Wijken

ColofonInitiatiefGemeente Groningen

SamenstellingPlatform GRAS en Rita Overbeek

TekstChris Zwart, Peter Michiel Schaap, Leonie Wendker, Diana Lourens en Rita Overbeek

CorrectiePetra Pauw

OntwerpSipke Veenstra | ontwerpstra.nl

FotografieGisela Roling, Taco Tel, Cor van der Veen en Petra Pauw

DrukHet Grafisch Huis

Met dank aanJan Heeres en Esdert Glazenburg

Deze uitgave verscheen in het kader van de manifestatie: Licht & Ruimte, Gronings erfgoed 1945-1970. Deze manifestatie is georganiseerd door Platform GRAS in opdracht van de gemeente Groningen en sluit aan bij de Week van de Wederopbouw van de Rijks dienst voor het Cultureel Erfgoed 23 t/m 28 september 2013. Met deze manifestatie wordt de architectuur uit de vroeg-naoorlogse periode onder de aandacht gebracht.

In de naoorlogse periode (1945-1970) betrof kunst in de openbare ruimte vaak ‘architectuur-gebonden’ kunstwerken of decoraties in en aan gebou wen. Dit betekende dat de thematiek direct aansloot bij de locatie waarvoor het kunstwerk werd gemaakt. Het idee erachter was dat een goed ontworpen gebouw in combinatie met een toegepast kunstwerk voor een aangenaam verblijfsklimaat voor bewoner en bezoeker zou zorgen. Voor de financiering kwam de overheid begin jaren vijftig met de zgn. ‘percentageregeling’: een percentage van de bouwsom voor nieuwbouw en renovatie werd gereserveerd ‘voor de decoratieve aankleding van belangrijke representatieve gebouwen’.

De gemeente Groningen en de Groninger woningbouwcorporaties zetten zich in voor het leefbaar maken van de nieuwe wijken. Zo kreeg keramist Anno Smith de opdracht honderden portiekdecoraties en geveltableaus voor portiekflats, fabrieken en scholen (zie gebouw 5, 7 en 14) te vervaardigen. Smith gaf vooral alledaagse voorwerpen en taferelen weer: vissen, bloemen, spelende kinderen en werkende ambachtslieden.

Ondanks de eenvormigheid van de naoorlogse bouwstijl kreeg elke portiek en elk gebouw zo een eigen identiteit.

Ook monumentale wandkunst is kenmerkend voor de wederopbouw-periode. Max Reneman maakte voor de Maria ten Hoorn kerk (15) van architect Coen Bekink in Corpus den Hoorn monumentale glas-in-loodramen in honderden prachtige kleuren. De relatie tussen architectuur en kunst is tevens zicht baar in het winkelcentrum aan de Jacob van Ruysdaelstraat in de wijk Kostverloren (16). De muurschilderingen op de trapeziumvormige zijgevels – die respectievelijk het gezin, de arbeid, de dans en de kunst symboliseren – vormen een samenhangend geheel.

De stad kent daarnaast veel vrijstaande beelden die donoren schonken bij het gereedkomen van bouwprojecten. Zo staat op het dak van het Crema-torium Selwerderhof (12) een twee meter hoge bronzen plastiek van José Pirkner en voor de vijver een sculptuur van Anne Dekking-Van Haeften.

Na de Tweede Wereldoorlog was er in Groningen een grote behoefte aan nieuwe woningen. Toch kwam de woningproductie pas laat op gang. De eerste jaren na de oorlog concentreerde men zich op het herstel van de oorlogsschade. Vervolgens werd vanaf 1947 in de Rivierenbuurt en de Grunobuurt begonnen met de afbouw van woningen die als gevolg van een bouwstop in 1942 nooit gereed waren gekomen.

In de jaren daarna concentreerde de stad zich op de voltooiing van het stedenbouwkundig plan van H.P Berlage dat sinds 1928 de basis was geweest van de stadsontwikkeling. Plekken die oorspronkelijk als industriegebied aangemerkt waren, kregen een woonbestemming. Voorbeelden zijn de koppen van de Oosterparkwijk en de Korreweg. Hier zien we een mooie mix van vooroorlogse ‘Berlagiaanse’ stedenbouw en naoorlogse architectuur. Vergelijkbare voorbeelden zijn ook te vinden in Kostverloren en de Grunobuurt-Zuid.

Pas in het begin van de jaren vijftig neemt Groningen afscheid van haar vooroorlogse stedenbouw en ontstaan de eerste, echt naoorlogse wijken. Ze worden ontwikkeld op basis van het Structuurplan 1950 en het Structuurplan 1961. Achtereenvolgens verrijzen de wijken Corpus den Hoorn, De Wijert, Selwerd, Paddepoel en Vinkhuizen. Daarnaast wordt ook gebouwd aan wat kleinere buurten zoals De Laanhuizen en Coendersborg.

Kenmerkend voor veel naoorlogse wijken is de wijkgedachte: een ideaal dat uitging van het versterken van de stedelijke gemeenschaps-zin met de wijk als bindende factor. Daarbij werd de stedenbouw een belangrijke rol toebedacht. Opvallend is ook de opbouw van de wijk in buurten met elk hun eigen voorzieningen (van kerken tot scholen en winkels), een centraal gelegen wijkcentrum en groene wijkbegrenzingen. Typisch naoorlogs is verder het afscheid van de voorheen gesloten bouwblokken. In plaats daarvan bouwde men in stroken. Deze werden vaak in een vast patroon herhaald en worden vaak ‘stempels’ genoemd.

Corpus den HoornCorpus den Hoorn is de eerste echte naoorlogse wijk van Groningen. De wijk werd gebouwd tussen 1956 en 1960. De naam verwijst naar een klooster dat in de dertiende en veertiende eeuw ten zuidoosten van de huidige kruising van de Paterswoldseweg met de Laan Corpus den Hoorn was gelegen en naar de omliggende landerijen, de zogenaamde ‘corpusgronden’. Veel straatnamen verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog.

Corpus den Hoorn is een mooi voorbeeld van de vroeg-naoorlogse stedenbouw. Het is bovendien de eerste wijk die tot stand kwam op grond van de wijkgedachte. Binnen de wijk is geëxperimenteerd met verschillende verkavelingspatronen. In tegenstelling tot de vooroorlogse stedenbouw kwamen er geen gesloten bouwblokken, maar meer open structuren. Vooral bebouwing in stroken werd veelvuldig toegepast. Daarnaast werden in de zuidwesthoek de eerste ‘stempels’ geïntroduceerd.

De WijertHet noordelijk deel van De Wijert werd tussen 1965 en 1968 gebouwd. Vanaf 1963 kwamen ook de bouw van De Wijert-Zuid en de Villabuurt-West op gang. Noord en Zuid zijn in samenhang ontworpen. De Wijert is vernoemd naar een voormalig versterkt huis of kasteeltje dat in de middeleeuwen ergens op de huidige kruising van de Hora Siccamasingel en de Werumeus Buningstraat stond. De straten zijn vernoemd naar Nederlandse schrijvers.

Na Corpus den Hoorn is De Wijert de tweede wijk die tot stand kwam op grond van de wijkgedachte. De Wijert-Noord is heel systematisch opgebouwd. Dit geldt voor zowel de verkaveling als voor de bouw van

de woningen zelf. Zich herhalende patronen, de zogenaamde ‘stempels’, zijn in een strak patroon geplaatst. Alle stempels in de Wijert-Noord hebben een gelijke basis. Ze bestaan uit twee rijen gestapelde woningen (appartementsblokjes) en twee tot vier rijen grondgebonden woningen (rijtjeshuizen met tuintjes). Kenmerkend is het groene hart van de wijk: een grote vijverpartij, waaraan winkels en publieke functies een plek hebben.

SelwerdSelwerd is de eerste van de drie naoorlogse wijken in het noorden van de stad. De naam verwijst naar een voormalige benedenloop van het riviertje De Hunze: het Selwerderdiepje. De straatnamen verwijzen naar bomen en heesters. Bijzonder is dat de gelijknamige bomen ook zijn aangeplant in de betreffende straten.

Selwerd en Paddepoel werden gerealiseerd op een moment dat meer marktgericht gebouwd werd. Dit was nodig om de destijds verwachte bevolkingsgroei naar 265.000 in het jaar 2000 op te kunnen vangen. De sociale structuur van de wijk werd gekoppeld aan de gronduitgifte en grondprijs, met als doel vooral veel eengezinswoningen te bouwen.

Ook hier herkennen we de ‘stempels’ en de groene zones: op de grens met de wijk Paddepoel (Park Selwerd) en de groene rand langs het spoor. In vergelijking met de beide andere noordelijke naoorlogse wijken kent Selwerd een zeer hoog percentage eengezinswoningen.

PaddepoelPaddepoel is vernoemd naar een voormalig kasteel dat in de middeleeuwen op deze plek was gevestigd. ‘Padde’ verwijst naar de naam van de bewoners, ‘poel’ naar de hoogte waarop het blokhuis was gelegen. De wijk werd tussen 1965 en 1968 gebouwd.

De mix van diverse bevolkingsgroepen die vooral bij de wat oudere naoorlogse wijken zo belangrijk was, verdween in Paddepoel wat naar de achtergrond. Een hoog percentage eengezinswoningen vormde het hoofddoel. Wel werd aan twee specifieke leeftijdsgroepen extra aandacht besteed: ouderen en studenten.

Ook in Paddepoel werden ‘stempels’ toegepast. Kenmerkend is het centraal gelegen wijkcentrum dat in het geval van Paddepoel werd uitgebreid met diverse sociale en culturele voorzieningen: de voormalige Trefkoel.

VinkhuizenNa Selwerd en Paddepoel is Vinkhuizen de jongste van de drie naoorlogse wijken in het noorden van de stad. De wijk verrees tussen 1967 en 1971. Vinkhuizen is vernoemd naar een voormalig gehucht dat uit vier boerderijen bestond. Twee daarvan stonden bekend als Het Kleine Vinkenhuis en Het Grote Vinkenhuis. Eentje bleef er gespaard: het huidige Vinkenhuis aan de Diamantlaan. De straatnamen zijn vernoemd naar stenen, edelstenen, edelmetalen en andere scheikundige elementen.

Vinkhuizen is een mooi voorbeeld van een laat-naoorlogse stadswijk. In totaal zijn vier verschillende soorten stempels te herkennen. Ook kenmerkend is het centraal gelegen wijkcentrum dat, zoals in veel naoorlogse wijken, wordt gemarkeerd door hoogbouw.

Van alle naoorlogse wijken van de stad Groningen is Vinkhuizen het meest rationeel van opzet. De wijk werd gerealiseerd toen de bouweconomie flink op gang gekomen was. Er werd snel gebouwd. Kwantiteit stond voorop. Vandaar dat de oorspronkelijke bebouwing niet uitblinkt in architectonische diversiteit. Details en verbijzonderingen waren ondergeschikt. Daartegen-over staat dat wel veel aandacht werd besteed aan de woonomgeving. Vinkhuizen is een open en groene wijk.

De stad Groningen telt talloze gebouwen uit de periode 1945-1970. Het was een tijd van optimisme en groei, van geloof en vertrouwen in ‘de vooruitgang’. Nieuwe bouwmethoden en -materialen deden hun intrede en compleet nieuwe stads wijken zagen het licht.

De periode 1945-1970 is van groot belang geweest voor de ontwikkeling van de stad. Toch wordt het belang van de naoorlogse architectuur en stedenbouw nog niet door iedereen gezien. Steeds meer gebouwen verdwijnen of staan op een lijst voor sloop.

Deze kaart vraagt aandacht voor het erfgoed uit de periode 1945-1970. Ze toont een selectie van gebouwen die van grote betekenis zijn geweest voor de geschiedenis van de stad. Ze vertelt hun verhalen, belicht de context en wijst op de vaak prachtige, typisch naoorlogse details. Daarmee daagt deze kaart uit om eens met andere ogen te kijken en de gebouwen uit deze periode opnieuw op waarde te schatten.

Natuurlijk moet Groningen altijd ruimte blijven houden voor nieuwe ontwikkelingen. Alles conserveren past niet bij de stad. De kwaliteit van een historische stad als Groningen zit juist in de historische gelaagdheid van gebouwen uit heel verschillende tijdperiodes. De naoorlogse periode maakt nadrukkelijk deel uit van de jongere geschiedenis van de stad.

Licht& Ruimte

Kunst

22. Tweede Christelijke HBS met conciërge-woning | Admiraal De Ruyterlaan 37-39

23. Schakelstation G.E.B.Bloemsingel 197

24. Wijkgebouw Het Groene KruisD. Huizingastr. 24 / Gorechtkade 8,10

25. Emmabrug met kunstwerk ‘Het Verkeers-wezen’ | Emmabrug

26. Winkelwoningcomplex met wijkpostkantoorFloresplein 32-50

27. TussenwoningenFloresstraat 24, 26

28. Woonhuis met garageGoeman Borgesiuslaan 157

29. LinaeusflatGorechtkade 1-30

30. BedrijfspandGuldenstraat 20-22

31. Winkelwoningcomplex met magazijnenGuldenstraat 30-38

32. Gereformeerde KandelaarkerkHamburgerstraat 13

33. Gereformeerde kerk met kosterswoningHeinsiusstraat 2

34. Bedrijfspand Herebinnensingel 1

35. Herebrug met kunstwerk ‘De Stedemaagd’Herebrug

36. Appartementencomplex met praktijkHeresingel 6, 6a-6c

37. Apotheek met bovenwoningHerestraat 109

38. Bankgebouw met conciërgewoningHerestraat 113

39. Openbaar urinoirBij Hereweg 87

40. Woonhuis met atelier en garageHondsruglaan 16

41. Vakschool met gymnastiekzaalHora Siccamasingel 177

42. Bungalow met garageKamplaan 1

43. WoonhuisKamplaan 30

44. Luxe portieketagewoningenKetwich Verschuurlaan 12-80

45. Bedrijfspand Kostersgang 32-34

46. Portiekflat met luxe appartementenLaan van de Vrede 16-23, 24-31

47. PortiekwoningenMerwedestraat 1-63, 2-72 / Scheldestr. 51-125

48. Rooms-katholiek klooster MariënholmMerwedestraat 43

49. HuishoudschoolMerwedestraat 45

50. Winkelwoningencomplex EbbingeflatNieuwe Ebbingestraat 1, 1a-1p

51. BankgebouwOude Boteringestr. 13 / Roode Weeshuisstr. 12

52. Bejaardenwoningen en wijkgebouwOlgerweg 52-82

53. KantoorgebouwOosterkade 1

54. Winkel met bovenwoning en magazijnOude Ebbingestraat 28

55. Zakenpand met bovenwoningenOude Ebbingestraat 32

56. Kijk in ‘t Jatbrug met beeldenOude Kijk in ‘t Jatbrug

57. DuplexwoningenP. Waijerstraat 11-25

58. EengezinswoningenP. Waijerstraat 27-61

59. Bejaardenhuis NeboflatPaterswoldseweg 288 / Snelliusstraat

60. Woonhuis met garageQuintuslaan 16

61. AppartementencomplexRadesingel 41-43

62. Voormalig kantoorgebouw GGDRadesingel 50

63. Portiekflats met triplexwoningenRembrandt van Rijnstraat 128-222

64. PortiekwoningenSnelliusstraat 26-56

65. Stadsparkkerk met kosterswoningSnelliusstraat 89-91

66. Twee-onder-een-kap-woningenStadsweg 8-15, 17, 18, 19-19a

67. Voormalige drukkerij De ArbeiderspersStoeldraaierstraat 25

68. WinkelwoningcomplexStoeldraaierstraat 27

69. WinkelwoningcomplexStoeldraaierstraat 2-70 (even)

70. HerenhuizenTroelstralaan 64-102 (even)

71. Bedrijfspand met bovenwoningenTurfsingel 4

72. Complex met luxe appartementenUbbo Emmiussingel 1-11

73. Complex met luxe appartementenUbbo Emmiussingel 43

74. Appartementencomplex De Heredwinger Ubbo Emmiussingel 4-36

75. School voor LandbouwwinteronderwijsVan Oldenbarneveltlaan 15

76. School voor Technisch OnderwijsVan Schendelstraat 1

77. San Salvatorkerk met pastorieVan Starkenborghstr. 1 / Hora Siccamasingel 202

78. Onderwijscentrum Prof. Van der LeeuwVerzetsstrijderslaan 2

79. ModemagazijnVismarkt 41

80. Pioenpark Pioenpark Oosterparkwijk

Gronings erfgoed 1945-1970Mix van monumenten en beeldbepalende gebouwen in de stad Groningen

Overzicht gemeentelijke monumenten 1945-1970

Zakenpand met bovenwoningOude Ebbingestraat 20 / Roode Weeshuisstraat 1-3-5H.J. van Wissen, Groningen1952-1953

Dit pand werd gebouwd voor manufacturen-, beddegoe d- en matrassenwinkel Slinger. Bijzonder zijn de zorg vuldig gedetailleerde stalen kozijnen, het siermetselwerk en het gebruik van gegroefde betonplaten. Deze zorgen voor een traditioneel ambachtelijk beeld. Het gebouw is een mooi voorbeeld van behoudende archi tectuur uit de weder op-bouwperiode. Doordat er voor de bovenwoning een loggia over de volle breedte van de zijgevel is aangebracht, lijkt het gebouw hier een verdie ping minder te hebben dan aan de zijde van de Oude Ebbingestraat. Tot de komst van de V&D in 1955-1958 had de bewoner nog uitzicht over de Grote Markt.

Warenhuis V&DGrote Markt 21E.H.A. en H.M.J.H. Kraaijvanger, Rotterdam 1955-1958

Dit warenhuis is gebaseerd op het concept van de Amerikaanse department store. Verlichting door mid del van kunstlicht maakte grote ramen in de gevel overbodig. Toch kwamen er – op last van de Supervisiecommissie Wederopbouw – meer ramen dan de directie van V&D wilde. Het pand is gebouwd in de voor de jaren vijftig type-rende ‘shake-hands-architectuur’. Moderne materialen en technieken werden hierbij gecombineerd met traditionele vormen. Het metselwerk heeft een geometrisch patroon in witte en grijze tinten. Het pand heeft een T-vormige platte-grond met een ingang aan de Grote Markt en een aan de Oude Ebbingestraat.

Modemagazijn met woningGrote Markt 19-20G.A. Heldoorn, Leeuwarden1954-1955

Dit gebouw maakt deel uit van de wederopbouw van de noordzijde van de Grote Markt. Het pand heeft op de bovenste verdieping een brede loggia, bekroond met een opvallende betonnen luifel met een patroon van rechthoekige openingen. Zo’n ‘zwevende luifel’ was destijds bijzonder innovatief. Het heeft geresulteerd in een aansprekende, in het oog springende voorgevel. Deze is verder opgebouwd uit beton, staal en glas en oogt daardoor erg modern en onderscheidt zich daardoor van de aangrenzende panden. Een dergelijke uitgesproken architectuurvorm is op zo’n prominente plek in de stad bijzonder.

1 2 3

Appartementencomplex De PlantsoenflatWestersingel 55-93 / Reitdiepskade 6Architectenbureau Klein, Groningen1949-1950

Dit flatgebouw werd gebouwd op de plek van drie herenhuizen, die in de Tweede Wereldoorlog verwoest werden. Het is een van de vroegste hoogbouwprojecten in de stad Groningen. De terugliggende en vooruitsprin gende balkons, de naar voren komende vensters met opvallende kozijnen en het ruim verlichte trappenhuis geven de gevels een markant karakter. De wijze waarop het complex qua schaal is ingepast tussen de bestaande historische bebouwing getuigt van grote kwaliteit.

Winkelwoningcomplex met kantorenGrote Markt 21-1 / Oude Ebbingestraat 2-18 /Kwinkenplein 2-18Architectenbureau Klein, Groningen | 1955-1959

Dit complex hoort bij een ensemble van twee gebouwen dat een belangrijk onderdeel vormt van het Wederop-bouw plan voor de binnenstad. Het markeert de nieuwe entree van de verbrede Oude Ebbingestraat tijdens de wederopbouw die voldoende ruimte moest bieden voor het toenemende verkeer. Tegelijkertijd werd via betonnen colonnades op de begane grond de toegang tot de Grote Markt visueel versmald, om zo de beslotenheid van het plein te verhogen.

CrematoriumCrematoriumlaan 6A.H. Wegerif, Wassenaar1959-1960

Het crematoriumcomplex omvatte oorspronkelijk een hoofd gebouw, een columbarium, een dienstgebouw, een strooiakker en twee dienstwoningen. Het hoofd gebouw heeft aan de voorzijde een lange galerij, met molenwiek-vensters als blikvanger. Het gebouw is fraai ingebed in een parkachtig ingerichte omgeving met gazons, een vijver en een kunstwerk. Het hoofdgebouw was lange tijd het enige crematorium voor de hele noordelijke regio. Het complex werd in 2013 voorgedragen als rijksmonument.

10 11 12

Benzinestation met trafostationTurfsingel 6W.M. Dudok, Hilversum1953-1955

Het benzinestation is gebouwd in opdracht van Esso Nederland. Na de Tweede Wereldoorlog kregen benzine -stations in Nederland een eigen huisstijl, zodat olie maat-schappijen zich net als in de Verenigde Staten van elkaar konden onderscheiden. Esso werkte met architect Dudok en gebruikte in heel Nederland een gestandaardiseerd ontwerp. Het gebouw bestaat uit een betonskelet met glazen en stalen puien en gemetselde tussenwanden. In het benzinestation bevinden zich een winkelgedeelte met een magazijn en ‘salesroom’, een transformatorstation en een toiletgroep. Het is het laatste benzinestation van Dudok dat in Nederland nog op zijn plek bewaard is gebleven.

Portieketageflats met triplexwoningen Westindischekade / Paramaribostraat / SurinamestraatArchitectenbureau F. Klein, Groningen1954-1955

In opdracht van woningbouwvereniging Volkshuisvesting werden langs het Van Starkenborghkanaal vier woning-complexen met 396 portieketagewoningen gebouwd. Het zijn bijzondere voorbeelden van naoorlogse sociale woning - bouw. Ze bestaan uit zgn. triplexwoningen, gebouwd in een tijd van woningnood, beperkte financiën en materiaal-schaarste. De gevels zijn voorzien van beton platen tussen de vensters en hebben prefab betonnen balkons. Door het innovatieve montagesysteem van Rottinghuis kon efficiënter en goedkoper gebouwd worden. Zo ontstond een karakteristiek nieuw stadsbeeld aan de toenmalige rand van de stad. Op de hoeken van de woningblokken zijn beelden van kunstenaar Anno Smith geplaatst.

Aula’s SelwerderhofIepenlaan 204J.H.M. Wilhelm (gemeentearchitect), Groningen 1949-1951 (oude), 1963-1964 (nieuwe)

De eerste tijdelijke aula bij de nieuwe begraafplaats Sel wer-derhof (1939-1949) bleek al gauw te klein. In 1964 kwam een tweede, grotere aula gereed. De oude aula ver loor hier mee haar functie. Na jarenlang als opslagruimte dienst te hebben gedaan, werd de 15-zijdige, geometrische, bijna cirkelvormige kleine aula in 2003 herbestemd tot theehuis. Dankzij de gave staat van dit charmante gebouwtje was weinig restauratiewerk nodig. Dit was een van de eerste her-bestemmings-/renovatieprojecten van naoorlogs cultureel erf-goed in Groningen. De nieuwe aula is nog steeds in gebruik en valt op door zijn fraaie betonnen pergola en sier elementen van gewapend beton, zoals de ‘claustra’s’ (licht doorlatende betonnen sierroosters in een wand).

4 5 6

Rooms-katholieke kerk Maria ten HoornLandsteinerlaan 2C.H. Bekink, Groningen1958-1960

Deze kerk werd gerealiseerd tijdens een periode waarin de politieke en kerkelijke verzuiling een opleving kende. Met forse overheidssubsidies werden tussen 1950 en 1965 talloze nieuwe kerken gebouwd, vooral in de nieuwe uit-brei dings wijken. De sculpturale, plastische vormen van dit ge bouw zijn allesbehalve traditioneel. Dit was in de katholieke kerkenbouw opmerkelijk. De achtergevel is voorzien van opvallende gemetselde ‘ribben’. Diverse kunstenaars hebben bijgedragen aan de interieurafwerking, waaronder de prachtige glas-in-loodramen en glas-in-beton. Voor de stad Groningen is dit een uniek, bijzonder kerkgebouw.

15

Condensfabriek De OmmelandenFriesestraatweg 215Architectenbureau Oom en Kuipers, Groningen1951-1953

De Nieuwe Condensfabriek was een uitbreiding van de coöperatieve zuivelfabriek De Ommelanden. Deze fabriek is een belangrijk onderdeel van de Groninger industriële geschiedenis. Tot 1995 vond hier de fabricage van ingeblikte, gecondenseerde melk plaats. De condens-fabriek was een van de eerste gebouwen waarbij beton-skeletbouw werd gebruikt. Bijzondere kenmerken van het gebouw zijn de zogenaamde ‘paddestoelkolommen’ waarop de betonnen vloer rust, de decoratieve beton-panelen bij de vensters, de trappenhuizen en de ambachtelijke kwaliteit van het metselwerk.

14

Finse ScholenHelperwestsingel 96 en 98Gebr. Laurentius voor de Fa. Panagro, Zoetermeer1950

Deze houten schoolgebouwen maakten deel uit van meer dan 100 houten noodschooltjes die tijdens de wederopbouwperiode in Nederland gebouwd werden. Een tiental daarvan staat in de gemeente Groningen. Wegens gebrek aan materialen in Nederland werden de gebouwen in Finland vervaardigd. Het ontwerp voor de scholen was duidelijk gebaseerd op de typisch Scandinavische houtbouw. De architecten stuurden de bouwtekeningen naar Finland, waar het hout werd gekapt en op maat gezaagd om vervolgens per schip naar Nederland vervoerd te worden.

13

BedrijfspandOosterhamrikkade 5-7-9Bureau voor Industriebouw (F. Klein en H.A. Maaskant)1956-1957

De Firma Ph. Buttinger, een bedrijf in witgoed en installatie techniek vestigde zich eind jaren vijftig aan het Oosterhamrikkanaal in een functioneel en modern bedrijfs-pand, ontworpen door het Bureau voor Industrie bouw uit Rotterdam. Het bouwwerk werd destijds veel vuldig in de vakpers besproken en geprezen. Het pand bevat kantoor-, magazijn- en werkruimte, een woning en een tweede gebouw met een garage, bergruimten en een tweede woning. De constructie is helder en in het zicht gelaten. Opvallend is ook de ritmische werking van de kolommen In de lange straatgevel.

8

Westerflat met winkelFriesestraatweg 253-346 / Jan van Goyenstraat 1-3K.G. Olsmeijer, Groningen1952-1953 (ontwerp 1951)

Deze galerijflat is een van de eerste en vroegste voor beel den in Groningen van vrijstaande hoogbouw. De flat bevat vijf ver-schillende typen woningen. De kleinere woningen bevinden zich op de bovenste laag van de hoogbouw en hebben alle-maal een groot dakterras. In het laagbouwgedeelte werd op de begane grond aan de koppen winkelruimte gereserveerd, die tegenwoordig in gebruik is als kantoorruimte. Beide delen zijn aan elkaar gekoppeld door het monumentale glazen trap-penhuis, dat een verdieping boven de rest van het gebouw uitsteekt. De decoratie van de flat zit tussen traditioneel en modern in, typerend voor de wederopbouwperiode.

Jan Evert ScholtenschoolHuygensstraat 2J.H.M. Wilhelm (gemeentearchitect), Groningen1956

Na de Tweede Wereldoorlog ontstond een nieuw type schoolgebouw dat internationale bekend heid kreeg als het ‘Groningse scholentype’ of de ‘Wilhelm-school’. Revolutio-nair was het ontbreken van een gang; elk klaslokaal kreeg een eigen ingang. Door een persoonlijke inrichting van de lokalen wilde architect Wilhelm het kind meer ver ant woor-delijkheid voor zijn eigen domein geven. Door aparte werk-hoeken te creëren, werd de zelfwerkzaam heid bevorderd.De grootte van de klaslokalen werd aangepast aan de schaal van het kind. Het schoolplein werd zó aangelegd dat het ook na schooltijd door de wijk kon worden gebruikt.

7 9

De HamrikHeinsiusstraat 1Architectenbureau Van Wijk & Broos, Groningen1957-1961 (ontwerp 1954)

Het omvangrijke complex van de voormalige Christelijke Technische School Prins Bernhard bestaat uit een hoofdgebouw met leslokalen, een gymnastieklokaal, werkplaatslokalen en een tweede vleugel met leslokalen. De school ligt in het westelijk deel van de buurt De Hoogte, onderdeel van het gelijknamige Uitbreidingsplan. In 1961 werd een nieuw gedeelte aangebouwd, samen met een tweede, glazen trappenhuis dat vanaf het schoolplein toegankelijk is. De school is opgebouwd uit een betonskelet met verzorgd reliëfmetselwerk in baksteen.

Camera bioscoopHereplein 73Nic. De Jong en M. Gerbenzon, Leeuwarden1960

Tijdens de vijftiger jaren van de twintigste eeuw nam het bioscoopbezoek enorm toe. Met meer dan een miljoen bezoekers per jaar werd het aantal bioscoopbedrijven in Groningen in deze periode herhaaldelijk uitgebreid. Dit was de eerste nieuw gebouwde bioscoop in de stad Groningen. De bouwstijl heet decoratief modernisme. Tot die tijd waren kleine filmzaaltjes in verbouwde woonhuizen gebruikelijk. Het voorste deel van het gebouw was bedoeld voor facilitaire voorzieningen, de achterbouw herbergde de bioscoopzalen.

Winkelcentrum Kostverloren Van Ruysdaelstraat 2-32 / J. Vermeerstraat 61, 63 / F. van Mierisstraat 61, 63, 65K.G. Olsmeijer, Groningen | 1956-1957

Dit winkelcentrum ligt in de tussen 1953 en 1968 ge re a-li seerde uitbreiding van de wijk Kostverloren. Het win kel-centrum was na de oorlog een belang rijk onderdeel van het bouwen volgens de sociaal maatschappelijke ‘wijkgedachte’, waarbij de sociale structuur van nieuwe wijken door een gedifferentieerde samenstelling en de toepassing van gemeenschappelijke voorzieningen gewaarborgd moest worden. Oorspronkelijk had elk blok vier winkels met boven-woningen. De opvallend gekleurde, vlakke betonsculpturen in de kopgevels zijn van kunstenaar Klaas van Dijk.

181716

Appartementen met bedrijfsruimte Ossenmarkt 1 / Nieuwe Boteringstraat 1Architectenbureau Klein, Groningen1952-1954

Dit complex werd gebouwd op de plek waar tijdens de Tweede Wereldoorlog twee zeventiende-eeuwse herenhuizen waren verwoest. Aan de zijde van de monumentale Ossenmarkt is het complex hoger dan aan de Nieuwe Boteringestraat en sluit hiermee aan bij de bestaande zeventiende-eeuwse bebouwing. De bovenste verdieping is voorzien van een betonnen loggia, een overdekt balkon met luifel. Opvallend is de toepassing van open en gesloten gevelvlakken en het gebruik van bijzondere materialen. De moderne architectuur harmonieert bijzonder goed met de omringende – veel oudere – historische gebouwen.

WielewaalflatZaagmuldersweg 530-690Architectenbureau Klein, Groningen1955-1957

In dit complex werden voor het eerst verschillende functies (kantoren, winkels en wonen) in één geheel samengebracht. Het is bovendien een van de allereerste flatgebouwen in de stad. Het gebouw is gezamenlijk met een laagbouwvleugel, bestaande uit winkels, autoboxen en een drielaags kantoorgebouw rond een open binnenplaats gebouwd. Het laagbouwcomplex is inmiddels gesloopt. De flat staat evenwijdig aan het Oosterhamrikkanaal en vormt een oriëntatiepunt voor de noordelijke entree van de Oosterparkwijk. De gevel aan de waterkant heeft verspringende balkons en opvallend metselwerk. In 2010 is de Wielewaalflat benoemd tot rijksmonument.

2120

Openluchtzwembad De PapiermolenPapiermolenlaan 3Dienst Gemeentewerken (J. Koolhaas)1949-1955

De Papiermolen is één van de eerste naoorlogse, moderne openluchtzwembaden van Nederland. Zwem-baden, en sport en recreatie in het algemeen, kregen na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol toebedeeld in de lichamelijke en geestelijke ontwikkeling van de Nederlandse burger. In het hoofdgebouw van het zwembadcomplex bevonden zich de gescheiden kleedruimten. Via betonnen hellingbanen bereikte men de vijf in een kring aangelegde baden, gesitueerd rondom een middenterrein. Het hoofd -gebouw kreeg een nieuwe bestemming als kantoor- en atelier ruimte. In 2010 kreeg het zwembadcomplex de status van rijksmonument.

19

Jaagpad

Madijk

Beneluxweg

Hoor nsedijk

Europaweg

Leegeweg

Plataanlaan

Hoogeweg

Hoofdw

eg

Kardingermaar

Roeierspad

Tijdpad

Oostzeeweg

Kerklaan

Rode

rwol

derd

ijk

Klie

fdie

p

Hoendiep

Friesestraatweg

Julianaweg

Gro

ning

erw

eg

Euvelgunnerweg

Helperzoom

Wol

ddijk

Noo

rdze

eweg

Herew

eg

Sprikkenburg

Weg der Verenigde Naties

Olgerweg

Kattegat

Matsloot

Kieler Bocht

Zonnelaan

Tjardaweg

Peizerbaan

Onlandse dijk

Rijksweg

Ulgersmaweg

Zade

lpad

Ter Borchlaan

Borgsloot

Peizerweg

Noorddijkerw

eg

Zuiderweg

Zijlveste

rweg

Spakenpad

Eikenlaan

Rollen

Kerk

stra

at

Pop Dijkemaweg

Brailleweg

Damsterdiep

Osloweg

Duinkerkenstraat

Noorderzanddijk

Driebondsweg

Winsumerweg

Ra

Vestdijklaan

Rijksstraatweg

Middelberterw

eg

Snip

Londonweg

Korreweg

Pate

rswo

ldse

weg

Laan 1940-1945

Noord-W

illems Kanaal

Nie

uwbr

ugst

erw

eg

Diam

antlaan

Beiju

merweg

Aduarderdiepsterweg

Emingaheerd

Noodw

eg

Veen

weg

Gideonweg

Zernikelaan

Hooiw

eg

Winschoterweg

Sontweg

Gaaikem

adijk

Hoornse Pad

Oosterw

eg

Stadsw

eg

Dorpsweg

Walfriduspad

Wat

erhu

izen

Woldweg

Midscheeps

Paddepoelsterweg

Aweg

Akele iweg

De Waard

Bornholmstraat

Lijz

ijde

Gotenburgweg

Dilgtweg

Blauwborgje

VerlengdeH

ereweg

Esserweg

Essen

Parkweg

Parkallee

Kerkpad

Bakboordswal

Wasaweg

Weringsdijk

Oostersluisweg

Ham

ersw

eg

De

Hel

d

Van

Aqui

nopa

d

Bruilweering

Johanvan

Zwedenlaan

Cam

pinglaan

Amkemaheerd

Grootslaan

Platvoetspad

Jeverweg

Hoornsediep

Kooiweg

Rigaweg

Siersteenlaan

Oliem

uldersweg

Koldingweg

Gorechtkade

Eemsgolaan

Zaagmuldersweg

A H

arke

maw

eg

Rouaanstraat

Haydnlaan

Skagerrak

Bedu

mer

weg

Oosterhamrik

kade

Pioenstraat

Helper Brink

Woortmansdijk

Lintd

al

Oosterhamrikbaan

Bordewijklaan

Boterdiep

Oostersingel

Pleiadenlaan

Joeswerd

Oude Adorperweg

Borgweg

Moesstraat

Meeroeverslaan

Reitdij

k

Stuu

rboordswal

Lageweg

Mispellaan

Driemerenweg

Wilgenlaan

Metaallaan

Bangeweer

Fivelgolaan

De Lindt

Irislaan

Elzenlaan Windepad

Professor Uilkensweg

Kraneweg

Boer G

oens

epad

Zanddijk

Turfsingel

Bremerhavenweg

Kornalijnlaan

Wilhelminakade

Rozenburglaan

Vierverlatenweg

Berlageweg

Bloemsingel

Anker

Irene

stra

at

Goudlaan

Doct

or E

.H. E

bels

weg

N

atte laarzenpad

Onderdoor

Woldmeerweg

Eemskanaal N

Z

Kajuit

Wilhelmshavenweg

ML

King

stra

at

Oosterhamriklaan

Kadijk

Stettinweg

Stationsweg

Stavangerweg

Oostersew

eg

Concourslaan

Borchsingel

Kardingerweg

Plutolaan

Wismarweg

Koerspad

Koch

stra

at

Edelsteenlaan

Drielandenpad

Iepenlaan

Bank

astra

at

Protonstraat

Zilverlaan

Herestraat

Voermanstraat

Troelstralaan

Zuilen

Emm

aviaduct

Tjariet

Molukkenstraat

Berkenlaan

Hunsingolaan

Barnsteenstraat

Atoomw

eg

Esdoornlaan

Bernhardlaan

Engelberterweg

Zunn

erie

pe

Galenuslaan

Vondellaan

Acacialaan

Venuslaan

Esjbe

rgwegHora Siccamasingel

Loefzijde

Heer

denp

ad

Briljantstraat

De Grazen

E H Woltersweg

Meeuw

erderweg

J M denU

ylstraat

Kamplaan

Koningsweg

Van Lenneplaan

Getij

langszij

Goeman Borgesiuslaan

Prin

sess

eweg

Can

adal

aan

Lubeckweg

Vinkenstraat

Dierenriemstraat

De Bunders

Gasthuiskade

Wegalaan

Radiumstraat

Winterpad

Achterom

Eemskanaal Noordzijde

Tuinbouwstraat

Aalb

orgw

eg

Bernardusstraat

Magnusstraat

Söllepad

Florakade

Nijenborgh

Petrus Campersingel

Paviljoenlaan

Koninginnelaan

Borgwal

Grote Beerstraat

Hondsruglaan

Thorbeckelaan

Merelstraat

Maple Leafpad

Enge

lber

terb

ad

weg

Poortstraat

Odensew

eg

Timpweg

Quintuslaan

Virulystraat

Zeew

inde

Manchesterw

eg

Sint Petersburgweg

Lel ies inge l

Tijdeli

jk fie

tspad

NieuweEbbingestraat

Van Iddekingeweg

Bergenweg

Eckhartstraat

Julianastraat

Aquamarijnpad

Esserlaan

Boeiersingel

Planetenlaan

langmadijk

Noo

rderbinnensingel

Hooghoudtstraat

Soen

dast

raat

Platinalaan

Tillichstraat

Klu i sg at

Bakkerslaan

Regattaweg

Maluslaan

Kuifeend

Laan van de Vrede

Nieuwstraat

Ora

njes

inge

l

Marsstraat

Boutenspad

Elsschotlaan

Lavendelweg

Morgensterlaan

U T Delfiaweg

Verlengde Bremenweg

Marnelaan

Laan Corpus den Hoorn

Trav

emün

dewe

g

Reddingiusweg

Merw

edestraat

Winschoterdiep

O.Z.

Lutherstraat

Nesciopad

Hunzeboord

Oude Roodehaansterweg

Sloep

Siriusstraat

Koeriersterweg

Borgsingel

Dilgtplein

Johan Dijkstralaan

Duursw

oldlaan

Zuidb

older

sweg

Langewoldlaan

Vredewoldlaan

Cardiffw

eg

De Savornin Lohmanlaan

Ubbegalaan

Kastanjelaan

Coendersw

eg

Barestraat

Wils

stra

at

Karls

kron

aweg

Grachtstraat

Parkzijde

Lam

soor

Pedaalpad

Gezellelaan

S O

J P

alm

elaa

n

Esserhaag

P C Hooftlaan

Vechtstraat

Orionlaan

Dragonstraat

Balkgat

IJsselstraat

Park

laan

De D

eimten

Hippocrateslaan

Winschoterdiep

W.Z.

Klav

erla

an

Boraxstraat

De Sanstraat

Leedsweg

Van Heemskerckstraat

Energi e weg

Van Schendelstraat

Trondheimweg

Arduinlaan

Lodewijkstraat

Past

eurla

an

Van Houtenlaan

Langszij

Waterloolaan

Uranusstraat

Industriestraat

Hen

riDu

nant

laan

Don d ersl

aan

Saaksumborg

Solwerd

Meedenpad

Grutto

Aquamarijnstraat

Coendershaag

Jupiterstraat

Dek

Helperpark

Aren

dalw

eg

Multatulistraat

Dukdalf

Poolsterlaan

Schuitendiep

Bovenstreek

Groenendaal

Grondzijl

Singelweg

Floresstraat

Rietgans

Breedeborg

Pyrietstraat

Jan Ensinglaan

Damsterpad

Klaprooslaa

n

Reitdiephaven

Coehoornsingel

Populierenlaan

Parelstraat

Lage der A

Hoendiepskade

W

ilgenpad

Spirealaan Melisseweg

Bieskemaar

Graaf Adolfstraat

Snelliusstraat

Van Ketwich Verschuurlaan

Rijksweg West

V

a lreep

Gedempte Zuiderdiep

Reviusstraat

Tim

orst

raat

Lintw

eg

Evertsweg

Mulock Houwerlaan

B

older

Boer

haav

elaa

n

Star Numanstr

aat

Prunusstraat

Rijnstraat

Ludemaborg

Inva

sies

traa t

Brederostraat

Minervalaan

Bristolweg

Landleven

JanW

olkerslaan

Slochterdiep

Gerst straat

Colijnlaan

Zuiderpark

Agunnarydwe g

Flensburgweg

Middenweg

Tuinstraat

Crou

welst

raat

Noorderhaven

Avondsterlaan

Riet

veldl

aan

Nettelbosje

Roer

Zwinglistraat

V rijda

l

Duiventil

GerbrandBakkerstraat

Jozef Israelsstraat

Pi c

c ard

t laan

Grouwelerie

Nachtegaalstraat

Kwartsstraat

Nieuwe Boteringestraat

Magnesiumlaan

Verze

t sstrijderslaan

Begoniastraat

Bezettingslaan

Mel

kweg

Schoutelaan

Kluiverboom

Hogeder A

Harkstederweg

Westersingel

Pelsterstraat

Hortensialaan

Gregoriusstraat

Gabrielstraat

Beethovenlaan

Billit

onst

raat

Espad

Couperusstraat

Nieuweweg

Opaalstraat

Baken

Heymanslaan

Bedu

mer

stra

at

Oev

erkr

uid

Zonland

Bata

viast

raat

Kalver

straa

t

Oosterstraat

De Hallen

Barkstraat

Willemstraat

De Cockstraat

Kwintlaan

Wold

jersp

oorw

eg

Weendersweg

Nieuwstad

De

Kring

Sumatralaan

Crematoriumlaan

Van

Old

enba

rnev

eltla

an

Visserstraat

Winschoterdiep

Akkerstraat

Smirnoffstraat

DeBa

zelst

raat

A Ja

cobs

stra

at

De Mudden

Andelstermaar

Helper E

sweg

Laan naar 't Klooster

Otto Cluivinglaan

JohannFaberlaan

Kram

erst

raat

Rostockweg

Roerdomp

Radijsstraat

Huizingermaar

Drentselaan

Tichelwerk

pad

AarhuswegT

Padangstraat

Liverpoolweg

Kruitlaan

Verlengde Lodewijkstraat

Van der Hoopstraat

Weersterweg

Barkmolenstra

at

Kolendrift

Oosterkade

Kalmarweg

Chopinlaan

Nieuwe Kijk in 't Jatstraat

Sch w eitzerlaan

Prieel

Mad

ame

Cur

iest

raat

Bergstraat

Stadho

uder

slaan

Kweldergras

Engelse Kam

p

Diephuisstraat

Woltsin

gel

Rembrandt van Rijnstraat

Expositielaan

Nolenslaan

Maaslaan

Humsterlandlaan

Almastraat

Van Royenlaan

Maresiusstraat

Van

Logh

emstr

aat

Zwe erdeneiland

Krom

hout

straa

t

Mooiland

Helperlinie

Orchideestraat

Queridolaan

Bijvoetstraat

Herehof

Helper Westsingel

Wimpel

Bolhuissteeg

Poelestraat

Vismarkt

Sch

oene

rstra

at

P

Cele

bess

traat

U.T. Delf iaweg

V

Bloemstraat

Gerard Doustraat

Rodew

eg

J

Antaresstraat

Bilderdijklaan

Greinerstraat

Ke

mpkensberg

Polderstraat

Mercuriusstraat

Nieuwe Blekerstraat

Huygensstraat

Leonard Springerlaan

Spicastraat

De K

lerk

stra

at

Het Want

Redoute

Patrijspoort

Albert Hahnlaan

Waterland

Eelkemastraat

Fabriekslaan

Bloemersm

aborg

Zilvermeer

Moddermanlaan

Clausstraat

Abeelstraat

Sijgerscampe

De Laan

S luis

kade

Akerkhof

Onlandse Dijk

Zernikepark

Asingastraat

Dolomietstraat

Dom

elaN

ieuwenhuislaan

"Om de Hoorn

sePlas"

Lepelaar

Marw

ixkade

Illegaliteitslaan

Hanz eplein

CPo

thuis

straat

D avidstraat

Willem Plojterlaan

Lijsterbeslaan

Gdanskweg

Malm

oweg

Lierstraat

Heresingel

R

uischerwaard

Resedastraat

Woonschepenhaven

Emdenweg

Blekerslaan

Hamburgerstraat

Brinklaan

Soer

abaj

astra

at

J C Kapteynlaan

Fruitstraat

A

Eemskanaal Z

uidzijde

Bornstertol

Beatrixstraat

Hoekstraat

Mollerstraat

Sem

aran

gstra

at

Riouwstraat

TW

SM

ansh

olts

traat

Oppenheimstraat

Vaargeul

Parall

elweg

Bunderriet

Boteringesingel

Bleekveld

Cuypersweg

Neutronstraat

Egersu

ndweg

Zwarteweg

Tallinnweg

P Waijerstraat

Agricolastraat

Kaskin

enweg

Geert Tijspad

Het Hout

Sontplein

Kruis

singel

Jordensstraat

Kaapse Baan

Stuurh ut

Idas

traat

Zandsteenlaan

Cur

acao

stra

at

Bottelroosstraat

Van Swietenlaan

Bremenweg

Zaanstraat

Bessemoerstraat

Langezijde

Travertijnstraat

Spieghelstraat

Saturnuslaan

Sweelincklaan

Veldspaatstraat

R V

osst

raat

Papiermolenlaan

Taco Mesdagstraat

Nassaulaan

Folkingestraat

Vrydemalaan

Alberdina Beerlinglaan

G Meirstraat

Sleedoornpad

Noorderkroonstraat

Mozartstraat

Van Tijenstraat

Floresplein

Kolfstraat

Spor

tlaan

Wassenberghstraat

Violenstraat

Bachkade

Juffe rpad

Spilsluizen

L ich tboei

Slachthuisstraat

Gelkingestraat

Capellastraat

Hemm

enlaan

Arwerd

Emmastra

at

16Apr

illaa

n

Mauritsstraat

Korianderweg

Grote Leliestraat

Cor

tingh

laan

Aalscholver

Hofstraat

Prinse

nstraat

Rabenhauptstraat

Algollaan

Vondelpad

Boeg

Trompsingel

Coronastraat

Staringstraat

Bieslookstraat

Schaaksport

Cuxhavenweg

Zuid

ersi

ngel

Schoolholm

Kuilerstraat

Jacobstraat

Kleiwerd

Concordiastraat

Polmanstraat

Gratamastraat

Madijkerbaan

Eeldersingel

Oude Ebbingestraat

Jonkerpad

James B

aldwinstraat

Hayo Ripperdalaan

De Pondermaten

Ossehoederstraat

Boumab

oulev

ard

Arteveldestraat

Oos

tend

eweg

W esterkade

Lenin

grad

weg

Helper Kerkstraat

Muntinglaan

Laan van de Vrijheid

Fultsemaheerd

Radesin

gel

Hammerfestweg

Anto

nius

Deu

sing

laan

Koolstraat

Meidoornpad

Onnem

aheerd

Johan van Welveldelaan

Kremers heerd

Kamerlingh O

nnesstraat

Van Sijsenstraat

Klinkerstraat

Narvikweg

Stockholmstraat

Paradijsvogelstraat

Bonhoefferstraat

Emmasingel

Kostersgang

Palms lag

Frederikstraat

Walstraa

t

Helper Oostsingel

De Zaayer

Amstelstraat

G S

terri

ngas

traat

D

amsport

Nijhofflaan

Park Selwerd

Astraat

K de V

rieze

straa

t

Westpoortboulevard

Eemswaard

Van Goghstraat

Klaa

s Buis

tlaan

Antw

erpe

nweg

Antillenstraat

Laurierstraat

Va salislaan

Van Speykstraat

Weiwerd

Beckerweg

Gentiaanstraat

Beuckemaborg

Achterpad

Cunera van Wahrenlaan

Atjehstraat

Kloosterstraat

Achter

weg

Kenwerd

Hilghepad

Bastion

Boelemaheerd

Jukwerd

Hylk emaheerd

Adriaan van Ostadestraat

Felix Timmermanslaan

Oude Boteringestraat

Beswerd

M Wib

auts

traat

Jadestraat

Waterhoen

Kruidenpad

Beren

Hanckem

aborg

Barw

erd

Langmad ijk

Viaductstraat

Augustinusstraat

H.L.

Wichersstra

at

Struisvogelstraat

Tjalkstraat

Med

anst

raat

Baanstraat

Doctor C Hofstede de Grootkade

Berkelstraat

Noorderstationsstraat

Helsin kistraat

Carolieweg

W Drees straat

C Jetsess traat

Scheldestraat

Butjesstraat

Kromme Riet

Petrus Hendrikszstraat

Rensumaheerd

Sylviuslaan

Oldam

btlaan

Schubertlaan

De Fok

Riekele Prinsstraat

Kervelpad

Birmingham

weg

Haddingestraat

Gomarusstraat

Steentilstraat

Griffeweg

Oranjerie

Chr ist inastraat

Eekwerd

Handellaan

Waterm

anstraat

Lauwersstraat

Zijlsterried

H

ereplein

Rozengaard

Groenhof

Pollu xstraat

Dijkstra

at

C H Petersstra

at

Moermanskweg

Froukemaheerd

Sibr andaheerd

Lingestraat

Vooronder

De Koegangen

Helperpad

N

a dorstplein

Oosterhaven

Avemoerscam

pe

Peperstraat

Sabotagelaan

Tweede Willemstraat

Godekenheerd

Kamilleweg

Hyacinthstraat

Zernikeplein

Singelstraat

Reinautstraat

Eltjo Ruggew

eg

Herebinnensingel

New

castleweg

Anna Paulownastraat

De Kaai

Zeedistel

Broerstraat

Tonkensstraat

Simonsstraat

Jan van der Zeestraat

Castorstraat

Jan Luykenstraat

Wes

terh

aven

Bona

irest

raat

Muurstraat

Zuiderkruislaan

S Allendeplein

Heratemahe erd

Scandinaviëweg

Koperstraat

H W Mesdagstraat

Lekstraat

Robijnstraat

Oliemulderstraat

Noord

erbu

itensingel

Warmoesstraat

Grote Rozenstraat

A Morostraat

Verweystraat

De T hien

Tho m sonstraat

Oscar Wildestraat

Buysstraat

Hiddemaheerd

Speenkruidstraat

Nassauplein

Marjoleinstraat

Spinelstraat

Basaltstraat

Zwanestraat Oudeweg

Borgplein

Een r umermaar

Praediniussingel

Onyxstraat

Landsteinerlaan

G Pirestraat

Werfstraat

Jaspisstraat A P Fokkerstraat

Golfslag

Arminiusstraat

Bar maheerd

Lijnb

aanstraat

Zwaan

Kamperfoeliestraat

Ellensm

olen

Rode Kruislaan

Brugstraat

Ernst Casimirlaan

Am

e this tstraat

Grote Kruisstraat

Semmelweisstraat

Radebinnensing

el

Klooslaan

Streuvelslaan

Kaliumstraat

Saffierstraat

Lorentzstraat

Aagje Dekenstraat

Schaepmanlaan

DeR

ee

LM

van

Nop

pens

traat

Julianaplein

De Larix

Paulus Potterstraat

Reling

Van Elmptstraat

Geuzenkamp

Dam

sterwaard

Marcellus

Em

ants laan

Vlierstraat

Studentenlaan

Van Panhuysstraat

Stedumermaar

Band

oeng

stra

at

Arub

astra

at

Electronstraat

Verlengde Winschoterdiep

Agaatstraat

Josine Reulingstraat

Mudaheerd

Rozem

arijnstraat

Surin

ames

traat

Westerbinnensingel

Helwer

d

Willem Valkstraat

Kardingerplein

Da

Costastraat

De Verbetering

R Schumanstraat

Javalaan

Linnaeusplein

Appi

eG

roen

laan

Goudsbloemstraat

Van

Brakelp lein

Zag e rij

Wibenaheerd

Botanicuslaan

S S Rosensteinlaan

Munsterheerd

Bek emaheerd

Topaasstraat

Do ornbosheerd

Eendrachtskade Zuidzijde

Mast

Witte de Withstraat

G

rot e Markt

Wagnersingel

Ganzevoortsingel

Henk P lent

erla

an

Marsmanlaan

Boerm

andestra

at

Klaa

s Sch

ippe

rlaan

Petrus Drie

ssenstr

aat

Bottemaheerd

Ypemaheerd

Elsborgpad

Grunostraat

AmbonstraatD

inkelpark

Lopendediep

Westerwoldelaan

Ranonkelstraat

Jan Steenstraat

Menadostraat

Breitnerst r aat

Stratinghpad

Narcisstraat

Mee rp aal

Kreupelstraat

Laarm

anho

f

Gerard Revelaan

Johan Ellenbergerstraat

Gangboord

Strausslaan

Jaltadaheerd

Helpermolenstraat

Deliplein

Kalmoesstraat

Para

mar

ibostr

aat

Mol

ukke

npad

Oude Riet

Vlas

straat

Van Imhoffstraat

Burchtstraat

Torenstraat

Regentessestraat

Botermolendrift

Helperplein

Roderwolderdijk; Matsloot

Kobaltstraat

Westerbadstraat

stadsweg

Ubbo Emmiussingel

Hemmenkamp

Ruskenveen; Groningerweg

Bakemastraat

Stephensonstraat

Gorterlaan

Loopplank

Dirk Huizingastraat

Sijgersmaheerd

Marktstraat

Steiger

Europaplein

Spijksterriet

Okswerd

Tormentilstraat

Porfierstraat

Ganzebloemstraat

Ten

Oev

erlaan

Emm

aple

in

K Adenauerstraat

Baart de la Faillestraat

Graspad

Fon gersplaats

Damstersingel

Edzemaheerd

Wielewaalplein

W A

Sch

olten

straa

t

P J

Noe

l Bak

erst

raat

Madeliefstraat

Heinsiusstraat

Clusiusweg

Jensemaheerd

Centaurstraat Louise Henriettestraat

Eglantierstraat

Distelpad

Rademarkt

Adelheidstraat

Westindischekade

Damsterkade

Jacques Perkstraat

Duindoornstraat

Galkemaheerd

Wenckebachlaan

Top Naefflaan

Bloedkoraalstraat

Hazelaarstraat

C G W

ichmannstraat

D udok

laan

Professor H.C. van Hallpad

Droppingsveld

Berno ulliplei

n

Donghornsterpad

Van Deyssella

an

Wilkemaheerd

Magnoliastraat

Jan Lutmastraat

Steentilkade

Voermanhaven

Trompkade

Duikerstraat

Gelderse R

oosstraat

Korenstraat

Veenhof

Ter Braaklaan

Jaco

bS

ch

orerstraat

Het

Roe

ge P

ad

Boek

enlaan

Agne

tapa

rk

Moltplaats

Popk e nstraat

Piet de Koestraat

Verlengde Nieuwstraat

Framaheerd

Borgbrug

Ossenmarkt

Cora

nthi

jnes

traat

Grote Gang

Stoepemaheerd

Holm

s terheerd

E G Balchstraat

Anselmusstraat

Albrondaheerd

Rusk

enve

en

Ripperdalaan

Oude Stationsweg

Fossemaheerd

Het Roege Bos

Rubens straat

Barthstraat

Drakesteijnstraat

Papaverstraat

Van D riels

tlaan

Trompbrug

Gideonbrug

Boekweitstraat

Soephuisstraatje

Distributiestraat

Slauerhofflaan

Bremstraat

Wingerdhoek

De H

ooze

Van de Woestijnelaan

Vredelust

Konin gshe

ert

Bolder

Siersteenlaan

Dilgtweg

Kerklaan

Leegeweg

Roderwolderdijk

Oude

Roodehaansterweg

Zu iderweg

Dam

sterw

aard

Leegeweg

Hoendiep

Van

Swie

tenlaan

Damsterd

iep

Zilvermeer

Ruischerw

aard

Dilgtweg

Nijenborgh

Reitdiephaven

Groningerweg

Lopendediep

Huizingermaar

Paddepoelsterweg

Jadestraat

Peizerbaan

Tjariet

Siersteenla

an

Nijenborgh

Korreweg

Reitdiephaven

Snip

Saaksumborg

Kieler Bocht

Helperpark

Kardingerplein

Roz

enga

ard

Kleiwerd

Weg der Verenigde Naties

Borgweg

Beneluxweg

Bornholmstraat

Antw

erpe

nweg

Leegeweg

Westpoortboulevard

Bornholmstraat

Beneluxweg

Stettinweg

Beneluxweg

Donderslaan

Peiz

erw

eg

Zonland

Zernikelaan

Laan1940-1945

Hoofdweg

Paterswoldseweg

Zwaan

Bedu

mer

weg

Dilgtweg

Driebondsweg

Londonweg

Olgerw

eg

Driebondsweg

Matsloot

Slochterdi ep

Weg der Verenigde Naties

Europaweg

Rozem

arijnstraat

Kajuit

Dierenriem

straatSiersteenlaan

Dilgtweg

Euvelgunnerweg

Bangeweer

Stadsweg

Hoendiep

Javalaan

Plataanla an

Boumabo u leva

rd

Europaweg

Rijksw

eg

Jaltadaheerd

Kamplaan

Kaa

pse

Baa

n

Engelberterweg

Van Heemskerckstraat

Het R

oege Bos

Jadestraat

Beneluxweg

Zijlvesterweg

Matsloot

Briljantstraat

Gdan

skweg

Europaweg

Pavil

joen

laan

Lubeckweg

Snip

Oosterhamrik

baan

Stadsweg

Gedempte Zuiderdiep

Aalscholver

Vaar geul

Eltjo Ruggeweg

Beijumerweg

De Cockstraat

Zuiderweg

Zunn

erie

pe

Tuinbouwstraat

Soendastraat

Coendershaag

Briljantstraat

Zernikelaan

Peizerweg

Loefzijde

Grunostraat

Engelse Kamp

Snip

Beneluxweg

Stadsw

eg

Sibrandaheerd

Mooiland

Bunderriet

Gdanskweg

Klinkerstraat

Pedaalpad

Europaweg

Essen

Joha

n va

n Zw

eden

laan

Peizerweg

Kleiwerd

Kerklaan

Rou

aans

traat

Bornholmstraat

Kempken

sber

g

Matsloot

Ja

d estraat

Snip

Korreweg

Mooiland

Sontweg

Turfsingel

Oostersluisweg

Beneluxweg

Radiumstraat

Madijk

Europaweg

Hora Siccamasingel

Grote Beerstraat

Siersteenlaan

Kooiweg

Beijumerw

eg

Winsum

erweg

Jaltadaheerd

Friesestraatweg

Opaalstraat

Friesestraatweg

Hoendie p

Koerspad

Rou

aans

traat

Dilg

tweg

Leeg

eweg

LaanCorpus

denHoorn

Zwaan

Groenhof

O

sloweg

Briljantstraat

Oosterhamrikk

ade

Reitd iephaven

Snip

Papiermolenlaan

Julianaweg

G ronin

gerw

eg

Bo rchsingel

Kleiwerd

Bergenweg

Esserhaag

Moesstraat

Hooghoudtstraat

NoorderhavenFriesestraatweg

Reddingiusweg

Kieler Bocht

Het Want

Oostzeeweg

Euvelgunnerw

eg

Briljantstraat

Vismarkt

Zernikeplein

Zonnelaan

Kleiwerd

Waterland

Bornstertol

Zuid erw

eg

Hoornsediep

Waterland

Diam

antlaan

Groningerweg

Dilgtp le in

Beneluxweg

De K

ring

Bangeweer

Sloep

Laan 1940-1945

Bangeweer

Zonnelaan

Gorechtkade

Zonland

Pleiadenlaan

Hoendiep

Zuiderweg

Plataanlaan

Ei k enlaa n

Professor Uilkensw

eg

Opaalstraat

Julianaplein

Hoendiep

Floresplein

Antill

enstr

aat

Reitdiephaven

Oostersluisweg

Zernikepark

Beijumerweg

Briljantstraat

Radiumstraat

Damsterdiep

Zonland

Weg der Verenigde

Naties

Vondellaan

Jadestraat

Helsink istraat

Boraxstraat

Noo

rdze

eweg

Jul i anaplein

Oosterhamrik

kade

Beijumerweg

Tjariet Patrijspoort

Dilgtweg

Kerklaan

Goudlaan

Kastanjelaan

Laan 1940-1945

Ter Borchlaan

Langszij

Stadsw

eg

Rostockweg

Europaweg

Os l oweg

Noord

zeew

eg

Leeg

eweg

Friesestraatweg

Bornholmstraat

Kaju

it

Gideonweg

Essen

Goudlaan

Peizerweg

Hoendiep

Reitdiep

Eemskanaal

A

Gou

w

Damsterdiep

Aduarderdiep

Eelderdiep

Van Starkenborghkanaal

Peizerdiep

Bote

rdie

p

Winschoterdiep

Noord-Willem

skanaal

Lindt

Oude Winschoterdiep

Omgelegde Eelderdiep

Matsloot

Koningsdiep

Helperdiepje

Oosterhamrik

kanaal

Verbindingskanaal

Hoo

rnse

diep

Selwe r derdiepje

O

osterhaven

1

13

2

11

3

4

9

98

56

7

12

14

15

16

22

23

51

17

18

19

20

21

24

52

25

26

27

28

29

80

31

67 68

69

30

32

33

75

3437

38 36

35

72

74

73

39

76

40

60

4177

44

70

42

43

45 53

46

47

4849

5071

54

5556

57

59

64

78

79

65

6162

63

66

58

10