Wijken
ColofonInitiatiefGemeente Groningen
SamenstellingPlatform GRAS en Rita Overbeek
TekstChris Zwart, Peter Michiel Schaap, Leonie Wendker, Diana Lourens en Rita Overbeek
CorrectiePetra Pauw
OntwerpSipke Veenstra | ontwerpstra.nl
FotografieGisela Roling, Taco Tel, Cor van der Veen en Petra Pauw
DrukHet Grafisch Huis
Met dank aanJan Heeres en Esdert Glazenburg
Deze uitgave verscheen in het kader van de manifestatie: Licht & Ruimte, Gronings erfgoed 1945-1970. Deze manifestatie is georganiseerd door Platform GRAS in opdracht van de gemeente Groningen en sluit aan bij de Week van de Wederopbouw van de Rijks dienst voor het Cultureel Erfgoed 23 t/m 28 september 2013. Met deze manifestatie wordt de architectuur uit de vroeg-naoorlogse periode onder de aandacht gebracht.
In de naoorlogse periode (1945-1970) betrof kunst in de openbare ruimte vaak ‘architectuur-gebonden’ kunstwerken of decoraties in en aan gebou wen. Dit betekende dat de thematiek direct aansloot bij de locatie waarvoor het kunstwerk werd gemaakt. Het idee erachter was dat een goed ontworpen gebouw in combinatie met een toegepast kunstwerk voor een aangenaam verblijfsklimaat voor bewoner en bezoeker zou zorgen. Voor de financiering kwam de overheid begin jaren vijftig met de zgn. ‘percentageregeling’: een percentage van de bouwsom voor nieuwbouw en renovatie werd gereserveerd ‘voor de decoratieve aankleding van belangrijke representatieve gebouwen’.
De gemeente Groningen en de Groninger woningbouwcorporaties zetten zich in voor het leefbaar maken van de nieuwe wijken. Zo kreeg keramist Anno Smith de opdracht honderden portiekdecoraties en geveltableaus voor portiekflats, fabrieken en scholen (zie gebouw 5, 7 en 14) te vervaardigen. Smith gaf vooral alledaagse voorwerpen en taferelen weer: vissen, bloemen, spelende kinderen en werkende ambachtslieden.
Ondanks de eenvormigheid van de naoorlogse bouwstijl kreeg elke portiek en elk gebouw zo een eigen identiteit.
Ook monumentale wandkunst is kenmerkend voor de wederopbouw-periode. Max Reneman maakte voor de Maria ten Hoorn kerk (15) van architect Coen Bekink in Corpus den Hoorn monumentale glas-in-loodramen in honderden prachtige kleuren. De relatie tussen architectuur en kunst is tevens zicht baar in het winkelcentrum aan de Jacob van Ruysdaelstraat in de wijk Kostverloren (16). De muurschilderingen op de trapeziumvormige zijgevels – die respectievelijk het gezin, de arbeid, de dans en de kunst symboliseren – vormen een samenhangend geheel.
De stad kent daarnaast veel vrijstaande beelden die donoren schonken bij het gereedkomen van bouwprojecten. Zo staat op het dak van het Crema-torium Selwerderhof (12) een twee meter hoge bronzen plastiek van José Pirkner en voor de vijver een sculptuur van Anne Dekking-Van Haeften.
Na de Tweede Wereldoorlog was er in Groningen een grote behoefte aan nieuwe woningen. Toch kwam de woningproductie pas laat op gang. De eerste jaren na de oorlog concentreerde men zich op het herstel van de oorlogsschade. Vervolgens werd vanaf 1947 in de Rivierenbuurt en de Grunobuurt begonnen met de afbouw van woningen die als gevolg van een bouwstop in 1942 nooit gereed waren gekomen.
In de jaren daarna concentreerde de stad zich op de voltooiing van het stedenbouwkundig plan van H.P Berlage dat sinds 1928 de basis was geweest van de stadsontwikkeling. Plekken die oorspronkelijk als industriegebied aangemerkt waren, kregen een woonbestemming. Voorbeelden zijn de koppen van de Oosterparkwijk en de Korreweg. Hier zien we een mooie mix van vooroorlogse ‘Berlagiaanse’ stedenbouw en naoorlogse architectuur. Vergelijkbare voorbeelden zijn ook te vinden in Kostverloren en de Grunobuurt-Zuid.
Pas in het begin van de jaren vijftig neemt Groningen afscheid van haar vooroorlogse stedenbouw en ontstaan de eerste, echt naoorlogse wijken. Ze worden ontwikkeld op basis van het Structuurplan 1950 en het Structuurplan 1961. Achtereenvolgens verrijzen de wijken Corpus den Hoorn, De Wijert, Selwerd, Paddepoel en Vinkhuizen. Daarnaast wordt ook gebouwd aan wat kleinere buurten zoals De Laanhuizen en Coendersborg.
Kenmerkend voor veel naoorlogse wijken is de wijkgedachte: een ideaal dat uitging van het versterken van de stedelijke gemeenschaps-zin met de wijk als bindende factor. Daarbij werd de stedenbouw een belangrijke rol toebedacht. Opvallend is ook de opbouw van de wijk in buurten met elk hun eigen voorzieningen (van kerken tot scholen en winkels), een centraal gelegen wijkcentrum en groene wijkbegrenzingen. Typisch naoorlogs is verder het afscheid van de voorheen gesloten bouwblokken. In plaats daarvan bouwde men in stroken. Deze werden vaak in een vast patroon herhaald en worden vaak ‘stempels’ genoemd.
Corpus den HoornCorpus den Hoorn is de eerste echte naoorlogse wijk van Groningen. De wijk werd gebouwd tussen 1956 en 1960. De naam verwijst naar een klooster dat in de dertiende en veertiende eeuw ten zuidoosten van de huidige kruising van de Paterswoldseweg met de Laan Corpus den Hoorn was gelegen en naar de omliggende landerijen, de zogenaamde ‘corpusgronden’. Veel straatnamen verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog.
Corpus den Hoorn is een mooi voorbeeld van de vroeg-naoorlogse stedenbouw. Het is bovendien de eerste wijk die tot stand kwam op grond van de wijkgedachte. Binnen de wijk is geëxperimenteerd met verschillende verkavelingspatronen. In tegenstelling tot de vooroorlogse stedenbouw kwamen er geen gesloten bouwblokken, maar meer open structuren. Vooral bebouwing in stroken werd veelvuldig toegepast. Daarnaast werden in de zuidwesthoek de eerste ‘stempels’ geïntroduceerd.
De WijertHet noordelijk deel van De Wijert werd tussen 1965 en 1968 gebouwd. Vanaf 1963 kwamen ook de bouw van De Wijert-Zuid en de Villabuurt-West op gang. Noord en Zuid zijn in samenhang ontworpen. De Wijert is vernoemd naar een voormalig versterkt huis of kasteeltje dat in de middeleeuwen ergens op de huidige kruising van de Hora Siccamasingel en de Werumeus Buningstraat stond. De straten zijn vernoemd naar Nederlandse schrijvers.
Na Corpus den Hoorn is De Wijert de tweede wijk die tot stand kwam op grond van de wijkgedachte. De Wijert-Noord is heel systematisch opgebouwd. Dit geldt voor zowel de verkaveling als voor de bouw van
de woningen zelf. Zich herhalende patronen, de zogenaamde ‘stempels’, zijn in een strak patroon geplaatst. Alle stempels in de Wijert-Noord hebben een gelijke basis. Ze bestaan uit twee rijen gestapelde woningen (appartementsblokjes) en twee tot vier rijen grondgebonden woningen (rijtjeshuizen met tuintjes). Kenmerkend is het groene hart van de wijk: een grote vijverpartij, waaraan winkels en publieke functies een plek hebben.
SelwerdSelwerd is de eerste van de drie naoorlogse wijken in het noorden van de stad. De naam verwijst naar een voormalige benedenloop van het riviertje De Hunze: het Selwerderdiepje. De straatnamen verwijzen naar bomen en heesters. Bijzonder is dat de gelijknamige bomen ook zijn aangeplant in de betreffende straten.
Selwerd en Paddepoel werden gerealiseerd op een moment dat meer marktgericht gebouwd werd. Dit was nodig om de destijds verwachte bevolkingsgroei naar 265.000 in het jaar 2000 op te kunnen vangen. De sociale structuur van de wijk werd gekoppeld aan de gronduitgifte en grondprijs, met als doel vooral veel eengezinswoningen te bouwen.
Ook hier herkennen we de ‘stempels’ en de groene zones: op de grens met de wijk Paddepoel (Park Selwerd) en de groene rand langs het spoor. In vergelijking met de beide andere noordelijke naoorlogse wijken kent Selwerd een zeer hoog percentage eengezinswoningen.
PaddepoelPaddepoel is vernoemd naar een voormalig kasteel dat in de middeleeuwen op deze plek was gevestigd. ‘Padde’ verwijst naar de naam van de bewoners, ‘poel’ naar de hoogte waarop het blokhuis was gelegen. De wijk werd tussen 1965 en 1968 gebouwd.
De mix van diverse bevolkingsgroepen die vooral bij de wat oudere naoorlogse wijken zo belangrijk was, verdween in Paddepoel wat naar de achtergrond. Een hoog percentage eengezinswoningen vormde het hoofddoel. Wel werd aan twee specifieke leeftijdsgroepen extra aandacht besteed: ouderen en studenten.
Ook in Paddepoel werden ‘stempels’ toegepast. Kenmerkend is het centraal gelegen wijkcentrum dat in het geval van Paddepoel werd uitgebreid met diverse sociale en culturele voorzieningen: de voormalige Trefkoel.
VinkhuizenNa Selwerd en Paddepoel is Vinkhuizen de jongste van de drie naoorlogse wijken in het noorden van de stad. De wijk verrees tussen 1967 en 1971. Vinkhuizen is vernoemd naar een voormalig gehucht dat uit vier boerderijen bestond. Twee daarvan stonden bekend als Het Kleine Vinkenhuis en Het Grote Vinkenhuis. Eentje bleef er gespaard: het huidige Vinkenhuis aan de Diamantlaan. De straatnamen zijn vernoemd naar stenen, edelstenen, edelmetalen en andere scheikundige elementen.
Vinkhuizen is een mooi voorbeeld van een laat-naoorlogse stadswijk. In totaal zijn vier verschillende soorten stempels te herkennen. Ook kenmerkend is het centraal gelegen wijkcentrum dat, zoals in veel naoorlogse wijken, wordt gemarkeerd door hoogbouw.
Van alle naoorlogse wijken van de stad Groningen is Vinkhuizen het meest rationeel van opzet. De wijk werd gerealiseerd toen de bouweconomie flink op gang gekomen was. Er werd snel gebouwd. Kwantiteit stond voorop. Vandaar dat de oorspronkelijke bebouwing niet uitblinkt in architectonische diversiteit. Details en verbijzonderingen waren ondergeschikt. Daartegen-over staat dat wel veel aandacht werd besteed aan de woonomgeving. Vinkhuizen is een open en groene wijk.
De stad Groningen telt talloze gebouwen uit de periode 1945-1970. Het was een tijd van optimisme en groei, van geloof en vertrouwen in ‘de vooruitgang’. Nieuwe bouwmethoden en -materialen deden hun intrede en compleet nieuwe stads wijken zagen het licht.
De periode 1945-1970 is van groot belang geweest voor de ontwikkeling van de stad. Toch wordt het belang van de naoorlogse architectuur en stedenbouw nog niet door iedereen gezien. Steeds meer gebouwen verdwijnen of staan op een lijst voor sloop.
Deze kaart vraagt aandacht voor het erfgoed uit de periode 1945-1970. Ze toont een selectie van gebouwen die van grote betekenis zijn geweest voor de geschiedenis van de stad. Ze vertelt hun verhalen, belicht de context en wijst op de vaak prachtige, typisch naoorlogse details. Daarmee daagt deze kaart uit om eens met andere ogen te kijken en de gebouwen uit deze periode opnieuw op waarde te schatten.
Natuurlijk moet Groningen altijd ruimte blijven houden voor nieuwe ontwikkelingen. Alles conserveren past niet bij de stad. De kwaliteit van een historische stad als Groningen zit juist in de historische gelaagdheid van gebouwen uit heel verschillende tijdperiodes. De naoorlogse periode maakt nadrukkelijk deel uit van de jongere geschiedenis van de stad.
Licht& Ruimte
Kunst
22. Tweede Christelijke HBS met conciërge-woning | Admiraal De Ruyterlaan 37-39
23. Schakelstation G.E.B.Bloemsingel 197
24. Wijkgebouw Het Groene KruisD. Huizingastr. 24 / Gorechtkade 8,10
25. Emmabrug met kunstwerk ‘Het Verkeers-wezen’ | Emmabrug
26. Winkelwoningcomplex met wijkpostkantoorFloresplein 32-50
27. TussenwoningenFloresstraat 24, 26
28. Woonhuis met garageGoeman Borgesiuslaan 157
29. LinaeusflatGorechtkade 1-30
30. BedrijfspandGuldenstraat 20-22
31. Winkelwoningcomplex met magazijnenGuldenstraat 30-38
32. Gereformeerde KandelaarkerkHamburgerstraat 13
33. Gereformeerde kerk met kosterswoningHeinsiusstraat 2
34. Bedrijfspand Herebinnensingel 1
35. Herebrug met kunstwerk ‘De Stedemaagd’Herebrug
36. Appartementencomplex met praktijkHeresingel 6, 6a-6c
37. Apotheek met bovenwoningHerestraat 109
38. Bankgebouw met conciërgewoningHerestraat 113
39. Openbaar urinoirBij Hereweg 87
40. Woonhuis met atelier en garageHondsruglaan 16
41. Vakschool met gymnastiekzaalHora Siccamasingel 177
42. Bungalow met garageKamplaan 1
43. WoonhuisKamplaan 30
44. Luxe portieketagewoningenKetwich Verschuurlaan 12-80
45. Bedrijfspand Kostersgang 32-34
46. Portiekflat met luxe appartementenLaan van de Vrede 16-23, 24-31
47. PortiekwoningenMerwedestraat 1-63, 2-72 / Scheldestr. 51-125
48. Rooms-katholiek klooster MariënholmMerwedestraat 43
49. HuishoudschoolMerwedestraat 45
50. Winkelwoningencomplex EbbingeflatNieuwe Ebbingestraat 1, 1a-1p
51. BankgebouwOude Boteringestr. 13 / Roode Weeshuisstr. 12
52. Bejaardenwoningen en wijkgebouwOlgerweg 52-82
53. KantoorgebouwOosterkade 1
54. Winkel met bovenwoning en magazijnOude Ebbingestraat 28
55. Zakenpand met bovenwoningenOude Ebbingestraat 32
56. Kijk in ‘t Jatbrug met beeldenOude Kijk in ‘t Jatbrug
57. DuplexwoningenP. Waijerstraat 11-25
58. EengezinswoningenP. Waijerstraat 27-61
59. Bejaardenhuis NeboflatPaterswoldseweg 288 / Snelliusstraat
60. Woonhuis met garageQuintuslaan 16
61. AppartementencomplexRadesingel 41-43
62. Voormalig kantoorgebouw GGDRadesingel 50
63. Portiekflats met triplexwoningenRembrandt van Rijnstraat 128-222
64. PortiekwoningenSnelliusstraat 26-56
65. Stadsparkkerk met kosterswoningSnelliusstraat 89-91
66. Twee-onder-een-kap-woningenStadsweg 8-15, 17, 18, 19-19a
67. Voormalige drukkerij De ArbeiderspersStoeldraaierstraat 25
68. WinkelwoningcomplexStoeldraaierstraat 27
69. WinkelwoningcomplexStoeldraaierstraat 2-70 (even)
70. HerenhuizenTroelstralaan 64-102 (even)
71. Bedrijfspand met bovenwoningenTurfsingel 4
72. Complex met luxe appartementenUbbo Emmiussingel 1-11
73. Complex met luxe appartementenUbbo Emmiussingel 43
74. Appartementencomplex De Heredwinger Ubbo Emmiussingel 4-36
75. School voor LandbouwwinteronderwijsVan Oldenbarneveltlaan 15
76. School voor Technisch OnderwijsVan Schendelstraat 1
77. San Salvatorkerk met pastorieVan Starkenborghstr. 1 / Hora Siccamasingel 202
78. Onderwijscentrum Prof. Van der LeeuwVerzetsstrijderslaan 2
79. ModemagazijnVismarkt 41
80. Pioenpark Pioenpark Oosterparkwijk
Gronings erfgoed 1945-1970Mix van monumenten en beeldbepalende gebouwen in de stad Groningen
Overzicht gemeentelijke monumenten 1945-1970
Zakenpand met bovenwoningOude Ebbingestraat 20 / Roode Weeshuisstraat 1-3-5H.J. van Wissen, Groningen1952-1953
Dit pand werd gebouwd voor manufacturen-, beddegoe d- en matrassenwinkel Slinger. Bijzonder zijn de zorg vuldig gedetailleerde stalen kozijnen, het siermetselwerk en het gebruik van gegroefde betonplaten. Deze zorgen voor een traditioneel ambachtelijk beeld. Het gebouw is een mooi voorbeeld van behoudende archi tectuur uit de weder op-bouwperiode. Doordat er voor de bovenwoning een loggia over de volle breedte van de zijgevel is aangebracht, lijkt het gebouw hier een verdie ping minder te hebben dan aan de zijde van de Oude Ebbingestraat. Tot de komst van de V&D in 1955-1958 had de bewoner nog uitzicht over de Grote Markt.
Warenhuis V&DGrote Markt 21E.H.A. en H.M.J.H. Kraaijvanger, Rotterdam 1955-1958
Dit warenhuis is gebaseerd op het concept van de Amerikaanse department store. Verlichting door mid del van kunstlicht maakte grote ramen in de gevel overbodig. Toch kwamen er – op last van de Supervisiecommissie Wederopbouw – meer ramen dan de directie van V&D wilde. Het pand is gebouwd in de voor de jaren vijftig type-rende ‘shake-hands-architectuur’. Moderne materialen en technieken werden hierbij gecombineerd met traditionele vormen. Het metselwerk heeft een geometrisch patroon in witte en grijze tinten. Het pand heeft een T-vormige platte-grond met een ingang aan de Grote Markt en een aan de Oude Ebbingestraat.
Modemagazijn met woningGrote Markt 19-20G.A. Heldoorn, Leeuwarden1954-1955
Dit gebouw maakt deel uit van de wederopbouw van de noordzijde van de Grote Markt. Het pand heeft op de bovenste verdieping een brede loggia, bekroond met een opvallende betonnen luifel met een patroon van rechthoekige openingen. Zo’n ‘zwevende luifel’ was destijds bijzonder innovatief. Het heeft geresulteerd in een aansprekende, in het oog springende voorgevel. Deze is verder opgebouwd uit beton, staal en glas en oogt daardoor erg modern en onderscheidt zich daardoor van de aangrenzende panden. Een dergelijke uitgesproken architectuurvorm is op zo’n prominente plek in de stad bijzonder.
1 2 3
Appartementencomplex De PlantsoenflatWestersingel 55-93 / Reitdiepskade 6Architectenbureau Klein, Groningen1949-1950
Dit flatgebouw werd gebouwd op de plek van drie herenhuizen, die in de Tweede Wereldoorlog verwoest werden. Het is een van de vroegste hoogbouwprojecten in de stad Groningen. De terugliggende en vooruitsprin gende balkons, de naar voren komende vensters met opvallende kozijnen en het ruim verlichte trappenhuis geven de gevels een markant karakter. De wijze waarop het complex qua schaal is ingepast tussen de bestaande historische bebouwing getuigt van grote kwaliteit.
Winkelwoningcomplex met kantorenGrote Markt 21-1 / Oude Ebbingestraat 2-18 /Kwinkenplein 2-18Architectenbureau Klein, Groningen | 1955-1959
Dit complex hoort bij een ensemble van twee gebouwen dat een belangrijk onderdeel vormt van het Wederop-bouw plan voor de binnenstad. Het markeert de nieuwe entree van de verbrede Oude Ebbingestraat tijdens de wederopbouw die voldoende ruimte moest bieden voor het toenemende verkeer. Tegelijkertijd werd via betonnen colonnades op de begane grond de toegang tot de Grote Markt visueel versmald, om zo de beslotenheid van het plein te verhogen.
CrematoriumCrematoriumlaan 6A.H. Wegerif, Wassenaar1959-1960
Het crematoriumcomplex omvatte oorspronkelijk een hoofd gebouw, een columbarium, een dienstgebouw, een strooiakker en twee dienstwoningen. Het hoofd gebouw heeft aan de voorzijde een lange galerij, met molenwiek-vensters als blikvanger. Het gebouw is fraai ingebed in een parkachtig ingerichte omgeving met gazons, een vijver en een kunstwerk. Het hoofdgebouw was lange tijd het enige crematorium voor de hele noordelijke regio. Het complex werd in 2013 voorgedragen als rijksmonument.
10 11 12
Benzinestation met trafostationTurfsingel 6W.M. Dudok, Hilversum1953-1955
Het benzinestation is gebouwd in opdracht van Esso Nederland. Na de Tweede Wereldoorlog kregen benzine -stations in Nederland een eigen huisstijl, zodat olie maat-schappijen zich net als in de Verenigde Staten van elkaar konden onderscheiden. Esso werkte met architect Dudok en gebruikte in heel Nederland een gestandaardiseerd ontwerp. Het gebouw bestaat uit een betonskelet met glazen en stalen puien en gemetselde tussenwanden. In het benzinestation bevinden zich een winkelgedeelte met een magazijn en ‘salesroom’, een transformatorstation en een toiletgroep. Het is het laatste benzinestation van Dudok dat in Nederland nog op zijn plek bewaard is gebleven.
Portieketageflats met triplexwoningen Westindischekade / Paramaribostraat / SurinamestraatArchitectenbureau F. Klein, Groningen1954-1955
In opdracht van woningbouwvereniging Volkshuisvesting werden langs het Van Starkenborghkanaal vier woning-complexen met 396 portieketagewoningen gebouwd. Het zijn bijzondere voorbeelden van naoorlogse sociale woning - bouw. Ze bestaan uit zgn. triplexwoningen, gebouwd in een tijd van woningnood, beperkte financiën en materiaal-schaarste. De gevels zijn voorzien van beton platen tussen de vensters en hebben prefab betonnen balkons. Door het innovatieve montagesysteem van Rottinghuis kon efficiënter en goedkoper gebouwd worden. Zo ontstond een karakteristiek nieuw stadsbeeld aan de toenmalige rand van de stad. Op de hoeken van de woningblokken zijn beelden van kunstenaar Anno Smith geplaatst.
Aula’s SelwerderhofIepenlaan 204J.H.M. Wilhelm (gemeentearchitect), Groningen 1949-1951 (oude), 1963-1964 (nieuwe)
De eerste tijdelijke aula bij de nieuwe begraafplaats Sel wer-derhof (1939-1949) bleek al gauw te klein. In 1964 kwam een tweede, grotere aula gereed. De oude aula ver loor hier mee haar functie. Na jarenlang als opslagruimte dienst te hebben gedaan, werd de 15-zijdige, geometrische, bijna cirkelvormige kleine aula in 2003 herbestemd tot theehuis. Dankzij de gave staat van dit charmante gebouwtje was weinig restauratiewerk nodig. Dit was een van de eerste her-bestemmings-/renovatieprojecten van naoorlogs cultureel erf-goed in Groningen. De nieuwe aula is nog steeds in gebruik en valt op door zijn fraaie betonnen pergola en sier elementen van gewapend beton, zoals de ‘claustra’s’ (licht doorlatende betonnen sierroosters in een wand).
4 5 6
Rooms-katholieke kerk Maria ten HoornLandsteinerlaan 2C.H. Bekink, Groningen1958-1960
Deze kerk werd gerealiseerd tijdens een periode waarin de politieke en kerkelijke verzuiling een opleving kende. Met forse overheidssubsidies werden tussen 1950 en 1965 talloze nieuwe kerken gebouwd, vooral in de nieuwe uit-brei dings wijken. De sculpturale, plastische vormen van dit ge bouw zijn allesbehalve traditioneel. Dit was in de katholieke kerkenbouw opmerkelijk. De achtergevel is voorzien van opvallende gemetselde ‘ribben’. Diverse kunstenaars hebben bijgedragen aan de interieurafwerking, waaronder de prachtige glas-in-loodramen en glas-in-beton. Voor de stad Groningen is dit een uniek, bijzonder kerkgebouw.
15
Condensfabriek De OmmelandenFriesestraatweg 215Architectenbureau Oom en Kuipers, Groningen1951-1953
De Nieuwe Condensfabriek was een uitbreiding van de coöperatieve zuivelfabriek De Ommelanden. Deze fabriek is een belangrijk onderdeel van de Groninger industriële geschiedenis. Tot 1995 vond hier de fabricage van ingeblikte, gecondenseerde melk plaats. De condens-fabriek was een van de eerste gebouwen waarbij beton-skeletbouw werd gebruikt. Bijzondere kenmerken van het gebouw zijn de zogenaamde ‘paddestoelkolommen’ waarop de betonnen vloer rust, de decoratieve beton-panelen bij de vensters, de trappenhuizen en de ambachtelijke kwaliteit van het metselwerk.
14
Finse ScholenHelperwestsingel 96 en 98Gebr. Laurentius voor de Fa. Panagro, Zoetermeer1950
Deze houten schoolgebouwen maakten deel uit van meer dan 100 houten noodschooltjes die tijdens de wederopbouwperiode in Nederland gebouwd werden. Een tiental daarvan staat in de gemeente Groningen. Wegens gebrek aan materialen in Nederland werden de gebouwen in Finland vervaardigd. Het ontwerp voor de scholen was duidelijk gebaseerd op de typisch Scandinavische houtbouw. De architecten stuurden de bouwtekeningen naar Finland, waar het hout werd gekapt en op maat gezaagd om vervolgens per schip naar Nederland vervoerd te worden.
13
BedrijfspandOosterhamrikkade 5-7-9Bureau voor Industriebouw (F. Klein en H.A. Maaskant)1956-1957
De Firma Ph. Buttinger, een bedrijf in witgoed en installatie techniek vestigde zich eind jaren vijftig aan het Oosterhamrikkanaal in een functioneel en modern bedrijfs-pand, ontworpen door het Bureau voor Industrie bouw uit Rotterdam. Het bouwwerk werd destijds veel vuldig in de vakpers besproken en geprezen. Het pand bevat kantoor-, magazijn- en werkruimte, een woning en een tweede gebouw met een garage, bergruimten en een tweede woning. De constructie is helder en in het zicht gelaten. Opvallend is ook de ritmische werking van de kolommen In de lange straatgevel.
8
Westerflat met winkelFriesestraatweg 253-346 / Jan van Goyenstraat 1-3K.G. Olsmeijer, Groningen1952-1953 (ontwerp 1951)
Deze galerijflat is een van de eerste en vroegste voor beel den in Groningen van vrijstaande hoogbouw. De flat bevat vijf ver-schillende typen woningen. De kleinere woningen bevinden zich op de bovenste laag van de hoogbouw en hebben alle-maal een groot dakterras. In het laagbouwgedeelte werd op de begane grond aan de koppen winkelruimte gereserveerd, die tegenwoordig in gebruik is als kantoorruimte. Beide delen zijn aan elkaar gekoppeld door het monumentale glazen trap-penhuis, dat een verdieping boven de rest van het gebouw uitsteekt. De decoratie van de flat zit tussen traditioneel en modern in, typerend voor de wederopbouwperiode.
Jan Evert ScholtenschoolHuygensstraat 2J.H.M. Wilhelm (gemeentearchitect), Groningen1956
Na de Tweede Wereldoorlog ontstond een nieuw type schoolgebouw dat internationale bekend heid kreeg als het ‘Groningse scholentype’ of de ‘Wilhelm-school’. Revolutio-nair was het ontbreken van een gang; elk klaslokaal kreeg een eigen ingang. Door een persoonlijke inrichting van de lokalen wilde architect Wilhelm het kind meer ver ant woor-delijkheid voor zijn eigen domein geven. Door aparte werk-hoeken te creëren, werd de zelfwerkzaam heid bevorderd.De grootte van de klaslokalen werd aangepast aan de schaal van het kind. Het schoolplein werd zó aangelegd dat het ook na schooltijd door de wijk kon worden gebruikt.
7 9
De HamrikHeinsiusstraat 1Architectenbureau Van Wijk & Broos, Groningen1957-1961 (ontwerp 1954)
Het omvangrijke complex van de voormalige Christelijke Technische School Prins Bernhard bestaat uit een hoofdgebouw met leslokalen, een gymnastieklokaal, werkplaatslokalen en een tweede vleugel met leslokalen. De school ligt in het westelijk deel van de buurt De Hoogte, onderdeel van het gelijknamige Uitbreidingsplan. In 1961 werd een nieuw gedeelte aangebouwd, samen met een tweede, glazen trappenhuis dat vanaf het schoolplein toegankelijk is. De school is opgebouwd uit een betonskelet met verzorgd reliëfmetselwerk in baksteen.
Camera bioscoopHereplein 73Nic. De Jong en M. Gerbenzon, Leeuwarden1960
Tijdens de vijftiger jaren van de twintigste eeuw nam het bioscoopbezoek enorm toe. Met meer dan een miljoen bezoekers per jaar werd het aantal bioscoopbedrijven in Groningen in deze periode herhaaldelijk uitgebreid. Dit was de eerste nieuw gebouwde bioscoop in de stad Groningen. De bouwstijl heet decoratief modernisme. Tot die tijd waren kleine filmzaaltjes in verbouwde woonhuizen gebruikelijk. Het voorste deel van het gebouw was bedoeld voor facilitaire voorzieningen, de achterbouw herbergde de bioscoopzalen.
Winkelcentrum Kostverloren Van Ruysdaelstraat 2-32 / J. Vermeerstraat 61, 63 / F. van Mierisstraat 61, 63, 65K.G. Olsmeijer, Groningen | 1956-1957
Dit winkelcentrum ligt in de tussen 1953 en 1968 ge re a-li seerde uitbreiding van de wijk Kostverloren. Het win kel-centrum was na de oorlog een belang rijk onderdeel van het bouwen volgens de sociaal maatschappelijke ‘wijkgedachte’, waarbij de sociale structuur van nieuwe wijken door een gedifferentieerde samenstelling en de toepassing van gemeenschappelijke voorzieningen gewaarborgd moest worden. Oorspronkelijk had elk blok vier winkels met boven-woningen. De opvallend gekleurde, vlakke betonsculpturen in de kopgevels zijn van kunstenaar Klaas van Dijk.
181716
Appartementen met bedrijfsruimte Ossenmarkt 1 / Nieuwe Boteringstraat 1Architectenbureau Klein, Groningen1952-1954
Dit complex werd gebouwd op de plek waar tijdens de Tweede Wereldoorlog twee zeventiende-eeuwse herenhuizen waren verwoest. Aan de zijde van de monumentale Ossenmarkt is het complex hoger dan aan de Nieuwe Boteringestraat en sluit hiermee aan bij de bestaande zeventiende-eeuwse bebouwing. De bovenste verdieping is voorzien van een betonnen loggia, een overdekt balkon met luifel. Opvallend is de toepassing van open en gesloten gevelvlakken en het gebruik van bijzondere materialen. De moderne architectuur harmonieert bijzonder goed met de omringende – veel oudere – historische gebouwen.
WielewaalflatZaagmuldersweg 530-690Architectenbureau Klein, Groningen1955-1957
In dit complex werden voor het eerst verschillende functies (kantoren, winkels en wonen) in één geheel samengebracht. Het is bovendien een van de allereerste flatgebouwen in de stad. Het gebouw is gezamenlijk met een laagbouwvleugel, bestaande uit winkels, autoboxen en een drielaags kantoorgebouw rond een open binnenplaats gebouwd. Het laagbouwcomplex is inmiddels gesloopt. De flat staat evenwijdig aan het Oosterhamrikkanaal en vormt een oriëntatiepunt voor de noordelijke entree van de Oosterparkwijk. De gevel aan de waterkant heeft verspringende balkons en opvallend metselwerk. In 2010 is de Wielewaalflat benoemd tot rijksmonument.
2120
Openluchtzwembad De PapiermolenPapiermolenlaan 3Dienst Gemeentewerken (J. Koolhaas)1949-1955
De Papiermolen is één van de eerste naoorlogse, moderne openluchtzwembaden van Nederland. Zwem-baden, en sport en recreatie in het algemeen, kregen na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol toebedeeld in de lichamelijke en geestelijke ontwikkeling van de Nederlandse burger. In het hoofdgebouw van het zwembadcomplex bevonden zich de gescheiden kleedruimten. Via betonnen hellingbanen bereikte men de vijf in een kring aangelegde baden, gesitueerd rondom een middenterrein. Het hoofd -gebouw kreeg een nieuwe bestemming als kantoor- en atelier ruimte. In 2010 kreeg het zwembadcomplex de status van rijksmonument.
19
Jaagpad
Madijk
Beneluxweg
Hoor nsedijk
Europaweg
Leegeweg
Plataanlaan
Hoogeweg
Hoofdw
eg
Kardingermaar
Roeierspad
Tijdpad
Oostzeeweg
Kerklaan
Rode
rwol
derd
ijk
Klie
fdie
p
Hoendiep
Friesestraatweg
Julianaweg
Gro
ning
erw
eg
Euvelgunnerweg
Helperzoom
Wol
ddijk
Noo
rdze
eweg
Herew
eg
Sprikkenburg
Weg der Verenigde Naties
Olgerweg
Kattegat
Matsloot
Kieler Bocht
Zonnelaan
Tjardaweg
Peizerbaan
Onlandse dijk
Rijksweg
Ulgersmaweg
Zade
lpad
Ter Borchlaan
Borgsloot
Peizerweg
Noorddijkerw
eg
Zuiderweg
Zijlveste
rweg
Spakenpad
Eikenlaan
Rollen
Kerk
stra
at
Pop Dijkemaweg
Brailleweg
Damsterdiep
Osloweg
Duinkerkenstraat
Noorderzanddijk
Driebondsweg
Winsumerweg
Ra
Vestdijklaan
Rijksstraatweg
Middelberterw
eg
Snip
Londonweg
Korreweg
Pate
rswo
ldse
weg
Laan 1940-1945
Noord-W
illems Kanaal
Nie
uwbr
ugst
erw
eg
Diam
antlaan
Beiju
merweg
Aduarderdiepsterweg
Emingaheerd
Noodw
eg
Veen
weg
Gideonweg
Zernikelaan
Hooiw
eg
Winschoterweg
Sontweg
Gaaikem
adijk
Hoornse Pad
Oosterw
eg
Stadsw
eg
Dorpsweg
Walfriduspad
Wat
erhu
izen
Woldweg
Midscheeps
Paddepoelsterweg
Aweg
Akele iweg
De Waard
Bornholmstraat
Lijz
ijde
Gotenburgweg
Dilgtweg
Blauwborgje
VerlengdeH
ereweg
Esserweg
Essen
Parkweg
Parkallee
Kerkpad
Bakboordswal
Wasaweg
Weringsdijk
Oostersluisweg
Ham
ersw
eg
De
Hel
d
Van
Aqui
nopa
d
Bruilweering
Johanvan
Zwedenlaan
Cam
pinglaan
Amkemaheerd
Grootslaan
Platvoetspad
Jeverweg
Hoornsediep
Kooiweg
Rigaweg
Siersteenlaan
Oliem
uldersweg
Koldingweg
Gorechtkade
Eemsgolaan
Zaagmuldersweg
A H
arke
maw
eg
Rouaanstraat
Haydnlaan
Skagerrak
Bedu
mer
weg
Oosterhamrik
kade
Pioenstraat
Helper Brink
Woortmansdijk
Lintd
al
Oosterhamrikbaan
Bordewijklaan
Boterdiep
Oostersingel
Pleiadenlaan
Joeswerd
Oude Adorperweg
Borgweg
Moesstraat
Meeroeverslaan
Reitdij
k
Stuu
rboordswal
Lageweg
Mispellaan
Driemerenweg
Wilgenlaan
Metaallaan
Bangeweer
Fivelgolaan
De Lindt
Irislaan
Elzenlaan Windepad
Professor Uilkensweg
Kraneweg
Boer G
oens
epad
Zanddijk
Turfsingel
Bremerhavenweg
Kornalijnlaan
Wilhelminakade
Rozenburglaan
Vierverlatenweg
Berlageweg
Bloemsingel
Anker
Irene
stra
at
Goudlaan
Doct
or E
.H. E
bels
weg
N
atte laarzenpad
Onderdoor
Woldmeerweg
Eemskanaal N
Z
Kajuit
Wilhelmshavenweg
ML
King
stra
at
Oosterhamriklaan
Kadijk
Stettinweg
Stationsweg
Stavangerweg
Oostersew
eg
Concourslaan
Borchsingel
Kardingerweg
Plutolaan
Wismarweg
Koerspad
Koch
stra
at
Edelsteenlaan
Drielandenpad
Iepenlaan
Bank
astra
at
Protonstraat
Zilverlaan
Herestraat
Voermanstraat
Troelstralaan
Zuilen
Emm
aviaduct
Tjariet
Molukkenstraat
Berkenlaan
Hunsingolaan
Barnsteenstraat
Atoomw
eg
Esdoornlaan
Bernhardlaan
Engelberterweg
Zunn
erie
pe
Galenuslaan
Vondellaan
Acacialaan
Venuslaan
Esjbe
rgwegHora Siccamasingel
Loefzijde
Heer
denp
ad
Briljantstraat
De Grazen
E H Woltersweg
Meeuw
erderweg
J M denU
ylstraat
Kamplaan
Koningsweg
Van Lenneplaan
Getij
langszij
Goeman Borgesiuslaan
Prin
sess
eweg
Can
adal
aan
Lubeckweg
Vinkenstraat
Dierenriemstraat
De Bunders
Gasthuiskade
Wegalaan
Radiumstraat
Winterpad
Achterom
Eemskanaal Noordzijde
Tuinbouwstraat
Aalb
orgw
eg
Bernardusstraat
Magnusstraat
Söllepad
Florakade
Nijenborgh
Petrus Campersingel
Paviljoenlaan
Koninginnelaan
Borgwal
Grote Beerstraat
Hondsruglaan
Thorbeckelaan
Merelstraat
Maple Leafpad
Enge
lber
terb
ad
weg
Poortstraat
Odensew
eg
Timpweg
Quintuslaan
Virulystraat
Zeew
inde
Manchesterw
eg
Sint Petersburgweg
Lel ies inge l
Tijdeli
jk fie
tspad
NieuweEbbingestraat
Van Iddekingeweg
Bergenweg
Eckhartstraat
Julianastraat
Aquamarijnpad
Esserlaan
Boeiersingel
Planetenlaan
langmadijk
Noo
rderbinnensingel
Hooghoudtstraat
Soen
dast
raat
Platinalaan
Tillichstraat
Klu i sg at
Bakkerslaan
Regattaweg
Maluslaan
Kuifeend
Laan van de Vrede
Nieuwstraat
Ora
njes
inge
l
Marsstraat
Boutenspad
Elsschotlaan
Lavendelweg
Morgensterlaan
U T Delfiaweg
Verlengde Bremenweg
Marnelaan
Laan Corpus den Hoorn
Trav
emün
dewe
g
Reddingiusweg
Merw
edestraat
Winschoterdiep
O.Z.
Lutherstraat
Nesciopad
Hunzeboord
Oude Roodehaansterweg
Sloep
Siriusstraat
Koeriersterweg
Borgsingel
Dilgtplein
Johan Dijkstralaan
Duursw
oldlaan
Zuidb
older
sweg
Langewoldlaan
Vredewoldlaan
Cardiffw
eg
De Savornin Lohmanlaan
Ubbegalaan
Kastanjelaan
Coendersw
eg
Barestraat
Wils
stra
at
Karls
kron
aweg
Grachtstraat
Parkzijde
Lam
soor
Pedaalpad
Gezellelaan
S O
J P
alm
elaa
n
Esserhaag
P C Hooftlaan
Vechtstraat
Orionlaan
Dragonstraat
Balkgat
IJsselstraat
Park
laan
De D
eimten
Hippocrateslaan
Winschoterdiep
W.Z.
Klav
erla
an
Boraxstraat
De Sanstraat
Leedsweg
Van Heemskerckstraat
Energi e weg
Van Schendelstraat
Trondheimweg
Arduinlaan
Lodewijkstraat
Past
eurla
an
Van Houtenlaan
Langszij
Waterloolaan
Uranusstraat
Industriestraat
Hen
riDu
nant
laan
Don d ersl
aan
Saaksumborg
Solwerd
Meedenpad
Grutto
Aquamarijnstraat
Coendershaag
Jupiterstraat
Dek
Helperpark
Aren
dalw
eg
Multatulistraat
Dukdalf
Poolsterlaan
Schuitendiep
Bovenstreek
Groenendaal
Grondzijl
Singelweg
Floresstraat
Rietgans
Breedeborg
Pyrietstraat
Jan Ensinglaan
Damsterpad
Klaprooslaa
n
Reitdiephaven
Coehoornsingel
Populierenlaan
Parelstraat
Lage der A
Hoendiepskade
W
ilgenpad
Spirealaan Melisseweg
Bieskemaar
Graaf Adolfstraat
Snelliusstraat
Van Ketwich Verschuurlaan
Rijksweg West
V
a lreep
Gedempte Zuiderdiep
Reviusstraat
Tim
orst
raat
Lintw
eg
Evertsweg
Mulock Houwerlaan
B
older
Boer
haav
elaa
n
Star Numanstr
aat
Prunusstraat
Rijnstraat
Ludemaborg
Inva
sies
traa t
Brederostraat
Minervalaan
Bristolweg
Landleven
JanW
olkerslaan
Slochterdiep
Gerst straat
Colijnlaan
Zuiderpark
Agunnarydwe g
Flensburgweg
Middenweg
Tuinstraat
Crou
welst
raat
Noorderhaven
Avondsterlaan
Riet
veldl
aan
Nettelbosje
Roer
Zwinglistraat
V rijda
l
Duiventil
GerbrandBakkerstraat
Jozef Israelsstraat
Pi c
c ard
t laan
Grouwelerie
Nachtegaalstraat
Kwartsstraat
Nieuwe Boteringestraat
Magnesiumlaan
Verze
t sstrijderslaan
Begoniastraat
Bezettingslaan
Mel
kweg
Schoutelaan
Kluiverboom
Hogeder A
Harkstederweg
Westersingel
Pelsterstraat
Hortensialaan
Gregoriusstraat
Gabrielstraat
Beethovenlaan
Billit
onst
raat
Espad
Couperusstraat
Nieuweweg
Opaalstraat
Baken
Heymanslaan
Bedu
mer
stra
at
Oev
erkr
uid
Zonland
Bata
viast
raat
Kalver
straa
t
Oosterstraat
De Hallen
Barkstraat
Willemstraat
De Cockstraat
Kwintlaan
Wold
jersp
oorw
eg
Weendersweg
Nieuwstad
De
Kring
Sumatralaan
Crematoriumlaan
Van
Old
enba
rnev
eltla
an
Visserstraat
Winschoterdiep
Akkerstraat
Smirnoffstraat
DeBa
zelst
raat
A Ja
cobs
stra
at
De Mudden
Andelstermaar
Helper E
sweg
Laan naar 't Klooster
Otto Cluivinglaan
JohannFaberlaan
Kram
erst
raat
Rostockweg
Roerdomp
Radijsstraat
Huizingermaar
Drentselaan
Tichelwerk
pad
AarhuswegT
Padangstraat
Liverpoolweg
Kruitlaan
Verlengde Lodewijkstraat
Van der Hoopstraat
Weersterweg
Barkmolenstra
at
Kolendrift
Oosterkade
Kalmarweg
Chopinlaan
Nieuwe Kijk in 't Jatstraat
Sch w eitzerlaan
Prieel
Mad
ame
Cur
iest
raat
Bergstraat
Stadho
uder
slaan
Kweldergras
Engelse Kam
p
Diephuisstraat
Woltsin
gel
Rembrandt van Rijnstraat
Expositielaan
Nolenslaan
Maaslaan
Humsterlandlaan
Almastraat
Van Royenlaan
Maresiusstraat
Van
Logh
emstr
aat
Zwe erdeneiland
Krom
hout
straa
t
Mooiland
Helperlinie
Orchideestraat
Queridolaan
Bijvoetstraat
Herehof
Helper Westsingel
Wimpel
Bolhuissteeg
Poelestraat
Vismarkt
Sch
oene
rstra
at
P
Cele
bess
traat
U.T. Delf iaweg
V
Bloemstraat
Gerard Doustraat
Rodew
eg
J
Antaresstraat
Bilderdijklaan
Greinerstraat
Ke
mpkensberg
Polderstraat
Mercuriusstraat
Nieuwe Blekerstraat
Huygensstraat
Leonard Springerlaan
Spicastraat
De K
lerk
stra
at
Het Want
Redoute
Patrijspoort
Albert Hahnlaan
Waterland
Eelkemastraat
Fabriekslaan
Bloemersm
aborg
Zilvermeer
Moddermanlaan
Clausstraat
Abeelstraat
Sijgerscampe
De Laan
S luis
kade
Akerkhof
Onlandse Dijk
Zernikepark
Asingastraat
Dolomietstraat
Dom
elaN
ieuwenhuislaan
"Om de Hoorn
sePlas"
Lepelaar
Marw
ixkade
Illegaliteitslaan
Hanz eplein
CPo
thuis
straat
D avidstraat
Willem Plojterlaan
Lijsterbeslaan
Gdanskweg
Malm
oweg
Lierstraat
Heresingel
R
uischerwaard
Resedastraat
Woonschepenhaven
Emdenweg
Blekerslaan
Hamburgerstraat
Brinklaan
Soer
abaj
astra
at
J C Kapteynlaan
Fruitstraat
A
Eemskanaal Z
uidzijde
Bornstertol
Beatrixstraat
Hoekstraat
Mollerstraat
Sem
aran
gstra
at
Riouwstraat
TW
SM
ansh
olts
traat
Oppenheimstraat
Vaargeul
Parall
elweg
Bunderriet
Boteringesingel
Bleekveld
Cuypersweg
Neutronstraat
Egersu
ndweg
Zwarteweg
Tallinnweg
P Waijerstraat
Agricolastraat
Kaskin
enweg
Geert Tijspad
Het Hout
Sontplein
Kruis
singel
Jordensstraat
Kaapse Baan
Stuurh ut
Idas
traat
Zandsteenlaan
Cur
acao
stra
at
Bottelroosstraat
Van Swietenlaan
Bremenweg
Zaanstraat
Bessemoerstraat
Langezijde
Travertijnstraat
Spieghelstraat
Saturnuslaan
Sweelincklaan
Veldspaatstraat
R V
osst
raat
Papiermolenlaan
Taco Mesdagstraat
Nassaulaan
Folkingestraat
Vrydemalaan
Alberdina Beerlinglaan
G Meirstraat
Sleedoornpad
Noorderkroonstraat
Mozartstraat
Van Tijenstraat
Floresplein
Kolfstraat
Spor
tlaan
Wassenberghstraat
Violenstraat
Bachkade
Juffe rpad
Spilsluizen
L ich tboei
Slachthuisstraat
Gelkingestraat
Capellastraat
Hemm
enlaan
Arwerd
Emmastra
at
16Apr
illaa
n
Mauritsstraat
Korianderweg
Grote Leliestraat
Cor
tingh
laan
Aalscholver
Hofstraat
Prinse
nstraat
Rabenhauptstraat
Algollaan
Vondelpad
Boeg
Trompsingel
Coronastraat
Staringstraat
Bieslookstraat
Schaaksport
Cuxhavenweg
Zuid
ersi
ngel
Schoolholm
Kuilerstraat
Jacobstraat
Kleiwerd
Concordiastraat
Polmanstraat
Gratamastraat
Madijkerbaan
Eeldersingel
Oude Ebbingestraat
Jonkerpad
James B
aldwinstraat
Hayo Ripperdalaan
De Pondermaten
Ossehoederstraat
Boumab
oulev
ard
Arteveldestraat
Oos
tend
eweg
W esterkade
Lenin
grad
weg
Helper Kerkstraat
Muntinglaan
Laan van de Vrijheid
Fultsemaheerd
Radesin
gel
Hammerfestweg
Anto
nius
Deu
sing
laan
Koolstraat
Meidoornpad
Onnem
aheerd
Johan van Welveldelaan
Kremers heerd
Kamerlingh O
nnesstraat
Van Sijsenstraat
Klinkerstraat
Narvikweg
Stockholmstraat
Paradijsvogelstraat
Bonhoefferstraat
Emmasingel
Kostersgang
Palms lag
Frederikstraat
Walstraa
t
Helper Oostsingel
De Zaayer
Amstelstraat
G S
terri
ngas
traat
D
amsport
Nijhofflaan
Park Selwerd
Astraat
K de V
rieze
straa
t
Westpoortboulevard
Eemswaard
Van Goghstraat
Klaa
s Buis
tlaan
Antw
erpe
nweg
Antillenstraat
Laurierstraat
Va salislaan
Van Speykstraat
Weiwerd
Beckerweg
Gentiaanstraat
Beuckemaborg
Achterpad
Cunera van Wahrenlaan
Atjehstraat
Kloosterstraat
Achter
weg
Kenwerd
Hilghepad
Bastion
Boelemaheerd
Jukwerd
Hylk emaheerd
Adriaan van Ostadestraat
Felix Timmermanslaan
Oude Boteringestraat
Beswerd
M Wib
auts
traat
Jadestraat
Waterhoen
Kruidenpad
Beren
Hanckem
aborg
Barw
erd
Langmad ijk
Viaductstraat
Augustinusstraat
H.L.
Wichersstra
at
Struisvogelstraat
Tjalkstraat
Med
anst
raat
Baanstraat
Doctor C Hofstede de Grootkade
Berkelstraat
Noorderstationsstraat
Helsin kistraat
Carolieweg
W Drees straat
C Jetsess traat
Scheldestraat
Butjesstraat
Kromme Riet
Petrus Hendrikszstraat
Rensumaheerd
Sylviuslaan
Oldam
btlaan
Schubertlaan
De Fok
Riekele Prinsstraat
Kervelpad
Birmingham
weg
Haddingestraat
Gomarusstraat
Steentilstraat
Griffeweg
Oranjerie
Chr ist inastraat
Eekwerd
Handellaan
Waterm
anstraat
Lauwersstraat
Zijlsterried
H
ereplein
Rozengaard
Groenhof
Pollu xstraat
Dijkstra
at
C H Petersstra
at
Moermanskweg
Froukemaheerd
Sibr andaheerd
Lingestraat
Vooronder
De Koegangen
Helperpad
N
a dorstplein
Oosterhaven
Avemoerscam
pe
Peperstraat
Sabotagelaan
Tweede Willemstraat
Godekenheerd
Kamilleweg
Hyacinthstraat
Zernikeplein
Singelstraat
Reinautstraat
Eltjo Ruggew
eg
Herebinnensingel
New
castleweg
Anna Paulownastraat
De Kaai
Zeedistel
Broerstraat
Tonkensstraat
Simonsstraat
Jan van der Zeestraat
Castorstraat
Jan Luykenstraat
Wes
terh
aven
Bona
irest
raat
Muurstraat
Zuiderkruislaan
S Allendeplein
Heratemahe erd
Scandinaviëweg
Koperstraat
H W Mesdagstraat
Lekstraat
Robijnstraat
Oliemulderstraat
Noord
erbu
itensingel
Warmoesstraat
Grote Rozenstraat
A Morostraat
Verweystraat
De T hien
Tho m sonstraat
Oscar Wildestraat
Buysstraat
Hiddemaheerd
Speenkruidstraat
Nassauplein
Marjoleinstraat
Spinelstraat
Basaltstraat
Zwanestraat Oudeweg
Borgplein
Een r umermaar
Praediniussingel
Onyxstraat
Landsteinerlaan
G Pirestraat
Werfstraat
Jaspisstraat A P Fokkerstraat
Golfslag
Arminiusstraat
Bar maheerd
Lijnb
aanstraat
Zwaan
Kamperfoeliestraat
Ellensm
olen
Rode Kruislaan
Brugstraat
Ernst Casimirlaan
Am
e this tstraat
Grote Kruisstraat
Semmelweisstraat
Radebinnensing
el
Klooslaan
Streuvelslaan
Kaliumstraat
Saffierstraat
Lorentzstraat
Aagje Dekenstraat
Schaepmanlaan
DeR
ee
LM
van
Nop
pens
traat
Julianaplein
De Larix
Paulus Potterstraat
Reling
Van Elmptstraat
Geuzenkamp
Dam
sterwaard
Marcellus
Em
ants laan
Vlierstraat
Studentenlaan
Van Panhuysstraat
Stedumermaar
Band
oeng
stra
at
Arub
astra
at
Electronstraat
Verlengde Winschoterdiep
Agaatstraat
Josine Reulingstraat
Mudaheerd
Rozem
arijnstraat
Surin
ames
traat
Westerbinnensingel
Helwer
d
Willem Valkstraat
Kardingerplein
Da
Costastraat
De Verbetering
R Schumanstraat
Javalaan
Linnaeusplein
Appi
eG
roen
laan
Goudsbloemstraat
Van
Brakelp lein
Zag e rij
Wibenaheerd
Botanicuslaan
S S Rosensteinlaan
Munsterheerd
Bek emaheerd
Topaasstraat
Do ornbosheerd
Eendrachtskade Zuidzijde
Mast
Witte de Withstraat
G
rot e Markt
Wagnersingel
Ganzevoortsingel
Henk P lent
erla
an
Marsmanlaan
Boerm
andestra
at
Klaa
s Sch
ippe
rlaan
Petrus Drie
ssenstr
aat
Bottemaheerd
Ypemaheerd
Elsborgpad
Grunostraat
AmbonstraatD
inkelpark
Lopendediep
Westerwoldelaan
Ranonkelstraat
Jan Steenstraat
Menadostraat
Breitnerst r aat
Stratinghpad
Narcisstraat
Mee rp aal
Kreupelstraat
Laarm
anho
f
Gerard Revelaan
Johan Ellenbergerstraat
Gangboord
Strausslaan
Jaltadaheerd
Helpermolenstraat
Deliplein
Kalmoesstraat
Para
mar
ibostr
aat
Mol
ukke
npad
Oude Riet
Vlas
straat
Van Imhoffstraat
Burchtstraat
Torenstraat
Regentessestraat
Botermolendrift
Helperplein
Roderwolderdijk; Matsloot
Kobaltstraat
Westerbadstraat
stadsweg
Ubbo Emmiussingel
Hemmenkamp
Ruskenveen; Groningerweg
Bakemastraat
Stephensonstraat
Gorterlaan
Loopplank
Dirk Huizingastraat
Sijgersmaheerd
Marktstraat
Steiger
Europaplein
Spijksterriet
Okswerd
Tormentilstraat
Porfierstraat
Ganzebloemstraat
Ten
Oev
erlaan
Emm
aple
in
K Adenauerstraat
Baart de la Faillestraat
Graspad
Fon gersplaats
Damstersingel
Edzemaheerd
Wielewaalplein
W A
Sch
olten
straa
t
P J
Noe
l Bak
erst
raat
Madeliefstraat
Heinsiusstraat
Clusiusweg
Jensemaheerd
Centaurstraat Louise Henriettestraat
Eglantierstraat
Distelpad
Rademarkt
Adelheidstraat
Westindischekade
Damsterkade
Jacques Perkstraat
Duindoornstraat
Galkemaheerd
Wenckebachlaan
Top Naefflaan
Bloedkoraalstraat
Hazelaarstraat
C G W
ichmannstraat
D udok
laan
Professor H.C. van Hallpad
Droppingsveld
Berno ulliplei
n
Donghornsterpad
Van Deyssella
an
Wilkemaheerd
Magnoliastraat
Jan Lutmastraat
Steentilkade
Voermanhaven
Trompkade
Duikerstraat
Gelderse R
oosstraat
Korenstraat
Veenhof
Ter Braaklaan
Jaco
bS
ch
orerstraat
Het
Roe
ge P
ad
Boek
enlaan
Agne
tapa
rk
Moltplaats
Popk e nstraat
Piet de Koestraat
Verlengde Nieuwstraat
Framaheerd
Borgbrug
Ossenmarkt
Cora
nthi
jnes
traat
Grote Gang
Stoepemaheerd
Holm
s terheerd
E G Balchstraat
Anselmusstraat
Albrondaheerd
Rusk
enve
en
Ripperdalaan
Oude Stationsweg
Fossemaheerd
Het Roege Bos
Rubens straat
Barthstraat
Drakesteijnstraat
Papaverstraat
Van D riels
tlaan
Trompbrug
Gideonbrug
Boekweitstraat
Soephuisstraatje
Distributiestraat
Slauerhofflaan
Bremstraat
Wingerdhoek
De H
ooze
Van de Woestijnelaan
Vredelust
Konin gshe
ert
Bolder
Siersteenlaan
Dilgtweg
Kerklaan
Leegeweg
Roderwolderdijk
Oude
Roodehaansterweg
Zu iderweg
Dam
sterw
aard
Leegeweg
Hoendiep
Van
Swie
tenlaan
Damsterd
iep
Zilvermeer
Ruischerw
aard
Dilgtweg
Nijenborgh
Reitdiephaven
Groningerweg
Lopendediep
Huizingermaar
Paddepoelsterweg
Jadestraat
Peizerbaan
Tjariet
Siersteenla
an
Nijenborgh
Korreweg
Reitdiephaven
Snip
Saaksumborg
Kieler Bocht
Helperpark
Kardingerplein
Roz
enga
ard
Kleiwerd
Weg der Verenigde Naties
Borgweg
Beneluxweg
Bornholmstraat
Antw
erpe
nweg
Leegeweg
Westpoortboulevard
Bornholmstraat
Beneluxweg
Stettinweg
Beneluxweg
Donderslaan
Peiz
erw
eg
Zonland
Zernikelaan
Laan1940-1945
Hoofdweg
Paterswoldseweg
Zwaan
Bedu
mer
weg
Dilgtweg
Driebondsweg
Londonweg
Olgerw
eg
Driebondsweg
Matsloot
Slochterdi ep
Weg der Verenigde Naties
Europaweg
Rozem
arijnstraat
Kajuit
Dierenriem
straatSiersteenlaan
Dilgtweg
Euvelgunnerweg
Bangeweer
Stadsweg
Hoendiep
Javalaan
Plataanla an
Boumabo u leva
rd
Europaweg
Rijksw
eg
Jaltadaheerd
Kamplaan
Kaa
pse
Baa
n
Engelberterweg
Van Heemskerckstraat
Het R
oege Bos
Jadestraat
Beneluxweg
Zijlvesterweg
Matsloot
Briljantstraat
Gdan
skweg
Europaweg
Pavil
joen
laan
Lubeckweg
Snip
Oosterhamrik
baan
Stadsweg
Gedempte Zuiderdiep
Aalscholver
Vaar geul
Eltjo Ruggeweg
Beijumerweg
De Cockstraat
Zuiderweg
Zunn
erie
pe
Tuinbouwstraat
Soendastraat
Coendershaag
Briljantstraat
Zernikelaan
Peizerweg
Loefzijde
Grunostraat
Engelse Kamp
Snip
Beneluxweg
Stadsw
eg
Sibrandaheerd
Mooiland
Bunderriet
Gdanskweg
Klinkerstraat
Pedaalpad
Europaweg
Essen
Joha
n va
n Zw
eden
laan
Peizerweg
Kleiwerd
Kerklaan
Rou
aans
traat
Bornholmstraat
Kempken
sber
g
Matsloot
Ja
d estraat
Snip
Korreweg
Mooiland
Sontweg
Turfsingel
Oostersluisweg
Beneluxweg
Radiumstraat
Madijk
Europaweg
Hora Siccamasingel
Grote Beerstraat
Siersteenlaan
Kooiweg
Beijumerw
eg
Winsum
erweg
Jaltadaheerd
Friesestraatweg
Opaalstraat
Friesestraatweg
Hoendie p
Koerspad
Rou
aans
traat
Dilg
tweg
Leeg
eweg
LaanCorpus
denHoorn
Zwaan
Groenhof
O
sloweg
Briljantstraat
Oosterhamrikk
ade
Reitd iephaven
Snip
Papiermolenlaan
Julianaweg
G ronin
gerw
eg
Bo rchsingel
Kleiwerd
Bergenweg
Esserhaag
Moesstraat
Hooghoudtstraat
NoorderhavenFriesestraatweg
Reddingiusweg
Kieler Bocht
Het Want
Oostzeeweg
Euvelgunnerw
eg
Briljantstraat
Vismarkt
Zernikeplein
Zonnelaan
Kleiwerd
Waterland
Bornstertol
Zuid erw
eg
Hoornsediep
Waterland
Diam
antlaan
Groningerweg
Dilgtp le in
Beneluxweg
De K
ring
Bangeweer
Sloep
Laan 1940-1945
Bangeweer
Zonnelaan
Gorechtkade
Zonland
Pleiadenlaan
Hoendiep
Zuiderweg
Plataanlaan
Ei k enlaa n
Professor Uilkensw
eg
Opaalstraat
Julianaplein
Hoendiep
Floresplein
Antill
enstr
aat
Reitdiephaven
Oostersluisweg
Zernikepark
Beijumerweg
Briljantstraat
Radiumstraat
Damsterdiep
Zonland
Weg der Verenigde
Naties
Vondellaan
Jadestraat
Helsink istraat
Boraxstraat
Noo
rdze
eweg
Jul i anaplein
Oosterhamrik
kade
Beijumerweg
Tjariet Patrijspoort
Dilgtweg
Kerklaan
Goudlaan
Kastanjelaan
Laan 1940-1945
Ter Borchlaan
Langszij
Stadsw
eg
Rostockweg
Europaweg
Os l oweg
Noord
zeew
eg
Leeg
eweg
Friesestraatweg
Bornholmstraat
Kaju
it
Gideonweg
Essen
Goudlaan
Peizerweg
Hoendiep
Reitdiep
Eemskanaal
A
Gou
w
Damsterdiep
Aduarderdiep
Eelderdiep
Van Starkenborghkanaal
Peizerdiep
Bote
rdie
p
Winschoterdiep
Noord-Willem
skanaal
Lindt
Oude Winschoterdiep
Omgelegde Eelderdiep
Matsloot
Koningsdiep
Helperdiepje
Oosterhamrik
kanaal
Verbindingskanaal
Hoo
rnse
diep
Selwe r derdiepje
O
osterhaven
1
13
2
11
3
4
9
98
56
7
12
14
15
16
22
23
51
17
18
19
20
21
24
52
25
26
27
28
29
80
31
67 68
69
30
32
33
75
3437
38 36
35
72
74
73
39
76
40
60
4177
44
70
42
43
45 53
46
47
4849
5071
54
5556
57
59
64
78
79
65
6162
63
66
58
10