.

De eerste kapel ter ere van Antonius werd in 1648 op last van de Staten Generaal afgebroken. Pas bij het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 kwam er een volwaardige vervanger. Ook in deze kapel wordt de H. Antonius met een varken aan zijn voet afgebeeld. Sommigen zeggen dat dit is omdat Antonius in zijn lange kluizenaarsbestaan de vraatzucht (waar een varken het symbool van is) heeft overwonnen. Anderen zeggen juist dat varkens door het eten van allerlei afval voorkomen dat ziekten zoals de pest zich verspreiden!

Wulpse hyacinten in de kapel

Langgevelboerderij

Bemoste omgevallen bomen

hier heet 'Schooringen', het is het zuide-lijkste gedeelte van 'de Mortelen'. Om de essentie van dit gebied te ervaren - en niet uit balorigheid - kies ik ervoor om het smalle pad in noordelijke richting te nemen en niet naar wandelknooppunt 5 of 11 te gaan. Spoedig komen verwilderde weilanden in zicht; bemoste, omgeval-len bomen alom. De waterstand is hier verhoogd, veel populieren sterven af maar de hazelaars bloeien op volle sterkte; een weeïge geur gaat in flarden door het bos. Verderop is het wat hoger; de populieren hier zien er gezonder uit.

Aan het einde van het pad linksaf; deze zandweg blijkt de Lieringsedijk te zijn. Bij wandelknooppunt 4 naar dito 5. Dit is 'in medias res' (het midden der dingen) van 'de Mortelen', een zogeheten start- en rustpunt. De start is voor wandelingen naar de nabijgelegen landgoederen Heerenbeek en Veldersbos, onder andere, maar als vertrekpunt is het door mij afgekeurd omdat het te ver van Eindhoven ligt en ook vanwege de afwezigheid van

Volgens planning zou wandeling 21 gaan langs de 'Visvijvers en Valkenhorst', maar delen van dit gebied bleken afgesloten in verband met het project 'Vernatting Grote Heide'.


De totale wandeling is 10 km. Voor een korte wandeling (alleen Straten en Notel, 4 km) bij wandelknooppunt 48 linksaf het Hezenpad op (*) naar knooppunt 47, dat weer op de route ligt.

In de Mortelen is de route tot 8 km te verkorten: bij wandelknooppunt 6 (+) via de knooppunten 11 en 10 richting knooppunt 13 gaan. Bij de Schansstraat is er weer aansluiting op de beschreven route.

'De Mortelen' is een onderdeel van een 1200 hectare groot coulisselandschap dat zich tussen Oirschot, Best en Boxtel bevindt. Het gebied is relatief laag gelegen; de ook aanwezige dekzandruggen ('donken') maar ook leemlagen in de grond verhinderen dat water snel wordt afgevoerd. Landontginningen in dit gebied kwamen daardoor pas laat op gang en gebeurden altijd 'stukje voor stukje'. Daardoor is een kleinschalig landschap ontstaan dat ook goed bewaard gebleven is. Kleine percelen weiland, hakhout en populierenbos wisselen elkaar af in een bonte mengeling. Thans is 'de Mortelen' beschermd en vanaf 1991 is er gewerkt aan allerlei vormen van natuurherstel. Ook is het gebied bekend om zijn gevarieerde flora. Vooral de grote aantallen bosanemonen en sleutelbloemen zijn opvallend. Daarvoor is het in februari te vroeg; de beste tijd is begin april.

een compositie van geel en groen op de grond en blauw en wit in de lucht. Daartussen staketsels van bomen tussen hemel en aarde. Aan het einde van dit pad is er een overstap over het prikkeldraad. Direct daarna door het draaihek en dan linksaf langs de beek. Het blijft hier buco-lisch. De beek gaat vanzelf linksom.

Dan maakt een storend sparrenbos mij wakker uit mijn natuurgenot. Aangeko-men bij de verharde weg linksaf en bij het kruispunt rechtsaf de Schansstraat in. (++) Hier is aan de linkerkant een kwekerij die gespecialiseerd is in beuken voor hagen, maar ook in leibeuken. Er zijn allerlei schitterende vormen, maar het beuken-prieel is het mooist. Aan het einde van de Schansstraat linksaf en een straat in die 'Notel' heet. Ook dit is een oud buurt-schap. Wel is het helemaal aan Oirschot vastgegroeid, maar het driehoekige plein is nog gemakkelijk te herkennen. Daar links aanhouden en vervolgens rechtdoor.

Bij wandelknooppunt 47 (**) nog steeds rechtdoor; een grote variëteit van huizen en tuinen. Aan het einde linksaf de Montfoortlaan in. Deze laan is genoemd naar de paters Montfortanen die van 1903 tot 2012 een seminarie hadden in het voormalige kasteelhuis 'Groot Bijstervelt'. Voor dit doel werd dat huis uitgebreid met een onaantrekkelijke aanbouw en een dito kapel. De tuinen zijn wel heel mooi; helaas staan overal bordjes verboden toegang. Of 'kleine zonden' ook aan protestanten worden vergeven weet ik niet maar in ieder geval ga ik toch het terrein op. De foto's van de monumentale bomen neem ik toch maar vanaf de openbare weg.

Naast deze twee kanjers maken ook de eiken van de Montfortlaan zelf indruk op mij; lopen wordt schrijden. De Antonius-school brengt mij daarna weer met beide benen op de grond. Rechtsaf en terug naar het vertrekpunt. In de verte gedreun van een schietoefening op de Oirschotse Heide en ook geratel van mitrailleurs. Veel werelden op een dag!

Ab Stevels, februari 2014

● ● Hier sluit de 8 km route (vanaf ●) weer aan, en++ hier sluit de 4 km route (vanaf °) aan.

Twee monumentale bomen staan in de voortuin van het voormalige Montfortanenklooster. Een rode beuk is ongeveer 30 m hoog en heeft 6 m stamomvang. Deze boom moet minstens 150 jaar oud zijn. Ook staat er een moerascipres, iets minder hoog en iets minder dik en waarschijnlijk ook jonger. Dit soort details over dikke bomen zijn bij thuiskomst van een wandeling gemakkelijk op internet te vinden. Het is echter ook mogelijk om het omgekeerde te doen; zoek eerst 'dikke bomen' in een stad of streek en plan er een wandeling omheen. Vooral stadswandelingen zijn op die manier te verlevendigen; behalve binnensteden komen dan ook parken en oude villawijken aan bod. De meest radicale actie in dit opzicht is om de dikste (D), de hoogste (H) of de oudste boom (O) van een bepaald soort te gaan opzoeken. In de top 50 (of 150 voor D, H en O) scoort de regio Eindhoven (3x) respectievelijk de provincie Noord-Brabant (14x) laag. Alleen de linde in Nuenen (zie wandeling 19) houdt qua stamomvang en qua ouderdom de regionale eer hoog. Een trompetboom in Valkenswaard (Luikerweg) scoort wel, maar alleen op hoogte!

openbaar vervoer. Rust is wel van toepas-sing, maar na een korte periode toch weer op pad, nu naar het zuiden; opnieuw de Loperse straat.

De weg gaat nu voornamelijk langs weilanden; hakhoutsingels met elzen en eiken zijn er recent weer geplant om het landschap in zijn oude staat terug te brengen. De boerderijen hebben net iets te mooi aangeharkte tuinen, een bloei-ende perzikboom met zoemende hommels stemt mij echter mild. Toch maar bij de eerste beste mogelijkheid van de verharde weg af. Rechtsaf bij een nauwelijks geloof-waardig pad; wel staat er een bord met 'de Mortelen' erop. 'Op Roakeldais' heet dat in het Gronings en dat betekent zoiets als 'op goed geluk'. De uitdrukking is inmid-dels ook de naam van een muziekfestival in Warffum. Zoiets zal het hier wel niet worden, maar de natuur ziet er in ieder geval feestelijk uit.

Linksom, rechtsom, loopt het aan het einde van het weiland toch dood? Nee, rechtsvoor liggen twee betonnen palen over een sloot , nu gaat het echt pas gebeuren. Kronkelen door de 'Mortelen',

Betonnen palen als brug


Vertrekpunt: de Volmolen aan de Dommel (vanuit Waalre over de Molenstraat richting Veldhoven)

Parkeren: parkeerterrein bij de molen

Openbaar vervoer: Lijn 18 vanaf Eindhoven Station. Uitstappen bij halte Broekhovenseweg / Keersopperdreef; Vandaar teruglopen naar de weg Veldhoven – Waalre en rechtsaf (richting Waalre) naar de Volmolen.


Wandeling 22Dommel en Keersop (4, 8 of 10 km)

De natuur is dit jaar vroeg. Bij de start van de wandeling ligt er een groen waas over het landschap. Dit komt vooral door de uitlopende wilgen. Op het terreintje achter de Volmolen staat een hele rij. Doorzicht, zijzicht, onderaanzicht, boeiend.

Vanaf de start, de brug over en richting Waalre lopen. Even achterom kijken, nu is het frêle groen tegen een donkere ach-tergrond. Links perenbloesem; romig, loop het erf op om die kleine bruine puntjes in het hart van de bloemetjes te zien. Bij wandelknooppunt 72 rechtsaf naar Loon.

Als de verharde weg linksom gaat juist rechtsaf (en niet rechtdoor) in een poging om een pad langs de Dommel te vinden. De mededeling dat deze weg doodloopt maakt op mij geen indruk: 'zal ook wel wegen vinden waarlangs uw voet kan gaan' leerde ik vroeger.

Open land, geen bebouwing, een begroeide coulisse aan de horizon. Een grote eik lijkt een wegwijzer naar de boorden van de rivier. Bij het schijnbare einde van het weggetje 30 m langs de rand van een maïsveld lopen en zowaar, daar is het beoogde paadje. Linksaf, een onverlaat heeft hier wat sparretjes geplant; ze passen totaal niet in dit landschap. Verder, door ruig terrein daarna grasland omzoomd door hakhoutpercelen. Bijzon-der mooi; zo moeten de 'grazige weiden en waat'ren der rust' waar de psalmist het over heeft er uit zien. Vanaf deze kant is de samenvloeiing van de Keersop met de Dommel goed te zien. Aan de overkant ook een grote zitbank; de locatie van de rustpauze is al geïdentificeerd.

Verder, gras, wilgen en elzen wisselen elkaar af. Ook gehalveerde populieren aan de overkant; een vorm van natuurbeheer die ik niet begrijp, maar dit onbegrip stoort niet. Op een gegeven moment een terrein-tje begroeid met varens. Hier linksaf op een spoor dat leidt tot een pad dat allengs de vorm van een weggetje aanneemt. Dat slingert door eikenbosjes en weilanden. Een kerria is hier verdwaald maar bloeit niettemin; pinksterbloemen klemmen zich vast aan slootranden. Het weggetje gaat geleidelijk rechtsom. Nog een bosje met

* Voor de 4 km route gaat u hier linksaf naar knooppunten 72 en 71.

Een hele rij wilgen

Pinksterbloem

Perenboom

een prominente jeneverbesstruik (natuur-lijk of geplant?) en dan terug op de route van een knooppuntenwandeling (*).

De Volmolen. Al in 1350 wordt melding gemaakt van een watermolen aan de Dommel op deze plaats, eigendom van de abdij van Echternach. Opmerkelijk: Willibrord (uit Echternach) stichtte al in 730 een kerkje in Waalre en na meer dan 600 jaar zijn er kennelijk nog steeds banden met het klooster!

Heel lang was de molen hier een 'dubbele molen', aan de Waalrese kant voor koren, aan de Riethovense kant voor olie. Na 1792 wordt het geheel

omgebouwd tot een zogenaamde volmolen; vollen is het vervilten van wollen weefsels door die te walsen of te kneden. Deze functie is lang blijven bestaan. In de meidagen van 1940 werd de molen echter ernstig beschadigd bij het opblazen van de brug over de Dommel, en in1992 leidde een storm tot vrijwel compleet verval. Met de herbouw werd begonnen in 1992; vanaf 2000 wordt de molen gebruikt voor productie van elektriciteit.

Winterkoninkjes zijn kleine (8 - 10 cm) wat gedrongen vogeltjes. Ze zijn gemakkelijk herkenbaar aan hun opgewipte staart. Het beestje heeft een witte onderbuik; het verenpakket is zandbruin. Voor een vogeltje van dit formaat maakt het winterkoninkje een krachtig en helder geluid met soms mooie vibrerende trillers. Vooral na een zachte winter is dit geluid op

veel plaatsen te horen. (De vogel is helemaal niet zo 'winterbestendig' als de naam suggereert; bij strenge vorst sterven ze massaal.)

In het voorjaar bouwen mannetjes meerdere nesten, alleen in ruwbouw. Pas als er een vrouwtje gevonden is wordt één nest afgebouwd. Soms wordt geprobeerd om ook nog kandidaten voor een van de andere nesten te vinden. Het schijnt echter dat dit soort pogingen niet vaak succesvol is.


De totale wandeling is 10 km.

Voor een korte wandeling (4 km) bij het in de tekst aangegeven punt (*) linksaf gaan (terug naar wandelknooppunt 72) en vervolgens naar het startpunt (71).

Verkorting van de wandeling tot 8 km is mogelijk door bij Dommelen (**) direct naar de Loonderweg en de brug over de Keersop te gaan.

Terug naar het hoofdpad, rechtsom, nu het omgekeerde beeld van de heenweg: 'het is hetzelfde maar het ziet er toch anders uit'. Aan het einde van het pad rechtsaf de Loonderweg op.

De Keersoppermolen blijkt afgebro-ken; er resten een vistrap, wat aardige gedichtjes en enkele molenstenen. Ook de Keersopperdreef oversteken, nog steeds rechtdoor. Hier ziet de wereld er anders uit. Hoge Corsicaanse dennen gevolgd door grove dennen. Rechtsaf, links en weer rechts naar een eikenlaan door het bouwland; dit ontginningsgebied heet 'de Takkers'. Rechtsaf (deze zandweg heet nu ook De Takkers) en plotseling worden de inlandse eiken Amerikaanse eiken.

Tref in het zand een eenzame cipres-wolfsmelk aan. Wat doe je hier? – die vraag is echter wederzijds. Aan het einde van De Takkers scheiden zich de wegen; de asfaltweg links/noordwest gaat direct terug naar de bushalte, de zandweg links/noordoost gaat terug naar het startpunt (wandelknooppunt 71). Deze laatste weg heeft als bijzondere eigenschap dat de oorspronkelijke heide zich in de wegberm heeft weten te handhaven.

Rechts aan het einde van het weiland is de 'oversteekboom' over de Keersop te zien. Niet meer aan denken. Het weg-getje gaat even links en dan rechts. Hier was het vermoedelijk ooit een dijk in het moeras. Inmiddels is er verlanding opgetreden en grijpen elzen en wilgen hun kans. Bij de achterkant van de camping is eerst de Dommel nog even te zien. Zigzaggend door de caravans naar de voorkant, het startpunt. De keuze is nu of gaan zwemmen in de Dommel of een versnapering in het café. Gelet op het jaargetijde besluit ik tot het laatste.

Ab Stevels, april 2014

** Voor de 8 km route gaat u hier rechtdoor; weer aansluiten op de route bij de Loonderweg, en op de Keersopperdreef rechtsaf naar knooppunt 71 terug.

Rechtdoor, linksom, rechtsom en naar knooppunt 73 of - zoals ik liever zeg - het aanrakingspunt met wandeling 13. Weer-zien met de restanten van het kasteel van Waalre. Nu niet terug maar rechtdoor de Dommel over. Bij de verbreding van de weg rechtsaf (**) het laarzenpad op.

Links weiland, rechts eiken en berken en aan het begin van dit pad enkele grove dennen. Al de hele ochtend fluiten de vogels, het gaat maar door, ook hier. Er blijkt een hele verzameling winterkoninkjes neergestreken. Vrolijk gekwetter bege-leidt mij naar de al genoemde bank bij de Dommel/Keersop.

Zomaar ergens: cipreswolfsmelk

Een strook oude heide

De Keersop is een zijbeek van de Dommel die vlak bij Lommel ontspringt. Luijksgestel, Bergeijk en Westerhoven liggen allemaal ten noorden ervan, Dommelen ten oosten. De watermolen in het gehucht Keersop was eigendom van de heren van Waalre. Het was een 'dwangmolen'; boeren in de omgeving waren verplicht om hier hun koren te laten malen. In 1937 heeft het waterschap de molen gekocht om het daaraan verbonden stuwrecht in handen te krijgen. Daaropvolgende eigenaren wilden er een horecabedrijf beginnen; dat ging echter niet door. Toen brandde de zaak af en nu resten alleen enkele molenstenen.

In de Keersop leeft een grote populatie van de beekprik, een bedreigde soort. Deze leeft eerst als larve in het slib, gedurende drie tot zes jaar. Na de transformatie tot vis

zwemt de beekprik naar zanderige plaatsen om daar te paaien. Omdat de vis geen spijsverteringssysteem heeft en dus niet eet, sterft hij spoedig daarna. De Keersop heeft de ideale habitat voor deze soort: zuiver water en een combinatie van slibachtige en zanderige plaatsen. Omdat de beekprik zo zeldzaam is werden bij het natuurherstel van de Keersop hele populaties tijdelijk verplaatst!

Deze bank is hier in 2012 neergezet op instigatie van Hans Kloosterboer toen hij de Casimirprijs kreeg van de Brabantse Milieufederatie voor zijn vrijwilligersactivi-teiten op het gebied van natuurbeheer en natuurbehoud.

Vanaf deze bank zie ik dat ongeveer tien meter hiervandaan een boom half over de Keersop is gevallen. Met behulp van wat stammetjes van omgezaagde bomen construeer ik een opstapje naar de stam. Proefondervindelijk stel ik vast dat dit voldoende is om redelijk comfortabel naar de overkant te komen. Een grappige mogelijkheid om de wandeling 2 km te bekorten, maar het is toch een actie in de categorie 'de geitehoorns van Svolvaer'. (Dat zijn twee uitstulpingen aan een berg op de Lofoten in Noorwegen, je kunt van de ene naar de andere springen over een ravijn). Waarmee ik maar wil zeggen: niet aanbevolen, en als je het ondanks alles echt wilt, dan volledig op eigen risico.

Gewoon verder langs de Keersop der-halve, rechtsom, linksom en weer rechts bij de populierenlaan. Als het pad weer ombuigt een kleine excursie rechtdoor naar het gebied waar de Keersop mean-dert. Een mooi moerassig gebied; in dit jaargetijde zijn ook diverse groepen bloei-ende bosanemonen op de wat hogere plaatsen. In de verbreding van de Keersop moet de beekprik zich thuis voelen.


Vertrekpunt: bushalte 'Koenraadlaan', Halvemaanstraat in Eindhoven-Strijp; zie hieronder voor bereikbaarheid

Parkeren: in de parkeerhavens van de Halvemaanstraat

N.B. deze wandeling eindigt in Eindhoven-Centrum en is dus geen rondwandeling. Terugkeer naar het startpunt kan zoals hierna beschreven.

Openbaar vervoer: bushalte 'Koenraadlaan' is het eindpunt van lijn 513 vanaf NS-station Strijp-S, 'op afroep'. Vanaf busstation Eindhoven Centrum rijden lijnen 401, 402 en 403 naar de Cederlaan; van daar is het ruim 5 minuten lopen naar de Koenraadlaan.


Wandeling 23Monumenten in Eindhoven, I (7 km)

Een monument is iets dat de herinnering doet voortleven. In Eindhoven hebben die veelal te maken met een rijk industrieel verleden. Als je er 68 jaar gewoond hebt en daarvan 40 jaar bij Philips werkte, zijn er veel 'monumenten' – al dan niet officieel geregistreerd. In de laatste twee wandelingen uit deze serie worden dan ook 'monumenten' gecombineerd met 'groen'.

Wandeling 23 begint in Eindhoven-Strijp op de Halvemaanstraat. Aan de ene kant van de straat ligt het 'Drents Dorp', een van de woonwijken die Philips bouwde voor 'import'. Aan de andere kant ligt het voormalige complex R (keramiek, glas, beeldbuizen). We lopen een stukje richting stad en dan linksaf het fabrieks terrein op, tussen enkele overgebleven gebouwen door. De typische 'Philipsstijl' is meteen te herkennen.

Aan het eind linksaf (Persglashof) en rechtsaf (Beeldbuisring). De naamgevers van de straten kunnen nog vooruit: er is een Anodehof maar nog geen Kathodehof, wel een Diodehof maar nog geen Triode-, Tetrode- en Pentodehof. Rechtdoor, rechts aanhouden en via het pad oversteken naar de Elburglaan.

Rechtsaf. Spoedig is de enige nog werkende fabriek op complex R te zien ('Antheryon'; toen ik er werkte heette het nog Philips Optiek). Aan het einde van de weg rechtsaf de Zwaanstraat in, maar pas nadat de 'Zweedse huizen' aan de

Bezuidenhoutseweg (rechtdoor) aandacht hebben gekregen. Direct na de oorlog zijn veel van dit soort woningen gebouwd, uit bouwpakketten; nu zijn er weinig van over.

Terug naar de Zwaanstraat; rechts is een gat waar vroeger de persglasfabriek stond. De loopbrug tussen glasfabriek en beeldbuisfabriek staat er nog; nu leidt hij van niets naar nergens. Verderop is aan beide kanten van de straat een poort in de hekken. Hierdoor konden medewerkers van het glaslab direct naar de glasfabriek gaan. Zo had je weinig tijd om alvast een oplossing voor problemen te bedenken.

Een brug van niets naar nergens

Rijksmonumenten zijn gedefinieerd als 'onroerende goederen die vanwege hun nationale cultuurhistorische waarde als zodanig zijn aangewezen om beschermd en behouden te blijven'.

Nederland telt er ongeveer 62.000, Eindhoven heeft er slechts 143; dat is 65 per 100.000 inwoners, ver onder het landelijk gemiddelde.

De meeste rijksmonumenten in Eindhoven liggen in een strook die van Noordwest naar Zuidoost door de stad loopt. Op deze wandeling komen we er een aantal tegen; in Eindhoven zijn ze herkenbaar aan een klein rood-wit schildje met een M erop. Ook de gemeentelijke monumenten zijn voorzien van dit schildje.

Ook op eerdere wandelingen waren rijksmonumenten te zien, met name op wandeling 7 en 8 (bomen in Eindhoven, I en II).

De glasfabrieken van Philips. Het voortbestaan van Philips kwam in de Eerste Wereldoorlog in gevaar omdat de aanvoer van glazen ballons voor gloeilampen uit Duitsland stagneerde. In allerijl werd een eigen glasfabriek uit de grond gestampt; deze kwam in 1916 in bedrijf. Glasblazers en andere vaklieden moesten van elders worden aangetrokken (Maastricht, Leerdam, Nieuw-Buinen en later ook uit België, Duitsland en Tsjechië). Veelal werden zij in de woonwijken gehuisvest die Philips vanaf 1920 bouwde.

De glasproductie was weliswaar uit nood geboren, maar bleek spoedig de springplank naar nieuwe activiteiten. De verkregen vaardigheden op dit gebied leidden er toe dat ook röntgenbuizen en radiobuizen konden worden gemaakt. Dit leidde weer tot productie van complete apparaten (Medical Systems). Later kwamen daar de televisiebuizen bij en daardoor ook TV's (RGT, Consumer Electronics).

De Glasfabriek stond oorspronkelijk aan de Glaslaan (hoe kan het ook anders) op het complex S. Later verhuisde het geheel naar complex R. Na de Tweede Wereldoorlog werden veel productieactiviteiten verplaatst naar 'buitenfabrieken'. De glasfabricage ging mee, en na 1980 zijn die activiteiten in Eindhoven vrijwel geheel gestopt; alleen de optische componenten en glasfabricage voor bijzondere toepassingen bleven over.

EindhovenHelmondRotterdam

TilburgBreda

GemiddeldDen Bosch

DeventerHaarlem

Aantal rijksmonumenten per 100.000 inwoners (1-1-2011)

AmsterdamMaastricht

1.2001.0008006004002000

Bron: Atlas Nederlandse gemeenten 2011

Rijks- of gemeentemonument, in Eindhoven

'De Nieuwe Glasfabriek'


Terug naar het Trudoplein en linksaf de Sint Trudostraat in. Opvallend is hier de baan voor rolhockey: 'ijshockey op rolschaatsen'. Linksaf de Kerkakkerstraat in; aan het eind rechtsaf de Strijpsestraat in. In de haakse bocht ligt 'de Beukenhof', ooit het gemeentehuis van Strijp; in de jaren 60 mijn studentendispuut.

Richting stad en linksaf bij een straatje dat 'Den Bult' heet. Op een pad rechts, langs garages en dan rechts doorsteken naar de St. Severinusstraat. Hier links, en dan rechts de Schouwbroekseweg op. Op naar 'het hart van Philipsdorp': links de Iepenlaan in, rechts (Henriëttestraat) en weer rechts (Hubertastraat). Rechts de Langendonkstraat in en bij de Wil-lemstraat linksaf. Het terrein van de Elias textielfabrieken is al vele jaren bebouwd. Verderop bij het kruispunt rechtsaf naar het Lodewijk Napoleonplein; daar linksaf, doorsteken, de binnenring over en de Julianastraat in. Links is het voormalige Gemeentelijke Lyceum. Even kijken in de St. Catharinastraat, dan verderop op het plein de Prins Hendrikstraat in, halverwege linksaf en doorsteken naar de Heilige Geeststraat; daar rechtsaf naar de Kleine Berg: gezellige terrassen en zuilvormige eiken. Deze straat aflopen richting centrum, Keizersgracht overste-ken, 'Post en Telegraaf' verkoopt nu ijs. Via de Vrijstraat naar de Markt. Vlak voor de Markt ligt rechts mijn absolute favoriet: een Jugendstilpand uit 1909 (Marktstraat). Fantastisch. Op de Markt, onder de plata-nen, kijkt Frits Philips op mij neer.

Ab Stevels, juni 2014

Mijn favoriet: Jugendstil aan de Marktstraat

Voormalig gemeentelijk lyceum

Philipshuizen

Achter de Sint Trudokerk ontstond een 'Urban Jungle' uit de verwaarloosde pastorietuin. Deze is zo groot omdat in 1884 de huidige kerk en bijbehorende pastorie zijn gebouwd op een groot, nog open terrein (de 'kerkakkers'). De oude kerk stond aan de overkant van wat nu de Strijpsestraat heet.

De wildernis is te betreden via het kerkhof, de ingang daarvan is op het Trudoplein rechts van de kerk. Links achter de kerk ligt zowaar een volkstuin, van daar gaat een paadje het oerwoud in. Op de grond groeit dovenetel en klimop, de struikenetage wordt gevormd door vlier, esdoorns en essen. Een volgende begroeiingslaag

bestaat uit acacia's, berken en eiken. Daar bovenuit torenen een tamme kastanje, een hemelboom, diverse groene beuken en een gigantische eik. Een grote kastanjeboom heeft bonte bladeren. Een subsoort, of alleen een uit de hand gelopen schimmelinfectie?

Ook een bijenhouder heeft deze oase ontdekt en bij de kasten in de buurt staat een witte plastic stoel. Ik zet die bij de 'folly', gebouwd door pastoor Werners in 1936, en laat het geheel op me inwerken.

Een fietspad langs de Zwaanstraat is opgeheven en daar bloeien nu anjertjes, margrieten, marjolein, tijm en silenes. Een gezaaide miniatuur tussen voormalig industrieel geweld: mooi. Verder richting centrum, onder de rondweg door naar wat nu de Torenallee heet. Links het Veemge-bouw, verderop het Klokgebouw, rechts het gedeelte van het oude NatLab dat niet is afgebroken. Platanen zijn nieuw geplant, eens zal het een echte allee zijn. Ook hier (gezaaide) bloemen: klaprozen, malva's, teunisbloemen, slangenkruid, ganzebloemen en hoge margrieten. Hulde aan de bedenker van dit moois!

Verderop heten de gebouwen SBP, SK en SAN van de ‘hoge rug’ nu Anton, Gerard en de Apparatenfabriek. Op een ander gebouw waar ik gewerkt heb (SFF) staat nu Bosch, dat doet toch een beetje pijn. Rechtsaf dan maar, de Ir. Kalffstraat in. Ik zie in de verte de gebouwen SWA en SFJ, en daarmee is de herinnering aan veertien jaar op complex S compleet. Kastanjelaan oversteken, rechts aanhouden, Acacia-straat in met zijn typische 'Philipshuizen'. Aan het eind links-rechts (Kleinakkerweg) en vervolgens linksaf (Populierenweg).

Op het Antoniuskerkhof zijn de rode beuken erg dominant; daarentegen is de ingetogen treurbeuk in een onooglijke hoek juist fraai. Rechtsvoor de Doelen-straat in; een mengsel van oud en nieuw Strijp. Op het St. Trudoplein blijkt de gelijk-namige kerk gesloten. Internet zegt over deze 'apostel van Haspengouw' slechts 'hij verrichtte wonderen'. Mijn aandacht gaat dan ook veel meer uit naar de 'Urban Jungle' achter de kerk.

De namaakruїne van de pastoor


Vertrekpunt: bushalte Bunderkensven (lijn 12). Deze straat is het verlengde van het Kannunikensven, en die is op zijn beurt een zijstraat (R) aan het einde van de Heezerweg (Eindhoven-Stratum)

Parkeren: aan het Eijerven; dit is een zijstraat (L) van het Kannunikensven. Vanaf de parkeerplaats over het fietspad in oostelijke richting lopen naar het vertrekpunt.

N.B. deze wandeling eindigt in Eindhoven-Centrum en is dus geen rondwandeling. Terugkeer naar het startpunt is mogelijk met buslijn 12 (vanaf het busstation of vanaf de halte aan de Vestdijk).


Wandeling 24Monumenten in Eindhoven, II (7 km)

Een stralende dag in september, perfect voor de verkenning van wandeling 24. De laatste in deze serie.

Tijdens de vorige wandeling, 23, hebben wij herinneringen opgehaald bij 'monumenten' in Eindhoven-Strijp. Nu gaan we eerst op naar het buitengebied, en wel naar het buurtschap Riel; ook daar staan monumenten!

Linksaf bij de verharde weg (Erasmus-laan). Aan het einde hiervan de Petrus Canisiuslaan oversteken en bij de bushalte het park in. Rechtdoor, een speelplaats en ook een kleuterbad; het staat helaas al jaren droog. De kleine Stonehenge aan de rechterkant maakt dit gebrek niet goed. Dan de Dionysius de Karthuizerstraat in; typische naoorlogse woningbouw. Linksaf, rechtsaf, de binnen-ring oversteken naar de Petrus Donders-straat. Deze straat toont de verschillende vormen van woningbouw in de periode van1963 (hoge nummers) tot 1938 (lage nummers). Eerst de zogenaamde '3 in 2' woningen uit begin jaren zestig, dan de ‘middenstandswoningen' uit de jaren vijftig en tenslotte de 'herenhuizen' van vlak voor de oorlog. Particuliere auto's waren in de jaren veertig en vijftig nog zeldzaam. Ze werden geacht in een garage gestald te worden en niet op straat te staan. Tussen Petrus Dondersstraat 79 en 81 en tussen 23 en 25 zijn dan ook ingangen tot 'garagepleinen'.

De Petrus Dondersstraat vrijwel geheel uitlopen. Vlak voor het einde linksaf de St. Odastraat in; dan linksaf, St. Odulphus-straat, en zo naar het Burghplein. Dit is nog steeds een wat burgerlijk plantsoen. De rolschaatsbaan die ooit honderden belangstellenden trok ligt er weer stille-tjes bij. Ook de rock-and-roll feesten van weleer (met als dj Peter Dillen) bestaan niet meer; het lichtjesroutebord '75 jaar Witte Dorp' doet mij dan ook bedaagd aan. Dit komt ook omdat de fabriek van de DAF aan de Burghstraat plaatsgemaakt heeft voor nieuwbouw, in quasi-Dudokstijl.

Schatzoeken Stonehenge in Stratum

In tegenstelling tot veel Brabantse gehuchten ligt Riel op wat lagere grond. Wie goed in het terrein kijkt ziet aan de noordkant, in het zuidwesten en in het zuidoosten hogere akkers. De oorsprong van de Lakerloop ligt dan ook tussen de boerderijen. Vanaf de 7e eeuw is hier menselijke bewoning; vanaf de 14e eeuw wordt Riel ook in de annalen genoemd, als onderdeel van de heerlijkheid Heeze. Na de Napoleontische tijd werd het onderdeel van de gemeente Zesgehuchten. Die kwam bij Geldrop terecht. Bij de annexatie van Tivoli kwam Riel vervolgens bij de gemeente Eindhoven.

De verhalen over Riel gaan vooral over het moeizame bestaan. Karige landbouw, lemen hutten, branden, een wingewest. In de 19e eeuw begint het wat beter te gaan; de rijksmonumenten in Riel dateren dan ook uit die tijd. Veel inwoners heeft Riel nooit gehad; op wat ooit de dorpskern had kunnen worden staan nog steeds mooie eikenbomen in het gras. Met recht is dit dan ook een 'beschermd dorpsgezicht'.

Rechtdoor; velden, bomen, boerderijen. Links een bord over wandelen in de Gijzenrooise Zegge. Dit is zeer aan te bevelen maar niet het doel van vandaag. Rechts, bij Riel 7, ligt een lager weiland en zijn er ook restanten van een diepe sloot. Dit is de oorsprong van de Lakerloop.

Bij de 'eiken in het gras' links, het Teun Gijssenpad op (Teun was een schilder die hier werkte). Aan de noordwestkant van het plein voorbij Riel 13 lopen en dan op het paadje links. Dat gaat vanzelf rechtsom, langs de Lakerloop. Hier staat wel wat water, maar vooral de smeerwor-tel heeft bezit genomen van de bedding.

Het paadje gaat richting bebouwing, en daar verdwijnt de Laak in het niets. Vlak daarvoor linksaf. Hazelnoten! De grond ligt vol! Na enige verzamelarbeid verder, aan het eind rechtsaf; langs de twee waterplassen lopen (Puttensedreef, Thomas Moredreef). Op het Diepmeerven schuin rechtsvoor en dan linksaf de Leeu-wenstraat in. De bouwstijl toont dat dit een duidelijke 'Philipswijk' is. Nu rechtsaf (Berenstraat) en naar het Arnaudinaplein, het centrum van de Tivoliwijk.

Arnaudina was de voornaam van de laatste Vrouwe van Geldrop. Deze naamgeving van het plein is geen toeval; Tivoli behoorde tot de gemeente Geldrop toen Philips in 1929 hier ging bouwen, na conflicten met de gemeente Eindhoven.

Aan de overkant van het plein rechtsaf, de Poemastraat in, aan het eind weer rechts de Tijgerstraat in. Dan de Neus-hoornstraat oversteken om uiteindelijk deze hele menagerie te verlaten via een zandpad.

Vanaf de bushalte Beunderkensven is het 20 meter lopen naar een fietspad. Daar linksaf, tussen de bebouwing door en al gauw gaat het door het vrije veld. Bij knooppunt 27 is een verrassing; aan het bankje is een geldkist vastgemaakt, met een uitnodiging om te gaan schatgraven. De rebus die daarvoor aanknopingspunten moet geven is echter te moeilijk en boven-dien lokt Riel.


Het Burghplein over lopen en rechtsaf de Burghstraat in. Links in de Burghstraat is de bouwstijl uit 1939, rechts die uit 1999; gelijkenis en verschil. Aan het einde van de straat linksaf, de St. Jorislaan. Halverwege is hier links het St. Joriskerk-hof (met diverse rijksmonumenten) en rechts huizen met 'eigenwijze nummers' zoals nummer 54. Rechtsaf, de Pastoor Dijkmansstraat in, links (Kettingstraat) en rechts (Sint Rochusstraat). Oud-Stratum manifesteert zich hier in diverse vormen.

Op de Geldropseweg even links en dan rechts de onderdoorgang tussen de nummers 83 en 87-89 (de Jumbowinkel) door. Na nog een links-rechts manoeuvre ligt daar opeens het Iristerrein. Van een braakliggend gebiedje is het via allerlei 'alternativiteit' nu gewoon een aardig parkje met een buurtcentrum geworden, een echte oase.

Door naar de Stuiverstraat, even rechts en dan links tot de Tongelresestraat; daar rechtsaf. Hier staat het huis 'de Rietvink', eens gebouwd door de eigenaar van de gelijknamige stoomtimmerfabriek. Later kwamen dit huis en de tuin bij het terrein van de sigarenfabriek 'Karel I, v/h H. J.

Het 'Witte Dorp'. In 1937 krabbelde de Nederlandse economie na een lange depressie weer op. Philips nam weer personeel aan en in Eindhoven ging men weer bouwen. Voor een aantal 'herenhuizen' werd W. M. Dudok als architect aangezocht; hij had onder andere in Hilversum naam gemaakt. Zijn ontwerp voor 'tuindorp de Burgh' – in de

volksmond al snel 'het Witte Dorp' – was gebaseerd op een eerder ontwerp voor huizen in Tilburg.

Dudok was een van de voorvechters van de 'nieuwe zakelijkheid'. Strak, wit, zwarte basis, helderrood dak. Donkergroene voordeuren, smalle stalen kozijnen, erkers en balkonnetjes en speciale aandacht voor de woningen aan het einde van blokken huizen en op hoeken. Vooral daar ook de karakteristieke ronde raampjes. Vermeldenswaard zijn ook de twee winkelpanden en een aantal halfvrijstaande villa's aan de Geldropseweg.

Verkoop aan individuele eigenaren, rond 1960, leidde tot grotere diversiteit

en een sterk uiteenlopende staat van onderhoud. De omstreeks 1995 opgerichte bewonersvereniging heeft veel oorspronkelijks weten terug te brengen. Zelfs de huisnummers zijn weer uniform – alleen Petrus Dondersstraat 32 blijft eigenwijs.

De wijk ligt niet meer aan de rand van de stad, voetballen op straat kan niet meer door geparkeerde auto's. Maar nog steeds een fantastische wijk om in te wonen.

Tongelrese brug

van Abbe'. Alleen een muur met gelijkna-mig opschrift herinnert aan deze periode.In mijn jeugd was de echte attractie echter de Tongelrese brug. Na school hier uren gekeken naar de scheepvaart; zou de brug echt genoeg omhoog gaan? De eigen waarneming is: ten minste in één geval niet! De brug ligt er nu verstild bij. Ook bij de bierbrouwerij/ijsfabriek 'de Valk' (nu DAF Museum) is het rustig. Bij de houtfabriek 'Picus' was het vroeger ook spannend: boomstammen werden op kar-retjes van het kanaal over de straat naar de fabriek getransporteerd. Ook met de verkeersintensiteit van toen een hachelijke onderneming.

Verderop linksaf de Lakerstraat in, een wonderlijk mengsel van bouwstijlen uit de jaren 1890-1940. Aan het eind linksaf de Fazantlaan op, en op de Nachtegaal-laan naar links. Rechtsaf de brug over, hier in de Kanaalstraat een close-up van de Paterskerk (zie ook wandeling 7). De Vestdijk oversteken (vroeger kwamen op dit punt de gemeentegrenzen van Eind-hoven, Woensel en Stratum samen). In de Ten Hagestraat rechts het mooie pand 'Ravensdonck'.

Mijn aandacht wordt echter afgeleid door de flankerende bomen maar vooral door de herfsttijlozen die juist nu bloeien. Ver-rassende natuur; toch verder, de panden 11 en 13 uitgebreid bekijken. En dan oog in oog met de Catharinakerk. Niet mijn favoriet, hoewel een lichtshow van enkele jaren geleden de kerk transfor-meerde in een majestueuze Andalusische kathedraal.

De cyclus van 24 wandelingen is nu bijna afgesloten. Een kort bezoek aan het Stadhuisplein laat zien dat het ongeschikt is om deze serie te laten eindigen: te kaal, te kil en te on-Eindhovens. Alsnog rechts dus, de Rechtestraat in. In de gelijknamige straat in Damascus werd Paulus bekeerd en bevond zich het huis van Judas. Hier alleen kleding- en telefoonwinkels; gauw rechtsaf naar de Markt, dit is beter, 'warmte'. Ook loop ik nog even naar het Stationsplein. Daar staat Anton Philips tussen de bloemetjes en voor de grote radio die station heet. Ook grote letters 'Eindhoven' op de achtergrond.

De vier en twintig afleveringen zijn vol-tooid. Lezer en wandelaar gegroet!

Ab Stevels, september 2014

24 bijzondere wandeltochten Wandeling 1: Stratumse Heide ... · Dommel en Keersop (4, 8 of 10 km)...

Documents

Transcript of 24 bijzondere wandeltochten Wandeling 1: Stratumse Heide ... · Dommel en Keersop (4, 8 of 10 km)...