2012/2013 ELO...jaarverslag 2012/2013 Erfgoed Leiden en Omstreken brengt kennis van het verleden bij...

jaarverslag 2012/2013

Erfgoed Leiden en Omstreken brengt

kennis van het verleden bij elkaar en

maakt deze bruikbaar voor iedereen

vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt

aan de kwaliteit en identiteit van de

moderne leefomgeving.

erfgo

ed leid

en en

om

streken jaarverslag

2012

/2013

inhoudsopgave

UITGELICHT:

Inleiding 4

ErfgoedLeidenenOmstrekenper31december2013 6

STADSBEELD: ProefsleuvenopdeGarenmarkt 10

Groeiendefilmcollectiealshistorischebron 11

MeerdanLeidenalleen 12

BinnenkijkenbijMinerva:neorenaissanceinbeton 13

STADSBEELD: Eenblikindeoudeconservenfabriek 15

Educatiezetgrotestappen 17

STADSBEELD: VroegeelektrainBreestraat117 19

Enthousiasmevoornieuwvrijwilligerswerk 20

Nieuwsteeg2,achterstucverborgenverleden:deel1 21

Opslagarchievenpopulairbijparticulieren 24

STADSBEELD: MarkanteherinneringaanlandelijkLeiden 25

HistorischekleurenenwinkelpuienenversterkenhetLeidsestadsbeeld 26

STADSBEELD: OudemuurdelenDuitsehuisaangetroffen 29


STADSBEELD: RenaissancebalkschilderijeninKloksteeg6 33

Prijsvoorstageprojecten 34

Digitalebeschikbaarstellingvandecollecties 35

STADSBEELD: DeerfenisvanbanketbakkerijBiesiot 37


TweetsvanWillemvanOranje 41

Vraagombegeleidinggrootdoornieuweregelsarchiefbeheer 42

OpenMonumentendagen25jaarinLeiden 45

Alleoudenotariëlebronnenonline 46

‘Stukvanhetjaar’ziethetlevenslichttijdensMaandvandeGeschiedenis 47

OntwikkelingLeideninbeeldaandehandvanaffiches 48

CollectieLeFrancqvanBerkheijhersteldengedigitaliseerd 49

Verborgentalentenachterdeschermen 51

Groeiendecollectiehistorischebibliotheekdankzijdigitalisering 53

UITGELICHT:

UITGELICHT:

erfgoed leiden en omstreken jaarverslag 2012/2013

Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:deel1 54

STADSBEELD: KaatjeenKootjestralenweer 60

STADSBEELD: AchterdegevelvanhetNobelcomplex 61

Eengroenhartalsmonument 62

DetoekomstvanonsLeidseerfgoedoppapiergezet 66


STADSBEELD: GavewaterkelderaanhetRapenburggevonden 73

Archeologieenbouwhistorieslaanopuniekewijzehandenineen 74

STADSBEELD: EenvroegmiddeleeuwsenederzettingaandeBoshuizerkade 79


ArchievenVoorschotenvanLeidennaarWassenaar 85

Onmisbarevrijwilligersmetkoninklijkelan 86

STADSBEELD: Proefsleufbrengtzeventiende-eeuwseLammermarkttevoorschijn 88

RomeinseoudheidheeftdetoekomstinparkMatilo 89


MolenDeValkopzijnplaatsbijErfgoedLeidenenOmstreken 97

BezoekersrecordtijdensOpenMonumentendagen2013 98

OnlineBoerhaave-archiefgelanceerdtijdensmini-symposiumoverzijnleven 99

Lesproject‘Naardestad?’wintpublieksarcheologieprijs 100

Wonen,werkenenwinkelenaandeBreestraatdoordeeeuwenheen:slot 101

Archiefstukkenineennieuwjasje 105

LeidserfgoedbeleidresulteertinnominatieErfgoedprijs2013 107

Geactualiseerdemonumentendatabaseopdekaartgezet 109

Prentverzamelingaltijdinbeweging 110

Historischherbestemmendankzijhandreiking 111

STADSBEELD: Vanblauwenaargekroondehoed 112

ErfgoedLeidenpresenteertzichaanZoeterwoude 113

CollectievoormaligtextielbedrijfVanWijkprachtigafficherijker 114

Dertiengemeentelijkemonumentenerbij 115

KengetallenErfgoedLeidenenOmstreken 116

Indepubliciteit 122

UITGELICHT:

UITGELICHT:

UITGELICHT:

UITGELICHT:

UITGELICHT:

jaarverslag 2012/2013 erfgoed leiden en omstreken

4

Kennisencollecties(cultuur)zijndepijlerswaar

onzeinstellingoprust.Decollecties vormen

eenschatdiealeeuwenbewaardwordt.

Archeologischeresten,bouwresten,monumenten,

archieven,beeldmateriaal,boekenenfilmsvertellen

samenhetverhaalvandestadenhaaromgeving.

Voorhethorenvanditverhaalisechterweleengoed

verstaandernodig:de(bouw)historicus,dearchivaris,

dearcheoloog,debouwkundige.Zijbezittendekennis

dieaandecollectieshetverhaalvanderegiokunnen

ontlokken.Tot2011wasdezekennisechterverspreid.De

archivarissenenhistoricikondeneendeelvertellen,de

archeologenendebouwkundigenverteldenweerandere

stukjes.Prachtigeverhalenopzich,maarhetbleefstaren

ineengebarstenspiegel.

MetdeoprichtingvanErfgoedLeidenenOmstreken

iseenuniekeinstellingontstaandiedekennisen

collectieskansamenvoegentotéénverhaal.Bijde

officiëlelanceringvanELOinmei2013bleekhoegoed

depuzzelstukkeninelkaarpassen.Delocatievan

onzepresentatie,Aalmarkt11,maakteonderdeeluit

vanhetCatharinagasthuisaandeBreestraateniseen

plekwaaralledisciplinessamenkomen.Bouwhistorici

kondenindemuurrestenenkapconstructiesvanhet

panddelenvandeoudezalenherkennen,archeologen

hebbeneenfunderingvanhoutenpalenopgegravenen

indearchievenisderekeningvandeaankoopenhet

transport(uitDuitsland)vandiepalentevinden.Inde

beeldcollecties,dekrantenendebibliotheekvanELO

isdehistorievanhetgasthuisenhetgebruikvande

pandennahaarsluitingtevinden,inclusiefdeverhalen

vanbewonersenpassanten.

DekennisvanELOisvanenvooriedereen.Deexperts

endeeducatievemedewerkerswerkensamenomde

verhalenvandestadenhaaromgevingvooriedereen

vindbaarenbegrijpelijktemaken.Viabijdragenaan

tv-programma’s,boekenententoonstellingenendoor

hetontwikkelenvanlespakkettenmakenwenietalleen

mensenuitderegio,maarookanderendeelgenootvan

deverhalendiewevinden.

inleiding

Voor u ligt het eerste jaarverslag van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Onze organisatie maakt kennis en collecties bruikbaar voor iedereen vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt aan de kwaliteit en identiteit van de moderne leefomgeving. Dat is de opdracht die wij onszelf gesteld hebben en waar al onze medewerkers met hart en ziel aan werken.


5

ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN IS EEN UNIEKE INSTELLING DIE DE AANWEZIGE KENNIS EN COLLECTIES KAN SAMENVOEGEN TOT ÉÉN VERHAAL

naamgebruik in jaarverslagSinds mei 2013 treedt Erfgoed Leiden en Omstreken als één organisatie naar

buiten. Voor die tijd traden de oorspronkelijke organisaties, het Regionaal Archief

Leiden (RAL) en de gemeentelijke afdeling Monumenten & Archeologie (M&A),

onder hun eigen naam naar buiten. In het jaarverslag hebben wij ervoor gekozen

om overal Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) te voeren om onduidelijkheid te

voorkomen. Deze zou kunnen ontstaan door het gebruik van drie verschillende

organisaties door elkaar heen. Ook het Stedelijk Molenmuseum De Valk maakt

sinds mei 2013 onderdeel uit van Erfgoed Leiden en Omstreken. Omdat de molen

naar buiten toe haar eigen naam is blijven voeren, zal ‘De Valk’ in het jaarverslag

onder haar eigen naam genoemd worden.

Dooronzevragenpubliektemakenineen

gecombineerdebouwhistorischeenarcheologische

onderzoeksagenda,sporenweookanderenaanom

antwoordentevindeneneendeelvanhetverhaalte

vertellen.Viacrowdsourcingwerkenwesamenmet

honderden(anonieme)vrijwilligersomdecollectiesvoor

allerleionderzoekersbruikbaar temaken.

Kennisvanhetverledenbiedtbindingenreflectieen

verbreedtdeblikwaarmeewijnaarhethedenkijken.De

kwaliteitvandeomgevingwordtverhoogdendebeleving

vandeeigenregioverrijkt.

Inditdubbelejaarverslagover2012en2013vindtu

hiervanvelevoorbeelden.Vangerestaureerdewinkelpuien

totprijswinnendelessenaanmiddelbarescholieren,

vannotariëleaktendieoverhelewereldgelezenkunnen

wordentoteenteruggevondendeelvanhetDuitseHuis:

eenrijkeoogst!Ikwensuveellees-enkijkplezier.

Ariela Netiv

Directeur Erfgoed Leiden en Omstreken

6

functiedirecteurErfgoedLeiden&Omstreken

team informatievoorzieningadjunct-directeur

adviseurarcheologie

adviseurcultuurhistorie

adviseurmonumenten

archiefinspecteur

communicatiemedewerker

coördinatorOpenMonumentendagen

educatiefmedewerker

locatiemanagerArcheologischCentrum

projectleidereducatie

projectleiderhistorischstadsbeeld

receptionist

restauratiearchitect

senioradministratiefmedewerker

senioradviseurarcheologie

senioradviseurcultuurhistorie

senioradviseurmonumenten

suppoost

suppoostoproep

team kennisadjunct-directeur

applicatiebeheerdermonumenten

archeoloog

architectuurhistoricus

medewerkerdrs.A.H.(Ariela)Netiv

drs.ing.M.D.R.(Martijn)Andela

drs.M.(Marianne)Rietkerk

ir.S.G.M.(Suzanne)Herben

L.A.(Leo)Gräper

M.M.(Maria)Louwerse-Zimmerman

drs.N.A.M.(Niek)deWinter

drs.L.(Liesbet)Dijkstra

A.A.H.(Astrid)Vlasman

E.(Eva)VisserBA

drs.S.J.(Susan)Suèr

drs.M.F.(Monique)Roscher

I.E.(Elly)Renema-deJong

vacature

W.(Willem)leNoble

drs.C.R.(Chrystel)Brandenburgh

drs.M.J.(Matthijs)Burger

ing.R.A.(RientsAnne)Slotema

M.(Marco)Blok

P.M.M.(Pieter)Hermans

drs.C.(Cor)deGraaf

drs.F.H.(Francien)vanZaanenDurand

drs.B.M.(Barbara)Gumbert

drs.E.(Esther)Starkenburg

samenstelling erfgoed leiden en omstreken per 31 december 2013


7

M.(Michiel)vanHalem

R.M.B.(Benata)Hengstmengel-Koopmans

A.C.L.(André)vanNoort

S.E.(Sigrun)Brouwer

drs.R.R.A.M.(Renée)Claesen

A.H.(AnneHiske)Grimme

drs.I.Y.(Ingrid)Pot-Noordman

E.C.M.(Edith)Greuter

ir.E.D.(Edwin)Orsel

G.A.(Gerard)Bakker

mr.drs.M.G.D.A.(Meyltje)vanAalst

J.(Jan)Lagas

H.H.(Henk)vanderHorst

B.(Bert)vanLeeuwen

P.J.(Pieter-Jan)DeVosMA,MSc

C.R.(Cyril)Scheurkogel

I.(Ingrid)Talens

N.(Nandy)vanHelden

drs.J.C.B.(Josine)Spits

H.G.A.(Hans)Schuurmans

H.C.J.(Linda)Bedijn-Kerkvliet

W.P.(Walther)Hasselo

I.M.(Ike)Ruiter

H.(Hennie)vanderLelie

D.H.C.(Danielle)Boer

B.(Boualem)Mammar

J.J.(Jeanette)Engelkes-Friso

archivist

archivist

archivist

assistentcollectiebeheerderbeeldengeluid

beheerderaffichecollectie

beheerderarcheologischdepot

bibliothecaris

boek-enpapierrestaurator

bouwhistoricus

collectiebeheerderbeeldengeluid

coordinatorvrijwilligers

fotograaf

huismeester/boekbinder

indiceerder

juniorbouwhistoricus

studiezaalassistent

studiezaalassistent

studiezaalassistent

management & secretariaatbeleidsmedewerker

financieelmedewerker

managementassistent

projectleiderdigitalisering

stafmedewerker

molen de valkmolenbeheerder

2emolenbeheerder

receptionist/suppoost

receptionist/suppoost


8

gepensioneerd

2013-ing.J.W.(Jos)vanRooden

2013-G.(Guus)Verhoog

2013-G.(Gospava)Verhoop

2013-drs.M.(Martine)Wansbeek

2013-W.(Wim)deWolf

de zijl bedrijven (dzb) - afscheid

2013-H.C.(Rita)deMeij

einde tijdelijk contract

2013-J.(Jan)Sparrenboom

stagiairs 2012-2013haagse hogeschool

Nathalie Schouten - Informatiedienstverlening

& -management

Taken:Onderzoekdoennaarhetgebruiken

gebruiksgemakvandewebsite.Aandehand

vaneenvergelijkingmetverschillendeandere

erfgoedwebsitesinbinnen-enbuitenlandeneen

gebruikersonderzoekiserlijstvanaanbeveling

opgesteld.

Begeleider: dhr.W.P.Hasselo

Periode:mei2012-oktober2012

Ilse Koreman – Bouwkunde

Taken: Hetverbeterenvanhistorischegevels

envensterswatbetrefthetverhogenvanhet

comfortniveauenhetbesparenopenergieverbruik.

Hiervooriseencategoriseringgemaaktvande

meestvoorkomendetypengevelsenvenstersin

Leidenengekekennaarpassendemogelijkheden.

Begeleider:dhr.ing.R.A.Slotema

Periode:november2012-april2013

Eline Corée – Informatiedienstverlening

& -Management

Taken:Onderzoeknaardeeisenenwensenvoor

eenkaartapplicatieopdewebsite,zowelbinnende

organisatiealsbijgebruikersvanonzewebsiteen

collecties.Eriseenadviesrapportgeschrevenover

debenodigdefunctionaliteitenengeadviseerdover

hetbouw-enimplementatietraject.

Begeleider: dhr.W.P.Hasselo

Periode: september2013-december2013

reinwardt academie

(amsterdamse hogeschool voor de kunsten)

Lisette Lelijveld – Cultureel Erfgoed

Taken:Herverpakkenvandeplano’suitde

bibliotheekcollectie(documentenvangroot

formaat,bijvoorbeeldreclamemateriaal,

tijdschriftenuit19de/begin20steeeuw,grafredes,

Nieuwjaarsgroetenenanderinteressantdrukwerk).

Hetherverpakkenwerdgecombineerdmeteen

schade-inventarisatie.

Begeleider:mw.E.C.M.Greuter

Periode: januari2012–mei2012

Cathanya Kroon – Cultureel Erfgoed

Taken: Verbeterenvanhetarchiefschema,het

makenvaneenaanwinstenlijstvoor1955enhet

zoekennaaradresseninhetkadervanLIRA.

Begeleider: dhr.drs.C.deGraaf

Periode: april2012–januari2013

Lizzy von Wolzogen Kühr – Cultureel Erfgoed

Taken: Fysiekeendigitaleverplaatsingvankleine

familiearchievenuitdebibliotheekcollectie

naardearchiefcollectie.Hierondervielen

ookarchiefstukkenverzamelddoorA.Baron

SchimmelpenninckvanderOye,DeThoms,

VanLeydenenSchimmelpenninckvanderOye

(1508-1935),Inv.Nr.1658.

Begeleider:dhr.drs.C.deGraaf

Periode: oktober2012–januari2013

Laura Loch - Cultureel Erfgoed

Taken: Inventariserenvanhetfamiliearchief

Ehrenfest,eigendomvanMuseumBoerhaaveen

hetinventariserenvanhetarchiefvanMartinus

d’Aumerie,eigendomvanErfgoedLeidenen

Omstreken.

Begeleiders: dhr.drs.C.deGraafen

dhr.A.C.L.vanNoort

Periode:september2013-maart2014

UniversiteitvanAmsterdam

Misty Zonneveld - BA Algemene

Cultuurwetenschappen

Taken: Onderzoeknaardemogelijkhedenomhet

Leidseerfgoedtecombinerenmetmodernekunst,

cultuurenvormgeving.Ditresulteerdeineen

aanbevelingsrapportmetuitgewerkteprojecten.

Begeleiders: dhr.drs.ing.M.D.R.Andelaen

mw.drs.S.J.Suèr

Periode:september2013–december2013


9

universiteit leiden

Janneke van Golen - MA Art History

Taken:Hetdoenvanonderzoeknaarvier

achttiende-eeuwseLeidsewoonhuizenenhun

bewoners.

Begeleider:mw.drs.E.Starkenburg

Periode: februari2012–april2012

Sharon van Vuren – BA Archeologie

Taken:Hetopstellenvanrichtlijnenvoor

archeologischbureau-enbooronderzoekbinnen

degemeenteLeiden.

Begeleiders: mw.drs.M.Rietkerkenmw.drs.

C.R.Brandenburgh

Periode:mei2012–juni2012

Marieke Buitelaar – BA Archeologie

Taken: Hetinventariserenenbeschrijvenvan

deopgravingenenvondsteninenrondom

degrafelijkehof.Ditheeftgeresulteerdineen

bachelorscriptieaandeUniversiteitLeiden.

Begeleider: mw.drs.C.R.Brandenburgh

Periode:mei2012–december2012

voortgezette vorming archiefbeheer

Rosalie Niemantsverdriet – senior DIV-

medewerker RDOG HM

Taken: Hetinventariserenvanhetarchiefvan

GGDZHNoplocatie.Naastdebegeleidingvan

enkelehuiswerkopdrachtenwerdzijtijdensde

inventarisatievanhetarchiefregelmatigbegeleid.

Begeleider:mw.M.M.Louwerse-Zimmerman

Periode:september2011–november2012

Trix Verschoor - medewerker DIV bij de raad van

bestuur van het LUMC

Taken:Hetinventariserenvanhetarchiefvan

hetbestuurendedirectievanhetAcademisch

ZiekenhuisLeidenoplocatie.Naastde

begeleidingvanenkelehuiswerkopdrachten

werdzijtijdensdeinventarisatievanhetarchief

regelmatigbegeleid.

Begeleider: mw.M.M.Louwerse-Zimmerman

Periode:september2013–juni2014

werkervaringsstage

Noortje Wijkamp – afgestudeerd archeologie

Taken: Hetinventariserenendigitaliserenvan

derestenvandestadsmuurinhetkadervande

cultuurhistorischeatlas.

Begeleiders:mw.drs.C.R.Brandenburgh

Periode:januari2012–mei2012

Josi Smit – afgestudeerd architectuurhistorie

Taken: Hetinventariserenendigitaliserenvande

restenvandetwintigste-eeuwseinfrastructuur

inLeideninhetkadervandecultuurhistorische

atlas.

Begeleiders: mw.drs.C.R.Brandenburgh

Periode:april2012-juni2012

Annemieke Vreekamp – afgestudeerd archeologie

Taken: Hetinventariserenendigitaliserenvande

veranderingenindesingelrandinLeideninhet

kadervandecultuurhistorischeatlas.

Begeleiders: mw.drs.C.R.Brandenburgh

Periode:april2012-juni2012

Jan Kooloos – afgestudeerd ancient history

Taken: Hetassisterenbijredactie-en

communicatiewerkzaamheden,zoals

webberichtenschrijvenendezeinhetCMS

Typo3zetten,hetjaarverslagcontroleren,

brochuretekstenredigereneneenlijstmet

contactgegevensopstellen

Begeleider: dhr.drs.N.A.M.deWinter

Periode:mei2012-juli2012

in memoriam: peter brandenburg

Op 17 april 2012

overleed, na een

ziekteperiode van

een jaar, Peter

Brandenburg. Hij

was slechts 59 jaar

oud. Peter werkte sinds 1979 bij de

gemeente. Zijn eerste aanstelling was als

bibliothecaris. Vanuit het niets bouwde

hij een prima bedrijfsbibliotheek op. Bij

de samenvoeging van het toenmalige

gemeentearchief met een deel van het

facilitair bedrijf kreeg Peter de leiding

over de collecties en documentatie. Zijn

laatste jaren werkte Peter als teamleider

Publiekszaken. ELO mist een fijne

collega met hart voor zijn ‘toko’.


10

stondenerwoonhuizenmetkleinebedrijfjes.Omstreeks

1840vestigdezichereenfabriekvoorwolbewerkingen

eenwolspinnerij,dieenkelehuizenannexeerdevoor

bedrijfsruimte.In1969zijnallegebouwenterplaatse

vanhethuidigepleingesloopt.

Mogelijkbrengthetonderzoekbijdeaanlegvande

parkeerkelderouderearcheologischesporenaanhet

licht.OokindeRomeinsetijdkanhetgebiedingebruik

zijngeweest.Indezeperiodeliepdegrensvanhet

RomeinserijklangsdezuidelijkeoevervandeRijn.

Erlagenveelnederzettingenlangs.Opeensteenworp

afstandvandeGarenmarkt,bijdeKoenesteeg,zijninhet

verledenaleensRomeinserestenaangetroffen.

Deverwachtingenwarenvooraanvangvanhet

kleinschaligonderzoekdanookhooggespannen.De

archeologenwerdennietteleurgesteld.Indetwee

opgravingsputtenwerdeengrotehoeveelheidbakstenen

funderingenaangetroffen,dieteruggaantotinde

vijftiendeeeuw.Eronderwerdeenintactloopniveauuitde

Romeinsetijdofvroegemiddeleeuwengevonden.(CB)

Bij opgravingen aan de Garenmarkt werden funderingen aangetroffen die teruggaan tot in de vijftiende eeuw. Eronder werd een loopniveau uit mogelijk de Romeinse tijd gevonden.

DegemeenteLeidenwilonderhetpleinvande

Garenmarkteenparkeerkelderaanleggen.Dekansis

grootdatdaarbijarcheologischerestenaanhetlicht

komen.Daaromwerdhierop24,25en26januari2012

inopdrachtvanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO)

kleinschaligonderzoekgedaandoorhetArcheologisch

DienstenCentrum(ADC)uitAmersfoort.Zokanworden

bepaaldwaterpreciesindegrondzitenhoedezeresten

bijdebouwhetbestekunnenwordenopgegraven.

oude raamlanden

HetgebiedwaarindeGarenmarktzichbevindt,behoorde

indemiddeleeuwentotdePietershoeve.Ditgebiedwerd

ontgonnenvóórdestadsuitlegvan1386.Alvroegwerd

hetalsraamlandenbestemd,voordelakenproductie.

Van1475tot1969washetgebiedbebouwd.Aanvankelijk

DE KANS OP ARCHEOLOGISCHE ONTDEKKINGEN BIJ DE AANLEG VAN DE PARKEERKELDER IS GROOT

Een van de twee sleuven met opgegraven funderingen (Foto Jan Janssen)

stadsbeeld:proefsleuven op de garenmarkt

stad

sbee

ld

11


verweven collecties

OverdefabriekendefamilieZuurdeegisveelenveelsoortigmateriaalterug

tevindenindecollectiesvanELO.Hetlaatzienhoedecollectiesmetelkaar

verwevenzijnenelkehistorischebronopzijneigenwijzeeenaanvullingisop

deLeidsegeschiedenis.Terwijldearchiefstukken,krantenartikelenenfoto’s

veelalverslagdoenvandefabriekenhetopenbareleven,gevendefilmseen

beeldvanhetprivélevenvandefamilie.DaaromverzameltELOfamiliefilms

omzoeentijdsbeeldtebewarenvanhoeerinLeidenwerdgeleefd.

Defilmszijnnognietviadewebsitewww.erfgoedleiden.nlontsloten.

Verwachtwordtdatditindetoekomstwelmogelijkwordt.Datwilniet

zeggendaternuhelemaalgeenfilmbeeldentezienzijn.Belangstellenden

kunnenopafspraakdecatalogusoffilmsraadplegen.OphetYouTube-kanaal

vanELOstaanfilmfragmenten.Indefilmzaal,enincidenteeloplocatie,

wordenfilmsvertoond.OokdraagtELObijaanvideoproductiesentv-

programma’s.(SB)

groeiende filmcollectie als historische bron

Begin 2012 kreeg Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) drie familiefilms die zijn gemaakt door Hans Zuurdeeg, telg uit een bekend Leids textielfabrikantengeslacht. Familiefilms worden verzameld om een tijdsbeeld te geven van hoe er in Leiden werd geleefd.

HansZuurdeeg(1911-2004)begonmetfilmenin1935.Hijbrachtzijn

verlovingstijdmetHennieWakkie(1915-2001)inbeeld,zijnfamiliein

hetouderlijkhuisaanTerweepark7inLeidenenzijnschoonfamiliein

Wassenaar.Defilmsgeveneentijdsbeeldvaneenbevoorrechteklassewaar

kledingvoorschriftenenetiquetteeenrolspelen.Tezienzijnondermeer

eenfamiliedinerenverjaardagenwaarbijhetinterieurduidelijkinbeeld

isgebracht.Ook3oktoberfeesten,defamiliezeilendopdeKaageneen

vakantieinOostenrijk(uit1937inkleur!)zijnopdefilmstebewonderen.

ZuurdeegiseenbekendeLeidsetextielfabrikantenfamilie.Hanswerkteniet

meerinhetfamiliebedrijf,maarstudeerdeaandeT.U.Delft.Indienstwas

hijgenieofficierenlaterwerktehijalsingenieurbijRijkswaterstaat.Hetstel

trouwdein1938enkochtinVoorhouthuneerstehuis.Ookditinterieuris

goedinbeeldgebracht.In1939werdHansopgeroepenvoordemobilisatie.

Hetstelkreegvierkinderen.

Links: Wollendekenfabriek De Blauwe Klok na 1910 met links het kantoor en rechts de fabriek (Foto H. Jonker, circa 1910.

Collectie ELO, PV31251.10-4). Rechts: Filmbeeld van Henny Wakkie en Hans Zuurdeeg in legeruniform in 1936.


12

meer dan leiden alleen

In 1994 was Zoeterwoude de eerste regiogemeente die gebruik ging maken van onze diensten. De jaren erop breidde het aantal gemeenten gestaag uit en werd het toenmalige gemeentearchief Leiden hernoemd naar het Regionaal Archief Leiden. Door de samenvoeging met Monumenten & Archeologie in 2013 is er met Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) een ken-niscentrum ontstaan dat erfgoeddiensten levert aan bijna de gehele regio.

OphetgebiedvanarchiefdienstenisELOechteenregionaalcentrum.In

2012/2013haddenwijregelingenmettwaalfgemeenteseninstellingen:Hil-

legom,Katwijk(uitsluitenddevoormaligegemeenteRijnsburg),Leiderdorp,

Noordwijk,Teylingen(devoormaligegemeentenSassenheim,Voorhouten

Warmond),VoorschotenenZoeterwoude,endeinstellingenOmgevings-

dienstWest-Holland,RegionaleDienstOpenbareGezondheidHollandsMid-

den,VeiligheidsregioHollandsMiddenenhetSamenwerkingsorgaanHol-

landRijnland.DeregelingmetVoorschoteneindigdein2013,vanwegehun

verdergaandesamenwerkingmetdegemeenteWassenaar.

taken

ELOdraagtzorgvoorhetuitoefenenvantoezichtopdeniet-overgebrachte

archievenbijdeorganisatiezelf,enhetopnemenenbeherenvande

ELO IS HET REGIONALE KENNISCENTRUM OP HET GEBIED VAN ARCHIEFBEHEER, ARCHEOLOGISCHE EN CULTUURHISTORISCHE ADVIEZEN

Tekening van de ruïne van de abdij Rijnsburg. De archieven van Rijnsburg worden eveneens door ELO

beheerd (Tekening E. du Bois, 19e eeuw. Collectie ELO, PV83847)

overgebrachtearchievenindearchiefbewaarplaatsvanLeiden.Opdeze

manierzorgenwijervoordathetheleproces,vandeinventarisatieen

hetcorrectoverbrengenvandearchieventotaandeopslagenhetonline

aanbiedenvandearchieven,opjuistewijzegebeurd.

Naastdegemeentelijkearchieveniserookjaarlijksruimtevoorparticuliere

archieven.Dehoeveelheidbeschikbareruimteisafgesprokenmetde

gemeente.Daarnaastwerdenerin2012/2013ooktweeruimtesdoorons

verhuurdaanorganisatiesvanwegedebehoefteaaneenveiligebewaringvan

hunarchieven.

advisering

Naasthetactiefbeherenvanarchieven,gevenwijookadviesaangemeentes,

instellingenenbewonersinderegio.Metnameophetgebiedvan

archeologischadvieswordterveelgebruikgemaaktvandeexpertisediewij

inhuishebben.ViadeOmgevingsdienstWest-Hollandwordtarcheologisch

adviesgegevenaandegemeentenAlphenaandenRijn,Hillegom,

LeiderdorpenNieuwkoop.Hetadviserengebeurtdirectvoordegemeente

enbewonersvanOegstgeest,ZoeterwoudeenwederomLeiderdorp.De

gemeenteLeiderdorpmaaktookgebruikvanonzeadviezenophetgebied

vanmonumentenencultuurhistorie,voorwatbetrefthettoetsenaanhet

bestemmingsplan.(MLZ&JG)

13

brutalisme

Opgeenenkelewijzeverwijstheteigenzinnigeontwerp

vanarchitectenJ.W.C.Boks,W.EijkelenboomenA.

Middelhoeknaardeoudesociëteit.Evenminvoegt

hetzichnaardeomringendehistorischebebouwing.

Debreedtevandegevelwordtgeaccentueerddoor

sterkehorizontaleaccenteneneriseenbrutalistische

architectuurtoegepast.Dezearchitectuurstijliszo

genoemdvanwegehetzichtbaarlatenvanonafgewerkt

beton,ofwelbetonbrut,datdeafdruklaatzienvande

houtenbekistingwaarinhetgegotenis.Behalvedit

materiaalgebruikkenmerktdearchitectuurzichdoor

hoekigevolumes.AandeBreestraatheeftditeengevel

opgeleverdmeteenzichtbaarbetonskelet,opgevuldmet

baksteen.Metheldere,krachtigelijneniszoeenrobuust

gebouwontworpendateenveelheidaanfunctiesaan

herbergt.VoorLeidenisdithetenigevoorbeeldvan

brutalisme,enookinderestvanNederlandkomthet

nietveelvoor.Vanwegedezezeldzaamheidendehoge

kwaliteitvanhetontwerp,isSociëteitMinervain2001

aangewezenalsgemeentelijkmonument.

waardering

DemonumentalestatusvanMinervabetekentechter

nietdateenunaniemewaarderingvoorhetgebouw

bestaat.Detijdensdebouwgeuitekritiekvande

HistorischeVerenigingOudLeiden,dathetslechtpast

indeBreestraat,zaleendeelvandeLeidenarennog

steedsonderschrijven.Hoeweldewaarderingvoor

naoorlogsearchitectuurtegenwoordigzeertoegenomen

is,geldtditnietzondermeervoorindividuelegebouwen

dieineenhistorischeomgevingstaan.Voorde

studentenzelfisdebetonbunkeraldiejareneengeliefd

verenigingsgebouwgeweest.Ondankshetintensieve

gebruikenveranderendeeisenheefthetdetanddestijds

redelijkgoeddoorstaan.Welheefthetuiterlijkaankracht

heeftingeboet.Bijditsoortgebouwen,waarfranjes

ontbrekenenhetontwerppuurgebaseerdisopdejuiste

verhoudingenenmateriaalexpressie,staatofvaltde

zeggingskrachtjuistbijeenverzorgdedetaillering.

Inhetnajaarvan2012kregendeonderzoekersvan

ErfgoedLeidenenOmstrekendemogelijkheidhet

interieurvanhetsociëteitsgebouwonderdeloepte

nemen.Eenkleineverbouwinginhetvoorgaandejaar

hadgeleidtotdeconstateringdatweinigbekendwas

overhetoorspronkelijkeinterieur.ZowelbijMinerva

alsdegemeenteontstonddewensditnaderte

onderzoeken.Ditleverdealsbelangrijkeconclusieop

dat,ondankshetintensievegebruik,hetoorspronkelijke

binnenkijken bij minerva: neorenaissance in beton

Het neorenaissance gebouw uit 1875 dat in 1959 afbrandde

(Fotolithografie G.J. Thieme en H.J. Jesse, 1889. Collectie ELO, PV29782)

In 1959 verwoestte een brand de rijk geornamenteerde Sociëteit Minerva die in 1875 aan de Breestraat op de hoek van de Vrouwesteeg gebouwd was. Aanvankelijk wilden de studenten dat het restant van hun neorenaissance pand gerestaureerd werd, aangevuld met nieuwbouw. Uiteindelijk is het huidige gebouw ontstaan dat in 1965 werd betrokken. Waar de nieuwe sociëteit in niets lijkt op de oude, leerde onderzoek in het najaar van 2012 dat de neorenaissance toch niet helemaal uit het gebouw verdwenen is.


14

interieuruit1965nogaanwezigis.Maardatkanook

eigenlijknietanders,omdatconstructieeninterieur

zogoedalssamenvallen.Bovendienzijnertijdensde

bouwduurzamematerialengebuiktdietegeneenstootje

kunnen,zoalsverschillendesoortentropischhardhout

voorvloeren,trapendeuren.

Dewijzigingenbestaanvooraluittoevoegingen,

zoalsnieuwewanden,plafonddelenofverf

waarmeebetonnenonderdelenenstucwerkvolledig

overgeschilderdzijn.Datisnietzondergevolgen,

wantinhethuidigekleurpaletzijndeoorspronkelijke

kleur-entextuurcontrastentussendeaanvankelijk

witgestuctewanden,hetgrijzeenruwebeton

endedonkere,vlammendehoutsoortenafwezig.

Gezamenlijkdoenalletoevoegingenafbreukaande

ruimtelijkheiddiegekenmerktwerddoorlicht-donker

contrasten,eenafwisselingvanopen-engeslotenheid,

DE MEUBEL MAKER, IN DIENST VAN DE SOCIËTEIT, VOERDE REPARATIES UIT NA RUMOERIGE AVONDEN.

enniveauverschillen.Ondanksdewijzigingenende

sleetsheidisdekwaliteitvanhetinterieurontwerp

noggoedzichtbaar.Zoishetbeklimmenvande

monumentaletrap,waaraanalleruimtesgekoppeldzijn,

eenbijzondereruimtelijkbeleving.

met dank aan de meubelmaker

Eengroteverrassingvanhetonderzoekwasdatde

neorenaissancenietvollediguitgewistblijktdoorde

modernistischenieuwbouw.Erzijnmeubelstukken

aangetroffendienadebrandin1959doorstudentenuit

deoudesociëteitzijngered.Verspreidoverhethuidige

gebouwbestaatdeverzamelinghistorischmeubilairuit

zo’n26stoeltjes,24fauteuils,ruimtientafels,zeven

grotekroonluchtersenzevenwandarmaturen.Opbasis

vanoudefoto’senprentenkanwordenvastgesteld

dateendeelafkomstigisuithetsociëteitsgebouw

van1875endatervermoedelijkstukkenvanzelfsvoor

dietijddateren.Destoelenentafelsmetgedraaide

poteninzeventiende-eeuwsestijlsluitenaanbijhet

neorenaissancegebouw.

Hetmagbijzonderhetendathetmeubilairnogaanwezig

is,gezienhetintensievegebruik.Ditistedankenaan

deeigenmeubelmakerindienstvandesociëteitdie,

narumoerigeavonden,dereparatiesuitvoerde.Na

debrandzaldemeubelmakerdegereddestukken

opgeknapthebben.Enooknunogwordendemeubels

enluchtersonderhouden.Hethistorischmeubilair,

weliswaarzwaargerestaureerd,bleekinhetonstuimige

verenigingslevenvanMinervanetzorobuustalshet

betonnensociëteitsgebouw.(ES)

Grote zaal aan de achterzijde van het

sociëteitsgebouw uit 1875. Een deel van de

fauteuils, stoelen, tafels en luchters is gespaard

gebleven (Glasnegatief Jonker Foto Leiden, eind

19e eeuw. Collectie ELO, GN006112)

15

ditstadsdeelmeerverstedelijkte,werdenookde

achterterreinenvolgebouwd.

tachtig centimeter zand

Tijdensdesaneringiseenzandlaagvangemiddeld

80cmdikafgegraven.Ookwerdindesteegtussen

Middelstegracht34en36eenondergrondsetank

verwijderd,terplaatsevanhetvulpunttotopcirca2à

2,5meterdiepte.Waarschijnlijkishetzandopgebracht

Het gebied ten oosten van de Hooigracht wordt al sinds de veertiende eeuw bewoond. De archeologen keken daarom graag mee bij de sanering van het terrein van Tieleman & Dros aan de Middelstegracht. Een aldaar gevonden schedelfragment zal wel altijd een raadsel blijven.

stadsbeeld: een blik in de oude conservenfabriek

Inmaart2012werdinopdrachtvandegemeenteLeiden

hetterreinvandevoormaligeconservenfabriekTieleman

&Dros(Middelstegracht36)gesaneerd.Eenmooie

gelegenheidvoorarcheologischonderzoekinditoude

stadsuitbreidingsgebied.DeHooigrachtisaangelegd

bijdeeerstestadsuitlegin1314.Hetgebiedtenoosten

ervanwerdeindveertiendeeeuwalswoongebiedin

gebruikgenomen.Ineersteinstantiewerdenalleen

depercelenaandestraatzijdebebouwd.Naarmate

Er zijn vier ronde bakstenen waterputten

aangetroffen, waaronder deze inpandige put

(Foto IDDS Archeologie)

ONDER DE ZANDLAAG LIGGEN OPVALLEND GOED GECONSERVEERDE RESTEN VAN EERDERE BEBOUWING

stad

sbee

ld


16

tijdensdebouwvandefabriek,begintwintigsteeeuw.

Eronderbevindenzichopvallendgoedgeconserveerde

restenvaneerderebebouwinguitdeachttiendeof

negentiendeeeuw.

Achternummer34zijnmuurfunderingen,poerenen

eeninpandigewaterputaangetroffen.Voorheenstond

hiereenhuisdatdieperwasdanhethuidigepand.De

blootgelegderestenzijnafkomstigvanhetachterste

deelvandithuis.Ophetterreinachterdithuiszijntwee

beerputtengevonden.

Indezuidwesthoekvanhetbinnenterreinzijn

funderingenvandetotvoorkortaanwezigeloods

aangetroffen.Defunderingenzijnvanvóórdetwintigste

eeuw.Deloodsisdestijdsopeenouderefundering

gebouwd.Ookzijndrieverschillendevloerenmet

tweehaardplaatsenuitdeachttiendeofnegentiende

eeuwaangetroffen.Ditwijstophetgebruikvanhet

achterterreinalswoon-ofwerkgebiedindezeperiode.

Inhetnoordenvanhetterreinzijnvooralmodernere

restengevonden(eindnegentiende-begintwintigste

helder over herbestemmingHergebruik en herbestemming is belangrijk om erfgoed te behouden. Potentiële kopers

willen graag vooraf weten waar ze aan toe zijn: welke delen moeten behouden blijven

en wat mogen ze aanpassen? Erfgoed Leiden en Omstreken heeft meegewerkt aan een

innovatief systeem dat recht doet aan deze vraag én aan de monumentale waarden. Bij

de herbestemming van Tieleman en Dros wordt het systeem voor het eerst toegepast. De

gemeente Leiden is eigenaar van de voormalige conservenfabriek en wil deze beschikbaar

maken voor herontwikkeling in collectief particulier opdrachtgeverschap. (NdW)

eeuw)dieverbandhoudenmetdefabriek.Hetgaatom

kleinebaksteneneneenbetonnenputje.Eenpoervan

cementismogelijkafkomstigvaneenbijgebouw.

beroete bakpan

Intotaalwerden31vondstenenmonstersverzameld.

Hetbetreftmetnameschervenvanroodbakkend

aardewerkuitdezeventiendetottwintigsteeeuw.Ook

zijnlaatmiddeleeuwseschervenaangetroffen,een

aanwijzingvoorhetgebruikvanhetgebiedindeze

periode.Hetgaatonderandereomrestenvaneen

bakpanvanroodbakkendaardewerkuitdeveertiende

eeuw,metkrassenvanhetgebruikaandebinnenzijde

eneenberoeteonderzijde.

Tevenszijnrestengevondenvanstenenkruikeneneen

veldfles.Ditaardewerkwerdsindsdemiddeleeuwen

geïmporteerdvanuithetDuitseRijnland.Ineenbeerput

werdeenfragmentvaneenvijzeluitvermoedelijk

dezeventiendeeeuwgevonden.Totslotisopde

tijdelijkeberggronddietijdenshetonderzoekwerd

aangelegdeenstukjemensenschedelaangetroffen.

Hetiseenraadselhoeditinhetonderzoeksgebiedis

terechtgekomen.

HetarcheologischbeleidvandegemeenteLeidengaat

ervanuitdatrestenhetbesteindegrondbewaard

kunnenblijven.Daarombeperktehetonderzoek

zichtoteenarcheologischebegeleidingvande

saneringswerkzaamheden.Deaanwezigheidvangoed

geconserveerderestendirectonderdezandlaaggeeft

echtereenverwachtingsvolbeeldvandenogaanwezige

ouderearcheologischerestenopdiepereniveausindit

deelvandestad.(MRie)

Boven: werklui met een betonmolen bij Tieleman & Dros in

1924 (Glasnegatief W.J. Kret, 1924. Collectie ELO, GN000509]

Onder: Het voormalige fabrieksterrein van Tieleman en Dros

was behoorlijk in verval geraakt

stad

sbee

ld


17

ErfgoedLeidenheeftaljareneeneducatiefaanbod

vooralleleeftijden.Wijverzorgenalsinds2004

programma’svoorMuseumenSchoolvande

Cultuureducatiegroep(voorheenMuseumgroep

Leiden).ViaheteducatieprogrammaMuseumenSchool

bezoekenleerlingenuitdegeheleregioinelkleerjaar

eenandereinstelling.In2012bodenwijhetgoed

beoordeeldeprogramma‘KennismakingmethetArchief’

aan,waarmeewijleerlingenuitgroep7lietenwerken

metarchiefbronnenoveraansprekendeonderwerpenals

GoeieMie,dekruitrampenhuneigenwoonomgeving.

Hetdepotbezoekwashethoogtepuntvandedagvoor

veleleerlingen.

nieuwe ontwikkelingen vragen om nieuwe

programma’s

Inhetkadervandenieuweorganisatiehebbenwijin

2012/2013eennieuwlesprogrammaontwikkeldvoor

MuseumenSchool.‘Naardestad?’isontstaanuiteen

nauwesamenwerkingtussengeschiedenisstudenten,

specialistenuithetonderwijsveldenonze

educatievemedewerkersensluitaanbijdenieuwste

onderwijskundigeinzichten,zoalscompetentiegericht

leren.Aandehandvaneigenbronnenonderzoek

gevendeleerlingeneenplattelandsgezinadviesover

eeneventueelvertreknaardestad.In2013werdhet

lesprojectbekroondmetdePrijsderNederlandse

Publieksarcheologie.

OokbuitenErfgoedLeidenstaandeontwikkelingen

nietstil.MuseumenSchoolwordtvervangendoor

meerderedoorlopendeleerlijnenophetgebiedvan

educatie zet grote stappen Educatie is een speerpunt van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Met diverse educatieve projecten bereiken we een groot deel van de jeugd en docenten in de regio. In 2012 en 2013 heeft het educatieteam enkele grote stappen gezet. We wonnen een ambassadeursprijs met de Maatschappelijke Stage en we ontwikkelden een nieuw, integraal lespakket, dat ook in de prijzen viel. Onze nieuwe organisatie en nieuwe inzichten bij de overheid op het gebied van cultuureducatie, geven ons de kans om ons educatieve aanbod te vernieuwen en te structureren.

OMDAT WIJ AL TIJDENS DE OPLEIDING KENNIS MAKEN MET DE TOEKOMSTIGE DOCENTEN, VERSTERKEN WE ONZE BAND MET HET ONDERWIJS

Leerlingen leren, ieder op hun eigen niveau, om te

gaan met oorspronkelijke bronnen uit het verleden

(Foto Luca di Tommasso)


18

cultuureducatie,zodatscholenzelfkunnenkiezenwaar

zijhetzwaartepuntwillenleggen.Ditiseenvereiste

vandeoverheidbinnenhetlandelijkeprogramma

‘CultuureducatiemetKwaliteit’.Indenabijetoekomst

zalhetlesproject‘Naardestad?’binnendeleerlijnen

‘museum’en‘tijd’gaanvallen.Daarnaastgaan

deeducatiemedewerkersaandeslagomnieuwe

programma’steontwikkelenbinnendeleerlijnen‘tijd’en

‘ikendewereld’,zodatELOeenbredecultuureducatie

kanblijvenaanbieden.

SamenmetMuseumDeLakenhalheeftELO

indeafgelopenjarenookdeelgenomenaande

MuseumJeugdUniversiteit.Inhetgevarieerdeaanbod

aankindercollegesvoor8-tot12-jarigenoverde(kunst)

geschiedenisvanLeidenenomgevingverzorgdenonze

medewerkersengastdocentencollegesmettitelsals

‘Kunjeoudegebouwenlezen?’en‘Hoevieswarende

middeleeuwen?’.

voor alle niveaus

Inhetvoortgezetonderwijssluitenweaanopde

verschillendeniveaus.Zokrijgenleerlingenuitdeeerste

klassenvanhetvmboéénbronvoorgelegd,waarbijzij

eenvoudigevragenbeantwoorden.Havistenvergelijken

enkelebronnenmetelkaarenvwo’ersdoenonderzoek

opbasisvaneeneigenvraagstellingenzoekenzelf

hunbronnen.Naastvasteprogramma’sbiedenwij

ookopverzoekmateriaalaandatpastbijeenspecifiek

onderwerpnaarwens.Programma’sdiehieruitzijn

ontstaan,zoals‘Middeleeuwen’,‘Industrialisatie’en

‘Water’kunnenvervolgensweeraangebodenwordenaan

anderescholen.

Naastheteigeneducatieveaanbodvoorhetvoortgezet

onderwijsneemtELOdeelaandeCKV-festivals

CultuursjopenKunstshot.Dezefestivalszijnbedoeld

vooralleleerlingendievoorheteerstopschoolhetvak

CultureelKunstzinnigeVormingvolgen.Opééndag

makenzijkennismethetdiversecultureleaanbodvan

Leiden.TijdenshunbezoekaanELOlerendeleerlingen

overhetverledenvandedirecteomgeving.Nahet

bekijkenvaneenfilmmetbeeldenvandestaduitde

jaren’20en’30eneendemonstratievaneenoriginele

glasnegatiefcamerauitdezelfdeperiode,gaanzijmet

eenafdrukvaneenglasnegatiefopzoeknaardelocatie

vandefoto.Eenmaalterplekkemakenzijeeneigenfoto

vanexactdezelfdeplek.Zoleertuiteindelijkiederkind

opeigenniveaudewaardevanhet(Leidse)erfgoedinte

zien.(SS&AV)

DANKZIJ EEN NAUWE SAMENWERKING MET SPECIALISTEN UIT HET ONDERWIJSVELD SLUITEN ONZE PROGRAMMA’S AAN BIJ DE NIEUWSTE ONDERWIJSKUNDIGE INZICHTEN

Het heden en het verleden komen bij elkaar tijdens een dagje

bij Erfgoed Leiden en Omstreken (Foto Luca di Tommasso)

19

Uit de vondst van een oud stukje elektriciteitsleiding in Breestraat 117 blijkt dat dit één van de eerste panden in Leiden is waar elektriciteit werd gebruikt.

Erzijnmaarweinigoudeelektrischeinstallatiesbewaardgeblevenen

erisooknietveeloverbekend.Datmaaktdeontdekkingvaneenoude

elektriciteitsleidinginBreestraat117zobijzonder.Hetgaatomeendunne

ijzerenbuismetopdebuitenzijdedenaamBergmanngestanst.Bergmann

&CouitBerlijnwasdeeersteechtefabrikantvanelektrischeleidingen.Van

binnenisdebuisgevoerdmetgeïmpregneerdepapierstroken.Dezezijn

bestrekenmeteenisolerende,slechtbrandbarestofdiezeerhardwerd.

sinds 1907 ook in Leiden

Deopmarsvanelektriciteitbegonopdewereldtentoonstellingvan1889

stadsbeeld:vroege elektra in breestraat 117

inParijs.Toenzaghetpubliekletterlijkdevoordelenvanelektrischlicht.

InLeidengingvanaf1907debestaandestedelijkegasfabriekaande

Langegrachtookelektriciteitleveren.Dathierbehoefteaanwas,werdsnel

duidelijk:eenjaarlaterwareneral204aansluitingen.

Elektriciteitwasindiebegintijdnogeenluxe.Eengoedvoorbeelddaarvan

isdecentralestofzuiginstallatieindevillavanJ.C.Zaalberg(Plantsoen

25),waarvannogrestantenaanwezigzijn.Metditsnufjeonderstreeptehij

zijnstatus.Maarookdegeplandeslagerij,inwatnucaféDeBonteKoeis,

kreegin1908elektrischlicht.Waarschijnlijkrechtvaardigdenhygiëneeneen

moderneuitstralingdekosten(zieJaarverslagMonumenten&Archeologie

2010).(EO)

ELEKTRICITEIT WAS IN DE BEGINTIJD EEN LUXE WAARMEE JE JE STATUS KON ONDERSTREPEN

Elektriciteitsleiding van Bergmann met isolatie van

geïmpregneerd papier

stad

sbee

ld



20

Bijnahonderdvrijwilligerszettenzichtegenwoordig

inomdecollectiesvanErfgoedLeidenenOmstreken

(ELO)vooriedereentoegankelijktemakenviainternet.

Zijhoudenzichbezigmethetbeschrijvenvanfoto’s,

tekeningenenprenten,hetvullenvandegenealogische

databaseenallerleivormenvaninventariseerwerk.Zo

helpenzevormelozestapelspapieromtetoverenin

interessantonderzoeksmateriaal.Zebedienendaarmee

eengroeiendegroepbelangstellendeninbinnen-en

buitenland.Nietlangerhoeftdehistoricus,genealoog,

scholierof‘zomaar’geïnteresseerdeaftereizennaar

Leiden;hijkannuvanuithuiszijnkennisverrijken.

Mededankzijdeinzetvandezevrijwilligersbeschikt

ELOnuovereengenealogischedatabasemetbijna

viereneenhalfmiljoenrecords.Datzijnmeerdanvier

miljoenmanierenomfamilieophetspoortekomen!

Dagelijkskomthiernieuweinformatiebij.Ookde

databasemetbeeldmateriaalgroeitenbevatnubijna

145.000afbeeldingen.Dezefoto’s,tekeningen,prenten

enfilmstonenderijkdomvanhetleveninonzeregio,nu

envroeger.

onverwachte bonus

Injuni2012begonmethet‘crowdsourcing’-project

MissingLinkseennieuwsoortvrijwilligerswerk.

Crowdsourcingiseeninnovatieveenlaagdrempelige

manieromviainternetsamentewerken.Inditproject

maaktenvrijwilligersthuisachterhunpc,viahetonline

platformVeleHanden,archiefstukkentoegankelijk

doorgegevensenafbeeldingentekoppelen.Voordit

projectbeschiktedegenealogischeonderzoekerwelover

degegevensuiteenbron,maarnietoverdejuiste

afbeeldingvandebetreffendepagina.Datkwamomdat

ELOvorigeeeuwalvroegmetautomatiserenbegon.

Toenwashetnognietmogelijkomrecordsdirectaan

afbeeldingentekoppelenenwasdecollectienietoptimaal

doorzoekbaar.

Elkekoppelingtussengegevensenafbeelding,levertde

vrijwilligerpuntenop.Diekunnenviawww.erfgoedleiden.nl

wordeningeruildvoorgratisscansuitdecollectie,bijvoorbeeld

vankaartenuitdeatlasBlaeu,aktes,portrettenofstadsge-

zichten.Dankzijdeenormeinzetvande‘crowd’wareneind

2012albijna79.000koppelingengelegdenishetprojectnu

albijnavoltooid.Eenonverwachtebonuswasdatditproject

zichookontpoptetoteenextraeindcontrolevanhetinvoer-

werk.Omdatdekoppelaarsgevondenfoutenkondenmelden,

wordtdedatabasenietalleentoegankelijkermaarooknauw-

keuriger.(MvA)

Al honderd jaar zetten vrijwilligers zich in voor onze archieven. Met het ‘crowdsourcing’-project Missing Links werd in 2012 een belangrijke nieuwe stap gezet. De resultaten overtroffen alle verwachtingen.

enthousiasme voor nieuw vrijwilligerswerk

ELKE KOPPELING LEVERT DE VRIJWILLIGER PUNTEN OP VOOR GRATIS SCANS UIT DE BEELDCOLLECTIE

Een enthousiaste groep vrijwilligers begon

in juni 2012 met het crowdsourcing-project

Missing Links


21

uit

gel

ich

t

nieuwsteeg 2, achter stuc verborgen verleden: deel 1

kloostermoppen en de duitse ordeChrystel Brandenburgh, André van Noort en Edwin Orsel

Dagelijks vinden er in Leiden onderhoudswerkzaamheden aan historische panden plaats. Vaak blijven deze onopgemerkt, maar soms brengen ze een verborgen verleden aan het licht. In 2012 maakten herstelwerkzaamheden aan het loszittende stucwerk van Nieuwsteeg 2 zo’n onzichtbare geschiedenis even zichtbaar. Dankzij de tevoorschijn gekomen bouwsporen, aangevuld met archeologisch, kaarten genealogisch onderzoek, kon de geschiedenis van het pand worden beschreven. In drie delen vertellen we u de ontstaansgeschiedenis van Nieuwsteeg 2, die nu weer veilig verborgen ligt achter een herstelde stuclaag.

Tijdensdewerkzaamhedenwerdenindegevelvan

Nieuwsteeg2verschillendesoortenmetselwerk

aangetroffen.Zowerdenerbakstenenuitdenegentiende

eeuwgevonden,maarookkloostermoppen(grote

bakstenenvanongeveer30cmlang)uitdedertiende/

veertiendeeeuw.Doorverschillendesoortenmetselwerk,

incombinatiemetonderzoeknaardeverschillende

historischekaarten,gaanweervanuitdathethuistwee

groteverbouwingenheeftondergaan.Inditdeelkijken

wenaardemiddeleeuwsebasisvanNieuwsteeg2.

het gebied rond de pieterkerk

HetontstaanvanhetgebiedrondomNieuwsteeg2is

nogaltijdinnevelengehuld,maarhetstaatvastdatrond

1200hierhetGravensteendoordeGraafvanHolland

Tekening van de voorgevel met daarin aan gegeven de bouwsporen en soorten

metselwerk. Linksonder met rode horizontale arcering het oudste metselwerk uit rond

1300, met daarin het oranje, niet-gearceerde deel waar het metselwerk uit de veertiende

eeuw gevonden werd, waarmee de keldertoegang werd dichtgezet

(Tekening J. van Rooden en B. Lewerissa)


22

werdgebouwd.In1268werdeenzuidelijkdeelvanzijn

land,dattenzuidenvanhetGravensteenlag,doorde

GraafafgestaanaandeDuitseOrde.Zijkregenook

hetpatronaatsrechtvandenaastgelegenPieterskerk.

Hierdoormochtenzijdepastoorvandezekerk

benoemen,ietsdatindietijdeenlucratievebezigheid

was.InhetgebiedtenzuidenvandePieterskerkvestigde

deDuitseOrdeookhetzogenaamdeDuitseHuis,

waarvanrecentdelenzijnteruggevonden.

DeexacteomvangvanhetgebiedvandeDuitseOrdeis

onbekend.Erwordtgesuggereerddathetzichuitstrekte

totaandeLangebrug,watzouinhoudendatNieuwsteeg

2inhetgebiedvandeDuitseOrdestond.Ditisechter

nietzeker.BebouwingsresteninNieuwsteeg2éninhet

naastgelegenPieterskerkhof40toneniniedergeval

aandathetperceelindezeperiodebebouwdwas.

Ookdearcheologischevondstuit1995,eendertiende-

eeuwserioleringenoverkluizingopdehoekvanhet

PieterskerkhofendeNieuwsteeg,toontditaan.

deel van de duitse orde?

Dedertiende-eeuwsebouwrestenvanNieuwsteeg2

onderstrependemogelijkheiddathetdeeluitmaakte

vanhetgebiedvandeDuitseOrde.Derestenbestonden

uiteenstukvoorgevel,eenkeldertoegang(diealvroeg

werddichtgezetmetveertiende-eeuwsbaksteen)en

dedaarachterliggendekeldersmettongewelven.

DankzijdekaartvanBastuit1600wetenwedatdeze

bebouwingsrestenbehoordentoteenlanggerektgebouw,

dattotaandehoekmethetPieterskerkhofliep.Een

dergelijkeonderkelderdevleugelzouheelgoedbij

deDuitseOrdekunnenpassen,gezienhunbehoefteuit

gel

ich

t

Links: In het midden van de foto zijn de donkerdere en kleinere

veertiende-eeuwse bakstenen te zien waarmee de voormalige

kelderingang is dichtgezet

Boven: Op de kaart van Bast uit 1600 is goed te zien dat er op de

hoek van de Nieuwsteeg en het Pieterskerkhof een langgerekte

vleugel stond (Litho P. Bast, 1600. Collectie ELO, PV329.1a)

DE VONDST VAN KLOOSTERMOPPEN UIT ROND 1300 WAS BIJZONDER, WANT ER IS VRIJWEL GEEN GEVELMETSELWERK IN LEIDEN UIT DEZE PERIODE BEHOUDEN GEBLEVEN


23

aanopslagcapaciteitvooreenwatomvangrijkere

gemeenschap.

DeloopvandevoormaligePieterskerkgrachtzouechter

tegendezestellingkunnenpleiten.DePieterskerkgracht

lieptentijdevandeDuitseOrde(deels)opdeplekvan

dehuidigeNieuwsteeg(destraatkreegpasdezenaam

nadedempingvandePieterskerkgrachtinca.1388).Het

huidigeNieuwsteeg2lagnietinhetbekendegebiedvan

deDuitseOrde,maaraandeoverzijdevandegracht.

IndiendesuggestiedathetgrondgebiedvandeDuitse

OrdetotaandeLangebrugzouhebbengelopenniet

klopt,danzoudePieterskerkgrachteenlogischegrens

kunnenzijngeweest.IndatgevalzoudeNieuwsteeg

2nietonderhetgezagvandeDuitseOrdehebben

gestaan.

HetmiddeleeuwseNieuwsteeg2,aldannietbehorend

totdeDuitseOrde,zouhaarvormbehoudentotaanhet

eindvandeGoudenEeuw.Hetpandstondeenflinke

metamorfosetewachten. uit

gel

ich

t

DOOR DE VORM VAN HET MIDDELEEUWSE HUIS EN DE AANWEZIGE KELDERS ZOU HET HUIS GOED IN HET GEBIED VAN DE DUITSE ORDE PASSEN

bewonersonderzoek 1600-1780Het middeleeuwse huis dat zichtbaar is op de kaarten van Bast en Blaeu heeft

tot ongeveer 1670 zijn vorm behouden. Dankzij verschillende waarboeken en

de kaart van Van Dulmenhorst & Dou konden de bewoners van het huidige

Nieuwsteeg 2 vanaf 1600 tot 1670 worden achterhaald.

In 1652 werd het huis omschreven als: “Een huijs ende erve staende ende

gelegen binnen deser stede aende oostsijde vande Nieuwesteech, omtrent het

Pieterskerckhof, belegen hebbende aen d’eene sijde ten noorden Sophia, Cor-

nelia ende Geertruijt van Reijgersbergen cum socio, doorgaende met gemeene

sijtmuijren, ende aen d’ander sijde ten suijden beneden de voors. Sophia,

Cornelia ende Geertruijt van Reijgersberch, mit haer poort ende gange.”

Dirck Jacobsz. van Reijgersberch1600

1628

1631

1652

1665

Erfgenamen Dirck Jacobsz.

van Reijgersberch

Ysaack de Coene, kleermaker

Jan van Leeuwen, kapitein

van de schutterij

Cornelis van Scharpenbrant,

notaris en procureur

Erfgenamen Dirck Jacobsz.

van Reijgersberch


24

opslag archieven populair bij particulieren

Het schenken en in bruikleen geven van archieven door particulieren is onverminderd populair gebleven. In totaal werd er in 2012 en 2013 meer dan 80 meter aan archieven geschonken en 316 meter aan archieven werd in bruikleen gegeven. De bruikleen van de archieven van het Sint Salvatorshofje (1423-1972) en het Sint Jacobshofje (1514-1981) behoorden onder andere tot de aanwinsten.

Ondanksdeaanscherpingvanderegelsmetbetrekking

totdefysiekeoverdrachtvanparticulierearchievenin

2013,bleekeenbeleidswijzigingnietnodig.Denieuwe

regels,dieervoormoetenzorgendatdearchieven

wordenontdaanvanduplicaten,metalendeeltjesen

geordendwordenaangeleverd,zorgdennietvooreen

teruggangvannieuweaanwinsten.In2012werd61

meterparticulierarchiefgeschonkenen91meteraan

archiefbescheideninbruikleengegeven.In2013wasdit

respectievelijk20,40meteren225meter.

Eenbijzondereaanwinstwasdebruikleenvande

archievenvanhetSintSalvatorshofje(1423-1972)enhet

SintJacobshofje(1514-1981)inmaart2012.Dearchieven

zijninclusiefdeprivéstukkenvanGomarusvan

CraeyenboschenPauwelsClaeszdeGoede,destichters

vanbeidehofjes,overgedragen.Tijdensdeinventarisatie

zijnookuniekestukkenbetreffendehetBarbarahofjein

Leidenaangetroffen.(MLZ)

ONDANKS DE STRENGERE REGELS VOOR FYSIEKE OVERDRACHT BLEVEN PARTICULIEREN HUN ARCHIEVEN AANBIEDEN

De toegangspoort van het Sint Jacobs-

hofje aan de Doezastraat 25

(Glasnegatief eind 19e eeuw. Collectie

ELO, GN002696)

25

stad

sbee

ld

stadsbeeld: markante herinnering aan landelijk leiden

DeschoorsteenaandeVliststraatwasooitonderdeel

vandetuinderijvandefamilieDeKoning.Dit

bedrijf,gespecialiseerdindeteeltvangroenten,was

éénvandeveleland-entuinbouwbedrijveninde

Roomburgerpolder.Vanafdejarennegentigvande

vorigeeeuwkwamhierdewoonwijkRoomburgtot

ontwikkeling.InopdrachtvandegemeenteLeiden

werddeschoorsteendezezomergerestaureerddoor

schoorsteen-enovenbouwbedrijfHarmMeijerB.V.

uitzonderlijk exemplaar

Tijdensderestauratiewerddeschoorsteen

gedocumenteerddoorErfgoedLeiden&Omstreken

(ELO).Hieruitkwamnaarvorendatdeconstructievan

deschachtbestaatuiteenbuitenschilvanbetonnen

radiaalsteneneneenbinnenschilvanbeton.Datis

uitzonderlijk,wantzulkeradiaalstenenzijndoorgaans

vanbaksteen.Indebinnenschilisopongeveereenderde

hoogteeenspouwgespaard,vermoedelijkvoorventilatie

omdebinnenschiltekoelen.Detopvandeschoorsteen

wasinslechtestaat.Daaromisdie,netalsdemarkante

ijzerentrekbanden,geheelvernieuwd.Destenenzijn

destijdsdoordetuinderzelfgevormd.Voorhetmaken

vandenieuwestenenheeftdeaannemerzijnvoorbeeld

gevolgd.Overdeouderdomvandeschoorsteenisalleen

bekenddatdezewaarschijnlijkindejarentwintigis

gebouwd.(JvR)

Van de vele tuinderijen vroeger in Roomburg resteert alleen een schoorsteen. De schoorsteen, opgetrokken uit betonnen radiaalstenen, is in de zomer van 2012 hersteld.

DE BETONNEN RADIAALSTENEN MAKEN DEZE SCHOORSTEEN BIJNA UNIEK IN NEDERLAND

Tijdens de restauratie werd de schoorsteen

zorgvuldig gedocumenteerd door ELO

Alleen deze gerestaureerde schoorsteen herinnert nog aan de vele

tuinderijen in Roomburg

26


historische kleuren en winkelpuien en versterken het leidse stadsbeeldMonique Roscher

Het winkelpuien- en kleurenproject van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) heeft, in combinatie met de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld (SHS), ook in 2012 en 2013 geleid tot een versterking van het historisch stadsbeeld.

InLeidenzijnnogverscheidenehistorischewinkelpuienbewaardgebleven.Achterlateraangebrachtebetimmeringen

gaanooknogvaakrestenvanoorspronkelijkepuienschuil.Omdezewinkelpuienweertevoorschijntehalenof

verdwenenexemplarentereconstrueren,startteonzeorganisatiein2009hetwinkelpuienproject.Hiermeewilde

gemeenteLeidendebeeldkwaliteitvandehistorischebinnenstadversterken.

NaastwinkelpuienrichtELOzichookaleenaantaljarenophetterugbrengenvanhistorischekleureninhetstadsbeeld.

DeSHSiseenbelangrijkestimulansomresultatenteboeken.Dezesubsidieregelingvoorzietookinhetherstelvan

monumentaleonderdelenindeopenbareruimteenhetaanbrengenvanpassendegevelreclame.

Aandehandvaneenaantalvoorbeeldenzijndebehaalderesultatengoedinbeeldtebrengen.

VEEL OORSPRON-KELIJKE PUIEN ZIJN IN DE LOOP DER JAREN GEWIJZIGD OF VERBORGEN GERAAKT ACHTER BETIMMERINGEN

Cobetstraat 47: kleurmetamorfose in een woonwijkSteeds meer particulieren maken gebruik van de Subsidieregeling Historisch

Stadsbeeld om hun pand in historische kleuren te laten schilderen.

Cobetstraat 47 ligt in de zogenaamde ‘Zuidelijke Schil’, het gebied tussen

Zoeterwoudsesingel en Burggravenlaan, ten zuidoosten van het centrum. Dit

gebied is sinds 2011 een beschermd stadsgezicht. Het huis maakt deel uit van

een karakteristiek dubbel woonhuis uit de jaren twintig van de vorige eeuw.

kleurentrapjes

Voor een goed kleuradvies diende er eerst onderzoek gedaan te worden naar

de oorspronkelijke kleur. Met een scalpelmesje kon de kleurenonderzoeker

oude verflagen blootleggen in zogenoemde ‘kleurentrapjes’. Deze geven

een mooi overzicht van de kleurontwikkeling door de tijd heen. Omdat er in

het verleden veel weg gekrabd en/of kaal gehaald is, gaven niet alle trapjes

duidelijke informatie. In vergeten hoekjes kon echter toch voldoende kennis

worden vergaard voor een compleet kleurbeeld. Opvallend was dat de op

bepaalde plaatsen aangetroffen kleur groen ook in het interieur van het

huis is terug te vinden, onder andere als originele kleur de zoldertrap. Het

onderzoek leidde uiteindelijk tot een kleuradvies waardoor Cobetstraat 47 een

ware kleurmetamorfose kon ondergaan.


27

Nieuwe Rijn 32: van confectiemagazijn tot ijssalonEen van de winkelpuien waar het herstel van de historische winkelpui zorgde

voor een compleet andere uitstraling van pand en straatbeeld is Nieuwe Rijn

32. Tot twee jaar geleden was het een sport- en reiskledingwinkel, maar in

2012 kreeg dit winkelpand een nieuwe gebruiker die er een luxe ijssalon wilde

vestigen. De gemeente had al eerder onderzoek laten doen naar de historische

winkelpui en die bleek goed aan te sluiten bij de gewenste uitstraling van de

‘gelateria’. Mede dankzij de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld besloot de

pandeigenaar tot herstel van de negentiende-eeuwse pui.

confectiemagazijn

De negentiende-eeuwse pui van Nieuwe Rijn 32 is te zien op oude foto’s.

In deze periode diende de pui als het visitekaartje van het bekende Leidse

confectiemagazijn Cahen. In de loop der tijd heeft de pui plaats gemaakt voor

Nieuwe Rijn 32, na het herstel van

de historische winkelpui in 2012

Links: De oorspronkelijke kleur werd aangetroffen bij onderzoek op één van de luiken aan de buitenkant. Bij vergelijking met de Leidse kleurstalenkaart blijkt

deze kleur overeen te komen met de kleur ‘oudgroen’ (nr. 44) (Foto Conserf Monumentenzorg) Boven links: Het huis voor het terugbrengen van historische

kleuren in 2008 (Foto Conserf Monumentenzorg) Boven rechts: Cobetstraat 47 na het terugbrengen van historische kleuren (Foto Gé Devilé)

HET TERUGBRENGEN VAN EEN HISTORISCHE WINKELPUI IS NIET ALTIJD TOT IN DETAIL MOGELIJK


28

een vlak aanzicht gedomineerd door een gevelbrede beplating met reclame. Het herstel van de negentiende-eeuwse

pui laat zien wat voor effect dit heeft, niet alleen op de winkel zelf, maar ook op de directe omgeving.

wildplassen

Het terugbrengen van een historische winkelpui is niet altijd tot in detail mogelijk. De eisen van deze tijd en de

specifieke wensen van de gebruiker moeten worden meegenomen in de keuzes bij het herstel. Een aspect dat daarbij

vaak een rol speelt is de toegang tot de bovengelegen woning(en). Vroeger bewoonde de winkelier deze vaak zelf

en kon de toegang zich dus prima in de winkel bevinden. Tegenwoordig moet de toegang tot de bovenwoning(en)

apart staan van de winkel, zo ook bij Nieuwe Rijn 32. Uiteindelijk is de toegang tot de bovengelegen appartementen

op een bevredigende manier opgenomen in de pui via de rechter deurpartij. De oorspronkelijke middenportiek is

niet teruggekeerd in verband met het aantrekken van vervuiling en wildplassen. Om het effect te behouden, zijn de

middelste deuren van Nieuwe Rijn 32 wel enigszins teruggelegd.

Leidse winkelassen: Breestraat en HaarlemmerstraatIn 2012 en 2013 heeft het onderzoek naar winkelpuien zich met name gericht op de Breestraat en de

Haarlemmerstraat. Bouwhistorisch onderzoek, ontwerpen en visualisaties laten zien wat de mogelijkheden zijn voor

het terugbrengen van historische winkelpuien in dit winkelgebied. Hierbij wordt samengewerkt met de collega’s van

het Team Juridische Handhaving en Bouwtoezicht. Waar Handhaving illegale wijzigingen aan winkelpuien constateert,

kan Erfgoed Leiden en Omstreken de mogelijkheid tot herstel van de historische winkelpui met behulp van de

Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld stimuleren. Daarnaast nemen winkeliers ook zelf initiatief om hun winkelpui

terug te brengen in historische staat.

Links: Reclame voor de winkel voor de winkel van M. Cahen aan de Nieuwe Rijn 32 (Affiche uit 1884. Collectie ELO, PV31375.10)

Links: De Breestraat met een visualisatie van de

historische winkelpuien op nr. 155 (voorgrond, Wibra) en

159 (pui met blauwe tegels) (Visualisaties Vlaardingerbroek

en Wevers) Rechts: Aanzicht Prinsessekade met de

entree van de Haarlemmerstraat. De visualisatie laat de

historische puien aan de Prinsessekade zien (Visualisatie

Architektenburo Veldman Rietbroek Smit)

VISUALISATIES TONEN HET EFFECT VAN HERSTEL VAN HISTORISCHE WINKELPUIEN


29

welhetDuitseHuisgenoemd,indeKloksteeg.De

ordeinLeidenwaseenonderafdelingvandeBalijevan

Utrecht.HoeweldeDuitseOrdeallanggeledenuitde

stadisverdwenen,verleentzehiernogsteedsfinanciële

hulp,ondermeeraandePieterskerk.(EO)

BouwhistoricivanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO)

stuitteninKloksteeg27opmuurdelenvanvermoedelijk

decommanderijvandeDuitseOrde.Inditoude

stadsdeelhielddezemachtigegeestelijkeridderordeooit

domicilie.Kloksteeg27iseensmaldwarshuismettwee

bouwlagen.Opdeeersteverdiepingbevindenzichinde

achtergevelenlinkermuurbakstenenuitwaarschijnlijk

dedertiendeeeuw.Hetgaatomkloostermoppen:flinke

bakstenenvanongeveer30cmlang,15cmbreeden

8cmdik.ZezijngemetseldinVlaamsverband,wat

betekentdatafwisselenddekorteenlangekantzichtbaar

is.EerderwerdenalinhetnabijgelegenGravensteenen

deabdijkerkinRijnsburgbakstenenuitdetwaalfdeeeuw

aangetroffen.Datzijndeoudstbekendebakstenenvan

Nederland(zieJaarverslagMonumenten&Archeologie

2011).

graaf floris V

DeDuitseOrdeontstondin1189alseenorganisatie

vanriddersenbroedersdiehielpendeheiligeplaatsen

inPalestinatebeschermenenziekenengewonden

teverzorgen.NadeDerdeKruistochtvolgdeeen

periodevanexpansieinEuropa.Deaanwezigheidvan

deordeinLeidengaatterugtot1268.Toenschonk

graafFlorisVeenstukgrondinhetcentrumenwerd

hetpatronaatsrechtvandePieterskerkaandeorde

overgedragen.Korternaverreesdecommanderij,ook stad

sbee

ld

stadsbeeld: oude muurdelen duitse huis aangetroffen

In de Kloksteeg zijn muurdelen aangetroffen van vermoedelijk de commanderij van de Duitse Orde, een van de vroegste stenen gebouwen in Leiden. De delen dateren waarschijnlijk uit de dertiende eeuw.

Onderdeel van de restauratie van Kloksteeg 27

was het terugbrengen van de historische kleuren

op de gevel

De gevonden muurdelen bestaan uit kloostermoppen gemetseld in Vlaams verband

DE AANWEZIGHEID VAN DE DUITSE ORDE IN LEIDEN GAAT TERUG TOT 1268


30

Uitheteerstedeelvandereekswerdduidelijkdat

opdeplekvanhethuidigeNieuwsteeg2eengroot,

middeleeuwshoekpandstond.Ditwasafteleiden

vandehistorischekaartvanBast,maarookaande

middeleeuwsekloostermoppendieinhetonderste

gedeeltevandehuidigegevelaanwezigzijn.Bovendit

middeleeuwsegedeeltewerdmetselwerkgevondendat

gedateerdkanwordenindezeventiendeeeuw.Inditdeel

zoekenwedeoorsprongvandezerestenuitdeGouden

Eeuw.

achter het stucwerk

Dezeventiende-eeuwsestructurenindegevelkonden

duidelijkwordenherkendtijdensdewerkzaamheden.

Devormvandegemetseldebogen,desoort

bakstenenendetoepassingvanklezoren(kleinekwart

uit

gel

ich

t


klezoren en trapgevelsAndré van Noort en Edwin Orsel


Tekening van de voorgevel met daarin aan gegeven de bouwsporen en soorten

metselwerk. De bruin gekleurde delen in het linkerpand (de klezoren en de

bogen) en het oranje gedeelte in het rechterpand zijn in de huidige gevel (op de

oorspronkelijke plek) bewaard gebleven (Tekening J. van Rooden en B. Lewerissa)


31

baksteentjes)alshoekoplossinginhetmetselverband,

zijntyperendvoordezetijd.Inbeidedelenvanhet

pandzijnzeventiende-eeuwserestengevonden,maar

waarschijnlijkishetlinkerdeeleerderverbouwddanhet

rechterdeel.

Denieuwetrapgevelvanhetlinkergedeeltevanhet

huidigeNieuwsteeg2kwamopdeplekvaneendeel

vandemiddeleeuwsevleugel.Dezenieuwbouwwerd

bovenophetmetselwerkvanoudevleugelgeplaatst,

waardoordekloostermoppenbehoudenbleven.Van

dezeverbouwingzijnenkeldegemetseldebogenende

klezorenindehuidigegevelbewaardgebleven.Hetwas

waarschijnlijknietdeenigeingreepinditdeelvanhet

pand.Uiteerderbouwhistorischonderzoekbleekdat

achterdenieuwbouwopdemiddeleeuwsekelders,in

dezeperiodeookeentweelaagsachterhuisisgebouwd.

Hetrechterdeelvanhethuiswerdinhetgeheel

nieuwopgetrokken.Ditkanwordenopgemaaktuit

hetmetselwerk,maarookdoornieuwemoer-en

kinderbintbalklagendieterhoogtevantweebouwlagen

aanwezigzijn.Omdatdezenieuwbouwbrederwas

dandevoormaligesteegenhetkleinehuis,moest

eendeelvandemiddeleeuwsevleugelplaatsmaken.

Hierdoorwerdhetrechtertongewelftotongeveer

halverwegeingekort.Detrapgevelgingietsoverde

gevelvanhetlinkerpandheenkragen,wateropwijst

datbeidebouwdelenvandezelfdeeigenaarwaren.

Hetzeventiende-eeuwsemetselwerkvandeeerste

verdieping,dezolderendetrapgevelzijnbewaard

geblevenindehuidigegevel.Hiertoebehorenookde

klezoren. uit

gel

ich

t

Op de kaart van Blaeu uit 1649 heeft het pand nog

haar middeleeuwse vorm (Kopergravure J. Blaeu, 1649.

Collectie ELO, PV351A)

DE NIEUWE GEVEL WERD GEBOUWD OP DE MIDDELEEUWSE FUNDERING

kaart en mens

DetweetrapgevelsvanhethuidigeNieuwsteeg2

zijnvoorheteerstzichtbaaropdekaartvanHagen

uitcirca1670.Ookhetpandopdeplekvanhet

huidigeNieuwsteeg4isafgebeeldmeteentrapgevel.

Tevensisteziendaternogslechtseendeelvande

(ietsgemoderniseerde)middeleeuwsevleugelis

overgebleven.OpdekaartvanBlaeu,zo’ntwintigjaar

eerder,isdeoudesituatienogingetekend,waaruitblijkt

dattussen1649en1670hetkleinepandendesteeg

plaatshebbenmoetenmakenvoordenieuwbouw.

Uithetbewonersonderzoekvanheteersteartikeluit

dereeks,bleekdatDirckJacobsz.vanReijgersberchen

zijnerfgenamentotiniedergeval1665hetlinkerdeel

vandemiddeleeuwsevleugel,desteegenhetkleine

huisjeinbezithadden.Hetrechtergedeeltewasin1652

inhandengekomenvanCornelisvanScharpenbrant,

notarisenprocureur.Vervolgonderzoeknaarde

bewoners(ziekader)laatechterziendatdeerfgenamen

VanReijgersberchin1665hundelenverkochthebben.

Hetlinkerdeelvandemiddeleeuwsevleugelgingnaar

JanHenricxsz.SchinckelenMatheusvanBerendrecht,

terwijldesteegenhetkleinehuiswerdengekochtdoor

Hagen tekende in 1670 voor het eerst op de plek

van Nieuwsteeg 2 twee trapgevels (Kopergravure

C. Hagen, 1670. Collectie ELO, PV363A2c)


32

CornelisvanScharpenbrant.Doordezeaankoopkreeg

VanScharpenbranthetgeheleperceelvanhethuidige

Nieuwsteeg2inhanden.

Dankzijhetkaart-,gevel-enbewonersonderzoekkunnen

weachterhalenwiedeverbouwingheeftgedaan.Uit

hetkaartonderzoekblijktdatdeverbouwingtussen

1649en1670moethebbenplaatsgevonden;dankzij

hetgevelonderzoekisachterhaalddatdegevels

elkaaroverkragenenduswaarschijnlijkééneigenaar

hadden;enhetbewonersonderzoekleertonsdatVan

Scharpenbrantin1665hethelepandinhandenkreeg.

HetisdaardoorwaarschijnlijkdatVanScharpenbrant

tussen1665en1670verantwoordelijkisgeweestvoor

deverbouwing.Detrapgevelsdiewerdenaangebracht,

zoudendienstdoentotdevolgendeverbouwing,aanhet

eindvandeachttiendeeeuw.uit

gel

ich

t

De zeventiende-eeuwse bogen waren duidelijk zichtbaar in de gevel

bewonersonderzoek 1665-1780De nieuwe trapgevel van Nieuwsteeg 2, die zichtbaar is op de kaart van

Hagen, heeft iets meer dan honderd jaar dienst gedaan. Wie er woonden

achter deze zeventiende-eeuwse gevel, kon worden achterhaald dankzij

verschillende waarboeken.

In 1670 werd het huis in het waarboek omschreven als: “Een huijs ende erve

staende ende gelegen binnen deser steede aen ’t Ste. Pieterskerckhoff op den

hoeck van de Nieuwesteeg belent aen d’eene sijde Cornelis van Scharpenbrant

notaris ende procureur alhier, ende aen d’ander sijde den ingang van Pieter

Gerritsz. Specks hoffge streckende tot achter aen denselven hoff.”

Jan Henricxsz. Schinckel,

timmerman, en Matheus van

Berendrecht

Guilljaem Riket

mr. Pieter van der Maersche, bij

onwillig decreet gekocht voor

1.230 gulden

Lotharius Zumbach van Coesfeld

1665

1670

1682

1695

1765

1780

Cornelis van Scharpenbrant,

notaris en procureur, en erfgenamen

Simon de Leeuw (voor 3.350 gulden)


33

stad

sbee

ld

stadsbeeld: renaissance balkschilderingen in kloksteeg 6

Groot was de verrassing toen bouwhistorici in Kloksteeg 6 op balkschilderingen uit circa 1600 stuitten. Zulke decoraties zijn zeldzaam in Leiden. De herkomst ervan is vooralsnog onbekend.

InKloksteeg6troffendebouwhistoricivanErfgoedLeidenenOmstreken

(ELO),zoalsverwacht,samengesteldebalklagenaan:eenreeksgrotebalken

metloodrechtdaaropkleinebalkendiedevloerdragen.Dezebalklagen

warenechterniettevindenindeachterkameropdebeganegrond.Hier

bleekeenenkelvoudigebalklaagvanmiddelzwarebalkenaanwezig.Vijfvan

diebalkenzijnokerkleuriggeschilderd,deanderezijnruw.Tothungrote

verrassingontdektenzeopeenervaneengedeeltevaneendecoratieve

schilderinguitdeRenaissance.Deschilderingistotovereenlengtevancirca

50cmzichtbaar.

uit de losse hand geschilderd

Hetmotiefaandesmalleonderkantvandebalktoonteendoorlopende

reeksvansymmetrischvlechtwerktussentweebiezen.Hetisokerkleurigen

aangebrachtopeendonkereondergrond.Aandebrederezijkantenvande

balkiseendoorlopendereeksvan‘beslagwerk’zichtbaar,olijfgroenopeen

donkergroeneondergrond.Beidemotievenhebbeneenzekeregrofheiden

lijkenuitdelossehandtezijngeschilderdopbasisvaneensjabloon.

Opgrondvandekleurenenmotievendaterendebouwhistoricide

schilderingrond1600.Datsluitwonderwelaanbijdedateringvanhetpand

opgrondvanbouwhistorischonderzoek.Maardatgarandeertnognietdat

devijfbalkenvanhetbeginafaanaanwezigwaren.Demixvantweetype

balklagenspreektdatooktegen.Uitnavraagblijktdatdebalkentijdenseen

restauratiein1977doordeaannemerzijngeplaatst,endusnietuithetpand

zelfafkomstigzijn.Waarzedanwelvandaankomen,enofdatvanbinnen

ofbuitenLeidenwas,ishelaasnietbekend.Hoedanook,eendergelijke

schilderingisinLeidennogmaarsporadischaangetroffen.(JvR)

DE DATERING VAN DE KLEUREN EN MOTIEVEN SLUIT AAN BIJ DIE VAN DE BOUWHISTORIE

De schilderingen zijn tot over een lengte van circa 50 cm zichtbaar


34

laagdrempelig

TijdensdeMaatschappelijkeStage(MaS)maken

leerlingeninhetvoortgezetonderwijskennismetde

toegevoegdewaardevanvrijwilligerswerk.ELOspeelt

daarmetdiversestagevormenopin.Datpastbijde

maatschappelijkeverantwoordelijkheidvaneenpublieke

instellingendetaakomzoveelmogelijkmensen

bekendtemakenmetdecollecties.Daarnaastvormen

deverhaleneenwelkomeaanvullingopdecollectie.

Indeprojectenlopenvmbo-,havo-envwo-leerlingen

individueel,pertweetalofalsgroephunstagebijonze

organisatie.Hettakenpakketwordtsamenmetdeschool

endestagiairvastgesteld.

Watdejuryvandeprijsmetnamewaardeerde,isdat

ambassadeurschapnietzitingrotegebarenofveel

middelen,maarlaagdrempeligkanzijnenpassend

bijdeeigenorganisatiedoelen.Hetprijsgeldvan

€ 2000,-moestwordenbesteedaanMaS-projecten

binnendeinstelling.Vaneendeelvanhetgeldbracht

educatiefmedewerkerSusanSuèrhetboekje‘MaSsaal

naarhetArchief’uit,datenthousiastedeelnemersaan

destageprojectenaanhetwoordlaat.Hiermeewil

zejongeren,ouderen,lerarenenarchiefmedewerkers

warmmakenvoormaatschappelijkestagesin

archiefinstellingen.Hetovergeblevengeldwordtbenut

voordeverankeringvandeMaSbijErfgoedLeidenen

Omstreken.(AV&SS)

prijs voor stageprojecten

Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) won met zijn maatschappelijke stageprojecten de MaS Ambassadeursprijs Erfgoedsector.

Middelbarescholieren,bejaardenenarchievenzijn

geenvoordehandliggendecombinatie.Maarinhet

maatschappelijkestageproject‘VerhalenvanVroeger’

vanErfgoedLeiden,gaanzeperfectsamen.Scholieren

interviewenbewonersvanverzorgingshuizenen

doenarchiefonderzoek.Metdeverzameldeverhalen

enarchiefbeeldenmakenzijpostersdieworden

tentoongesteld.Zowordenjongerenenouderenop

eenspeelsemanierbijelkaarenhungezamenlijke

geschiedenisbetrokken.

Links: In ‘Verhalen van Vroeger’ interviewen scholieren bewoners van verzorgingshuizen

Rechts: Het eindresultaat wordt met goedkeuring bekeken door de geinterviewde

JONGEREN EN OUDEREN WERDEN BIJ ELKAAR EN HUN GEZAMENLIJKE GESCHIEDENIS BETROKKEN


35

Aanderealisatievaneenambitiealshierboven

gaatveeldenkwerkvooraf.In2012iseenbelangrijk

tussentijdsresultaatgeboektindevaststellingvaneen

nieuw‘Informatiebeleidsplan’datzichrichtteopalle

erfgoedcollecties.Belangrijkeuitgangspuntenzijnhet

zoveelmogelijkvrijbeschikbaarstellenvaninformatie,

eenpresentatiedierekeninghoudtmethettype

doelgroep,hetbetrekkenvangebruikerso.a.doorze

medeproducenttemaken,flexibiliteitenduurzaamheid.

de eerste stappen

Inhetkadervandegenoemdeuitgangspuntenwaren

erin2012tweevermeldenswaardigeontwikkelingen

waarbijELObetrokkenwas.Deeerstedaarvanwas

hetafstudeeronderzoekvanNathalieSchouten

aandeHaagseHogeschool,datzichrichtteopde

gebruiksvriendelijkheidvanwww.archiefleiden.nl.Dit

resulteerdeineenaantalconcreteaanbevelingen,

zoalso.a.hetaanbiedenvanverwantezoektermen,het

ondersteunenvangebruikersmetinstructievideo’sen

hetcreërenvaneenkaartinterface.Dezeaanbevelingen

wordenallemaalverwerktindein2014telancerensite

vanErfgoedLeiden.

DetweedeontwikkelingwasdedeelnamevanELO

aande‘CommunityofPracticevoorOpenData’,

eensamenwerkingsverbandvanzevenverschillende

expertsophetgebiedvandigitaalarchiefbeheer,onder

leidingvanDigitaalErfgoedNederland(DEN).De

samenwerkingresulteerdeineenstappenplanvoor

archiefinstellingendatmedio2013gepresenteerd

werdennegenopeenvolgendestappenbevat,van

eerstcreërenvandraagvlaktotdeevaluatienade

implementatie.GedurendedittrajectdeedELOzelfal

denodigeervaringopmethetbeschikbaarstellenvan

haarinformatiealsOpenData.Intwee‘hackathons’

(bijeenkomstenwaarinhetveldvanontwikkelaarswerd

digitale beschikbaarstelling van de collecties – werk in uitvoering en tussentijdse resultaten

Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zet zich al jarenlang in om zoveel mogelijk gegevens uit haar archiefcollecties digitaal beschikbaar te stellen. Nu die collecties recentelijk aangevuld zijn met archeologische informatie en informatie over historische gebouwen en stedelijke structuren in Leiden, is de gezamenlijke ontsluiting via het internet voor ELO een absoluut speerpunt. We lopen daarin graag voorop, liefst in samenwerking met andere partijen in Nederland en Europa.

IN TWEE ‘HACKATHONS’ WERDEN NIEUWE TOEPASSINGEN ONTWIKKELDDE GEZAMENLIJKE ONTSLUITING VAN DE COLLECTIES VIA HET INTERNET IS VOOR ELO EEN ABSOLUUT SPEERPUNT

Creative Commons is een licentiesysteem dat

ervoor zorgt uw werk vrij gebruikt kan worden

door anderen, maar dat u wel uw rechten

behoudt. Dit is ook één van de ideeën achter

Open Data


36

uitgedaagdnieuwedingentedoenmetdedatavanELO

zonderenigebeperkingen)werdennieuwetoepassingen

ontwikkeld.Zowordterbijvoorbeeldfrequenten

geautomatiseerdoverwillekeurigestukkenuitdeWO

IIcollectiegetwitterdenwordtdegenealogischedata

vanELOgecombineerdmetanderegenealogischedata

ontslotenmetnieuwezoekmogelijkheden.

erfgoed leiden en omstreken 2.0In2013organiseerdeErfgoedLeidensamenmetArchief

2.0eendrukbezochtemiddaginLeidenoverhetbeleid

rondomcookies.Deaanleidingwasde‘Cookiewet’,

diehetvoorerfgoedinstellingeno.a.moeilijkermaakt

omzichttehoudenop(deachtergrondvan)haar

digitalebezoekers.ELOwerktein2013ookmeeaanhet

EuropeseAPEx-project.Halverwegehetjaarwerdenalle

(ruim700)archiefinventarissenvanELOgepubliceerd

ophetArchivesPortalEuropevanhetproject.Datwas

bijzonder,omdatditportalaanvankelijkalleenbedoeld

wasvoorhetgecombineerdbeschikbaarstellenvan

archiefinformatievannationalearchieven.Mededoor

dedeelnamevanonzeorganisatieaaneenpilotbinnen

hetproject,diebedoeldwasomtetestenofookkleinere

archiefinstellingenleverancierzoudenkunnenzijn,isnu

deweggeopendvoorhetontsluitenvannogveelmeer

(regionale)archiefinformatieviaditEuropeseportaal.

TotslotwasELOintensiefbetrokkenbijhetnationale

project‘Erfgoed&Locatie’vandeDEN.Inditproject

wordteengeo-semantischeinfrastructuurmetservices

ontwikkeldvoorhetbredecultureelerfgoedveld.Binnen

hetprojecttrokELOdepilot‘geovocabulaires’.Het

projectmoetleidentotdecreatievangeotoolsdie

verschillendesoortenhistorischecollectiesverder

helpengezamenlijkteontsluitenenteverrijken.Ditsluit

zeergoedaanbijdeambitiesdieErfgoedLeideninhaar

Informatiebeleidsplanverwoordheeftenhetisdanook

deverwachtingdaterindekomendejarennoggrote

resultatenopditterreingeboektgaanworden.

(MA&WH)

De website van het Regionaal Archief Leiden werd getoetst op

gebruiksvriendelijkheid

37

Leiden is echt een stad van ontdekkingen. Achter de onopvallende gevel van Haarlemmerstraat 164 werd een bijzondere kapconstructie aangetroffen.

Datmonumentaalnietaltijdheeloudhoefttezijn,

bewijsthetdakvanHaarlemmerstraat164.Hierisbegin

twintigsteeeuweenconstructieaangebrachtvanijzeren

vakwerkspantenmethalfrondevorm.Dittypespantisin

Nederlandweinigtoegepast,erzijnslechtstweeandere

voorbeeldenbekend.Devollediguitvoeringinijzeris

echteruniek,enbuitendelandsgrenzenvermoedelijk

ook.Hetnieuwe,deelsinglasuitgevoerdedakwas

onderdeelvaneengroteverbouwingdiedoordefirma

Biesiotwerduitgevoerdindejaren1900-1910.Deze

banketbakkerijwasindeeerstehelftvandetwintigste

eeuwalombekendindestad.Vandezevenwinkelswas

Haarlemmerstraat164debelangrijkste.Hierwasaande

achterzijdeookdebakkerijgevestigd.

gemeentelijk monument

Tijdenseenlatereverbouwingvanhetpandin1953

isweinigvanhetkarakteristiekeinterieurbehouden

geblevenenindejarenzeventigwerddegevel

vervangen.Deoorspronkelijkekapconstructiedreigde

in2012ooktesneuvelen,maarditwerdvoorkomen.

Terbeschermingvandezeldzameenbijzondere

kapconstructiewerdHaarlemmerstraat164in2012

aangewezenalsgemeentelijkmonument.(JvR&ESta) stad

sbee

ld

stadsbeeld: de erfenis van banketbakkerij biesiot

Links: De ijzeren kapconstructie

bestaat uit halfronde vakwerkspanten

met trekstaven die samenkomen in een

centrale knoopplaat

Rechtsboven: De kap buiten van de

achterkant gezien

Rechtsonder: Doorsnede van de

oorspronkelijke situatie met de

kapconstructie. Aan de achterzijde van

het pand was een hoge, open ruimte met

galerijen langszij (Bouwtekening archief

Bouw- en Woningtoezicht, 1953)

DIT TYPE DAKSPANT IS IN NEDERLAND WEINIG TOEGEPAST EN DAARDOOR ZEER ZELDZAAM


38

uit

gel

ich

t

Dezeventiende-eeuwsetrapgevelvanNieuwsteeg2heeftmeerdanhonderd

jaardienstgedaan.Onderinvloedvandeveranderendemodewerdenvanaf

deachttiendeeeuwdebakstenentopgevelsgemoderniseerdtotlijstgevels.

OokNieuwsteeg2ondergingditlot.Naastdezeverbouwinghebbenernog

verschillendemoderniseringenplaatsgevondeninhetpand.Inditdeelkijken

wehoehetpandhaarhuidigeuiterlijkheeftgekregen.

Van trap naar lijst

DeveranderendemodezorgdeervoordatveleLeidsetrapgevelssneuvelden.

Detrapgevelvanhetrechtergedeeltevanhetpandverdweenvermoedelijk

in1781.Dezedatumisbekenddankzijbewaardgeblevenontwerpen

vanbehangschilderingen,gemaaktdoordebekendeAmsterdamse

behangschilderJurriaenAndriessen.Dezeontwerpenwarenbedoeldvoor

indevoorkameropdebeganegrondvanhetpandenblijkenonderdeelvan

eengrondigemoderniseringtezijngeweest.Wantnaasthetwijzigingen


moderniseringen en het stucwerkAndré van Noort en Edwin Orsel


Tekening van de voorgevel met daarin aan gegeven de bouwsporen en soorten metselwerk. De

aanvullingen van de trapgevel, links- en rechtsboven in het rechterdeel, stammen uit de verbouwing van

1781. De lichtoranje delen in het linkerdeel en de lichtbruine delen op de begane grond en boven de ramen

van het rechterdeel, stammen uit de verbouwing van eind negentiende eeuw

(Tekening J. van Rooden en B. Lewerissa)

39

vandetrapgevelineenlijstgevel,werdenerinterne

moderniseringenenafwerkingeninhetpanduitgevoerd.

Tevenskwamereennieuwedwarseachtervleugelmet

eenlijstgevelgerichtopdetuin.

Uithetonderzoekkwamnaarvorendatdestenenuitde

trapgevelzijnhergebruikttijdensdezeverbouwing.Met

debakstenendievandetopafkomstigwaren,werden

deonderliggendetrappenaangevuldtoteenhorizontale

lijstgevelmetkroonlijst.Doorhetgebruikvandezelfde

baksteenwasdezewijzigingnauwelijkszichtbaarvoor

debouwhistorici.Hetresultaatvandeverbouwingen,

waartoewaarschijnlijkdeopdrachtwerdgegevendoor

denieuweeigenarenImminckenNoordziek,waseen

fraaigelegenenstatigachttiende-eeuwswoonhuis.

einde aan de middeleeuwse vleugel

Waartijdensdeverbouwingenaanheteindevande

zeventiendeeeuwaleendeelvandemiddeleeuwse

vleugelmoestwijken,werdderestookergenstussen

1786en1823afgebroken.Datdesloopvande

middeleeuwsevleugelindezeperiodeplaatsvond,

wetenwedankzijkaart-enbewonersonderzoek(zie

kader).Delaatstekeerdatdemiddeleeuwsevleugelin

dewaarboekengenoemdstaat,istijdensdeverkoop

ervanin1786.Imminckverkochtdestijdszijndeelaan

Noordziek,waardoorhijhetgehelemiddeleeuwse

perceelinbezitkreeg.Opdekadastralekaartuit1823is

devleugelechterinzijngeheelverdwenenenstaatalleen

noghethuidigeNieuwsteeg2overeind.

Voorhetlinkergedeeltevanhethuidigepand,dat

grensdeaandeverdwenenmiddeleeuwsevleugel,vond

Op de kadastrale kaart van W.J. van Campen uit

1823 is de middeleeuwse vleugel in zijn geheel van

de kaart verdwenen (Tekening W.J. van Campen,

1823. Collectie ELO, PV403.6)

De huidige voorgevel van Nieuwsteeg 2. Op

voorhand zou je niet verwachten dat er zo’n verleden

achter verborgen ligt

dewijzigingvantrapgevelnaarlijstgevelwaarschijnlijk

pasaanheteindvandenegentiendeeeuwplaats.Dit

valtafteleidenuitdetoegepastemachinalebaksteen.

Bijdezeverbouwingwerdvermoedelijkookdebegane

grondvanhetrechterdeelgeheelvervangenenwerden

devenstersopdeeersteverdiepinghersteld.De

verbouwingkoppelenaaneenbewoner,zoalsmogelijk

wasbijdevorigeverbouwing,ismoeilijkervoordeze

periode,omdaterveelwisselingenvaneigenarenwaren.

verborgen achter stuc

Omdathetmachinalebaksteenvandelaatste

aanpassingenafweekvandeouderebakstenen,waser

eenlappendekenvanallerleibouwsporenontstaan.Dit

moethetmomentzijngeweestdatdeeigenaarbesloot

omdegevelteverbloemenachtergebloktstucwerk.

Stucwerkalsgevelafwerkingwasmetnameinde

negentiendeeeuwpopulair.Doorinhetnogonverharde

pleisterschijnvoegeninblokvormaantebrengen,

werdeennatuurstenengevelgesuggereerd.Geblokt

stucwerkwaseengoedkopemanieromdegeveleen

rijkereuitstralingtegevenenomallerlei‘ontsierende’

bouwsporenvanverbouwingenenmoderniseringen

aanhetzichtteonttrekken.Bijlateremoderniseringen

verrezenaandetuinzijdenogtweeuitbouwenenwerden

inhetinterieurdedecoraties,schouwen,deurenen

stucplafondsaangepastaandelaatstemode.

DehuidigegevelvanNieuwsteeg2blijktdusveelmeer

informatietebevattendandatervanbuitenaanafvalt

telezen.EnzozullenerinLeidenendeomgevingnog

veleanderepandenzijnmeteenverborgenverledendat

klaarstaatomontdektteworden. uit

gel

ich

t


40

1780

1786

1806

1832

1835

1848

1853

1858

1864

1872

1883

1908

1925

1936

Peter Noordziek

Leidse notaris mr. Jacobus Scheltus

Scheltus overlijdt, Weduwe Henrietta Margaretha

Mulder wordt eigenaar

mr. Jan Delfos, conrector van de Latijnse School te

Leiden voor 6.000 gulden

Petrus Marinus Mess, arts te Leiden voor 4.150 gulden

via Openbare Veiling nav overlijden mr. Jan Delfos

Willem Pieter van den Ende voor 9.000 gulden

Joannes Matthias Schrant, arts en tevens hoogleraar

te Leiden voor 6.700 gulden

Pieter Noordziek en

Johannes Imminck Schrant overlijdt, Joanna Helena Francisca

Gabriella van der Monde erft huis

Theodora Alexandrina de Neve en Francina Aletta

Johanna Dina de Neve voor 9.500 gulden

Willemina Aletta Rensina Versteegh, echtgenote

van dr. Rutgerus Horst, conservator van het

Museum van Natuurlijke Historie te Leiden voor

13.000 gulden

Neeltje Boon, echtgenote van Fredrik Willem

Thorbecke, gepensioneerd rijksontvanger der

directe belastingen voor 13.000 gulden

Thorbecke overlijdt

dr. W.R. Juynboll

In 1848 werd het huis bij een openbare veiling omschreven als: “een groot,

ruim, hecht, sterk en goed onderhouden Heerenhuis en Erve, met grooten tuin

en volière, hebbende het huis drie beneden kamers, waarvan twee en suite,

groote royale opkamer, groote keuken, kelder, vier bovenkamers, provisieka-

mer, dienstbodenkamers, droog- en turfzolders en verdere gemakken”

Pieter Noordziek. Vanaf 1786 is het onbekend wat er met dit deel gebeurd is. Op de kadastrale kaart uit 1823 staat het deel niet meer als pand op de kaart

bewonersonderzoek 1780-1936De huidige lijstgevel van Nieuwsteeg 2 is ontstaan tijdens een reeks aan

verbouwingen die begonnen rond 1780. Sindsdien heeft het pand een grote

verscheidenheid aan eigenaren gehad. Deze konden worden achterhaald

dankzij een onderzoek naar de bewoners en eigenaren.

uit

gel

ich

t


41

Leidenaren zijn gek op geschiedenis. Communiceren over erfgoed is dan ook een speerpunt voor Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO).

BijnadriekwartvandeLeidenarengeeftinde

Stadsenquêteaanhistorischgeïnteresseerdtezijn.

ErfgoedLeidenenOmstrekenvoedtdieinteressedoor

deverhalenovererfgoedwaarmogelijktedelen.Een

nieuwevormvancommunicatiein2012washistorisch

twitteren.InsamenwerkingmethetLeidschDagblad

liethetArchiefindeaanloopnaarde3oktoberviering

WillemvanOranjeenanderebetrokkenenrondhet

LeidsOntzettwitterenoverdegebeurtenissenin

1574.Ditgebeurdevandagtotdag:#JanVanHout

(stadssecretaris)“Hetrantsoenwordtingesteldop

1pondvleesperdag.Bevolkingisverontwaardigd.

Begrijpelijk,maarikhebzelfookhonger”.

ELOkentveelvolgers,ondermeerdoordepopulaire

#fotovrijdag:elkevrijdagwerderviaTwittereen

historischefotouitdecollectievanhetarchiefgetwitterd

die,alshetevenkan,aanslootopdeactualiteit.De

activiteitvanELOopTwitterenanderesocialemedia

zalindekomendejarenwaarschijnlijkalleennogmaar

toenemen.(NdW)

tweets van willem van oranje

Van dag tot dag werd het Leids Ontzet herbeleefd via Twitter.

OOK STADSSECRETARIS #JANVANHOUT TWITTERT ER OP LOS


42

In2012heeftELOnauwcontactgehadmetde

aangeslotengemeenten,vanwegedewijziginginhet

toezichtopdezorgenhetbeheervanarchiefbescheiden.

DoordeinwerkingtredingvandewetRevitalisering

GeneriekToezicht(RGT,per1oktober2012)ishet

toezichtoparchievenmeeraandegemeentenzelf

toevertrouwd.Enkelewetten,waaronderdeProvinciewet,

GemeentewetendeArchiefwet1995,moestenhiervoor

wordenaangepast.

de rgt in de praktijk

Denieuwewetheefthetsturendetoezichtvande

provincievoorafvervangendooreenmeerterughoudend

toezichtachteraf.DecollegesvanB&WvanLeiden

endeaangeslotengemeentenHillegom,Leiderdorp,

Noordwijk,TeylingenenZoeterwoudezijnvoortaan

verplichtomjaarlijkseenvastgesteldverslagvoorte

leggenaandegemeenteraadengedeputeerdestaten.

Daarinwordthetgeenzijhebbenverrichtteruitvoering

vanartikel30vandeArchiefwet1995,toegelicht.Door

dezewijzigingmoetnudegemeentearchivarisjaarlijks,

inplaatsvantweejaarlijks,aandecollegesrapporteren

overhettoezichtophetbeheervandearchiefbescheiden

vandegemeenten,die(nog)nietzijnovergebrachtnaar

dearchiefbewaarplaatsvanLeiden.Doorhetgewijzigde

toezichtneemtdegemeentearchivarisookaspectenvan

dezorginhaarrapportagemee.

archief ‘kpi’s’

NadeinwerkingtredingvandewetRGTisinoktober

2012begonnenmethetgebruikenvandeArchief

KritischePrestatieIndicatoren(ArchiefKPI’s)vande

VNGenhete-formulierArchiefKPI’s,ontwikkelddoor

BRAIN.Doormiddelvaneenpilotisdearchiefinspectie

indegemeentenNoordwijkenHillegombegonnen

metdezenieuwemaniervanwerken.Naastde

ArchiefKPI’swerdookde‘ChecklistArchiefruimten’

gehanteerd,voordecontrolevandearchiefruimtenvan

vraag om begeleiding groot door nieuwe regels archiefbeheerMaria Louwerse-Zimmerman

De nieuwe wet ‘Revitalisering Generiek Toezicht’, een nieuwe manier van inspecteren aan de hand van de archief ‘KPI’s’ en een geactualiseerde selectielijst zorgden voor overuren bij veel gemeenten en instellingen. De wijzigingen die in 2012 en 2013 door de overheid werden doorgevoerd in het archiefbeheer, zorgden ervoor dat veel regionaal aangesloten instanties Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) om raad en begeleiding vroegen.

DOOR MIDDEL VAN EEN PILOT IS DOOR ARCHIEFINSPECTIE IN DE GEMEENTEN NOORDWIJK EN HILLEGOM BEGONNEN MET DE NIEUWE ARCHIEF KPI’S

43

gemeenten.Eenbijkomendonderdeelvandechecklist

iseenschimmeltestophetarchiefmateriaalende

archiefbescheiden.

Naenkeleaanpassingenkoneind2013mettevredenheid

wordenteruggebliktopdepilot.Hete-formulierwerd

insamenwerkingmetdegemeenteningevulden

diendealsbasisvoordeschriftelijkeverslaglegging

vandeinspectie.Deschimmelcontroletestenleidden

ertoedateenenkelegemeenteeenflinkdeelvande

archiefbescheidenmoestherverpakkeninnieuwe

archiefdozenen/ofmappen.

geactualiseerde selectielijst

Eenanderewijzigingdiein2012werddoorgevoerd

washetactualiserenvandeselectielijstvoor

archiefbescheidenvangemeentelijkeen

intergemeentelijkeorganen.Deselectielijstbeschrijft

vooroverhedenwaterbewaardenvernietigdwordt.

DearchiefinspectievanELOwas,medenamensde

aangeslotengemeenten,zijdelingsbetrokkenbijde

evaluatievandevorigeselectielijstuit2005.Inde

aangepasteSelectielijst2012,dieop27juni2012in

werkingtrad,zijndereactiesvandegemeentenop

deSelectielijst2005endegevolgenvoorbewaar-en

vernietigingstermijnenvannieuwewet-enregelgeving

uitdeperiodevan1juli2004tot1juli2009verwerkt.

Omintespelenopdezewijziging,werdtijdensde

controlevandevernietigingslijstenvoor2012,al

rekeninggehoudenmetdeverwachteinwerkingtreding.

Hetvragenomtoestemmingvoorhetvernietigen

vanarchiefbescheideniseenjaarlijksterugkerende

gebeurtenis.In2012/2013kregendegemeenteLeiden

endegemeentenHillegom,Leiderdorp,Noordwijk,

Teylingen(Sassenheim,VoorhoutenWarmond)en

degemeenschappelijkeregelingenRDOGHMen

SamenwerkingsorgaanHollandRijnland,toestemming

voorvernietigingvandaarvoorinaanmerkingkomende

archiefbescheiden.

advisering

Doordevelewijzigingenophetgebiedvanwetgeving,

waserbijveel(gemeentelijke)organisatiesbehoefte

aanadvies.Omdatdittotdekerntakenvanonze

archiefinspecteurbehoort,heeftzijadviesgegeven,

onderandereaandegemeenteLeiderdorpende

PolitieregioHollandsMidden.

Leiderdorpwerdbegeleidvanwegedeingebruikneming

vanhetnieuwegemeentehuis.Deprovinciaal

archiefinspecteurvanZuid-Hollandende

archiefinspecteurvanELOwarenin2012nauw

betrokkenbijdecontrolevande(ontwerp)tekeningen

vandevijfarchiefruimten.Deadviezenresulteerdenin

aanpassingenvandeinrichtingvanderuimtenenhet

vervallenvaneenruimtealsarchiefruimte.Daarnaast

wasLeiderdorpdederdegemeentenaNoordwijk

enHillegomdiezichkonvoorbereidenvooreen

archiefinspectie.

De gemeente Leiderdorp kreeg een rondleiding

door de archiefbewaarplaats van Leiden


44

nationale politie

BijdeovergangvandePolitieregioHollandsMidden

naardeNationalePolitieop1januari2013wasELO

nauwbetrokkenophetgebiedvanarchiefbeheer.De

archiefinspecteurschoofaanbijbesprekingenmet

teamleiders,coördinatorenenmedewerkersDIVvan

depolitieregio’sHollandsMiddenenHaaglandenom

degevolgenvoordearchieventebespreken.Doorde

onduidelijkheidoverdeverdelingvandearchieven,

diegevormdzijnvanaf1993/1994totaandeopheffing

vandepolitieregio’sop31december2012,waser

onderlingcontactmetdegemeentelijkeenprovinciale

archiefinspectiesinNederland.Eind2013werdop

nationaalniveaubeslotenomdeafgeslotenarchieven

(1993-2004)overtebrengennaardebetrokken

RegionaleHistorischeCentraofdegemeentelijke

archiefinstellingen.

begeleiding en bijeenkomsten

Hetbegeleidenvanorganisatiesgebeurtnietalleenin

specialegevallenzoalswetswijzigingen,maarookop

regulierebasis.Zoisermetdegemeentenenandere

gemeenschappelijkeregelingenalsRDOGHM,VRHM,

ODWH,SHRenPHMcontactgeweestviadee-mail,

telefonischofoplocatie.Ditbestondonderandereuit

hetgevenvanadviesenhetuitvoerenvaninspectiesop

allerleigebieden.Eenvoorbeeldvandewerkzaamheden

wasdebegeleidingvanhetinventariseerprojectvan

hetarchiefvandevoormaligegemeenteRijnsburg

(1979-2005).Ooknieuwesamenwerkingsvormen

vandeaangeslotengemeentenofinstellingenmet

anderegemeentenofopenbaarlichaamvereistende

aandacht.Ditbetrofmeestalnieuweafsprakenoverhet

archiefbeheerenhetopnemenvaneenarchiefparagraaf

indegemeenschappelijkeregeling.

Omdatveelvragendiebijditsoortvernieuwingennaar

vorenkomenalopvoorhandbesprokenkunnenworden,

organiseertELOeenjaarlijkseregiobijeenkomst.De

drukbezochtebijeenkomstvandecember2012stond

voornamelijkinhettekenvandepraktijkgevolgenvan

veranderdewet-enregelgevingdoordegeactualiseerde

SelectielijstendewetRGT.Teamleiders,medewerkers

enapplicatiebeheerdersvanverschillendegemeenten

enorganisatiesluisterdennaargastsprekers,zoalsde

adjunctprovinciaalarchiefinspecteurvanZuid-Holland

entweegemeentelijkearchiefinspecteurs,diebetrokken

warenbijdepilotvandeArchief-KPI’s.Doornaarelkaar

teluisterenensamentewerken,kanhetcollectieve

geheugenopeencorrectemanierbewaardblijvenvoor

hetnageslacht.

De archiefkasten van de

archiefbewaarplaats van Leiden

waar menig archief staat

opgeslagen

IN EEN DRUK BEZOCHTE REGIOBIJEENKOMST GAF ELO ANTWOORD OP DE VRAGEN DIE WAREN OPGEKOMEN DOOR DE VELE WIJZIGINGEN

45

Dedagenwerdengoedbezocht.Naarschatting15.000mensenbrachteneen

bezoekaandemonumenteninLeiden.DeBurcht,deHortusBotanicusen

hetAcademiegebouwteldendehoogstebezoekersaantallen,deSterrewacht

endeMeelfabriekdehoogstepiekdrukte.

Hetwaseenbruisendweekend.Dankzijallebezoekers,maarvooralook

doorallemensendierondleidingenendemonstratiesgaven,hunpand

openstelden,toezichthielden,activiteitenorganiseerden,financieelofop

anderemanierenbijdroegenenzichinhaddengezet.

DeOMD2012warenééngrootfeest.(LD)

open monumentendagen 25 jaar in leiden

Op zaterdag 8 en zondag 9 september 2012 lieten de Open Monumentendagen (OMD) de stad weer bruisen. Dit jaar glinsterde er een zilveren randje, want de Open Monumentendagen vonden voor de 25e keer in Leiden plaats en daarmee was, in afwijking van het landelijke GROEN, het thema FEEST.

Enwatiseenfeestzonderverjaardagstaart?Alscadeauaandestadstraalde

deBurchthettweedeweekendvanseptemberalseengroterozetaart.

GeopenddoorniemandminderdandeHollandsegraafDirkVIvormdehet

eenaantrekkelijkcentrumvandejeugdactiviteiten.

bond gezelschap

VijfendertigmonumentenopendeninLeidenhundeuren.Hetwaseengrote

verscheidenheidaanpanden;alseenbontgezelschapvangastenopeen

verjaardagsfeest.Groot,klein,oudenjongenallemaalmetverschillende

verhalendieeenstukjeoverLeidenvertelden.Zokonhetdatbijvoorbeeld

naasthetGravensteenookdevoormaligconservenfabriekTieleman&

Drostebezoekenwasendateenmiddeleeuwsekelderopdooknaast

idyllischgeschilderdelandschappenvanDirkDalensIII(1688-1753).Inen

buitendemonumentenvondenconcerten,lezingen,tentoonstellingenen

demonstratiesplaatsmeteenfeestelijktintje.

DE OPEN MONUMENTENDAGEN 2012 WAREN EVEN AFWISSELEND ALS EEN BONT GEZELSCHAP VAN GASTEN OP EEN VERJAARDAGSFEEST

De Burcht was voor de gelegenheid ingepakt als verjaardagstaart (Foto Ien van den Bergh) De voormalige conservenfabriek van Tieleman & Dros werd goed bezocht


46

alle oude notariële bronnen online

Handtekeningen uit oude notariële aktes zijn belangrijke bronnen voor een stamboom. Alle notariële protocollen van vóór 1811 zijn nu online te raadplegen.

Notariëleprotocollenzijnbelangrijkebronnenvoorhet

vaststellenvanfamilierelaties.Hetgaatombijvoorbeeld

inboedels,schenkingen,schuldbekentenissen,huwelijks-

voorwaardenentestamenten.Sinds2010heeftErfgoed

LeidenenOmstreken(ELO)stapsgewijsdehelftvande

protocollengescandengepubliceerd.

In2012volgdedeanderehelft.Inmiddelskaniedereen

opwww.erfgoedleiden.nlalleoudenotariëleprotocollen

gratisdoorzoeken.HiermeezetELOeennieuwe

belangrijkestapinhetdigitaalontsluitenvande

collecties.(NdW)

OUDE NOTARIËLE PROTOCOLLEN ZIJN ZEER BELANGRIJK VOOR GENEALOGISCH ONDERZOEK

Digitalisering van notariële aktes vergemakkelijkt genealogisch onderzoek in de Leidse regio


47

ernauwelijkslakenstofuithetverledenbewaardis

gebleven.HelaaswarendeuniekestukjesLeidslaken

nietgoedgenoegomverkozentewordentotlandelijk

‘Stukvanhetjaar’.Dieeergingnaareentoegangskaartje

voordeEuropacupfinaleFeyenoord-Celticuit1970van

hetStadsarchiefRotterdam.(JG)

‘stuk van het jaar’ ziet het levenslicht tijdens maand van de geschiedenis

Hetthema‘ArmenRijk’werddoorELOin2012

aangegrepenomgrootsuittepakken.Hetthema

werdvanuitverschillendehoekenbelichttijdens

historischerondvaarten,eenspeurtochtvoorkinderen

enfilmvoorstellingen.Inhetarchiefgebouwenhet

ArcheologischCentrumwarenthematischeexposities

tezien.Deexpositie‘Vankinderarbeidtotgrachtenchic’

inhetarchiefgebouwbracht,aandehandvan

archiefstukken,armeenrijkemensendieleefdentussen

1500en1900totleveneninhetArcheologischCentrum

werdenLeidsetopvondstengetoond.

leidse stof

Eenjaarlaterstartte‘DNA’(DeNederlandseArchieven)

metde‘Stukvanhetjaar’-verkiezingtijdensde

MaandvandeGeschiedenis(metalsthema‘Vorsten

Volk’).Archiefinstellingendoorhethelelandkonden

eenarchiefstukinzendendiemeegingdoenineen

landelijkeverkiezing.DemedewerkersvanErfgoed

Leidenbeslotenomhet‘StuckBoeck’vanGomarus

vanCraeyenboschaantewijzenalsLeidseinzending.

HetboekvanGomarusvanCraeyenborghzitvolmet

originelestukkenlakenstofuitdehoogtijdagenvan

deLeidselakenindustrie.Hetstukvertegenwoordigt

Leidenenhaargeschiedenis,enisookbijzonderomdat

‘ARM EN RIJK’ WERD IN 2012 VANUIT VERSCHILLENDE HOEKEN BELICHT TIJDENS HISTORISCHE RONDVAARTEN, EEN SPEURTOCHT VOOR KINDEREN EN FILMVOORSTELLINGEN

In 2012 en 2013 vierde de ‘Maand van de Geschiedenis’ haar negende en tiende editie. Als organisatie met een zeer brede historische grondslag was Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) natuurlijk in beide jaren actief.

Het unieke Stuck Boeck deed namens ELO mee

aan de eerste ‘Stuk van het Jaar’-verkiezing


48

onderdeelzijnvaneententoonstelling.Uitkunsthistorischoogpuntzijnde

affichesbovendienalsgrafischeproductendemoeitevanbestuderingwaard.

Dankzijdedigitaliseringvandeaffichecollectiewordthetvaakkwetsbare

materiaalbeterbehoudenenishetmakkelijkertebekijken.

Sindsenkelejarenzijndebeschrijvingenvanaanwinstenviadewebsitevan

ELOteraadplegen.Erwordthardgewerktaanhetoverzettenvanoudere

beschrijvingen;in2013werdhetdigitaalfotograferenvannagenoegde

gehelecollectievoltooid.Eengrootdeelvandeaffichesis,voorzienvaneen

beschrijving,altezienindeBeeldbank.Hetaantalzaldekomendejaren

toenemen.(RC)

Hetverzamelbeleidiseropgerichtomdeafficheseenzogoedmogelijk

beeldtelatengevenvanwatzichopcultureel,maatschappelijk,commercieel

enbestuurlijkgebiedinLeidenafspeelt.Musea,galeriesentheaterssturen

hunaffichesnaarELO,maarzezijnbijvoorbeeldookafkomstigvande

prikbordenvandeOpenbareBibliotheekenhetStadhuis.Incidenteelvinden

aankopenplaatsopveilingenofverrijkteenschenkingdeverzamelingmet

bijzondermateriaal.

beschikbaarheid

Deafficheskunnendoorhundocumentairewaardedienenalsaanvullingen

illustratievanpublicaties,maarookpuurvanwegehundecoratievewaarde

ontwikkeling leiden in beeld aan de hand van affiches

Sinds 1991 bestaat er binnen de beeldcollectie van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO), naast de Prentverzameling, een Affichecollectie. Deze collectie telde eind 2013 ruim 8000 affiches, die allen betrekking hebben op Leiden of de Leidse regiogemeenten. De verzameling beslaat de tijd tussen 1880 tot nu, waarbij de nadruk ligt op de periode na 1990. Een zeer breed scala aan onderwerpen is binnen de collectie vertegenwoordigd.

Reclame uit circa 1935 voor Sleutels conserven van de firma L.E. Nieuwenhuizen, Stoomfabriek van verduurzaamde levensmiddelen, Leiden. De

fabriek werd opgericht in 1866 en was gevestigd aan de Morsweg (Affiche ca. 1935. Collectie ELO, B1680) Rechts: Variété- en circusvoorstelling

in de Stadsgehoorzaal tijdens de Leidse kermis in 1897 (Affiche 1897. Collectie ELO, L3)

AFFICHES KUNNEN DIENEN TER AANVULLING EN ILLUSTRATIE VAN PUBLICATIES, MAAR OOK PUUR VANWEGE HUN DECORATIEVE ASPECT ONDERDEEL ZIJN VAN EEN TENTOONSTELLING


49

Geliefd onder burgers, verguisd door medegeleerden: Johannes Le Francq van Berkheij was een opmerkelijke Leidenaar. In 2012 maakte Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) een belangrijke slag in het restaureren, conserveren en digitaliseren van zijn nalatenschap.

JohannesLeFrancqvanBerkheij(1729-1812)was

behalveartsnatuuronderzoeker,dichterenpamflettist.

Hijvestigdezijnnaamindewetenschapeninde

Nederlandsegeschiedenismetdeserie‘DeNatuurlyke

historievanHolland’(1769-1779).Bijdeburgerbevolking

washijgeliefdomzijngedichten,zoals‘Hetverheerlykt

Leyden’,incombinatiemetzijnuitmuntende

voordrachtskunst.LeFrancqvanBerkheijwaseen

ferventorangist,dieinzijnbrievenenpamfletten

voortdurendtekeergingtegenandersdenkenden.

OrangistensteundenhetbewindvanstadhouderWillem

V,enstondendaarmeetegenoverdepatriotten,diemeer

vrijheid,gelijkheideninspraakinhetbestuurwilden.

DatleverdeLeFrancqvanBerkheijnaastdehoonvan

medegeleerdentalvanrechtszakenop,waardoorhij

uiteindelijkalseenberooidezonderlingstierf.

metamorfoze

DenagelatenarchivaliavanLeFrancqvanBerkheij

bevindenzichindebibliotheekvanErfgoedLeiden.

Zijngedachtegoedendestrijdtussenorangistenen

patriottenmogenzichdelaatstejarenopeengroeiende

belangstellingverheugen.Doorhetvelegebruikvande

brieven,krantenknipselsillustratiesenanderdrukwerk,

collectie le francq van berkheij hersteld en gedigitaliseerd

DOOR HET TOENEMENDE GEBRUIK RAAKTEN DE BOEKEN STEEDS MEER BESCHADIGD

Een boek ná restauratie, met herstelde

scharnieren en band

50

raaktendebandenwaarinzijzijnsamengebonden

echtersteedsmeerbeschadigd.Deuitvouwbarebladen

haddenvaakscheurenenomgekrulderanden,waardoor

detekstnietmeergoedleesbaarwas.Bijdegeschreven

tekstenwassprakevaninktvraatinverschillendestadia

vandegradatie.Ookzorgdendeindejarenvijftig

toegevoegdestrookjesvoorgebrokenscharnieren,een

vormvanbandschade.

Metsubsidievanhetconserveringsprogramma

Metamorfozewerdhetvervaleenhalttoegeroepen.De

strookjeskondennacatalogiseringwordenverwijderd.

DescheurenwerdengerepareerdmetJapanspapieren

versgekooktetarwestijfseloflijmopalcoholbasis.Ook

werdinveelgevallendeband(constructie)verstevigdof

Links: De uitvouwbare bladen hadden vaak scheuren, waardoor

de tekst niet goed leesbaar was

Rechts: De scheuren werden voorzichtig gerepareerd met Japans

papier

Onder: Boeken van Le Francq van Berkheij vóór de restauratie:

beschadigd en vol strookjes

gerepareerdombeschadigingtijdenshetdigitaliserente

voorkomen.In2012wasderestauratieenconservering

vandezebijzondereboekencollectiedusdanigafgerond

datintegraledigitaliseringmogelijkwas.

Eenkleine3000titelsdievoorkomenindebanden

zijndooreengespecialiseerdbedrijfbeschreven

enopgenomeninhetGGC(gemeenschappelijk

geautomatiseerdcatalogussysteem),waaropvrijwel

allewetenschappelijke,universiteits-enopenbare

bibliothekenzijnaangesloten.Hierdoorkaneengroot

publiekwordenbereikt.In2014zaldekoppelingtussen

debeeldenendetitelswordengemaakt,waarnade

volledigecollectieviadevernieuwdewebsitevanELO

kanwordengeraadpleegd.(EG&IP)


51

DeLeidseregioheefteengrootverledenalshetgaatomhetontvangenvan

vluchtelingen.VandeHugenotentotdePilgrimFathers,voorallenwerd

Leidenhunthuis.Velenkomenbijonzearchievenuitalszijbuitenlandse

rootshebbenenzoookbekendeNederlanders.In2013kwamErfgoedLeiden

enOmstrekendriekeeroptelevisieinhetprogrammaVerborgenVerleden.

InhetNTR-programmagaanbekendeNederlandersopzoeknaarhun

voorouders.

verborgen leids verleden

PresentatriceDaphneBunskoekspeeldedehoofdrolindeuitzendingvan

zaterdagavond26januari2013.Omdatindezeafleveringwerdingegaan

ophetgezinHendrikHendriksenenMergjeJacobsuitLeiden,werdELO

benaderd.Deopnamesvondenop24oktober2012indeHooglandseKerk

teLeidenplaats,omdatdeoudstedochtervanhetgezindaarop1november

1810gedooptwas.IndekerklietarchivistAndrévanNoortverschillende

archiefstukkenaanDaphnezien,waarondereenoverzichtvanhetgezin

HendriksenuithetarchiefvandeLeidsesubcommissievandeMaatschappij

vanWeldadigheid.HelaasmoestVanNoortmededelendathetgezinLeiden

verborgen talenten achter de schermen

Geschiedenis is al sinds het ontstaan van de televisie een belangrijke inspiratiebron voor tv-programma’s. Het is dan ook niet verwonderlijk dat een historisch centrum als Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) ook regelmatig te maken krijgt verzoeken uit Hilversum. Dankzij programma’s als ‘Verborgen Verleden’ en ‘Oorlogsgeheimen’ krijgt heel Nederland de kans om kennis te maken met onze organisatie en medewerkers.

ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN WORDT ALS BREED HISTORISCH CENTRUM VAAK DOOR DE TELEVISIEWERELD BENADERD

De Hooglandse Kerk was

de setting voor opnames

van Verborgen Verleden

met Daphne Bunskoek


52

indeeerstehelftvandenegentiendeeeuwmoestverlaten,omdathetin

armoedevervallenwas.HetgezinwerdnaareenlandbouwkolonieinDrenthe

gestuurdenzovervolgdedepresentatricehaarzoektochtoostwaarts.

LeidenwerdweerbezochtdoorVerborgenVerledentijdensdelaatstetwee

uitzendingenvanhetseizoen.Op11december2012vondendeopnames

metkunstschilderesMarteRölingplaatsenindezeafleveringlietadjunct-

directeurCordeGraafhaarinhetLeidsestadhuisenigeaktenuitde

burgerlijkestandvanLeidenzien.DefamilieTravaille,vooroudersvanMarte,

hebbengeneratiesinLeidengewoond,maarblekenafkomstigtezijnuit

Brussel,waarMartevervolgenshaarreisvervolgde.Dehoofdrolspelervande

laatsteafleveringwaszangerenliedjesschrijverStefBos.Tijdensdeopnames

op16januari2013toondearchivistAndrévanNoorthemindestudiezaal

enigestukkenoverzijnvoorouder,deremonstrantsepredikantJohannes

Middelhoven.Middelhovenmoestop22april1633voordekerkenraadvan

Leidenverschijnenomdathijbeschuldigdwerdvanovermatigdrankgebruik,

aanrandingenkwaadsprekerij.Nahethorenvandeverhalenvanover

vooroudersreageerdeStefBosvolenthousiasmeopwatzijn‘verborgen

verleden’voorheminpettohad.

waarheid

‘Oorlogsgeheimen’deedookeenberoepopErfgoedLeiden.OmroepMAX

probeertinditprogrammadewaarheidachtergebeurtenissentijdensde

TweedeWereldoorlogalsnogbovenwatertekrijgen.Op3mei2013werdde

aflevering‘DegevangenschapvanJohanna’uitgezonden.EllydeGrootvroeg

zichalheellangafwaaromhaarmoederJohannavanderLansnadeoorlog

gevangenwerdgenomen.Aandehandvanfoto’senhetverslag/logboekvan

kampcommandantC.A.deBruijnkonAndrévanNoorthaarlatenziendat

haarmoedervanwegehaarlidmaatschapvandeNSBindeDoelenkazerneen

deWittePoortkazerneopgeslotenhadgezeten.(AvN)

Educatief medewerker Susan Suèr en presentator Hans Goedkoop

in het archiefdepot (Foto NTR)

leidse roots uit de gouden eeuwVan 11 december 2012 tot en met 5 maart 2013 zonden

de NTR en de VPRO het geschiedenisprogramma ‘De

Gouden Eeuw’ uit, gepresenteerd door Hans Goedkoop.

De tweede aflevering ‘Nieuw volk’ had de Leidse

stadssecretaris Jan van Hout en diens open houding ten

opzichte van immigranten als rode draad. Een groot deel

van de opnamen werd gemaakt bij Erfgoed Leiden.

Aansluitend op de aflevering organiseerden wij op

14 januari 2013 de workshop ‘Leidse Roots’. Onder

intensieve begeleiding van een studiezaalmedewerker

Benata Hengstmengel en een educatief medewerker

Susan Suèr onderzochten die dag twintig

mensen, zowel beginners als gevorderden op het

gebied van familiegeschiedenis, hun eventuele

‘immigrantenvoorouders’. (SS)


53

groeiende collectie historische bibliotheek dankzij digitalisering beter voorbereid op de toekomst

DehandbibliothekenvandevoormaligeafdelingM&A

hebbendecollectiemetcirca2200titels(boeken,

tijdschriftartikelenetc.)opdevakgebiedenmonumenten

enarcheologieverrijkt.NaastdeM&Acollectiewerden

ruim400titelsophetgebiedvanLeidenenomstreken

enalgemeenhistorischewerkenaandecollectie

toegevoegd,waarmeedetotaleomvangvandecollectie

nurondde900meterligt.

Omervoortezorgendatdezehistorischewerken

behoudenblijvenvoorhetnageslacht,isELOdrukbezig

methetdigitaliserenvandecollectie.Digitaliseringis

eenmiddelomdevaakkwetsbareoriginelenzolang

mogelijkinoptimaleconditietebewaren.Daarnaast

wordtdoorhetdigitaliserendecollectietoegankelijker

voordebezoeker.HierdoorwordtderolvanELO

alsuniekhistorischinformatiecentrum,waarde

geïnteresseerdeboeken,tijdschriften,brochuresen

anderedocumentenaantreftvoorzijnonderzoek,

versterkt.

toekomst

Nietallehistorischepublicatieszullenworden

gedigitaliseerd,maardeopgavevoordekomende

jarenisdebelangrijkstestukkenenpublicatiesopdeze

manierteconserverenentoegankelijktemaken.Voor

Door het samengaan van het Regionaal Archief Leiden (RAL) en de afdeling Monumenten en Archeologie (M&A) in Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) is de bibliotheekcollectie flink uitgebreid. Daarnaast zorgt het digitaal ontsluiten van de collectie ervoor dat de historische publicaties behouden blijven en beter toegankelijk worden.

devierbelangrijksteLeidsekrantenuitvoorgaande

eeuwenisditalhetgeval.Dezezijnvan1687tot2005

volledigdigitaaldoorzoekbaar.Ookde‘AtlasBlaeu’en

de‘BeeldbankWO2Leidenenregio’,metduizenden

documentenuito.a.debibliotheekcollectieuitde

periode1940-1945,zijndigitaalbeschikbaargemaakt.

AandeuniekecollectievanJohannesLeFrancqvan

Berkheijwordtopditmomentnoggewerkt.

OmuitallecollectieonderdelenbinnenELOzoveel

mogelijkrelevanteinformatietevindenbijhetzoeken,

isvanuitdebibliotheekhetinitiatiefgenomenomeen

‘OverlegStandaardiseringterminologieentrefwoorden’

optestarten.Doorstandaardiseringvannamenen

begrippenopraakvlakkenalspersoon,datumenlocatie

moetdecollectievanELOklaarwordengemaaktvoorde

toekomst.(IP)

Dankzij het digitaliseren van de collectie blijven achttiende-

eeuwse gedichten, zoals dit gedicht voor prins Willem V,

behouden voor het nageslacht

DE HISTORISCHE BIBLIOTHEEK IS EEN UNIEK HISTORISCH INFORMATIECENTRUM WAAR DE GEÏNTERESSEERDE BOEKEN, TIJDSCHRIFTEN, BROCHURES EN ANDERE DOCUMENTEN AANTREFT VOOR ZIJN ONDERZOEK


54

wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: deel 1

van de middeleeuwen naar de gouden eeuwChrystel Brandenburgh, André van Noort, Edwin Orsel en Pieter-Jan De Vos

uit

gel

ich

t

Welkom in de Breestraat. Afgelopen jaren is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) zeer betrokken geweest bij de herontwikkeling van het bouwblok tussen Breestraat en Aalmarkt. Deze historisch interessante plek ligt in één van de oudste stadsdelen van Leiden. Reden waarom ELO werd gevraagd onderzoek te doen naar een reeks panden uit dit blok aan de Breestraat, de huidige nummers 76 tot en met 88. Dankzij verrassende uitkomsten van het onderzoek, dat zowel op locatie plaatsvond als in archieven, hebben wij de ontwikkeling van de panden door de eeuwen heen in kaart kunnen brengen. Dit gebeurde in een nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines binnen ELO. Op eigen initiatief maakte de Leidse bouwhistoricus Reinoud Boter ook nog eens prachtige reconstructietekeningen van de straatwand op verschillende momenten in de geschiedenis. Aan de hand van deze tekeningen nemen we u in een vijftal artikelen mee op een reis door de tijd naar de Breestraat.

Een reconstructie van de Breestraat in 1600, met aanduiding van de negentiende-eeuwse huisnummers, gebaseerd op de ‘Buurtkaart van Steynenburg’ uit 1585 en de stadskaart van Pieter Bast uit 1600. Geheel links is

de Mandenmakerssteeg, rechts is de Maarsmansteeg. De negen panden illustreren welke ontwikkeling de straatgevels van de middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd doormaakten (Afbeelding Reinoud Boter)

76 78 80 82 84 86 88


55

de breestraat anno 1600

Rond1200ontwikkeldezichaanweerszijdenvandeRijn,tussende

BurchtophetRijneilandenhetgrafelijkhofrondhetGravensteen,het

regionaalmarktplaatsjeLeiden.InenkeleeeuwengroeideLeidenuittot

debelangrijkstestadvanhetRijnland.Waarindedertiendeeeuwhet

stadsgezichtnogvooralbestonduitvrijstaandeboerenhoeves,werdener

indeveertiendeeeuw,naastboerderijenenhuizenvanvakwerkinhout

enleem,ookalimposantestenenwoonhuizenopgetrokken.Omstreeks

1600haddestadzichalzoontwikkelddatergeenvrijstaandehuizenmeer

voorkwamen.Degrondwerdtussendeperceelsgrenzenvolledigbebouwd.

DehierbesprokenhuizenaandeBreestraatlagen,opeenuitzonderingna,in

delengte-ofwelnokrichtingdwarsopdestraat.

Middeleeuwsehuizenkwamenomstreeks1600nogsteedsvoorinhet

straatbeeld.Ditbetrofhoutenvakwerkhuisjes,zoalsBreestraat88,ende

insteenopgetrokkenpandenmetgotischeenromaansestijlkenmerken,

respectievelijkBreestraat80enBreestraat84.Echter,ronddezeperiode

begondeHollandserenaissancegevelhetstraatbeeldtebeheersen.Op

Breestraat76,78,82,86zienwezulkegevelsdievoorzienzijnvaneen

bakstenentrapgevelmetkruiskozijnen.Dittypegevelkenmerktezichverder

doorkorfboogvormigeontlastingsbogenenhetgebruikvannatuurstenen

accenten.Depuiwerdinhoutofinmetselwerkuitgevoerd.

Hetisnietaannemelijkdatdepandenopdereconstructietekeningenkelals

woonhuiswerdengebruikt.Ditwaseenzeldzaamheid,voorbestemdvoor

voornamelieden.Demeestehuizenhaddenaandestraatkanteenwerkplaats

waardevervaardigdeambachtsproductenterplekkeverkochtwerden.Deze

gecombineerdewoon-enwerkfunctieblijktookuithetonderzoeknaarde

bewonerseneigenarenvandepanden.Hiervoorzijnarchievengebruiktdie

betrekkinghebbenopstedelijkebelastingenenderegistersmetdebijdragen

vandeLeidsebevolkingaandegedwongenleningendiedoordeStatenvan

HollandwarenopgelegdtenbatevandeoorlogtegenSpanje. uit

gel

ich

t

breestraat 76/78

In2012werdentijdensdesloopvandevoormaligePeek&Cloppenburgaan

deBreestraat76-80belangrijkebouwhistorischeenarcheologischevondsten

gedaandieinzichtgevenindevroegstehuizenbouwvanLeiden.Devondsten

warentamelijkverrassend.Geziendevelebouwactiviteitendieopdezeplek

doordeeeuwenheenplaatsvondenwerdverwachtdaternietsmeervan

archeologischewaarderesteerde.

Ondanksdeernstigeverstoringvaneengrootdeelvanhetbouwterrein

bleekvlaklangsdeMandenmakerssteegeensmallestrookgrondnog

redelijkgaaftezijn.Opdezeplekwerdentweefunderingenvanbakstenen

76 78


56

dematengoedovereenkomenmethethuisuit1600.Devondstvande

muurdeleneneeneerdere,soortgelijkevondstenaandeBreestraattonenaan

dathetversteningsprocesinLeidenalvroegwerdingezet.

herberg

Breestaat76lagopdehoekmetdeMandenmakerssteegenwasin1600

eenherberg,‘DeVechtendeLeeuw’genaamd.Doorarchiefonderzoekweten

weprecieswieindietijdhetpandbewoondeenwieeigenaarwas.Waard

JanMarcusz.vanYprewasnietalleensinds1577uitbatervandeherberg,

hijwoondeerook.In1606slootdeherberg,twaalfjaarnadatVanYprewas

hertrouwdmetdeHaagseMargrieteAdriaensdr.StiefzoonPieterHuygensz.

deBoys,uitheteerderehuwelijkvandewaardmetTrijnPietersdr.,wasde

eigenaarvanBreestraat76.Op3juli1606werdhetdeelwaarindeherberg

zichbevondverkochtaandedrienieuweeigenaren:WillemvanThorenvliet

Pauwelsz.,PauwelsvanThorenvlietWillemsz.enWillemDircxz.Yong.Het

kreegtoeneennieuwefunctiealskruidenierswinkel.

Afgaandeopdereconstructietekeningmisstonddekruideniernietindit

bouwblok.Dehoutenluifelsopdebeganegrondvandetweerechter

buurpandenduideneropdathierwaarschijnlijkwerkateliersofwinkelruimtes

gevestigdwaren.Hetbewonersonderzoekgeefthieroverechtergeen

uitsluitsel.Hetrechterdeelvannummer76waseigendomvanCathalijne

Steen,weduwevanJacquesLaurensz.,enzijbewoondeditpandmet

haarzoon.Deeigenaarvannummer78wasJanJacobsz.Bies.Hijwas

schoenmaker,maarhetisonbekendofhijookwoondeinhetpand.Op

Breestraat78wordtnamelijkgeenbewonergenoemd.Mogelijkstondhet

huisleegofwasdebewonernietvermogendgenoegombijtedrageninde

gedwongenlening.

murengevonden.Eenvandemurenwasgefundeerdophoutenplanken,

dievervolgensweerophoutenstammetjeslagen.Demurenzelfwaren

gemetseldvangrotebakstenen,namelijkkloostermoppenvanmeerdan

30cmlang.Opbasisvanhetmetselverband,hettypebaksteenenC-14-

dateringenkunnendezemurenwaarschijnlijkgedateerdwordenopeind

dertiendeeeuw.

Degevondenmurenwarenonderdeelvaneenhuisdatwaarschijnlijkuit

eenvoorhuiseneenvastachterhuisbestond.Hetgrondplanmoetongeveer

zeventienbijzevenmeterhebbengemeten.Hetisonduidelijkofdit

middeleeuwsehuisrond1600nogbestond,weliswaarindegemoderniseerde

situatiezoalsweergegevenopdereconstructietekening.Vaststaatweldat

Dat de kaart die Pieter Bast in 1600 van Leiden maakte de basis vormt van de reconstructie door Reinoud

Boter is goed te zien aan de vorm van de panden (Kopergravure Pieter Bast, 1600. Collectie ELO, PV329.1a)uit

gel

ich

t


57

breestraat 80

Breestraat80isvermoedelijkomstreeks1500gebouwdenwasopgetrokken

ingotischestijl.Degevelhadeensterkeverticalegeleding.Deoverkragingen

opdriepasbogenendegebogengevelafsluitinggavenhethuiseen

uitbundiguiterlijk.Eenstuksoberderwasbijvoorbeeldhetinromaansestijl

opgetrokkenpandopBreestraat84.

Nietalleendegevelwasopvallend,maarookhetadellijkegezelschapdat

hierin1600woonde.Hetpandwaseigendomvandevoormaligeabdisvan

Rijnsburg,StefanavanRossum.ZijwoondedaarmetjonkvrouwJacquemijne

Falleth,weduwevanOutshoorn,enhaartweekinderen.Ookdejonkheren

AerntvanDuvenvoirde,hoogheemraad,enJacob,heervanOpdam,enalle

vroegerebewoonstersvandevrouwenabdijteRijnsburgverblevenhier.

vrouwe van rijnsburg

StefanavanRossummoeteenkrachtigbestuurderzijngeweestalsvrouween

abdisvanRijnsburg.Op24oktober1568werdzijdoorkoningFilipsIIhiertoe

benoemd.In1571hieldzehoogstpersoonlijkdeplannenvandeheemraden

vanRijnlandtegen,dieeenkanaalvanKatwijkaandeRijnnaardezeewilden

aanleggen.ZeverzettezichooktegeneenbesluitvandeStatenvanHolland

ominRijnsburgbelastingtegaanheffenopzakenalstextiel,huisdieren,

gewassenenvoedingsmiddelen.WatStefanaechternietkonvoorkomen,was

datdeabdijvanRijnsburgwerdverwoestindejaren1573en1574tijdenshet

Leidsbeleg.NaeenrondzwervingdoorUtrechtenLeidenwaszijin1600

terechtgekomenindeBreestraat.Daarwoondezijtotaanhaardoodin1603,

metdeanderevrouwenvandevoormaligeabdijvanRijnsburg.Haarlichaam

werdindekerkvanRijnsburgbijgezet.

breestraat 82

Mr.PieterBorChristiaanszwerdin1559inUtrechtgeborenalszoonvan

eenapotheker.In1600washijdeeigenaarenbewonervanBreestraat82.

Opgeleidtotnotarisishijvooralbekendgewordenalsgeschiedschrijver.Hij

werktebijnazijnhelelevenaandegeschiedschrijvingvandeopstandtegen uit

gel

ich

t

DE PANDEN AAN DE BREESTRAAT KENDEN BIJZONDERE BEWONERS, ZOALS DE VROUWE VAN RIJNSBURG EN JAN VAN HOUT, STADSSECRETARIS TIJDENS HET BELEG VAN LEIDEN

80 82


58

Spanje.Zijnalomgewaardeerdewerkomvatteintotaal37delen,waarvaneen

aantalinLeidenwerdgedrukt.In1615ontvinghijvandeStatenvanHolland

eenjaarlijkseweddevan600guldenopvoorwaardedathijzijnhistorisch

arbeidmoestvervolgen.Hetjaareropwerdhijooknogtotrentmeester-

generaalvanNoord-Hollandbenoemd.Boroverleedop16mei1635in

Haarlem.

breestraat 84

IndehuizenrijBreestraat76-88wasnummer84hetenigedwarshuis.De

nokrichtinglagevenwijdigaandestraat.Hethuisstondbekendals‘De

Druyff’.In1600woondehierglasverkoperJacobJansz.vanCranendonckdie

ookeigenaarwasvanhetpand.Hijisechterlangnietzobekendgeworden

alseeneerderebewonervanhetpand,deberoemdestadssecretarisJanvan

Hout.Dezewoondeertijdenshetlaatstekwartvandezestiendeeeuw.

Hethuiswaarbeideherenwoondenisgebouwdinromaansebouwstijl

enwordtgekenmerktdoorrondbogeneneenhorizontalegeledingvande

gevel.Opbasisvanhetformaatvandebaksteneninderechterzijgevel-

formaat20/20,5x95/110x42/47cm.-moethethuis,zoalsafgebeeldop

dereconstructie,gedateerdwordenindevijftiendeofzestiendeeeuw.Het

pandisopmerkelijkomdathetgeengeveltopheeft,maarhorizontaaleindigt

meteenrijkantelenmetezelsruggen.Dezequasi-militairearchitectuurwas

geïnspireerdopdedefensievekenmerkenvanlandelijkewoontorensen

kastelen.HetwerdaandeBreestraatgebruiktommachtenrijkdomtetonen

ineenstedelijkecontext.

breestraat 86

DankzijbouwhistorischonderzoekopBreestraat86-I(links)en86-II(rechts)

wetenwedaterinLeidenookkelderszijngeweestdieonderdestraatlagen.

InLeidenzijndezezeldzaam.Tervergelijking,in’s-Hertogenboschzijnbijna

100straatkeldersgevonden.HetisnogonverklaarbaarwaaromdeLeidse

straatkelderszoovereenkwamenmetdievan’s-Hertogenbosch,zowelwat

defunctiebetreft,alsdetoepassingvantongewelvenalsbouwwijzeendeuit

gel

ich

t

84 86


59

entree.Deondergrondseruimteswarentebereikenviadekelderonder

hetvoorhuis.Dankzijeenhalfbovengrondseuitbouw,hetpothuis,konde

kelderbehalvealsvoorraadruimteookdienenalswoonruimte,keukenof

ambachtelijkebedrijfsruimte.

VanhethuiswaarJanJacobsz.deBontin1600woonde,Breestraat86-I,zijn

waarschijnlijkoorspronkelijkeelementengevonden.Tijdensbouwhistorisch

onderzoekkwamenopdezeplekrestantenvandekeldersenzijmurenvan

eenmiddeleeuwshuisaanhetlicht.Dezekondendankzijdevondstvaneen

eikenhoutenmuurstijluitdeorigineledraagconstructiedendrochronologisch

gedateerdwordenopdetweedehelftvandeveertiendeeeuw(1376±8jr.

d.).DeomvangvanBreestraat86-Iopdereconstructietekening-ongeveer

zeventienmeterdiepbijzevenmeterbreedvoorhetvoorhuisenvijfmeter

voorhetsmallereachterhuis-endeopzetvanhetvoor-enachterhuiskomen

overeenmethetmiddeleeuwsehuisdatisopgegravenbijBreestraat76.

breestraat 88

OpdehoekvandeMaarsmansteegendeBreestraatstondeenhouten

vakwerkhuisjedatopdebeganegrondversteendwas.Hetwerdvermoedelijk

indeveertiendeeeuwgebouwd.JanJoostensz.vanVuyren,kramervan

beroep,wasdeeigenaarvanhetgehelehoekpand,datzowelBreestraat

86-IIalsBreestraat88omvatte.Indietijdwerdhoutbouwtoegepastbij

zowelprimitievehuisjesalsbijprestigieuzepandendiewerdenvoorzien

vangeraffineerdsnijwerk.Omwillevanbrandgevaarwerdindeloopvande

vijftiendeendezestiendeeeuwdestedelijkeregelgevingvoorhoutbouw

steedsstrenger.Ervolgdeeenalgemeenbouwverbodophoutbouwenhet

gebruikvanrietalsdakbedekkingwerdnietmeertoegestaan. uit

gel

ich

t

HET VERSTENINGSPROCES WERD IN LEIDEN AL VROEG INGEZET

88


60

herstelvandenatuurstenenonderdelenvandepoortbeginnen.De

polychromeringzelfwerduitgevoerddoordecoratieschilderFroukjevander

HavenuitGouda.Metdevaststellingdatderealisatiegoedisverlopen,werd

hetprojectonlangsafgesloten.

historische kleuren

Erisbijhetprojectnietoveréénnachtijsgegaan.Voorhetpolychromerenis

bewustgekozenvoormineraalverfennietvooreentraditioneelverfsysteem

opbasisvanolieverf.Olieverfgeefteenglanzendoppervlak.Mineraalverf

daarentegenleverteenmatoppervlakopdatdestructuurvannatuursteen

intactlaat.Hierdoorsluithetharmonischaanopdeoverigeongeschilderde

natuurstenendelenvandepoortendievandeomringendegevels.

Dekleurenzijngeïnspireerdophistorischeafbeeldingenvanhetpand.

Onderzoekweesuitdatdepoortinhetverledengeheelgepolychromeerd

was.Bijeenrestauratieaanheteindevandenegentiendeeeuwwerddit

ongedaangemaakt.Derecenteopknapbeurtmaakteeneindeaandeze

kleurlozeperiodeengeeftdepoortweereenkleurrijketoekomst.(JvR)

Na ruim een eeuw dragen Kaatje en Kootje weer hun historische kleuren. Sinds 1609 sieren deze beelden van een weesmeisje en -jongetje de poort van het Weeshuis aan de Hooglandse Kerkgracht. Het Leidse wapen in de top werd in heraldische kleuren geschilderd. Het is een kroon op de restauratie van het complex door Stichting Utopa.

Hetpolychromeren,zoalshetmeerkleurigschilderenwordtgenoemd,vande

poortdeleniseencadeauvandestadLeidenaanStichtingUtopa,deeigenaar

vanhetWeeshuis.Hetwerdbijdeofficiëleopeningin2010doorhetcollege

vanBenWaandestichtingaangebodenalsdankvoordeomvangrijke

restauratieenherbestemmingvanhetcomplexindejaren2007-2010.

DerealisatievanhetcadeauwasinhandenvanErfgoedLeidenen

OmstrekennamensdegemeenteLeiden.Hetcadeauheeftwelevenopzich

latenwachten.Eerstmoesteenplanwordenopgesteldeneenvergunning

aangevraagd.Josefien&CouitAalsmeeradviseerdeoverdekleuren

enrestauratie.Nadatdevorstinapril2012uitdeluchtwas,kondende

steenhouwersvanBamBamuitLeidenmethetschoonmakenentechnisch

stadsbeeld:kaatje en kootje stralen weer

stad

sbee

ldKaatje en Koortje hebben na anderhalve eeuw hun zeventiende-eeuwse kleur weer terug (Links Kootje en rechts Kaatje na de restauratie)

Rechts: de beelden voor de restauratie

DE KLEURRIJKE BEELDJES ZIJN DE KROON OP DE RESTAURATIE VAN HET VOORMALIG WEESHUIS


61

defirmableefdeMarktsteegzijnnegentiende-eeuwse

industriëlekarakterhoudenendaarmeeisdesteeguniek

inLeiden.

HetgebiedrondhetNobelcomplexbehoorttotde

stadsuitbreidingvan1611.Dezeuitbreidingvondplaats

vanwegeeendringendebehoefteaanwoonruimte

enreiktevandehuidigeOudeSingeltotdenieuwe

Vestgracht.Deinfrastructuurinhetnieuwestadsdeel

werdinkortetijdaangelegdenbebouwd.De

speculanten,dieveelkavelshaddengekocht,deelden

dezekavelsopinmeerderepercelenwaardoorer

uiteindelijkveelmeerhuizenwerdengebouwddan

gepland.Uitaankoopgegevensvandepercelenblijkt

datveelambachtsliedenhiereenplaatsvonden,zoals

textielververs,brouwers,vleeshouwersenpottenbakkers.

Deopgravingengingeneind2012vanstart.Zewerden,

ondertoezichtvanHazenbergArcheologie,uitgevoerd

doorIDDS.DeregielagbijELO.Zoalsgehoopt

kondenerfundamentenvandiversehuizenworden

opgegravenendankzijdezeopgravingwerddebouw-en

bewoningsgeschiedenisvanvrijwelhethelebouwblok

nauwkeuriginkaartgebracht.(NdW&JG)

stad

sbee

ld

stadsbeeld:achter de gevel van het nobelcomplex

DepandenaanMarksteeg4-8werdenin1850gebouwd

voortras-enpleisterfabriekPaternotte.In1886

bebouwdededekenfabriekScheltemaMarktsteeg10en

namdepandenMarktsteeg4-6over.Nadesluitingvan

defabriekin1958,hadfirmaDeNobelhiertot1987een

handelinlompenenoudemetalen.Nahetvertrekvan

In januari 2013 waren archeologen volop actief achter de gevel van het Nobelcomplex aan de Marktsteeg. In het voormalige pand van de gebroeders De Nobel komt een nieuw muziekcentrum. De sloop van de bebouwing achter de gevel bood de archeologen de gelegenheid onderzoek te doen naar oude bewonings- en bebouwingssporen.

DANKZIJ DE OPGRAVING KON DE BOUW- EN BEWONINGSGESCHIEDENIS VAN VRIJWEL HET HELE BOUWBLOK NAUWKEURIG IN KAART WORDEN GEBRACHT

Op het terrein werd een keldervloer met bekleurde tegels gevonden

(Foto IDDS Archeologie)


62

een groen hart als monumentEsther Starkenburg

Op 21 mei 2012 kwam de nieuwe Adviescommisie Cultuurhistorie Leiden voor de eerste keer samen. Tijdens deze feestelijke bijeenkomst, die werd geopend door wethouder Jan Jaap de Haan, stond onder meer een mogelijke aanwijzing van het Kooipark als gemeentelijk monument op de agenda. Dat dit kleine, rommelige park, waarvan de aanplant niet meer oorspronkelijk is, het tot monument zou schoppen leek onvoorstelbaar. Toch besloot de commissie hierover een positief advies uit te brengen aan het college van Burgemeester en Wethouders.


63

Defunctievanhetparkbinnendewijk,diehetvanaf

deaanlegheeftgehad,gafhierbijdedoorslag.Totop

dedagvanvandaagzijndebewonersvanDeKooizeer

betrokkenbijhunpark.Datbleekookopdezittingvan

de21emei,waarbijeenbewonersdelegatieaanwezigwas

omzichhardtemakenvooreenmonumentenstatus.

Huninspanningenblevennietzonderresultaat,want

op15oktober2013besloothetcollegehetparkals

gemeentelijkmonumentaantewijzen.

volkspark

In1920legdedegemeenteLeidenhetKooiparkaanals

eenvolksparktemiddenvandenieuwearbeiderswijkDe

Kooi,dieinaanbouwwas.Hetuitgangspuntvanzo’n

volksparkwasdatallestadbewoners,ongeachtleeftijd

ofsocialeachtergrond,rechthaddenopopenbaar

groen.Waareenplantsoenmetnamefunctioneerdeals

wandel-enkijkpark,waserineenvolksparkruimtevoor

sportenspel.Hetbeoefenenvansporthadeengunstige

uitwerkingoplichaaméngeest,zowasdegedachte.

NietlangnahetKooiparkontstondinLeideneentweede

volkspark,DeLeidseHout,dattussen1928en1931

aangelegdwerd.

woningen

DearbeiderswoningeninDeKooikwamenintwee

etappestotstand,indeperiodes1900-1902en1918-

1921.Nadatin1916hetontwerpvoorhetvolkspark

gereedkwam,slotendebouwplannenvandedrie

verantwoordelijkewoningbouwverenigingenhiernauw

opaan.DeLeidsearchitectenH.J.JesseenJ.Splinter

maaktendeontwerpenvoorDeEendracht.Datdeze

verenigingeengrootstempelophetstraatbeeldvanDe

Kooidruktekwamnietalleenomdathetdegrootstein

dezebuurtwas.Ledenenbestuurervanhaddenook

meerontwikkeldeideeënoverhoeeenwoonomgeving

eruitmoestzien.WaarWerkmanswoningen,eenvan

deanderebouwers,zichvoornamelijkrichtteopde

woonfunctieendehuisvestingvanarmendieafkomstig

warenuitdeoudewijken,streefdeDeEendrachtnaar

eenhogerdoel.

TOT OP DE DAG VAN VANDAAG ZIJN BEWONERS VAN DE KOOI ZEER BETROKKEN BIJ HUN PARK

De diagonale as aan de oostzijde gezien naar de uitgang van het park in

2012 en na de renovatie, tijdens de opening op 1 mei 2014. Het langgerekte

bloembed (nog onvolgroeid) met aan weerszijden paden uit het ontwerp van

1920 is teruggebracht


64

oriëntatiepunt wijk

DenadrukkelijkeaanwezigheidvanDeEendrachthad

gevolgenvoorhetwoon-enleefgedragvandewijk.

Voordelagereklassenwarendehurenonbetaalbaar,

debewonersvanDeKooikwamendaaromuitde

arbeiderselite.Inplaatsvanopstraatgavenzij

eenvoorkeuraaneensociaallevenbinnenshuisof

georganiseerdviadesocialistischepartij,vakbond,

sport-encultureleverenigingen.HetKooiparkvervulde

daarineenbelangrijkefunctie.

Hetvolksparkmoestallereerstruimtebiedenaan

actieverecreatie.DeEendrachtstreefdedanook

altijdnaargoedespeelvoorzieningeninhetpark

voordebuurtkinderen.Daarnaastwerdenertalvan

evenementengeorganiseerd,zoalsdedrukbezochte

muziekvoorstellingenindejarentwintigendertig.

Hiertoewasinhetparkeenmuziektentopgesteld,die

afkomstigwasuithetVanderWerfpark.Enopdedag

vandearbeidvertrokde1meioptochtvanafhetpark.

Ooktegenwoordigvormthetparkeenoriëntatiepunt

indebuurtmeteigentijdseevenementen.Indejaren

zestigtottachtigwerdKoninginnedaghiergevierd,ende

laatstejarenvindtinhetparkhetTamTamzomerfeest

plaats.

HoewelhetKooiparkaangelegdisalseenvolkspark,

bleekalsneldathetveeltekleinwasomechtals

zodanigtekunnenfunctioneren.Vanafdeaanleg

zijnervoortdurendspanningengeweesttussende

verschillendegebruikersvanhetpark.Juistomeen

intensiefgebruikmogelijktemakeniseraltijdsprake

geweestvaneenactievebemoeienisvandebuurt,ook

DOOR DE RENOVATIE WORDEN VERDWENEN HISTORISCHE ELEMENTEN WEER IN ERE HERSTELD

Ermoesteenhoogwaardigewoonomgevingvoor

arbeidersgecreëerdworden,gebaseerdophet

tuinstadideewaaringroeneenbelangrijkerolspeelt.

Debebouwing,dieuitverschillendewoningtypen

bestaat,iszorgvuldigvormgegevenwaarbijvariatie

isnagestreefd.Deopenbareruimtevormdehiervan

eenintegraalonderdeel.Ditresulteerdeinstratenmet

groenindevormvanvoortuintjesenplantsoenen.Ditis

bijvoorbeeldnogduidelijkzichtbaaraandeParkstraat,

waardewoningenuitkijkendophetKooiparkvan

voortuintjesvoorzienzijn,ofaanhetroyaleplantsoenin

deDrifstraat.

Het Kooipark, enkele jaren na oplevering, gezien

vanuit het zuiden (Foto 1926. Collectie ELO,

PV29329C.3a)

65

isslechtseentientalbomen50tot55jaaroud,de

restisveeljonger.In2011iseenboominventarisatie

uitgevoerdwaarmeedesoorten,deleeftijdende

kwaliteitinkaartzijngebracht.Vergelekenmet1981is

hetaantaltoegenomentotzo’nveertigsoorten,waarvan

eengrootaantalexoten.Zokomensoortenvoorals

deesdoorn,meelbes,beukenhaagbeuk,berk,linde,

meidoorn,zwarteden,amberboom,(Amerikaanse)

tulpenboom,moeraseik,moerascipres,fijnspar,kastanje,

libanonceder,Zweedselijsterbes,iepenJapansezelkova.

nieuw plan

Tentijdevandeaanwijzingalsmonumentoogdehet

parkrommeligenafgetrapt.Eind2013starttedanook

eengrondigerenovatiedieuitgingvanhetontwerp

uit1920.Zoisdeoudepadenstructuurteruggebracht

waardoormeerwandelrouteszijnontstaan.Het

verwijderenofverplaatsenvanbeplantingenenbomen

zorgdevoormeeroverzicht.Derandenenentreeszijn

duidelijkervormgegevenendediagonalezichtassen

versterkt.Verderisdevijververgrootenvaneenfontein

voorzien.Hetgrotespeelpleinisverdieptaangelegd,en

erzijnmeerspeeltoestellengekomen.Op1mei2014

werdhetvernieuwdeKooiparkofficieelgeopenddoor

wethouderFrankdeWit,waarbijdebuurtgenotenin

grotengetaleaanwezigwaren.

nunog.HetKooiparkvormtookomdieredenhet

groenehartvandebuurt.

aanleg en ontwikkeling

Vanafdeaanlegin1920heefthetparknietsteeds

dezelfdeaanblikgehad.Tot1945washetpark

overzichtelijkenkwamvariatievoortuitdebloem-en

heesterperken.Erstondenweinighogebomen.Inde

periodetussen1945en1981tradeenversimpelingop

vandebordersenperkenenwerdenhoopgaandebomen

aangeplant.Hierdoorontstondeenmeergesloten,

ruigeraanzicht.Indelaatsteperiodetransformeerdehet

Kooiparkineenoverzichtelijkerstadspark,waarbijeen

grotevariëteitaanboomsoortenisontstaan.

Derodedraaddooralleperiodesisdestapsgewijze

vereenvoudigingdievanafeindjarendertiginzette,

waarbijsteedsmeerelementenuithetparkverdwenen.

Totaanderenovatie,dieeind2013begon,warende

enigeherkenbareonderdelenuithetoorspronkelijk

ontwerpdevijver,delocatievandetweedubbele

woningblokjesaandenoordzijde(debebouwingzelfis

beginjarentachtigvervangen),hetspeelpleinaande

zuidzijdeendetweediagonaleassendiegerichtzijn

opdevijver.Nietsvandeaanplantisnoguitdetijdvan

deaanleg.Tijdensdekoudeoorlogswintervan1945

verdweenallebeplantingenhethoutentuinmeubilair.

Allebomenwerdengekaptomalsbrandhouttedienen

endeperkenwerdenomgeploegdtotaardappelvelden.

bomen

Hethuidigeparktelteenflinkaantalbomen.Hiervan

kanzo’ntweederdealsjongwordengekenmerkt.Er

TIJDENS DE KOUDE OORLOGSWINTER VAN 1945 VERDWEEN ALLE BEPLANTING EN HET HOUTEN TUINMEUBILAIR

Bestektekening uit 1920 met het uitgevoerde

ontwerp voor het Kooipark (Tekening

Gemeentewerken Leiden, 1920. Collectie ELO,

PV1345.3)


66

de toekomst van ons leidse erfgoed op papier gezetEveline Steneker (beleidsmedewerker cultureel erfgoed Gemeente Leiden)

In maart 2013 kwamen diverse erfgoedpartners bij elkaar in een aantal energieke bijeenkomsten. Het onderwerp: een nieuwe Erfgoednota voor Leiden. Centraal stond de vraag: Hoe benutten we de kansen en kwaliteiten van erfgoed in Leiden, Stad van Ontdekkingen?

IN VERSCHILLENDE BIJEENKOMSTEN MET VRIJWILLIGERS EN PROFESSIONALS WERD DE BASIS GELEGD VOOR DE ERFGOEDNOTA 2014-2020

Uitdehogeopkomstbleekeengrotematevanbetrokkenheid.Zowel

professionalsalsvrijwilligersschovenaan;vanmusea,kennisinstellingen,

onderwijsenbedrijventoterfgoedorganisaties.

Leidenheeft–zowerdduidelijk–meterfgoedeenonderscheidendekracht

inhuis.Leidenheeftimmersendeinternationalekennisencollectiesen

deaantrekkelijkehistorischestadendegrotematevanbetrokkenheidvan

bewoners.Deuniekemixvanmuseaenkennisinstellingenkunnenwe–net

alsdeaantrekkelijkehistorischeomgevingskwaliteit-behouden,versterken

enbenutten.Develeverhalenvandestadwillenweontsluitenenbeleven.

Erfgoedleeft:hetraaktdeemotie,geeftenergieenstimuleertdeeconomie.

doelenAlleambitiesendoelenvandeErfgoednotazijnopgenomeninhet

bijgevoegdeoverzicht.Velepartnersdragenhiermeteigenofgedeelde

activiteitenaanbij,metbehulpvansamenwerkingbinnenenbuitenLeiden,

kennisdelen,nieuweverbindingenmaken,co-creatie,digitaleontsluiting,

onderzoek,vakmanschap,innovatie,talentontwikkelingennogveelmeer.En

wellichtafentoeookmeteenerfgoednetwerkborrel.

De gehele Erfgoednota is te lezen op onze website: www.erfgoedleiden.nl

Erfgoedpartners in gesprek over nieuwe

Erfgoednota (Foto Hielco Kuipers)


67

AMBITIE 1

DOEL 1

DOEL 4

DOEL 9

DOEL 2 DOEL 5 DOEL 10

DOEL 3

DOEL 6 DOEL 11

DOEL 7 DOEL 12

DOEL 8

DOELEN

AMBITIE 2 AMBITIE 3Leiden staat met al haarerfgoedkennis en - collectiesnationaal en internationaalaan de top!

Leiden wil haar historischeomgevingskwaliteit behouden,benutten en versterken vooreen aantrekkelijke, vitale entoekomstbestendige stad.

Leiden bruist van erfgoed-beleving voor en doorbewoners en bezoekers.

Leiden versterkt en behoudt haarunieke mix van musea en kennis-instellingen

De Leidse erfgoedsector bouwtverder aan haar erfgoedkennis en-collecties, van Leidse geschiedenistot wereldschatten

Leiden versterkt de vakkennis dieop het gebied van erfgoed in destad aanwezig is.

Leiden betrekt cultuurhistorischekennis en waarden bij iedereontwikkeling in de stad

Leiden versterkt de omgevings-kwaliteit en belevingswaarde vooreen aantrekkelijke stad

Leiden behoudt en benutvakmanschap voor kwaliteit

Leiden stimuleert gebruik enherbestemming van historischebebouwing voor een vitale stad

Leiden zorgt voor toekomst-bestendige monumenten enhistorische elementen

Leiden maakt erfgoed beleefbaarvoor en door bewoners enbezoekers

Alle Leidenaren tot 18 jaar makenkennis met het brede erfgoedaan-bod van de stad

Leiden benut de historische stad alspodium en decor en geeft nieuwebetekenis aan bestaand erfgoed

Leiden laat zien wat de stad in huisheeft en zorgt voor goede erfgoed-marketing


68

uit

gel

ich

t


een woonstraat van statuurCas Nagtzaam, Edwin Orsel en Pieter-Jan De Vos


Het Waagblok in 1870. Het is duidelijk dat de gevels een behoorlijke transitie hebben ondergaan sinds 1600. Als basis voor deze reconstructie hebben historische foto’s gediend. Leiden is één van de best

gedocumenteerde Nederlandse steden uit de negentiende eeuw door de stadsportretten die de Leidse fotograaf Jan Goedeljee vanaf de jaren 1860 van zijn woonplaats maakte. De huidige nog bestaande gevels zijn die

van nummer 84 en 86 op de verdiepingen (Afbeelding Reinoud Boter)

8876 78 80 82 84 86 88


69

uit

gel

ich

t

de breestraat anno 1870

Tenopzichtevan1600werdhetstraatbeeldvandeBreestraatin270jaar

tijdgrondiggewijzigd.Demiddeleeuwseenlaatzestiende-eeuwsegevels

verdwenenuithetstraatbeeld.Eenaantalpandenkreegeenextrabouwlaag

endetrapgevelsmaaktenplaatsvoorlijstgevels.Achterdegemoderniseerde

gevelswerdgebruikgemaaktvandebestaandestructuur,watverklaart

waaromdeperceelgrenzenvrijwelonveranderdzijngebleven.Verbrede

percelenkondenontstaandoordatafzonderlijkepandenachtereennieuwe

voorgevelwerdensamengevoegd.Nummer76washiervaneenvoorbeeld.

HetbeeldvandeBreestraatin1870laatzienhoedestadevolueerdetussen

heteindevandezeventiendeeeuwendeeerstehelftvandenegentiende

eeuw.IndezeperiodewerddebebouwinglangsdeBreestraatgedomineerd

doorstatigewoonhuizenvandegegoedeburgerij.Bijdezevoorname

pandenhoordennatuurlijkookvoornameentrees,meteeneigenstoep.Op

historischeafbeeldingenenfoto’sisteziendatdezestoepeneenopvallend

onderdeelwarenvanhetstraatbeeld

Indezestiendeendezeventiendeeeuwhaddensommigehuizen

gebruiksstoependiebijvoorbeeldwerdengebruiktvoordeuitstallingvan

handelswaar.Vanafdezeventiendeeeuwontstondenparticulieresierstoepen,

bedoeldomhetaanzienvanvoornamewoonhuisgevelsteversterken.

Alsafscheidingwerdenstoeppalenenhekjestoegepastwaardoorzeeen

overgangsgebiedvormdentussendeopenbarestraatenprivéwoning.In

sommigestraten,waaronderBreestraat76-88,warendezesierstoepeninde

negentiendeeeuwtoteenononderbrokenlintlangsdewoningengegroeid.

MetdeopkomstvanhetwinkelenindeBreestraatverdwenenvanafhetmiddenvandenegentiendeeeuweengrootaantalsierstoepenuithetstraatbeeld.Dewoonhuisgevelsopdebeganegrondmaaktenplaatsvoorwinkelpuienmeteenopenstoepvoordeetalage.OpditmomentmakenELOendegemeentezichsterkvoordereconstructieofrestauratievandemonumentalestoepenindeopenbareruimte.

Uitsnede van de Breestraat met van links naar rechts nummer 76 tot en met 88. De

sierstoepen op deze foto uit circa 1870 vormen tot aan de winkel op nummer 88 een

aaneengesloten lint (Foto uit circa 1870. Collectie ELO, PV3762.12a)


70

uit

gel

ich

t

DankzijdeSubsidieregelingHistorischStadsbeeldvandegemeenteLeidenishetmogelijkomhiervoorsubsidietekrijgen.

DegeheleBreestraatkreegtussen1600en1870eenandereuitstraling.MaarookoverdeindividuelepandenvanhetWaagblokvaltdankzijhetonderzoekvanELOmeertevertellen.

breestraat 76

Degevelvanhetlinkerhoekpand,eenstatigwoonhuis

uitdeachttiendeeeuw,wasgebaseerdopdeFranse

Lodewijkstijlen.Indezeperiodelietenrijkeburgers

hunhuizenvaakaanpassenvolgensdeheersende

stijlopvattingen.Ditbetekendedoorgaansdathet

pandwerdvoorzienvaneennieuweachttiende-eeuwse

voorgevelenditointerieur,waarbijdezestiende-of

zeventiende-eeuwsekernbewaardbleef.Destoep

bestonduitvierkantehardstenenstoeppalendiemet

elkaarenmetdegevelverbondenwarendoormiddelvan

smeedijzerenstoepstangen.

Breestraat78t/m82

DepandenBreestraat78en82haddeneenstatige

bakstenenlijstgevelmetkroonlijstuitdeachttiende

eeuw.HetbredereBreestraat80hadeennatuurstenen

lijstgevelmetpilasters,eeninLeidenpopulairgevelvorm

indezeventiendeeeuw.Destoeppalenvannummers78

en82warenvoorzienvaneenfrijnslagbewerkingeneen

zwartgeschilderdeprofileringen,waardoorzeeenmeer

beeldendaanzienkregen.Nummer80onderscheidde

zichdooreensmeedijzerensierhekronddestoep.

Breestraat84

Hetmiddeleeuwsehuis‘DeDruyff’heeftplaatsgemaakt

vooréénvandemarkantstegebouwenaande

Breestraat:‘DeVerguldenTurk’.In1635werdDeDruyff

gekochtdoorlakenhandelaarJanAdriaensz.LePla.In

1672vervingenzijnzoonshetgebouw,waarbijdegevel

werdopgetrokkenindestrakkestijlvanhetHollands

classicisme,gebaseerdopdestrikteinterpretatievande

vormentaalenordeningsprincipesdiebouwwerkeninde

KlassiekeOudheidhadden.

Denaam‘DeVerguldenTurk’verwijstnaarhethoofdvan

eenTurkinhetdriehoekigefrontonbovenindegevel.

DezestaatsymboolvoordeTurksehandelscontacten

vandegebroedersLePla.Linksenrechtsliggende

godenNeptunusenMercurius,diedeoverzeesehandel

vandefamilieverbeelden.Mercuriusrustopeenbaal

wolenheefteenangorageitaanzijnvoeten.Ditom

aantegevendatdefamilierijkwasgewordenmetde

lakenhandel.Hetbeeldhouwwerkisuitgevoerddoor

PieterXaverij,diehetin1673gesigneerdheeft.

DE BEBOUWING LANGS DE BREESTRAAT WERD GEDOMINEERD DOOR STATIGE WOONHUIZEN VAN DE GEGOEDE BURGERIJ


71

uit

gel

ich

t

Hethuishadeenopzetdietoenmodernwasmeteen

voor-enachterhuis,verbondendooreenverbindingsgang

langseengrotebinnenplaats.Deconstructiewas

uitgevoerdmetstatigesamengesteldebalklagen.De

minderbelangrijketweedeverdiepingvanhetvoorhuis

kreegeensobereenkelvoudigebalklaageneenhoutskelet

omhethuisstabiliteittegeven.Deverdiepingwerd

afgedektmeteenomlopendschilddak,bijdebouween

modernedakvorm.Opbasisvandearchitectuuren

constructiekanhetontwerptoegeschrevenwordenaan

stadsarchitectWillemvanderHelm.

Hetvoor-enachterhuishebbenbeideeengrotekelder

metkruisgewelven.Erwasblijkbaarveelbehoefteaan

opslag.Indekeldervanhetvoorhuisisdeoriginele

kluismetijzerendeurvandegebroedersLePlanog

bewaard.Eenvandeweinigenogoorspronkelijke

interieurelementenvanhethuisisverderdezoldertrap

uit1672,diecompleetmetgedraaidehoutenbalusters

bewaardisgebleven.

Indeachttiendeeeuwwerdhetwoonhuisaangepast

aandeeisenvandetijd.In1744werdendezeventiende-

eeuwsekruisvenstersvervangendoormoderne

schuiframenenookdegevelsronddebinnenplaats

werdenvernieuwdmetnieuweschuifvensters.Nietveel

laterkreeghetvoorhuiseennieuwefraaietrapmeteen

ovaaltrapgatennieuwestucplafonds.Ronddezetijd

isvermoedelijkookeentweedeachterhuistoegevoegd,

datviaeensteeg,deVischpoort,zijnontsluitingop

deAalmarkthad.Demonumentalesierstoepmet

gietijzerenhekverdweenin1875toenopdebegane

grondhetkoffiehuisCaféSuissewerdgevestigd.

Het bouwblok aan de Breestraat op de kaart van

Van Campen uit 1879. De Vischpoort waarmee het tweede achterhuis van ‘De Vergulden Turk’ werd

ontsloten is duidelijk zichtbaar (Litho H.L.A. van Campen, 1879. Collectie ELO, PV459)


72

IN 1672 MAAKTE HET MIDDELEEUWSE HUIS ‘DE DRUYFF’ PLAATS VOOR WELLICHT HET MARKANTSTE GEBOUW VAN DE STRAAT: ‘DE VERGULDEN TURK’

breestraat 86HetpandrechtsvanDeVerguldenTurkheeftzijnhuidigeuiterlijktedanken

aaneenverbouwingdieaanheteindevandeachttiendeplaatsvondten

behoevevandesociëteitAmicitia.Opgerichtin1768aandeBreestraatineen

woonhuistegenoverhetstadhuis,isditéénvandeoudsteherensociëteiten

vanNederland.DoordeaankoopvanBreestraat86in1794kreeghet

eeneigensociëteitsgebouw.Degevelvanhetsociëteitsgebouwiseen

fraaivoorbeeldvandeempirestijl,voornamelijkgekenmerktdoorde

schuifvenstersmethardstenen,geschouderdekozijnenendeornamenten

indekroonlijst.Hethadeenmonumentalesierstoep,enheelopvallend,een

voordeurontbrak.Hetsociëteitsgebouwwerdnamelijksamengevoegdmet

hetrechterbuurpand,datdeentreegingvormen.

OnderzoeknaardemurenenconstructiesvanBreestraat86-IIleertons

datdehuidigeachtermuuropdebeganegrondglobaaltedaterenisinde

zestiendeeeuwofdeeerstehelftvandezeventiendeeeuw.Datsluitaan

opdedateringvandeeikenhoutenkapconstructiemetgekromdeeiken

spantbenen.Opdemuurvandebeganegrondzijnsporenvanrookkanalen

eneentrappartijaanwezig.Ookisduidelijk,doorbalkgaten,datde

beganegrondverhoogdheeftgelegenvoordeperiodeomstreeksbegin

negentiendeeeuwtot1934-36.Dezeverhogingdoorsnijdtdeouderesporen

vaneenhaardplaats,waaruitblijktdatdezeouderisdanhetbeginvande

negentiendeeeuw.uit

gel

ich

t

breestraat 88Hetrechterhoekpandwaseenachttiende-eeuwshuisenwerdvooral

gekenmerktdoordeglazenpuiopdebeganegronddieomstreeks1850-

70werdgeplaatst.Ditgebeurdetenbehoevevaneenwinkelfunctie,een

fenomeendatzichopheteindevandenegentiendeeeuwverderzou

uitbreiden.Hetpandhadeenopengebruiksstoepbedoeldvoorwandelaars

enklantendiedeetalagewildenbekijken.


73

stad

sbee

ld

Bij grondwerkzaamheden in maart 2013 stuitte de eigenaar van Rapenburg 88 op een kelder op de binnenplaats. Uit onderzoek door Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) bleek dat het om een gave waterkelder voor huishoudelijke doeleinden ging. Deze vondst is uiterst zeldzaam en waardevol. Na een zorgvuldige documentatie, die bemoeilijkt werd door de laag water die in de kelder stond, werd de kelder weer afgedekt met zand.

stadsbeeld: gave waterkelder aan het rapenburg gevonden

Dekelderbestaatuiteenrechthoekigekelderruimtevancirca112bij160cmmetaansluitendeenmangatvan

circa37bij77cm.Hijisoverdektmeteengepleisterd,bakstenentongewelfenhetietshogeropgaandemangat

meteensluitsteenvanrodezandsteen.Debakstenenkeldermurenzijnoverdehelehoogtebetegeldmet

okerkleurigegeglazuurdeplavuizenvanroodbakkendaardewerk.Meteenoppervlaktevancirca2vierkantemeter

eneengemiddeldehoogtevan90cmbedraagtdeinhoudvandekelderongeveer1800liter.Opgrondvande

bouwhistorischekenmerkenvanhetmetselwerkenplavuizenkandewaterkelderinde17eeeuwwordengedateerd,

maareen18e-eeuwsedateringisnietuittesluiten.

waterresevoir

DewaterkeldervanRapenburg88voorzagdebewonersvanschoon(drink)water.Hijfungeerdealsreservoir

voor(drink)water.Hierbleefhetwaterkoelenwashetbeschermdtegenongedierteenverontreinigingen.Door

rondeopeningen,diezowelinhetgewelfalsindeachterwandwerdenaangetroffen,werdmogelijkdetoevoervan

regenwatervanafhetdakvanhethuisendeafvoernaarde(bijvoorbeeldindekeukenopgestelde)pompverzorgd.

Eenkostbarevoorzieningalseenwaterkelderkondenalleenrijkereinwonerszichpermitteren.

DewaterkelderispasdetweedecompletewaterkelderwaarovergepubliceerdisinLeiden.Detotdusverreenige

bekendewaterkelderisdieaandevoetvandeBurcht.Dezeisechternietalleenveelgroter(18,8mlang,3,7mbreed

en2,7mhoog),maarhadookeenheelanderefunctie.(NdW&JG)

DE WATERKELDER IS PAS DE TWEEDE COMPLETE WATERKELDER WAAROVER GEPUBLICEERD IS IN LEIDEN

Een kijkje in de gave waterkelder aan het Rapenburg


74

archeologie en bouwhistorie slaan op unieke wijze handen ineenChrystel Brandenburgh en Edwin Orsel

Leiden loopt voorop in de erfgoedwereld. Met deze boodschap overhandigde Cultuurwethouder Jan-Jaap de Haan op 12 april 2013 het eerste exemplaar van de ‘Onderzoeksagenda Archeologie en Bouwhistorie Leiden’ aan Karin Westerink, voorzitter van de Federatie Grote Monumentengemeenten (FGM). Met de Onderzoeksagenda kiest Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) als eerste erfgoedinstelling in Nederland voor een integrale, vraaggerichte benadering van archeologisch én bouwhistorisch onderzoek.

BouwhistoricienarcheologenhebbeninLeidenaltijdnauwsamengewerkt.

Ditligtvoordehandomdathetarcheologischonderzoekonderdegrond,

doorlooptinhetbouwhistorischonderzoekbovendegrond.Hetmaaiveld

isdaarbijslechtseenkunstmatigescheiding.Ookhetonderzoeksdoel

vanbeidedisciplinesisuiteindelijkhetzelfde:zoweldearcheoloogalsde

bouwhistoricusonderzoektdefysiekerestenuithetverledenenprobeertaan

dehanddaarvanhetverhaalvanLeidentereconstrueren.Debouwhistoricus

legtdaarbijuiteraardvooraldenadrukopde(restenvan)gebouwenterwijl

dearcheoloogookanderevondstenonderzoekt.Opdezemanierzijnde

disciplinescomplementairenkunnenzegezamenlijkeenveelrijkerbeeld

gevenvanhetverledendanwanneerzelosvanelkaarzoudenwerken.

primeur

In2009werdvoorheteerstinLeideneenarcheologischeonderzoeksagenda

vastgesteld(ziejaarverslag2009).Indezeeersteonderzoeksagendawerden

aldiversebouwhistorischevraagstukkenopgenomenenindatzelfdejaar

verscheenookdegemeentelijkepublicatie‘OngekendLeiden’.Hierin

werd,naastdereedsbestaandearcheologischewaardenkaart,ookeen

bouwhistorischeverwachtingenkaartgepubliceerd.DaarmeewasLeidenéén

vandevoorlopersinhetland.

Anno2013washettijdvoordeeersteintegraleonderzoeksagendavoor

archeologieenbouwhistorie.DitwasnieuwinLeiden,maarookinderest

Wethouder van cultuur, Jan-Jaap de Haan, overhandigt

vol trots de eerste integrale onderzoeksagenda aan de

voorzitter van de Federatie Grote Monumentengemeenten

(Foto Hielco Kuipers)


75

HET BEREIK VAN DE VAKGEBIEDEN WORDT GROTER EN DE RESULTATEN VAN ONDERZOEK BETEKENISVOLLER

Een reconstructie van een gebouw op basis van

archeologische en bouwhistorische vondsten


76

vanhetland:hetwasdeeerstekeerdatbouwhistorie

enarcheologiezometelkaarverwevenineen

onderzoeksprogrammawerdenopgenomen.Ondanks

dateropnationaalniveaualwelwerdnagedachtover

eenlandelijkebouwhistorischeonderzoeksagenda,werd

deLeidsedeeersteinNederland.

waarom een onderzoeksagenda?

Debelangrijksteredenisdatsteedsmeerarcheologisch

enbouwhistorischonderzoekindestaddoor

verschillendebedrijvenofonderzoeksbureauswordt

uitgevoerd.Dezebedrijvenhebbennietaltijddezelfde

achtergrondwaardoordeonderzoekensterkvanelkaar

kunnenverschillenindiepgangenreikwijdte.Ineen

dergelijkesituatieishetgoedomvoorafgaandaan

elkonderzoektebepalenwelkeonderzoeksvragen

beantwoordmoetenwordenenwelkeniet.Doorde

juistevragentestellen,wordthetonderzoekeffectiever,

maarookefficiënter.

OmdatdekennisvandeLeidsegeschiedenisalgrootis,

moethetonderzoekeropgerichtzijnomaanhetlicht

tebrengenwatwenognietweten.ErfgoedLeidenis

vanwegehaarkennisvanLeidendeaangewezenpartij

omsturingaanditonderzoektegeven.Daarnaastis

ELOeenvoorloperindeerfgoedwereldalshetgaatom

hetintegrerenvanverschillendeerfgoeddisciplines.Door

dieervaringkanonzeorganisatiesturinggevenaande

mogelijkheidomvanalledezeonderzoeksrapporteneen

samenhangendgeheeltemaken.Ditisbelangrijk,want

juistdoorhetsamenvoegenvandeonderzoeksresultaten

ontstaateenbeeldvandegroteontwikkelingeninde

stad.

bouwhistorie, een jonge discipline

Deovereenkomstentussenarcheologieenbouwhistorie

zijnalvaakbenadrukt.Tochmoetenweookrekening

houdenmetdeverschillentussendezetweedisciplines.

Dezeverschillenwordenvooralveroorzaaktdoorde

leeftijdvandevakgebieden.Archeologieheefteen

langetraditie:almeerdan100jaarwordtarcheologisch

bodemonderzoekuitgevoerd.Hierdooriserveel

informatiebijeengebrachtoverdeontwikkelingvan

allerleigebruiksvoorwerpendoordeeeuwenheen.

Dezekennisishardnodig.Hetishetkaderwaarbinnen

weallerleivondstenindetijdkunnenplaatsenom

vervolgensteproberentebegrijpenwaaromdeze

ontwikkelingenzichvoltrokken.

Bouwhistoriealsgestructureerdeonderzoeksdiscipline

bestaatveelkorterenheeftwatditbetrefteenenorme

inhaalslagtemaken.Hetinzichtindeontwikkelingen

vanallerleibouwmaterialenislangzaamaanhet

groeien.Hierdoormoetenweindeonderzoeksagenda

tenaanzienvanbouwhistorieveelvragenopnemendie

gerichtzijnophetcreërenvandergelijkechronologische

overzichten,terwijldattenaanzienvanarcheologieveel

mindernodigis.

BOUWHISTORICI EN ARCHEOLOGEN HEBBEN IN LEIDEN ALTIJD NAUW SAMENGEWERKT


77

maardanmoetdedoorsneearcheoloogeerstweten

datditeenbelangrijkebouwhistorischevraagis.Ook

hebbenbouwhistoriciveelvragenoverdebouwwijze

vangebouweninrecentereperiodenzoalsdeachttiende

ennegentiendeeeuw.Archeologenkomendergelijke

funderingenvaaktegen,documenterenze,maar

wetenvervolgenseigenlijknietwelkeinformatiewaarde

aandezerestenkleven.Dooraldezevragenopte

nemenindeonderzoeksagendawordendemogelijke

kruisverbandentussenbeidedisciplineszichtbaar.Het

bereikvandevakgebiedenwordtgroterenderesultaten

vanonderzoekbetekenisvoller.

samenwerken werkt!

Deintegralebenaderingzorgtvooreenkruisbestuiving

dieverrijkendwerktvoorbeideexpertises.Doorgebruik

temakenvanelkaarskenniswordenderesultatenvan

hetonderzoekbetekenisvoller:wekunnenveelbeter

begrijpenhoedegeschiedenisvan(eenstukvande)

stadisverlopen.Bovendienhebbenwegemerktdat

weelkaarookkunnenhelpen.Zoblijkenervanuit

bouwhistorischperspectiefveelvragentezijnover

bijvoorbeelddefunderingsmethodenvanhuizendoor

deeeuwenheen.Ditisietsdatvanzelfsprekendgoedte

onderzoekenistijdenseenarcheologischeopgraving,

Vondsten onder de grond bevatten vaak ook een

heleboel informatie voor bouwhistorie boven de grond

DE INTEGRALE ONDERZOEKS AGENDA VAN LEIDEN IS OOK IN DIGITALE KAARTVORM TE RAADPLEGEN


78

enkele highlights uit de onderzoeksagendaTweehonderd vragen…dat is veel. Toch

kunnen we uit al deze vragen een aantal

selecteren die er uit springen. Waar en

hoe leefden de oudste bewoners binnen

het huidige Leidse grondgebied? Hoe

heeft het landschap zich ontwikkeld

vanaf de Steentijd tot de Middeleeuwen?

Waar liep de Romeinse limesweg?

Hoe verliepen de ontginningen in en

om Leiden? Hoe oud is de Burcht?

Deze vragen en nog veel meer zijn

binnenkort terug te vinden via de digitale

onderzoeksagenda op onze website.

over de agenda

Deonderzoeksagendabestaatuittweedelen.Heteerstedeelvandeagenda

bestaatuiteenbeschrijvingpertijdsperiodevandebekendeontwikkelingen

vandestad(ofhetgebiedvanLeidenvoordatersprakewasvaneenstad).In

ditdeelwordtookinverhalendevormaangegevenwelkeonderzoeksvragen

ofthema’sperperiodevantoepassingzijn.Hettweededeelwordtgevormd

dooreendatabasemetmeerdantweehonderdonderzoeksvragen.Pervraag

isvermeldwaaromdevraaggesteldwordt,welkeonderzoeksmethoden

kunnenhelpenomhemtebeantwoordenenofheteenarcheologische,

bouwhistorischeofintegralevraagis.Tenslottehebbenallevragen

eengeografischereikwijdte:sommigevragenzijnvantoepassingopde

historischestad,andereopdegebiedenbuitendesingelsetc.

Devragendatabaseiseenlevendiets:vragenzullenafvallenwanneerze

beantwoordzijn,maaronderzoekwerptvaakookweernieuwevragenop,

diekunnenwordentoegevoegd.Dedatabaseisdaaromalleendigitaal

beschikbaarviaonzewebsite:www.erfgoedleiden.nl.Zokaniedereen

eenvoudigopzoekenwelkeonderzoeksvragenvantoepassingkunnenzijn

opeenbepaalddeelvandestad.Ditbetekentoverigensnietdatallevragen

bijelkonderzoekgesteldenbeantwoordkunnenenmoetenworden.De

onderzoeksagendavormteeninspiratiebronenerzalperonderzoekbekeken

moetenwordenwelkevragendaadwerkelijkvantoepassingzijn.

de onderzoeksagenda in kaart

DeintegraleonderzoeksagendavanLeidenisnuookindigitalekaartvorm

teraadplegen.Op16november2013werddekaartmoduletijdenshet

archeologiecongresdeReuvensdagenaandevakwereldgepresenteerd.

HiermeezetELOeennieuwestapinhetdigitaalontsluitenvaninformatie.

NognergensinNederlandishetmogelijkomviaeendigitalekaartte

bekijkenwelkeonderzoeksvragenopwelkdeelvandestadvantoepassing

zijn.

DE INTEGRALE BENADERING ZORGT VOOR EEN KRUISBESTUIVING DIE VERRIJKEND WERKT VOOR BEIDE EXPERTISES.


79

De verwachtingen waren hooggespannen toen medewerkers van het archeologische bedrijf Archol op 17 april 2013 een proefsleuvenonderzoek startten op de noordelijke sportvelden aan de Boshuizerkade. De sportvelden liggen namelijk in voormalig Romeins gebied met zand.

stadsbeeld: een vroegmiddeleeuwse nederzetting aan de boshuizerkade

EerdereopgravingeninvoormaligeRomeinsegebiedenbinnendegemeente,

haddenaldelenvande‘Limes’aanhetlichtgebracht.Depreciezeliggingvan

dezeRomeinseverbindingsweginLeidenisaltijdeenraadselisgebleven,

maarmenverwachttedatindeproefsleufeenspoorvandeLimesgevonden

zoukunnenworden.DeverrassingwasgroottoennietdeRomeinseweg,

maarietsheelandersgevondenwerd.Voorheteersttroffendearcheologen

nederzettingssporenaanuitdezevendeeeuw,ookweldeMerovingische

periodegenoemd.EenuniekevondstinLeiden.

Deaangetroffensporenstellendearcheologenmogelijkinstaatverbanden

teleggenmetsporenuitdezelfdeperiodeinOegstgeest(Nieuw-Rhijngeest),

Valkenburg,MatiloenLeiderdorp.Hierdoorhopenwedekennisoverde

vroegemiddeleeuwen(450-1050naChr.)inLeidentekunnenvergroten.

Omdatdezedooreengebrekaanvondstentotnutoevrijbeperktwas,isde

periodeéénvandespeerpunteninderecentvastgesteldeOnderzoeksagenda

archeologieenbouwhistorieLeiden.(CB)

DOOR EEN GEBREK AAN VOND-STEN IS DE KENNIS VAN HET VROEGMIDDELEEUWSE LEIDEN BEPERKT

De proefsleuf waarin een unieke

vondst werd gedaan

stad

sbee

ld


80

uit

gel

ich

t


de opkomst van de winkelpuiCas Nagtzaam, André van Noort, Edwin Orsel, Esther Starkenburg en Pieter-Jan De Vos


De opkomst van de winkelpuien sinds 1870 is duidelijk zichtbaar aan de Breestraat in 1900. De huidige nog bestaande gevels zijn die van nummer 84, zonder erker, en 86 op de verdiepingen (Afbeelding Reinoud Boter)

76 78 80 82 84 86 88


81

uit

gel

ich

t

de breestraat anno 1900Tussen1870en1900ontwikkeldedeBreestraatzichvaneenstatige

woonstraattoteenkwaliteitswinkelstraat.Steedsmeervermogende

Leidenarengingenaanderandvandestadwonenenvoormalige

woonhuizenwerdengetransformeerdtotwinkels.Deopkomstvanhet

winkeleninLeidenginggepaardmetdebouwvaneengrootaantal

winkelpuiendieoorspronkelijkewoonhuisgevelsvervingen.Dezewinkelpuien

zorgdenervoordateenvisuelescheidingontstondtussendebeganegrond

endedaarbovengelegenverdiepingen.Gevelreclamewerdgeïntegreerd

inhetwinkelpui-ontwerpenaangebrachtopdepuibalkofalsgeschilderde

lettersopdeetalageruiten.

Detransformatievanwoonstraatnaarwinkelstraatisookduidelijk

terugtezieninhetadresboekvanLeidenuit1900.Mededankzijhet

bewonersonderzoekishetmogelijkomdieperopdespecifiekepandeninte

gaan.

breestraat 76In1890moesthetstatigewoonhuisuitdeachttiendeeeuwplaatsmaken

voordenieuwbouwvanPeek&Cloppenburg.Op13mei1890kochtenJohan

TheodoorPeekenHeinrichAntonAdolphCloppenburghetpandBreestraat

76vandr.SamuelSiegmundRosenstein,hoogleraarindegeneeskundete

Leiden,vooreenbedragvan15.000gulden.Op30december1890vondde

aanbestedingplaatsvoorhetafbrekenvanditpandenhetbouwenvaneen

nieuwwinkelhuisnaareenontwerpvandeLeidsearchitectJacobusvander

Heijden.

Hetnieuwepandhadweliswaardeschaalvanhetvoorgaandebrede

woonhuis.Dewinkelpuiopdebeganegrondmaakteechterduidelijkdatdit

eenwinkelbetrof.Aandestraatzijdewasbovendieneennoviteitgecreëerd,

eenportiekwaarmeedeklantnaarbinnenkonwordengelokt.Opdeeerste

entweedeverdiepinglagenappartementenvoorhetpersoneel.Hierwoonden

J.H.Jansse,chefvanhetconfectiemagazijn,endevierwinkelbediendesA.P.

vanHerwaarde,Jac.Hoppenbrauers,J.G.A.ThienenJ.G.Veldhuis.Belangrijk

wastenslotteheteigenatelieropdeeersteverdiepingwaaroverdewinkel

beschikte.

Peek&CloppenburgmaaktevanafdevestiginginRotterdamin1869een

snellegroeidoorinNederland.In1898warenerlandelijkaltienwinkels.

Begonnenalswinkelinkledingstoffenlegdehetbedrijfzichalsneltoeop

maatgemaaktekleding,ofwelconfectiekleding,bedoeldvoorklantenuitde

lagereenmiddensociaaleconomischeklasse.Desnellegroeivanhetaantal

filialenvanPeek&Cloppenburgweerspiegeldehetsuccesvandeopkomst

vanconfectieinNederland.Elkfiliaalhadaanvankelijkeeneigenatelier

eneenbatterijaanthuiswerkers.Defilialenwerdenregelmatigverbouwd,

uitgebreidofverplaatst.ZoookinLeiden.Deeerstewinkelopendein1882

opBreestraat86,waarnain1890deverhuizingvolgdenaarnummer76.In

1930betrokmenweereennieuwengroterpand,waarvoorhetnaastgelegen

sociëteitsgebouwopnummers78en80werdafgebroken.

breestraat 78-80Naeeuwenlangopzichzelfstaandepandentezijngeweest,vielin1880

hetdoekvoorBreestraat78en80.HerensociëteitAmicitia,sinds1794op

Breestraat86gevestigd,lietopbeidepercelenhaarnieuwesociëteitsgebouw

verrijzen.Hetoudewastekrapgeworden.Aanvankelijkhadmendoorde

AmsterdamsearchitectOudshoorneenambitieusontwerplatenmakenvoor

nieuwbouwaanhetSteenschuur.UiteindelijkwerdbeslotenaandeBreestraat

teblijven.Denieuwbouwkwamgereedin1881enwaswederomeenontwerp

vanarchitectJ.vanderHeijden.BehalveAmicitiawasookJ.R.Mastenbroek,

winkelierenlaterkastelein,gevestigdindenieuwbouw.

Opvallendaanhetnieuwesociëteitsgebouwzijndearchitectuurenschaal.

Samenmeteenaantalanderenegentiende-eeuwsepandenaandeBreestraat

slootdevormgevingaanbijtweebelangrijkerenaissancegevelseldersinde

straat:hetGemeenlandshuisvanhetHoogheemraadschapRijnland(1597)

enhetstadhuis(1596).NaastAmicitiabetrofditdeSociëteitMinerva(1875),

hethiernaastgelegenpostkantoor(1895)endeStadsgehoorzaal(1890-1891).


82

uit

gel

ich

t

Doordetoepassingvanneorenaissancewerdzonaareenglansrijkeperiode

indeLeidsegeschiedenisverwezen.Metdezepandenvoltrokzichookeen

volgendestapinschaalvergrotingaandeBreestraat,vooraldezenieuwbouw

werdenmeerderepercelensamengevoegd.Indenegentiendeeeuwhadden

denieuwewinkelsenhotelszichtotdantoesteedsgevestigdinbestaande

woonhuizenofnieuwbouwopongewijzigdepercelen.

breestraat82HetpandtussenAmicitiaen‘DeVerguldenTurk’bleefhetlangsteen

woonfunctiehebben.Inhetadresboekuit1900stondentweenamen

genoemdalsdebewonersvanhetpand,namelijkP.J.Mulder,boek-en

steendrukker,enW.Schouten,tandarts.

breestraat 84Eindnegentiendeeeuwverloor‘DeVerguldenTurk’zijnwoonfunctieenwerd

hetingrijpendverbouwd.In1875-1876werdhetpandaangepastvoorhet

koffiehuisCaféSuisse.Devoorgevelkreegnieuweramenendestoepwerd

vervangendooreenveranda.Waarschijnlijkdaterendeneoclassicistische

stucplafondsopdebeganegrondvanhetvoorhuisuitdezetijd.Ditcafé

HET NIEUWE SOCIËTEITSGEBOUW VAN AMICITIA BEHOORDE TOT EEN REEKS NEGENTIENDE-EEUWSE PANDEN DIE IN MONUMENTALE VERHOUDINGEN AANSLOOT BIJ DE RENAISSANCE-ARCHITECTUUR VAN DE VROEGE ZEVENTIENDE EEUW


83

uit

gel

ich

t

In vergelijking tot de kaart van Van Campen uit 1879 (zie de Breestraat deel 2, anno

1870) is op kaart van Van Campen uit 1899 duidelijk te zien dat Breestraat 78 en 80

één pand zijn geworden en dat de binnenplaats van ‘De Vergulden Turk’ is overkapt

(Litho H.L.A. van Campen, 1899. Collectie ELO, PV477.7)

gingin1898failliet.Hetgevolgwaseenopenbareverkopingvan“een

prachtigen nog nieuwen Koffiehuis-Inventaris”.Dezebestondonderandere

uittweenieuwebiljarten,tweestelbiljartballen,dertienAmerikaansetafels,

60stoelen,tienfauteuils,eenpartijdrank,wijnenenchampagneeneen

serafine-orgeltje.

Op25mei1900werddenieuwehorecagelegenheidIndenVerguldenTurk

officieelgeopendvoorgenodigden.Voorafgaandaandeopeninghadeen

verbouwingonderleidingvanarchitectH.J.Jesseplaatsgevonden.Voorde

gevelverscheeneenerkermetbalkon,dieindevolksmondbekendstondals

‘detram’.Ronddeopeningwaserdiscussieontstaanoverdedraagkracht

vandenieuweerkerconstructieendebouwpolitiesteldevoordeconstructie

bijwijzevanproeftebelasten.Op16juni1900vonddebeproeving“op echt

Amerikaansche manier”plaats.Ongeveer200manwasopgetrommeldomde

erkerenhetbalkontevullen.Metdeeigenaarvooraanophethoogstebalkon

werddeproef,ondergrotebelangstelling,glansrijkdoorstaan.Debuffetchef

D.F.vanDijk,diewoondeinhetpandvan‘DeVerguldenTurk’,konweer

rustigslapen.


84

uit

gel

ich

t

breestraat 86

In1882werdhetvoormaligegebouwvanAmicitiaverbouwdtotdewinkelvan

Peek&Cloppenburg,diehiertot1890bleefgevestigd.Datjaarverhuisdede

winkelnaarBreestraat76.Huneerstewinkelopnummer86werdverbouwd

in1882,waarbijeengrotemoderneglazenwinkelpuidebestaandegevel

verving.Hettrapjebijdeentreeinhetoorspronkelijkebuurpandbleef

behouden(zierechtsopdefoto).

NadeverhuizingvanPeekenCloppenburgnaarBreestraat76vestigdezich

hierin1893eenherenmodemagazijnAuLouvrevanM.Cahen.Op19oktober

1900werdviaeenadvertentieinhetLeidschDagbladkenbaargemaakt

datdezaakgingsluitenendatalleswegmoestvoordatdenieuwehuurder

kwam.DezenieuwehuurderwasDeGroningerRijwielenfabriekA.Fongers.

Fongerswasvanaf1884eenNederlandsmerkvanfietsen,bromfietsenen

motorfietsenenlegdezichtoeopdefabricagevanhoogwaardigerijwielen,

dieaanvankelijkalleenwarenweggelegdvoorwelgestelden.Defabriek

kreegop26februari1901vanburgemeesterenwethoudersvanLeiden

eenvergunningtothetoprichtenvaneenrijwielherstelplaatsinhetpand

Breestraat86.HetbedrijfwerdgerunddoorAndreasFranciscusHendricus

vanderStok.

breestraat 88Hetrechterhoekpandindestraatwand,bestaandeuitdenummers76tot

enmet88,hadalseerstedetransitietotwinkelpuiondergaanenwerdin

1900bewoonddoorW.G.Boelesr.enweduweW.P.Doeff-Uiterwijk,dieook

winkeliersterwas. De nieuwe gevel van Peek & Cloppenburg op Breestraat 86 in circa 1885. Rechts op

de foto is het trappetje bij de entree te zien dat behouden bleef tijdens de eerdere

verbouwing (Glasnegatief uit circa 1885. Collectie ELO, GN007246, PV30326.43B)

OOK DE ‘VERGULDEN TURK’ VERLOOR HAAR WOONFUNCTIE EN MAAKTE PLAATS VOOR CAFÉ SUISSE EN LATER RESTAURANT IN DEN VERGULDEN TURK


85

Deregelingtussendegemeentenwastotstandgekomenop21januari2010.

Opdiedagwerddeovereenkomstondertekendenwerdhetbesluitvanhet

collegevanB&WvanVoorschoten(20januari2009)endegemeenteraadvan

Leiden(3december2009),datdegemeentelijkearchievenvanVoorschoten

naarLeidenzoudengaan,officieel.

Binnentweejaarnadeondertekeningwerdbekenddatdegemeenten

VoorschotenenWassenaarverregaandeplannenhaddentotsamenwerking.

Toenbleekdateenonderdeelvandetoekomstigesamenwerkingwasdathet

archiefvanWassenaarovergebrachtwerdnaarVoorschoten,washetduidelijk

dathetgevolgenzouhebbenvoorregelingmetLeiden.Desamenvoegingvan

deambtelijkeorganisatiesvandegemeentenVoorschotenenWassenaarop1

januari2013betekendeeeneindeaanhetbeheervandehistorischearchieven

vandegemeenteVoorschotenindearchiefbewaarplaatsvanLeidenenhet

toezichtopdeniet-overgebrachtearchiefbescheidenvandezegemeente.

Vóóroverdrachtvandearchiefbescheidenwerdendeinventarisnummers

opnieuwgecontroleerd,destukken,indiennodig,vannieuwarchiefmateriaal

voorzienenenkelestukkengerestaureerd.Op23meiwerdruim86

strekkendemetersanalogearchiefbescheidenvandegemeenteVoorschoten

overgebrachtnaardearchiefbewaarplaatsvanWassenaar.Metdeoverdracht

vandedigitalegegevensop28mei2013kwamereendefinitiefeindeaande

kortesamenwerking.(MLZ)

archieven voorschoten van leiden naar wassenaar

Eind mei 2013 werd het archief van de gemeente Voorschoten overgebracht naar Wassenaar. Met deze overdracht kwam er een einde aan de gemeenschappelijke regeling tussen Leiden en Voorschoten.

DE SAMENWERKING TUSSEN DE GEMEENTEN VOORSCHOTEN EN WASSENAAR HAD DIRECTE GEVOLGEN VOOR DE BESTAANDE REGELING MET LEIDEN

De prachtige archiefstukken uit de collectie van Voorschoten zijn overgedragen aan de gemeente Wassenaar


86

OpdevrijwilligersdagnodigtELOhaarvrijwilligers

uitvooreenjaarlijksuitje.Bezoekenaanbijzondere

tentoonstellingen,collectiesenplekkeninLeiden

wordenafgewisseldmetbezoekenaandeaangesloten

gemeenten.Daarnazijnermeestalinhetarchiefgebouw

korteprojectpresentatiesdoorvrijwilligersof

medewerkers.Alsafsluitingvandedagwordt,

voorafgaandaanhetbuffet,eenaantalvrijwilligersextra

inhetzonnetjegezet,bijvoorbeeldvanwegedeafronding

vaneenbijzonderprojectofvanwegehunlangdurige

trouwedienst.

AfgelopenjarenhadELOdeeerommeetekunnen

werkenaankoninklijkeonderscheidingenvoordrie

vrijwilligers.Tweevandezeonderscheidingenwerden

uitgereiktin2012.HansvandenHeuvelenzijnvrouw

LidavandenHeuvel-vanWeerleewerdenbenoemdtot

RidderindeOrdevanOranjeNassau,respectievelijk

LidindeOrdevanOranjeNassau.Burgemeester

Lenferinkreiktedeonderscheidingtijdenseenfeestelijke

bijeenkomstindeHooglandseKerkuit.Opdatmoment

wasdeheerVandenHeuvel(82)albijna47jaaractief

enzijnvrouw(83)45jaar.

voorlopers

DeheerVandenHeuvelnamhetvoortouwbijhet

ontsluitenvangegevensuitbronnendiewaren

geschreveninoudschrift.Hijbedachtmethodenom

opwetenschappelijkniveaudecollectiesinhoudelijk

toegankelijktemaken.Ookhetdigitaalbeschikbaar

makenvooreenbrederpubliek,waarinhetarchiefmede

dankzijhetechtpaaraltijdinvooropheeftgelopen,

behoordealtotdeideeën.Hetechtpaarkochtdaarvoor

in1970zelfstweecomputersuiteigenzak.

EenonderdeelvanhetwerkvandeheerVandenHeuvel

wasdesystematischeontsluitingvanhetcrimineel

klachtboekvandeschout.Zijninnovatieveaanpak

trokveelaandachtvan(straf)rechtshistoricienzijn

onderzoekresulteerdein1978inhetstandaardwerk‘De

CrimineleVonnisboekenvanLeiden1533-1811’.Mevrouw

VandenHeuveldeedondermeerarchiefonderzoek

naarWarmondselenenenakten,waaroverzijook

hetnodigepubliceerde.Daarnaasthielpzeonder

meermethetindicerenvandeBurgerlijkeStandvan

Leiden,Zoeterwoude,LeiderdorpenWarmond.Samen

hieldenzezichbezigmethetsortereneninvoeren

vanpersoonsgegevensuitgeboorte,huwelijks-

enoverlijdensregisters,zodaterweergezinnen

ontstonden.Zehebbenzoruim36.000gezinskaarten

gereconstrueerdenkregenhiervooralin1993de

ZilverenLegpenningvandegemeenteLeiden.

computerkennis

Op27april2013washetdebeurtaanEmielvander

De vrijwilligers van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) verrichten veel werk voor de organisatie. Ze doen vooral veel onderzoek in het beschikbare bronmateriaal van ons archief en zijn hierdoor onmisbaar. Daarom worden de vrijwilligers al bijna tien jaar voor hun inspanningen bedankt tijdens een vrijwilligersdag.

onmisbare vrijwilligers met koninklijk elan

AFGELOPEN JAREN HAD ELO DE EER OM MEE TE KUNNEN WERKEN AAN KONINKLIJKE ONDERSCHEIDINGEN VOOR DRIE VRIJWILLIGERS


87

Hoeven,diesinds1983vrijwilligerbijELOis.Eindjaren

zeventigvandevorigeeeuwdeedhijindestudiezaal

onderzoeknaarzijnvooroudersenvieltoendirectop

doorzijncomputerkennis.Hijboodzowelmedewerkers

alsbezoekershulpbijautomatiseringsproblemen.Als

vrijwilligerhielpEmielmediojarentachtigbijdeeerste

pogingenomgegevensuitdeoriginelebronnenof

kaartsystementedigitaliseren.Daarvoorontwikkelde

hijopeigeninitiatiefprogramma’s,diehijvervolgens

installeerdeopdeprivécomputersvanvrijwilligers.Zo

kondenzijthuisgegevens,uitbijvoorbeelddenotariële

archieven,invoeren,waarnaEmielhetdownloaden

enoverzettenvandeingevoerdegegevensvoorzijn

rekeningnam.

Daarnaastontwikkeldehijeenregistratiesysteemom

zichttekrijgenopdevoortgangvanhetwerk.Dit

systeemisnogsteedsingebruikbijELO.Zelfhoudthij

zichookbezigmethetindicerenvanvelebronnenvoor

Leiden,Voorhoutenandereaangeslotengemeenten.

ZostaatzijnnaamonderhetDTBDopen(vóór1811),

Schepentrouw(1592-1795)endeOndertrouwboekjes

(1575-1710).DankzijzijngrafischeachtergrondheeftEmiel

onsookgeholpenmethetontwerpenvandiversefolders,

boekjesendenieuwsbriefvoorvrijwilligers.Erfgoed

LeidenenOmstrekenvoeltzichzeervereerdmetzo’n

grote,onmisbareentrouwegroepvrijwilligers.(MvA)

de vrijwilligersdagen van de afgelopen jaren:2006: Leiden: Sieboldhuis en Bibliotheca Thysiana

2007: Leiden: Rijksmuseum van Oudheden

2008: Leiderdorp: HSL, dorpskerk en gemeentehuis

2009: Leiden: Museum Boerhaave

2010: Sassenheim: Ruïne van Teylingen en Sikkensmuseum;

Voorhout: gemeentehuis

2011: Noordwijk: gemeentehuis en rondleiding Noordwijk Binnen

2012: Hillegom: gemeentehuis en rondleiding dorp

2013: Leiden: Hortus Botanicus en Sterrewacht

Groepsfoto van de vrijwilligers die aanwezig waren op de vrijwilligersdag in 2013


88

stad

sbee

ld

stadsbeeld: proefsleuf brengt zeventiende-eeuwse lammermarkt tevoorschijn

De plannen voor de bouw van een ondergrondse parkeergarage onder de Lammermarkt worden steeds concreter. Een dergelijk bouwproject heeft grote gevolgen voor de archeologische resten in de bodem. Deze zullen immers worden weggegraven en daarom is archeologisch onderzoek een onderdeel van het hele bouwproces. Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) deed vooronderzoek.

Uithistorischekaartenisbekenddat

opdeLammermarktindezeventiende

eeuweenheelhuizenblokisgebouwd,

datpasin1906werdgesloopt.Voor

dietijdlaghetgebiednogbuitende

middeleeuwsestadsmuurenwashetin

gebruikdoormeerderekloosters.Om

vasttestellenwathiervannoginde

bodemaanwezigzouzijn,werdeninmei

2013tweeproefsleuvengegraven.Uit

dezeopgravingbleekdatdefunderingen

vandezeventiende-eeuwsehuizennog

relatiefgaafindebodemaanwezig

zijn.Dezevondstenzullenvoorafgaand

aandebouwvandeparkeergarage

volledigopgegravenworden,voordatde

parkeergaragewordtaangelegd.(CB)

OP DE LAMMERMARKT STOND TOT AAN HET BEGIN VAN DE TWINTIGSTE EEUW EEN HEEL HUIZENBLOK

De funderingen van de zeventiende-eeuwse huizen

werden zichtbaar in de proefsleuven

(Foto BAAC Den Bosch)


89

DaterrestenuithetverreverledenindebodemvandeRoomburgerpolder

liggen,isaldecenniabekend.In1927hadJ.H.Holwerda,detoenmalige

directeurvanhetRijksmuseumvoorOudheden,alaangetoonddathet

RomeinsecastellumMatilohiergelegenmoesthebben.Ditcastellumisin

hetmiddenvandeeersteeeuwnaChristusgebouwdopdekruisingvande

RijnenhetkanaalvanCorbulo.Eenstrategischeplaats,dietotinhetmidden

vandederdeeeuwdoordeRomeinengehandhaafdbleefenplaatsboodaan

tenminste480soldaten.

niet alleen een romeins castellum

Tallozearcheologischeonderzoekenhebbensindsdienplaatsgevonden

openrondhetcastellum.In1978leiddedittothetverlenenvande

monumentenstatusaanhetterrein.Wantnietalleenderestenvaneen

compleetRomeinscastellumlagenerindegrond;hetterreinbevatteookde

romeinse oudheid heeft de toekomst in park matiloChrystel Brandenburgh

In het zuidoosten van Leiden, ingeklemd tussen woonwijken en de A4, ligt een gebied waar de tijd stil lijkt te hebben gestaan. Vanaf 2009 werkte de gemeente hier met een groot aantal maatschappelijke partners aan de realisatie van een archeologisch park. In het park is het Romeinse verleden van deze plek bovengronds zichtbaar gemaakt. Hoge aarden wallen en wachttorens markeren de plaats waar vroeger het Romeinse castellum Matilo lag. In september 2013 werd dit bijzondere park geopend.

restenvaneengrootkampdorp,eendeelvanhetkanaalvanCorbuloende

overblijfselenvanhetlaatmiddeleeuwseSt.Margarethaconvent.

ToendegemeenteLeidenaanhetbeginvandejarennegentigvandevorige

eeuwovergingtothetbouwenvaneenwoonwijkindeRoomburgerpolder,

leiddedittoteenhelderekeuze.Hetmonumentmoestgespaardworden,

hierkonnietwordengebouwd.Dewoningen,1000intotaal,werdenvrij

dichtopelkaargebouwdendegroenvoorzieningenwerdensamengevoegd

aanweerszijdenvandewijk,ophetreedsbestaandeparkDeBultenophet

archeologischemonument.

zichtbaar, voelbaar en beleefbaar

Vanafhetbeginvanhetprojectwasduidelijk:parkMatilozoueen

archeologischparkwordenwaarhetrijkeverledenzichtbaar,voelbaaren

beleefbaarmoestwordengemaakt.Dedirectomwonendenhaddenvooral

De Romeinen zijn weer terug in Leiden

(Foto Buro JP)


90

behoefteaaneenwijkparkmetspeel-enrecreatievoorzieningenvoorde

nieuwewoonwijk.Matilovroegechteromeenbredereambitie.Leideniseen

vrijdichtbebouwdegemeentemetweiniggroen.Degemeentewildehetpark

daaromeengroterbereikgeven:hetzoueenstadsparkmoetenwordenen

mogelijkzelfseenregiofunctiegaanvervullen.

actieve betrokkenheid

Eenparkmaakjealsgemeentenietalleen.Datgeldtvoorelkpark,maar

inhetbijzonderwanneerersprakeisvaneenarcheologischmonument.

Logischerwijsisgedurendehetgeheleprocesvanontwerpenrealisatienauw

samengewerktmetdeRijksdienstvoorhetCultureelErfgoedendeprovincie.

Ookdetoekomstigegebruikersvanhetparkhaddeneenrolinhetproject.

Deinvullingvanhetparkwerdbepaaldnaeenaantalinspraakavonden

enontwerpateliers.Tijdensdezeontwerpatelierskondenbewoners-van

jongtotoud-vertellenwelkefunctiesinhetparkmoestenkomen.Zo

werdeningrediëntenaangedragenvoordeinrichtingvanderandenvanhet

park:hetmoestiniedergevalplaatsbiedenaanwijkvoorzieningenzoals

speeltoestellen,eentrapveldje,eenhangplek,school-enmoestuinen.De

actievebetrokkenheidvanomwonendenzorgdevoordraagkrachtvoorhet

park,alvoordathetwasgerealiseerd.Hetwasduidelijkdatdeinwonersvan

denieuwewijkgraagbereidwarenomhetRomeinseverledenvanhunjonge

wijkteomarmen.Tevensversterktehetdeidentiteitvanendeverbondenheid

metdelocatie.

historische dilemma’s

HetverledenvanMatiloheefteenprominenteplaatsgekregeninhetpark.

Degrootsteuitdagingbijhetontwerpvanhetparkwasdeoverweldigende

hoeveelheidaanverleden.DebodemvanMatilobevatimmersrestenvan

deRomeinsetijdentotdeMiddeleeuwen.Alsnelwerdduidelijkdathet

parkpaseensucceskonwordenalsheteenheelsterkenduidelijkverhaal

overhetverledenzouvertellen.Ditleiddeertoedatereenkeuzegemaakt

moestwordenvooreenspecifiekmomentindegeschiedenis.Defocus

IN 1978 WERD DE MONUMENTENSTATUS AAN HET TERREIN VERLEEND

Bij de opening werden de eregasten op Romeinse wijze

binnengeleid (Foto Buro JP)


91

kwamhiermeeteliggenopdeRomeinsetijd,waardoordemiddeleeuwse

kloosterfaseveelminderprominentaanwezigis.

het ontwerp van het park

ParkMatiloisontworpenrondomeenaantalthema’sensferen.Dekern

vanparkMatilowordtgevormddoorhetcastellumterrein.Hetfortis

bovengrondszichtbaargemaaktdoor2,5meterhogeaardenwallenmet

daarbovenopeenwandelpadeneenbomenhaag.Opdezemanierkunnen

bezoekerservarenhoegrooteenRomeinscastellumwas.Deingangenvan

hetcastellumwordengemarkeerddoorzestorens,vrijelijkgebaseerdop

reconstructiesvanRomeinsetorens.

AandenoordzijdevanhetcastellumlaghetkanaalvanCorbulo.Ditkanaal

iszichtbaargemaaktdooreenhoogteverschilvan50cm;eenwandvan

Cortenstaalmarkeertdeoevervanhetkanaal.EenreplicavaneenRomeinse

boot,eenhouten‘Romeinse’brug,‘natte’planteneneenknuppelpadmet

herenderspannendestapstenenoversmallesloten,versterkenhetgevoel

datweonshierineennattezonebevinden.

Aandewestzijdevanhetcastellum,tegendenieuwewoonwijkaan,ligtde

‘vicus’vanhetpark.De‘vicus’wasdenederzettingbijhetcastellum.Omdat

hierdewijkgerelateerdefunctiessamenkomenisditdeelvanhetparkheel

levendig.Erliggeno.a.eenspeeltuin,trapveldje,‘chill’-plekenschooltuinen,

maarerzijnookeenboomgaard(metvrijepluk)enpicknickbankente

vinden.Aandeoostzijdevanhetcastellumisdeinrichtingbepaalddoor

hetlandschapindeRomeinsetijd.IndezeperiodewasdeRijnveelbreder

dannuenwerdhetgebieddataanhetcastellumgrensde,doorsnedendoor

allerleiriviertjes.Dezewaterlopenzienweterugindeverkavelingvande

stadstuineninditdeelvanhetpark.

de opening is slechts het begin

Op7september2013werdhetparkfeestelijkgeopend.Metrondleidingen

doordearcheologenvanErfgoedLeidenenOmstreken(ELO),muziek

DE INVULLING VAN HET PARK WERD BEPAALD NA EEN AANTAL INSPRAAKAVONDEN EN ONTWERPATELIERS

Tijdens de opening werd er al volop gebruik gemaakt van het nieuwe park (Foto Buro JP)


92

enallerleiactiviteitenvoorjongenoudwerdende

eerstebezoekersverwelkomd.OoktijdensdeOpen

Monumentendageninhetweekenderopbezochten

honderdenmensenhetpark.Ondankshetenthousiasme

vandeeerstebezoekersblijftdegrootsteuitdaginginde

toekomst:hoekunnenweervoorzorgendathetparkook

gebruiktblijftworden?

Deomwonendenzorgennualvooreendeelvanhet

succes.Vanafdeeersteopleveringzijndebewoners

vandewijkeninhetparktevinden.Deambitieslagen

bijaanvangvanhetprojectechterhoger.Ookde

investeringendiegedaanzijnomhetcastellumterreinals

evenemententerreininterichten,vragenomeenbreed

aanbodvanactiviteitendiemeerenvooraleenander

typebezoekernaarhetparkgaattrekken.Dekomende

jarenzalditverdervormgegevenmoetenwordendoor

hetorganiserenvanveelzijdigeevenementen,waardoor

Matiloonderdeaandachtgebrachtblijftwordenbij

diversedoelgroepen.

Hetmogeduidelijkzijndatditallesnietinéénjaar

gereedis,maartijdnodigheeftomtegroeien.Ook

hierinstaatLeidennietalleen.Destadisnamelijk,in

hetkadervandevoordrachtvandeLimesalsUNESCO

Werelderfgoed,benoemdtotLimes-knooppunt.Dat

betekentdaterdekomendejarenkansenzijnomdeze

pleknogaantrekkelijkertemaken.Datkanenwilde

gemeenteLeidennietalleendoen,maarmetnieuwe

partnerszodatditprachtigeparkeenbruisendeplek

wordtdiehetverdientomtewordenbezocht.

DE GROOTSTE UITDAGING BIJ HET ONTWERP VAN HET PARK WAS VOORAL DE OVERWELDIGENDE HOEVEELHEID AAN VERLEDEN

Matilo dient mede als groenvoorziening voor de omringende

nieuwbouwwijken (Foto Buro JP)


93


grote warenhuizen en art decoCas Nagtzaam, Edwin Orsel, Esther Starkenburg en Pieter-Jan De Vos


De grote welvaart aan het begin van de twintigste eeuw zorgde ervoor dat vele gevels werden verbouwd naar de heersende mode, ten behoeve van het winkelend publiek. De huidige nog bestaande gevels zijn die van

nummer 84, zonder erker, en 86 op de verdiepingen, en nummer 88 (Afbeelding Reinoud Boter)

8876 78 80 82 84 86 88

uit

gel

ich

t


94

de breestraat anno1930InheteerstekwartvandetwintigsteeeuwondergingLeideneenperiode

vangrotewelvaart.DoordebloeivandeLeidsenijverheidbreiddedestad

zichinhoogtempouit.Hetgrondgebiedwerduiteindelijkmaarliefsttwaalf

keerzogroot.DeBreestraatbleefeenvoornamewinkelstraatendecliënteel

breiddezichuitmeteenkoopkrachtigemiddenklasse.Vernieuwingvanhet

winkelconceptenschaalvergrotingleiddeertoedatdetraditionelewoon-en

woonwinkelpandenopgingeningrotewarenhuizen.Hierdooronderginghet

aanzichtvandeBreestraatindezeperiodeeenheusemetamorfose.

IndezeperiodewerdenvanafdehoekmetdeMandemakerssteegdrienieuwe

pandengebouwdwaarmeebewustgebrokenwerdmethistoriserendestijlen

dievoornegentiende-eeuwsenieuwbouwzogangbaarwas.Depanden

werdenontworpenvolgensmodernearchitectuuropvattingen,diezich

kenmerktedooreeneenvoudigevormentaal,rechtelijnenenexpressieve

detaillering.

breestraat 76Hetlinkerhoekpand,datPeek&Cloppenburgin1890nieuwhadlaten

bouwen,werdin1919verbouwd.Hetpandkreegimitatievoegwerkeneenart

decodetailleringindegevellijst.

breestraat 78-80In1933verhuisdePeek&Cloppenburgvoordederdekeerinvijftigjaartijd

vanplekaandeBreestraat.Denieuwgebouwdewinkelkwamopdeplekvan

Amicitia(afbeelding2).Uiteindelijkwerdin1939Breestraat76ookbijhet

pandbetrokken.Dewinkelbleefhiertoteindjarennegentiggevestigd.

HeteerstepandvanPeek&CloppenburgopBreestraat86wasnog

eengewoonwoonhuis,waarinopdebeganegrondeenwinkelpuiwerd

aangebracht.Voorhettweedepandopnummer76werdnieuwbouw

gepleegd,maarnogwelindevormvaneenwoonhuis.Denieuwbouw

uit1933waseenstukgroterenweekafquavormgeving.Hetbetrofuit

gel

ich

tIN DE JAREN DERTIG MOESTEN ENKELE NEGENTIENDE-EEUWSE PANDEN PLAATSMAKEN VOOR NIEUWBOUW MET ART DECO ELEMENTEN

De nieuwbouw van Peek &

Cloppenburg op Breestraat 78-80 in

1935 (Glasnegatief uit 1935. Collectie

ELO, GN004820)


95

uit

gel

ich

t

nueentotaalontwerp,vanplintmetwinkelpui,

bovenverdiepingen,totdereclameenvlaggenmasten.

HiervoorhadarchitectL.Gathiereenmeer

expressionistischebaksteenarchitectuurgekozen,met

verticaleartdecoelementenennatuurstenenaccenten.

Methettoepassenvanslankeluifelsengrotelosse

reclameletterswerdopnadrukkelijkewijzeaandachtop

dewinkelgevestigd.Dereclame-uitingenwerdenzelfs

opdebovengevelsaangebracht,zijhetinbescheiden

vorm.

breestraat 82OokeenandereLeidsewinkelmeteen

doorgroeiambitiesbrachtveranderingenaaninhet

straatbeeld.In1906opendeheteersteLeidsefiliaal

vanVroom&Dreesmann-deZonaandeAalmarkt.

Eenwarenhuiskonjehettoennognietnoemen,maar

hetbedrijfwaszichwelbezigteontwikkelenvaneen

speciaalzaakintextielnaareenwarenhuis.Alsindsde

openingvanhuneerstezaakinAmsterdamin1887had

hetbedrijfeenstormachtigeontwikkelingdoorgemaakt.

Erwerdenvoortdurendnieuwefilialengeopend,in1890

warenervijfwinkels,in1912wasditgegroeidtotzo’n34

winkelsinnegenprovincies.

Devoortdurendeverbredingvanhetassortiment

betekendedatbestaandewinkelssteedsuitgebreid

werdenmetverkoop-enopslagruimtes.Regelmatig

vondenerverbouwingplaats,zoookinLeiden.

Aanvankelijkpasteditquaschaalnogindebestaande

structuur.MetnieuwbouwaandeAalmarktwerdin

1928deschaalvergrotingvanhetbedrijfookzichtbaar

indearchitectuur.Dezenieuwbouwwerdin1936alweer

vervangendoorhethuidige,noggroteregebouw.Dit

wasdetijddatinNederlandgrotewinkelpaleizen

metkostbarematerialen,mooieverlichtingengrote

trappenhuizenindemodekwamen.

OokaandeBreestraatdeeddeinvloedvanV&Dzich

voelen.MetdeinlijvingenverbouwingvanBreestraat

82werdin1923-25deeerstestapgezet.Netzoalsde

buurpandenvanPeek&Cloppenburg,wasookde

verbouwingvanditpandindegeestvandetijd.Het

pand,voorzienvanveertienverticalevenstersmet

glas-in-loodramen,wastyperendvoordeNederlandse

expressionistischebaksteenarchitectuuruithet

interbellum.In1930kwamookBreestraat86inbezitvan

V&D,enin1962Breestraat84.

breestraat84

Ook‘DeVerguldenTurk’gingmetdetijdmee.In

1914vonderweereenmoderniseringplaats.Naarhet

ontwerpvandeLeidsearchitectW.C.Mulderwerdde

achttiende-eeuwsetrapinstijlverlengdnaardetweede

verdiepingenderuimtesopdeverdiepingwerden

voorzienvanvoorLeidenenNederlandzeerbijzondere

enzeldzameplaatijzerenplafondsmetgeïntegreerde

verlichtingsarmaturen.

Twintigjaarlaterwerdenbeideachterhuizenverbouwd

doorarchitectG.H.Splinter,waarbijzewerdenverhoogd

envoorzienvaneenplatdak.Hetnieuweinterieurmet

mahoniehoutenbetimmeringenenzijdedoekwerd

ontworpendoorbinnenhuisarchitectPaulBrombergen

geleverddoordefirmaH.PanderenZn.uitDenHaag.

Vermoedelijkgelijktijdigwerdinhetaangrenzendepand,

ONDER BREESTRAAT 88 WAS TOT IN DE JAREN VIJFTIG EEN KELDERWONING AANWEZIG MET DAARIN EEN WOONKAMER, KEUKEN, SLAAPKAMER, TOILET, GANG EN BERGKASTEN


96

uit

gel

ich

t

Breestraat86,eenliftgebouwddiedeverdiepingvan‘DeVerguldeTurk’

ontsloot.

Inde1941-1942werderwederomgemoderniseerdnaarontwerpvan

architectLeovanderLaan.Erkwameneenpodiumeneenentreenaar

eenfietsenkelderopdebeganegrond.Opdeeersteverdiepingwerdeen

verbreeddewandelgalerijgecreëerd,waarbijachttiende-eeuwseraamkozijnen

werdenhergebruikt.

breestraat 86

NadeaankoopvanBreestraat86doordeV&Din1930wasIndenVergulden

Turkomslotendoordehetwarenhuis.Bijnahetgehelebouwblokaande

Breestraatwasovergenomendoordegrootwinkelbedrijven.Tenbehoevevan

eenetalagepassagewerdin1934-36hetvloerniveauopdebeganegrondvan

nummer86verlaagd.Hettrappetje,datin1885noginerewasgelatendoor

Peek&Cloppenburg,endeaanwezigekelderruimtesvanAmicitiakwamen

tevervallen.Daarnaastwerdhetmiddeleeuwsetongewelfvandeachterste

kelderverstoord.

breestraat88

DaterooknoggewoondwerdaandeBreestraatbewijsthetrechter

hoekpand.Hetineclectischestijlopgetrokkenpandkwamin1916totstand

naeenprijsvraagdiewerdgewonnendoordeLeidsearchitectW.Fontein.

Hetbijzondereaanhetpandisdatdebewonersnietenkelbovendegrond

woonden,maarookonderdegrond.OnderdenieuwbouwvanFonteinwerd

eennieuwekeldergecreëerd,waarbijgebruikwerdgemaaktvaneenoudere

veertiendeofvijftiende-eeuwsekelderdievanorigineeentongewelfhad.

Dezekelderwerdingerichtalskelderwoning.Viabovenlichteninhettrottoir

kwamerlichtindewoning.Totindejarenvijftigbewoondenmensendeze

ruimtevanongeveervijftigvierkantemetermetdaarineenwoonkamer,

keuken,slaapkamer,toilet,gangenbergkasten.

Ook in de avonduren moest de

winkelpui aantrekkelijk zijn

(Glasnegatief W.J. Kret, 1934. Collectie

ELO, GN001077)

97

molen de valk op zijn plaats bij erfgoed leiden en omstreken

Op 1 juni 2013 werd het Stedelijk Molenmuseum De Valk officieel onderdeel van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Hiermee is het molenmuseum na een jarenlange organisatorische zoektocht binnen de gemeente Leiden eindelijk op haar plaats.

ToenongeveertienjaargeledendedienstCultuuren

EducatievandegemeenteLeidenwerdopgeheven,was

hetideedatdeinstellingendieonderdedienstvielen,

zelfstandigverderzoudengaan.VoordeLakenhalende

Schouwburgwasditgeenprobleem,wanterwarentoen

alverzelfstandigingsambitiesuitgesprokenen–trajecten

inganggezet,maarvoor‘DeValk’wasditgeenoptie.

Hetmolenmuseumwassimpelwegteklein,waardoor

hetdraagvlakendebenodigdepersonelecapaciteit

ontbrakenomzelfstandigverdertekunnen.

Naeenjarenlangezoektochtbinnendegemeentevond

MolendeValkin2013uiteindelijkhaarplekbijdenieuwe

organisatieErfgoedLeidenenOmstreken.Degedachte

wasdatbinnendezenieuweinstelling,metalswerk-en

aandachtsgebiedalleswatmeterfgoed,(cultuur)historie

enarchievenetc.temakenheeft,ookeenplaatste

vindenmoestzijnvooreen(stedelijk)molenmuseum.

Hetbleekeengoudengreep.

niet meer klein

HetsamengaanmetELObrengtvelevoordelenmetzich

meevoorMolendeValk.OphetgebiedvanPR,educatie,

ICTenandereondersteunendetaakveldenwordthet

molenmuseumnugesteunddooreenveelgrotere

organisatie.HierdoorkanDeValkmeerbereiken,terwijl

HET SAMENGAAN MET ELO BRENGT VELE VOORDELEN MET ZICH MEE VOOR MOLEN DE VALK

De originele Leidse korenmolen De Valk is al sinds 1743 een

icoon in Leiden en sinds 1966 een museum

hetvroegervaakdenodigesteun,capaciteit,kennisen

expertisemisteomideeënterealiseren.Ooksociaal

betekentheteenverrijking.Doorhetsamengaanmet

ELOkreeghetkleinemolenmuseum,datmaarenkele

mensenindiensthad,ergelijkzo’nvijftigcollega’sbij.

Hoeweldeovereenkomstineersteinstantievoor

eenjaarisaangegaan,waarnaeenevaluatiemoet

volgen,twijfelteigenlijkniemandaanhetsucces

vandeonderneming.Deverwachtingisdanookdat

MolenmuseumDeValkalsonderdeelvanELOeen

mooietoekomstzalhebben.(HvdL)


98

erfgoed leiden en omstreken presenteert zichzelfNaast de opengestelde monumenten kon er van een uitgebreide

randprogrammering worden genoten. Zo waren er kinderactiviteiten op de

Burcht, zorgden koren en orgels voor muzikale verrijking en was het Open

Havendag in de historische haven. Ook Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO)

was actief. In het voormalige St. Catharinagasthuis presenteerden wij ons als

organisatie. Als pand met een brede historie, was Aalmarkt 11 zeer geschikt.

Het gezamenlijk aanbieden van historische informatie vanuit de verschillende

disciplines is één van onze speerpunten en in een dergelijk pand konden

bezoekers gelijk de meerwaarde ervaren. In vitrines werd de historie door

relevante archiefstukken en archeologische vondsten verteld, terwijl onze

medewerkers het gebouw lieten zien. Dankzij verhalen van bezoekers die

persoonlijke herinneringen hadden aan de locatie, kwam het verleden tot

leven en werd het plaatje compleet. ELO had zich geen betere presentatie

kunnen wensen. (IR)

De 26e editie van de Open Monumentendagen (OMD) stond in het teken van MACHT EN PRACHT. De monumenten pasten dan ook allemaal in het thema van de wetenschappelijke, rechterlijke, kerkelijke, politieke en economische macht en pracht van onze lakenstad.

DeOMDbegonnenandersdanvoorgaandejaren.Deorganisatiehad

beslotenomdeopeningstijdenvandezaterdagendezondagomte

draaien.Daardoorkondengeïnteresseerdenopzaterdagvan12tot17uur

enopzondagvan10tot17uuréénofmeerderevande35opengestelde

monumentenbezoeken.Ofhetaandeveranderdetijdenofaanhetthema

lag:in2013werdeenrecordaantalvan54.677bezoekenaanpandengeteld.

Ditbezoekersrecordwerdzichtbaarinhetfeitdatéénvandebewonersruim

1400belangstellendendoorzijnmonumentalewoonhuismochtleidden

endatdeHortusBotanicuszelfshetbestbezochtemonumentvanheel

Nederlandbleek.Dankzijdegastvrijheidvandebewonersendeongeveer

200vrijwilligers,diehielpenmethetontvangenvanbezoekersenhetgeven

vanrondleidingeneninformatie,kondendebezoekersgenietenvaneen

stukjeLeidsegeschiedenis.(LD)

DE OPEN MONUMENTENDAGEN WAREN EEN UITGELEZEN

MOGELIJKHEID VOOR ELO OM ZICH TE PRESENTEREN

bezoekersrecord tijdens open monumentendagen 2013

Het voormalige museum

van Natuurlijke Historie

was één van de 35 panden

die kon worden bezocht


99

Ruim50mensenwarenaanwezigindeKleineKerkinVoorhout.Dekleine

kerkwasdelocatiewaarBoerhaavein1669gedooptwerdenwaarzijnvader

predikantwas.Vragenals:WiewasBoerhaave?Watiszijnbetekenisvoor

dewetenschap?enWatheefthijonsnagelaten?stondencentraaltijdenshet

gratismini-symposiumBoerhaave:eenvoudishetkenmerkvanhetware

(eenverwijzingnaarzijnlijfspreukSimplexverisigillum).Hetsymposium

kwamtotstanddooreengoedeenvlottesamenwerkingtussende

HistorischeKringVoorhout,StichtinghetBoerhaavehuisVoorhout,Museum

BoerhaaveenErfgoedLeidenenOmstreken.

NadeopeningdoorPaulJochemsz(voorzitterStichtinghetBoerhaavehuis)

gingpublicistArieDwarswaard(StichtinghetBoerhaavehuis)inopdemens

Boerhaaveenzijnfamilie.Hijwaseenzeerintelligente,energiekeman

diesoberleefdeenzeergeliefdwas.ConservatorTimHuisman(Museum

Boerhaave)belichttezijnrolalswetenschapper.Huismanomschreefde

geleerdealseen‘studentenmagneet’meteengrotereputatiedieveel

internationalestudentennaarLeidentrok.ArchivistAndrévanNoort

(ErfgoedLeidenenOmstreken)beschreefdearchiefstukkendiehijsamen

metLizzyvonWolzogenKührinhetvoorbijejaarhadgeïnventariseerd,

waardoorzegedigitaliseerdkondenworden.

AanheteindvanhetsymposiumwerdhetonlineBoerhaave-archiefgeopend

doorMarjanvanKampen-Nouwen,waarnemendburgemeestergemeente

Teylingen.Dearchieven,dieeengoudmijnzijnvooronderzoekersen

geïnteresseerdennaarBoerhaave’swerkennetwerk,zijnonlineraadte

plegenopwww.erfgoedleiden.nlenviainternationalesitesals

www.archivesportaleurope.netenwww.europeana.eu.(NdW&JG)

Op 23 september 2013 was het 275 jaar geleden dat Herman Boerhaave overleed (1668-1738). Met een mini-symposium werden de grote geleerde en zijn nalatenschap door de regio geëerd. Daarbij werd het Boerhaave-archief van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) officieel online gepubliceerd.

online boerhaave-archief gelanceerd tijdens mini-symposium over zijn leven

Het symposium vond plaats in de

Kleine Kerk in Voorhout. Boerhaave

werd op oudejaarsdag 1668 geboren

en begin 1669 in deze kerk gedoopt

HET SYMPOSIUM KWAM TOT STAND DOOR EEN GOEDE EN VLOTTE SAMENWERKING TUSSEN DE HISTORISCHE KRING VOORHOUT, STICHTING HET BOERHAAVEHUIS VOORHOUT, MUSEUM BOERHAAVE EN ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN


100

lesproject ‘naar de stad?’ wint publieksarcheologieprijs

Het door de educatiespecialisten van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) ontwikkelde lespakket ‘Naar de stad?’ won in 2013 de Prijs der Nederlandse Publieksarcheologie. In dit innovatieve lespakket verplaatsen scholieren zich met behulp van oude bronnen en moderne iPads in hun middeleeuwse leeftijdgenoten Lijsje en Didde.

MetdePrijsderNederlandsePublieksarcheologiewildeStichting

ArcheologieenPubliek(SAP)demaatschappelijkerelevantievanarcheologie

latenzien.Deprijswerd16november2013voorheteerstuitgereikttijdens

hetnationalearcheologiecongresdeReuvensdagen.Viergenomineerden

uit27inzendingenpresenteerdenopdezeepkisthunproject,waarnajury

enpublieksamendewinnaarkozen.Dejuryoordeeldeoverdewinnende

inzending‘Naardestad?’:“Hetisgeenklassieklesprogramma.Nietdoor

kennisuittedragen,maardoorkinderenzelftelatenbelevenkomenvragen

naarbovenenwordenkinderen,leerkrachtenenoudersgeënthousiasmeerd.

DedoorslaggafuiteindelijkdeenthousiastepresentatievanSusanSuèren

BarbaraGumbertvanErfgoedLeidenenOmstreken.”

onderzoekend leren

Inhetlespakket‘Naardestad?’verplaatsenleerlingenzichineen

middeleeuwsplattelandsgezin.Pergroepjedoenzijonderzoekmetbehulp

vanauthentiekebronneneniPads.Daarnapresenteertelkegroepjezijn

keuze:blijven,ofnaardestadverhuizen.Defilmpjesvandezepresentaties

wordenlaterindeklasbesproken.Tijdensditprojectlerendekinderenniet

alleenvanallesoverdeMiddeleeuwen,maarlerenzeooksamenwerken,

naarelkaarluisteren,discussiëren,presenterenenreflecteren.Ookhetgrote

bordspel‘MagtinLeyden’,eenspelwaarinzeinteamsstrijdenomdemacht

indemiddeleeuwsestad,wordtgoedontvangen.Veelonderwijzers,ouders

enleerlingenreagerendanookenthousiastophetbezoek.(NdW&SS)

TIJDENS DE REUVENSDAGEN PRESENTEERDEN DE GENOMINEERDEN OP DE ZEEPKIST HUN PROJECT

Kinderen komen echt in contact

met de Middeleeuwen door

gebruik te maken van originele

bronnen


Het bordspel ‘Magt in Leyden’ dient als

welkome afleiding in de pauze van het

educatieprogramma



101

uit

gel

ich

t

wonen, werken en winkelen aan de breestraat door de eeuwen heen: slot

grote warenhuizen en art decoCas Nagtzaam, Edwin Orsel, Rients Anne Slotema en Pieter-Jan De Vos


De Breestraat zoals het er in 2010 uitzag voordat de uitvoering van het ‘Aalmarktproject’ startte. (Afbeelding Reinoud Boter)

8876 78 80 82 84 86 88


102

uit

gel

ich

t de breestraat anno 2010ZoalstezienisopdereconstructietekeningvanReinoudBoterheeftde

straatwandindezestigjaarsindshetvoorgaandeartikel,geengrootscheepse

verbouwingenmeerondergaan.Allepandenstondennogovereind,maarde

relatiediedeonder-endebovengevelsvoorheennogmetelkaarhadden,

werdindejarenvijftigvollediglosgelaten.Deafzonderlijkepandenwerden

opdebeganegrondsamengevoegdtotgrotewarenhuizen.Omdatde

winkelpuienenreclame-uitingenvaakzobreedwarendatzemeerdere

pandenbestreken,verdweenhetonderscheidtussendearchitectuurvande

verschillendebovengevels.

Vanafdejarenzestigwerdditnogeensversterktdoorhetaanbrengenvan

luifels,dieervoorzorgdendathetwinkelendpubliekdroogvandeenenaar

deanderewinkelkonlopen.Doordezeluifelsverlorendebovengevels

hunarchitectonischerelatiemetdewinkels,enzewarenzelfsnietmeer

zichtbaarvanafdestoep.Devoorhistorischewinkelpuienzokarakteristieke

bovenlichtenverdwenenhierdoorookuithetzicht.Dewoonfunctievan

deruimtesopdeetagesverdweeneveneens.Dezegingendienenals

opslagplaats.

Degevelbreedtesnamenbinnenhetbouwblokna1950nietmeertoe.

DitstemtovereenmetdesituatieinderestvandeBreestraat,waar

schaalvergrotingtotdantoealtijdeenvastgegevenwasgeweest.Inde

middeleeuwenvestigdenzichtweegrotepubliekeinstellingenindestraat,

hetstadhuisenhetCatharinaGasthuis.Eindzestiendeeeuwwerdhet

straatbeeldverfraaidmetdetweelanggerekterenaissancegevelsvanhet

stadhuisenhetGemeenlandshuisvanhetHoogheemraadschapRijnland.

Indezeventiendeenachttiendeeeuwkwamenbredewoonhuizentot

standdoorhetsamenvoegenvanbestaandepandenachternieuwegevels.

Breestraat76washiervaneenvoorbeeld.Indenegentiendeeeuwkregen

dewinkelsenhotelsdieontstondenvaakplekindezebredewoonhuizen.

Negentiende-eeuwsenieuwbouwovermeerderepercelenboodplaatsaan

cultureleinstellingen,zoalsAmicitiaopnummer78-80,ofSociëteitMinerva

endeStadsgehoorzaal.Indetwintigsteeeuwontstondennieuwe,vaakbrede

winkelsofanderebedrijfspanden.DenieuwbouwvanPeek&Cloppenburgop

nummer78-80washiervaneenvoorbeeld.

EenverdereschaalvergrotingvondaandeBreestraatechternietplaats,met

uitzonderingvanhetmodernekantoorgebouwvanhetHoogheemraadschap

Rijnlandin1978,schuintegenoverhetGemeenlandshuis.Tervergelijking,

aandeAalmarktzijdevondinhetbouwbloktussenMandenmakerssteegen

Maarsmansteegweleengrootschaligeingreepplaats.Hiermoestin1936

debebouwinggrotendeelsplaatsmakenvoorhetnieuwewinkelgebouwvan

V&D,naareenontwerpvanarchitectJ.A.vanderLaan.Voorhetbouwblok

De Breestraat in 1967. De V&D en Peek & Cloppenburg beheersen met hun doorlopende gevels bijna

het gehele blok (Foto P.C. de Boer, 1967. Collectie ELO, PV3762.63i)


103

uit

gel

ich

t

aandeBreestraat76-88geldtdaarentegendatde

gevelsnogenigszinsaansluitenbijdemiddeleeuwse

kleinschaligeparcellering.

in den vergulden turk

NadathorecagelegenheidIndenVerguldenTurkal

enkeledecenniawasomsingelddoordeV&D,kreeg

hetwarenhuishetin1962voorelkaaromBreestraat

84aantekopen.Hetwasdebedoelingomhetpandte

slopen,maarditkonwordenvoorkomenomdathetop

devoorlopigemonumentlijststond.HierdoorwasV&D

genoodzaaktomdeVerguldenTurkinaangekochtevorm

tegebruiken.In1970werdweleenplanuitgewerktom

degevelteverplaatsennaardePieterskerkgracht,op

deplekvaneenin1969afgebrokenschoolgebouw.Het

volledigopnieuwopbouwenvanmonumentenwasindie

tijdgeenongebruikelijkwerkwijze.

UiteindelijkbleefdeVerguldeTurkopz’nplek.Zes

jaarnadeaankoopwerdhetpandsamengevoegd

metdebuurpanden,toendetussenmurenvanalle

V&DbouwdelenaandeMaarsmansteeg,Aalmarkt

enBreestraatwerdendoorbroken.Hetinterieurvan

Breestraat84isdaarbijdeelsverwijderdendegevel

kreegeennieuwewinkelpui.In1977starttederestauratie

waarmeedeerkerwerdverwijderddiearchitectJessein

1875hadaangebracht.Opdebeganegrondkwamendrie

halfrondebogen.

Zo moet de Breestraat er anno 2014 uit komen

te zien (Afbeelding Provast)

PEEK & CLOPPENBURG EN VROOM & DREESMANN BEHEERSTEN DE BREESTRAAT 76-88 VANAF DE ZESTIGER JAREN


104

uit

gel

ich

t

het aalmarktproject

HetAalmarktproject,devoornaamsteredenvoorhetschrijvenvandevijf

artikelenoverdeBreestraatinditjaarverslag,pastgoedindeeeuwenlange

traditieomhetbouwblokverderteontwikkelen.Najarenvanvoorbereiding,

waarvanbouwhistorischonderzoekdeeluitmaakte,werdbegin2012de

vergunningverleendvoorverbouwingeninhetbloktussenAalmarkten

Breestraat,entussendeMaarsmansteegendeMandenmakerssteeg.Het

doelvanhetprojectisomhetwinkelgebiedinhetcentrumvanLeidente

versterkenendevaakvervallenpandenterestaureren.

In2012ismenbegonnenmethetafbrekenvanenkele,niet-monumentale

gebouwen(Breestraat76en78-80),waarbijookarcheologischonderzoek

heeftplaatsgevonden.Hierzaleennieuwe,grotewinkelruimte

verschijnen,waarbijaandeBreestraatzijdedeoudegevelsgrotendeels

wordengereconstrueerd.BijdeoverigepandenaandeBreestraatende

Maarsmansteegis,naastdocumentairbouwhistorischonderzoek,inhet

kadervanhetwinkelpuienprojectonderzoekgedaannaardehistorische

winkelpuien.Bijdezegevelszijnachtermoderneaftimmeringdelenvan

dehistorischewinkelpuienaangetroffen.Aandehandvanhistorisch

onderzoekwordenderesterendedelengereconstrueerdenmededankzij

deSubsidieregelingHistorischStadsbeeldkunnendenogaanwezigedelen

wordengerestaureerd.Daarbijkrijgendegevelsweerhunhistorische

uitstralingenwordenzeweeralsstatige,individuelepandenherkenbaar.

Ookwordterbijallehistorischepandendankzijhethistorische

kleurenprojectonderzoekgedaannaardeverflagenopdegevelsenkozijnen.

Aandehandvandeaangetroffenkleurenendehuidigeuitstralingvan

depanden,wordenzegeschilderdindejuistehistorischverantwoorde

kleurencombinaties.Daarnaastwordthetinterieurontdaanvandiverse

verlaagdeplafondsenmoderneafwerkingen.Hierdoorwordendehistorische

lichtkappeninhettrappenhuisvandeV&Dweerzichtbaargemaakten

gerestaureerd.DaarnaastwordendehistorischeplafondsvanhetpandIn

deVerguldenTurkhersteld.Omherkenbaartemakendatdewinkelruimte

doorlooptinverschillendegebouwen,aanbouwenenachterhuizen,worden

dezestructurendoormiddelvanportalenenhoogteverschillenbeter

herkenbaargemaaktinhetinterieur.

Ondanksalleherstelwerkzaamhedenenverbeteringenaandehistorische

bebouwingzijnerookmonumentalewaardenverlorengaan.Zoisereen

tweedeachterhuisvanBreestraat84afgebrokeneniseeneenvoudige

historischeverdiepingsvloervanhetnaastgelegenpandgrotendeelsgesloopt.

Ondankshetverliesvandezeelementen,zorgthettotaalplanwelvooreen

verbeteringenherstelvandemonumentalewaarden,structuurenaanzien

vanhetblok.

HET DOEL VAN HET AALMARKTPROJECT IS HET VERSTERKEN VAN HET WINKELGEBIED EN HET RESTAUREREN VAN VERVALLEN PANDEN


105

Eriseenaantalredenenwaaromhetenestukeerderwordtgerestaureerddan

deander.Eencollectiebeheerderkaneromverzoeken,maarweherstellen

ookstukkenvoorandereinstellingen,ofomdatzealsbruikleennaar

bijvoorbeeldeenmuseumgaan.Ookzijnerprojectendiehetherstelvan

eencollectiesubsidiëren.DecollectievanLeFrancqvanBerkheij(zieook

hetartikel:‘CollectieLeFrancqvanBerkheijhersteldengedigitaliseerd’)was

bijvoorbeeldonderdeelvanhetprojectMetamorfoze.

ELOheefteveneensdeelgenomenaanhetCharterconserverings-en

digitaliseringsproject.Voorditprojectmoesten,inhetkadervaneen

paleografieprojectvandeRijksuniversiteitGroningen,oudecharters

(middeleeuwse,geschrevendocumenten)gevlaktofgereinigdworden.

Zonderdezehandelingkondenzenietwordengedigitaliseerd.Ookmoest

inhetLeidsearchiefhetoudstestuk(Stadsarchief1254-1574,inv.nr.107)

opnieuwwordengerestaureerd,omdatdeouderestauratiestorendwasbijde

bestuderingvandeachterzijde.

StukkendieopverzoekvandecollectiebeheerdersvanELOwerden

gerestaureerd,warenbijvoorbeelddestukkenvanMarggrafdeLiebstadt.In

dezeventiendeeeuwstudeerdehijmedicijnen,botanie,zoölogie,wiskunde

envooralsterrenkunde.Aantekeningendiehijmaaktezijnbewaardgebleven

op111losseblaadjeswelkedooreenverkeerdeberging,omgekruld,

verfrommeldengescheurdwaren.Dezezijngerepareerdenopgeslagenin

eenopmaatgemaakteomslag.

archiefstukken in een nieuw jasje

In het archief van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) liggen honderdduizenden boeken en papieren die eeuwen oud kunnen zijn. Veel van deze archiefstukken zijn gewoon in gebruik geweest voordat ze bij ons terecht kwamen, waardoor deze beschadigd zijn. Ook restauratie- en bewaarmethodes uit het verleden pakten soms verkeerd uit. Door deze archiefstukken te restaureren en herstellen, kunnen ze voor het nageslacht behouden blijven.

De banden van twee atlassen van Blaeu werden hersteld voordat ze naar Duitsland gingen

ZONDER HERSTEL KUNNEN SOMMIGE STUKKEN NIET WORDEN GEDIGITALISEERD


106

eeuwenoude schatten

Eenrestauratorkrijgtsomszeerkostbarestukkenin

handen.KoorboekC,éénvandezesovergebleven

Leidsekoorboeken,werdopverzoekvanMuseumDe

Lakenhalgerestaureerd.Dekoorboekenuitdevijftiende/

zestiendeeeuwbevattenmuziekdiewerdgezongen

indeLeidseSt.Pieterskerkdoordezangersvanhet

zevengetijdencollege.KoorboekCwasnogorigineel

(viervandezeszijnindejarenzestigalgerestaureerd)

enhadbehoefteaaneenherstelvandebandenhet

papierenboekblok,voordatdezeweerterugkonnaarhet

museum.Metdevijfanderedelendiewordenbewaard

inhetarchiefvanELOisboekCviaonzewebsitete

bekijken.

Eenandereeeuwenoudeschatdiewordtbewaardbij

ELO,zijndeatlassenvanBlaeu.Het‘Zentrumfür

KunstundMediëntechnologie’inKarlsruhe,Duitsland,

wildetweevandezeatlassententoonstellenen

hiervoormoestendeatlassengerestaureerdworden

envoorzienvaneenopmaatgemaaktezuurvrije

doos.VooreententoonstellinginmuseumDe

Lakenhalwerdenzevenontwerpenvoorglas-in-lood

ramenuitdeprentverzamelinggereinigd.Dankzijalle

herstelwerkzaamhedenkaneengrootpubliekzichin

detoekomstblijvenvergapenaan(onze)prachtige

archiefschatten.(EG)

De 111 losse blaadjes van Marggraf de Liebstadt werden gerepareerd en

opnieuw verpakt

EEN RESTAURATOR KRIJGT SOMS ZEER KOSTBARE STUKKEN IN HANDEN


107

Sinds2010wordtdeBNGBankErfgoedprijsuitgereikt

aandegemeentemethetmeestaansprekende

erfgoedbeleid.Indeafgelopendriejaargingdeprijs

naarDordrecht(2010),Westerveld(2011)enSchiedam

(2012).Leidenstreedmeevoordeeerin2013.Erfgoed

LeidenenOmstreken(ELO)verzorgdesamenmeteen

comitévanbijerfgoedbetrokkenLeidseburgersde

inzending.Dezemoestbestaanuitvijftienfoto’seneen

brief.OpbasisvandeinzendingwerdLeiden,samen

metvierandereNederlandsegemeenten,genomineerd.

UiteindelijkgingdeprijsnaardegemeenteKampen.

ontdekkingstocht

Hetverzorgenvandeinzendingwaseenwaardevolle

ontdekkingstochtnaarwaterindestadspeeltop

hetgebiedvanerfgoed.Naastdeverschillende

criteriavandeErfgoedprijsjury,liethetcomitézich

bijhetsamenstellenvandeinzendingleidendoor

hetuitgangspuntdaterfgoedbestaatdankzijénten

behoevevanmensen.Dezegedachtewasdanookterug

tezieniningezondenfoto’s:vanscholierendiezich

bijELOverplaatseninhetverledentotaaneentrotse

ondernemervoorzijnhersteldehistorischewinkelpui.

energieke erfgoedstad

DeuiteindelijkewinnaarvandeErfgoedprijs2013

werdop31oktoberbekendgemaakttijdenseen

leids erfgoedbeleid resulteert in nominatie erfgoedprijs 2013

Energiek, inspirerend en uitdagend. Dat waren de kenmerken waarmee de jury van de Erfgoedprijs het erfgoedbeleid van Leiden karakteriseerde. Het leverde Leiden een nominatie op voor de nationale Erfgoedprijs.

HET VERZORGEN VAN DE INZENDING WAS EEN WAARDEVOLLE ONTDEKKINGSTOCHT NAAR WAT ER IN DE STAD SPEELT OP HET GEBIED VAN ERFGOED

In het educatieproject ‘Naar de stad?’ kruipen kinderen in de huid van hun leeftijdsgenoten uit de

Middeleeuwen (Foto Luca di Tommasso)


108

feestelijkebijeenkomstindeSt.JanskerkteSchiedam.

Daarbijsprakdejurylovendewoordenoverhet

Leidseerfgoedbeleid:“Leideniseengevestigdeen

ookmoderneenenergiekeerfgoedstad.Erstaan

veeluitdagendeprojectenopstapel,zoalsdenieuwe

bestemmingenvandeMeelfabriek,deontwikkelingvan

hetSingelparkenhetwinkelpuienproject.Daarnaast

richthetgemeentelijkepuien-enreclamebeleidzich

ophetherstellenengaafhoudenvanmonumentale

winkelgevels,eenaspectdatinveelstedenoverhet

hoofdwordtgezien.”

VerderroemdedejuryLeidenomhaarinspirerende

samenwerkingsverbanden.DenieuweErfgoednota

brachtruim150Leidenarenbijeenomgezamenlijk

eenvisieopdetoekomstvanhetLeidseerfgoedte

formuleren.DeErfgoedkoepeliseenverbandwaarin

demeesteerfgoedorganisatieszijnvertegenwoordigd

enookbijhetvrijwilligersprojectMissingLinksstaat

samenwerkencentraal.ErfgoedLeidenenOmstreken

werdookgeroemd.Dankzijdenieuweorganisatieiser

éénaanspreekpuntvoordeburgerophetgebiedvan

erfgoedindestadontstaan.Eengoedvoorbeeldvande

integratievandegemeentelijkedienstverlening.(MR&

NdW)

Nieuwbouwwijk Roomburg ligt op Romeinse resten van de Limes. Het nieuwe

archeologische park Matilo en haar historie geven identiteit aan de wijk (Foto

Luca di Tommasso)

het leids comité erfgoedprijs 2013 bestond uit:Marije van den Berg (bestuurslid Stadslab Leiden en eigenaar Whiteboxing),

Hans Blom (destijds voorzitter Historische Vereniging Oud Leiden en

Erfgoedkoepel), Jos van den Broek (publicist, professor Biomedical Science

Communication en hoofd Science Communication & Society bij Universiteit

Leiden), Pepijn Smit (artistiek leider PS|theater) en Michiel Zonnevylle

(voorzitter 3 October Vereeniging Leiden).


109

geactualiseerde monumentendatabase op de kaart gezet

Met de overgang van het Leidse monumenten registratiesysteem naar Memorix werd in 2012 een grote stap gezet. Hierdoor is een koppeling met andere collecties makkelijker geworden en kan iedereen weer via onze website de monumentenstatus van een pand opzoeken.

MemorixiseenregistratiesysteemdatwordtgebruiktdoorErfgoedLeiden

enOmstreken(ELO)voorhetregistrerenenbeherenvandecollecties.

Voorderegistratievangemeentelijkemonumentenwerdhetuitgebreid

meteenobjectencollectie.Nukunnenergemeentelijkemonumenten,

rijksmonumenten,karakteristiekepanden,pandeninaanwijzingenhistorisch

interessantepandeninLeidenaandecollectiewordentoegevoegd.

koppelen

Erzijndriebelangrijkegemeenschappelijkeigenschappenwaarover

allecollectiestukkenbeschikken,namelijklocatie,persoonentijd.Door

alleobjecteninonzecollectiestevoorzienvangegevensoverdezedrie

eigenschappenkunnenernieuweinzichtenwordenverworven.Ditkan

bijvoorbeeldopeeninteractievekaart.Opzo’nkaartwordthetmogelijk

omalleinformatieuitonzecollectiesoveréénlocatieoptevragen.Omdat

demonumentenregistratienuookinMemorixisopgenomen,zaldeze

informatieookmakkelijkertekoppelenworden.

Deoverstapnaardenieuwedatabasewaseenmooieaanleidingomnaarde

gegevensinhetouderegistratiesysteemtekijken.Veeladressendiewaren

gewijzigddoordeinvoeringvandeWetBasisadministratieAdressenen

Gebouwen(BAG)in2009ensplitsingenofsamenvoegingenvanadressen

blekennietbijgehouden.Bijruim500vande2500registraties(adressen)

gafditeenprobleem.Intotaalwerdendeadresgegevensvanongeveer275

gemeentelijkemonumentenbijdeactualiseringaangepast.Indetoekomst

zullenwijzigingenautomatischwordenbijgehoudendooreenkoppelingmet

deLandelijkeVoorziening,waarinregistratiescentraalwordenbijgehouden.

monumentenregister online

NadeactualiseringendeoverstapnaarMemorix,werdenderegistraties

opnieuwviainternetaangeboden.Ditgebeurdealtijdviadewebsitevande

gemeenteLeiden,maarop11december2013beklonkwethouderJan-Jaap

deHaandeovergangnaardewebsitevanELO.Oponzewebsitekannu

iedereenhetregisteropverschillendemanierendoorzoeken.Bijvoorbeeld

viaadres,maarookopbouwstijlofarchitect.ViaGoogleMapszijnde

registratiesookalviadekaarttebenaderen.Eeneerstestapindetoekomst.

(FvZD)

Via de Google Maps kaart is goed te zien dat er veel registraties zijn in het oudste gedeelte van Leiden


110

dozenmetdia’sdiewarengevondenbijhetgrofvuil.Dedia’stonenonder

meerverjaardagsfeestenuitdejarenzestig/zeventigvaneenfamilieuit

deomgevingFrederikvanEedenlaaninLeiden.Ondanksdatzeeenmooi

tijdsbeeldgeven,kunnendezedia’snognietwordenontsloten,omdatde

makersonbekendzijnenhetdaarmeeinbreukzoukunnendoenopprivacy

vandezemensen.

jaarlijks terugkerend

DebeeldbankvanELOdientalseengrootcollectiefgeheugenvanLeiden

enomstreken.Hierdoorkrijgtdeorganisatiejaarlijksveleverzoekenomhet

beeldmateriaaltemogengebruikenenblijftELObezigomdecollectieuitte

bereiden.ZokondenweafgelopenjarenautofabrikantMercedesblijmaken

metfoto’svanoudeonderdelenenzijnwecontinuebezigmethetleggen

vancontactenmetmeerdereLeidsefotografen,omhunfotoarchievenbijons

ondertebrengen.(GB)

prentverzameling altijd in beweging

De prentverzameling, ook wel de topografisch-historische atlas genoemd, van Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) omvat circa 125.000 beelden. Het bevat beelden van alle tijden en ieder jaar komen er meer beelden bij.

Omdezegroeiendecollectieteonderhoudenwerktenerafgelopen

jaar,buitendecollectiebeheerder,zesvrijwilligersaandecollectie:vier

mensenaandebestaandeprentenverzamelingentweemensenaandie

vanNoordwijk.Voordeverhuizingvandecollectienaareenanderdepot

zijnzijvooralbeziggeweestmethetherpakkenvandekleinformatenin

archiefdozen,hetcontrolerenvanhetmateriaalenhetsplitsenervan.Hierbij

werdendefoto’sgescheidenvantekeningenprenten.

interessant materiaal

Zoalsiederjaarwarenerafgelopenjarenookweerinteressanteschenkingen.

EenvoorbeeldisdecollectievanJanCornelisvanEck,voormalignotariste

Leiden.Zijnverzamelingomvat46mooielandschapsfoto’suitZuid-Holland

enkwambinnenalsgiftaandeprovincie.OmdatELOhetmateriaalzeer

speciaalacht,zijnermetdeerfgenamenafsprakengemaaktwaardoorde

collectiebijelkaarblijftenwordtopgenomenindecollectie.Eenschenking

diegedaanwerdin2012waseveneensbijzonder.Dezebestonduittwee

EÉN SCHENKING BESTOND UIT TWEE DOZEN MET DIA’S DIE WAREN GEVONDEN BIJ HET GROFVUIL

De Frederik van Eedenlaan zoals deze in de jaren zestig eruit zag. In

deze omgeving werden de dia’s geschoten (Foto Herman Kleibrink, 1954.

Collectie ELO, PV4314.3)

111


InLeidenzijnerveelgebouwenmetcultuurhistorischewaarde(o.a.

monumenten).Dooronduidelijkheidoverwaterwelennietistoegestaan,

wetenveelgeïnteresseerdennietwaardekansenenmogelijkhedenliggen.

Hierdoorkandeherbestemminglastigkanzijn.Omdezeonduidelijkheiden

onzekerheidaanhetbeginvanhetherontwikkelingsproceszoveelmogelijk

wegtenemen,werdinnauwoverlegmetdeafdelingvastgoedvande

gemeentedehandreikingopgesteld.

inzicht in bouwhistorische mogelijkheden

Hetnieuwesysteemwerdgetestopeenaantalgebouweningemeentelijk

eigendom,waarbijpositieveresultatenenreactieswerdenverkregen.Daarbij

werddeaandachtgerichtopgebouwendiedereputatiehebbendateen

herbestemminglastigkanzijn,zoalsscholenenfabrieken.Aandehandvan

eenbouwhistorischeverkenningkonhetdocumenteennaderevertaling

gevenvanwatdecultuurhistorischewaarderingvaneengebouwbetekende

voordeontwikkelmogelijkheden.

Hetsysteembestaatuiteentekeningmetcoderingeneenschriftelijke

toelichtingoverdemogelijkhedenvanhetgebouw.Demogelijkhedenzijn

ingedeeldinvijfcategorieën.Dezewerkenalseenkeurmerksysteemvan

categorieA,bouwdelenvanuitzonderlijkewaardemetvolledigbehoudals

uitgangspunt,totcategorieE,waarbijgeensprakeisvanwaardenensloop

somsjuistwenselijkis.

voor het hele gebouw

Dezemethodewerdnietalleengetestopbouwdelen,maarookop‘losse’

historisch herbestemmen dankzij handreiking

Op verzoek van de gemeente Leiden is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) in 2013 begonnen met het maken van een Handreiking Verbouwen en Herbestemmen. Deze handreiking moet architecten, eigenaren en potentiële eigenaren van historisch waardevolle gebouwen zo vroeg mogelijk inzicht te geven in de kansen en mogelijkheden bij de herontwikkeling van een pand.

onderdelenineengebouwzoalsgevelvensters.Bijgevelvensterswerdende

mogelijkhedenmetbetrekkingtotisolerendebeglazinginkaartgebrachtdoor

tekijkennaarzowelhettotalegevelbeeldalsnaardehistorischewaardevan

hetvenster.Dooropdezemaniereentotaalbeeldvaneenhistorischgebouw

tegeven,zalhopelijkalletwijfelbijhetherbestemmenwordenweggenomen.

(MB&RAS)

Met behulp van tekeningen wordt in de handreiking de cultuurhistorische waarde per bouwdeel aangegeven


112

endeherplaatsingmetbehulpvaneengemeentelijke

subsidieinhetkadervandeSubsidieregelingHistorisch

Stadsbeeld.

Tijdenshetherstelgafkleuronderzoekinzichtin

deverschillendekleurlagendieindeloopdertijd

opdestenenzijnaangebracht.Uiteindelijkisde

keuzegemaaktomdestenennahetherstelweerte

polychromeren.Deverfmonstersdiewerdengenomen

tijdenshetkleurhistorischonderzoek,wordenbewaard

doorELOenzullenindetoekomstnognaderworden

onderzochtopsamenstellingenouderdom.

ABNAMROheeftdesteenmetdehoedgeschonken

aandegemeenteLeiden,dienuduseigenaarisvanalle

driedestenen.Ookisvastgelegddatbijsloopvanhet

gebouw,destenenmoetenwordenovergedragenaande

gemeente.(MR)

stadsbeeld:van blauwe naar gekroonde hoed

stad

sbee

ld

DewerkgroepGevelstenenvandeHistorische

VerenigingOudLeidenontdektedezetweeherdenkings-

stenenindecollectievanErfgoedLeidenenOmstreken

(ELO).Oparchiefbeeldenistezienhoezijdeel

uitmaaktenvaneensetvanvieruitdegevelvande

voorgangervanBreestraat81,hetvoormaligeBreestraat

79.Bijdesloopvanhetoudepandin1957werdende

vierplatenvanelkaargescheidenenwerdalleenDe

BlauweHoedherplaatstindezijgevelvanhetnieuwe

bankgebouw.TweegevelstenenkwamenbijELOterecht,

devierdeisnogzoek.

Devondstvandetweegedenkstenenleiddetothet

voornemenomdedrieteherstellenenteherenigen.

ELOgafopdrachttotrestauratievandetweegevelstenen

uithaareigencollectie.ABNAMRO,toenmaligeigenaar

vanBreestraat81endaarmeevandesteenmetdehoed,

financierdehetonderzoek,overigherstel,polychromeren

Jarenlang prijkte er in de Diefsteeg in de zijgevel van Breestraat 81 een verweerde gevelsteen, genaamd ‘De Blauwe Hoed’. Het ornament, met daarop een blauwgrijs gekleurde hoed, paste niet bij het gebouw waarin hij zich bevond: een bankgebouw opgetrokken aan het eind van de jaren vijftig. In 2013 onderging de steen een metamorfose en kreeg hij bovendien gezelschap van twee flankerende gevelstenen, de één met het woord ‘ANNO’, de ander met het jaartal ‘1652’.

DE VONDST VAN DE TWEE GEDENKSTENEN LEIDDE TOT HET VOORNEMEN OM DE DRIE TE HERSTELLEN EN TE HERENIGEN

Boven: De drie gevelstenen zijn weer klaar om teruggeplaatst

te worden (Foto Luca di Tommasso)

Onder: Gezicht op de Breestraat, detail met het in 1957

gesloopte Breestraat 79. De vier gevelstenen bevinden zich ter

hoogte van de eerste verdieping (Gouache door J.M.A. Rieke,

1896. Collectie ELO, PV3762.16)


113

Op 12 september 2013 waren de raad en het college van burgemeester en wethouders van Zoeterwoude te gast bij Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO). Ze waren geïnteresseerd in de werkzaamheden van ELO sinds het een brede organisatie is geworden. Gezien de vele onderwerpen die de revue moesten passeren, werden er vele korte presentaties gegeven.

erfgoed leiden presenteert zich aan zoeterwoude

ook samenwerking op archeologisch vlakDoor samen te werken met Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) kan de

gemeente Zoeterwoude in haar ruimtelijke ordening beter en tegen lagere

kosten omgaan met het archeologisch erfgoed in haar gemeente. De

samenwerkingsovereenkomst die hiervoor zorgt, werd op 11 maart 2013 getekend

door burgemeester Liesbeth Bloemen van Zoeterwoude en wethouder Cultuur

Jan-Jaap de Haan van Leiden.

Gemeenten houden tegenwoordig al vroeg in de ruimtelijke ordening rekening

met het archeologisch erfgoed. ELO adviseert hierin de gemeenten Leiden,

Oegstgeest, Leiderdorp en (in opdracht van de Omgevingsdienst West-Holland)

Aphen aan den Rijn, Nieuwkoop en Hillegom. Met ingang van 2013 maakt ook

de gemeente Zoeterwoude gebruik van deze diensten. Deze samenwerking heeft

meerdere voordelen. De Leidse archeologen versterken zo hun brede ervaring en

regionale expertise en Zoeterwoude verzekert zich van advies op maat zonder zelf

alle kennis in huis te hoeven hebben. Op deze manier kan de burger vertrouwen

op optimale erfgoedzorg tegen lagere kosten. (CB)

Deonderzoeksagenda,educatieenhet

winkelpuienprojectwerdeninpresentatiesvan15

minuteninhetArcheologischCentrumuitdedoeken

gedaan.Vervolgensvertrokhetgezelschapnaar

deBoisotkade,waarbijtijdensdewandelingniet

alleengekekenwerdnaardeprachtigemonumenten

dieLeidenrijkis,maarooknaarderesultatenvan

hetkleurenproject.OpdeBoisotkadekwamen

achtereenvolgensbouwhistorie,hetmonumentenregister

endearchiefinspectieaanbod.Hetofficiëlegedeelte

werdafgeslotenmeteenrondleidingdoorde

archiefdepots,waarbijbronnenuitdeZoeterwoudse

geschiedeniswerdengetoond.

DeraadenhetcollegevanZoeterwoudewarenonder

deindrukvanallewerkzaamhedendiedenieuwe

organisatieophistorischgebiedvervult.Hetisde

bedoelingomalleradenencollegesvangemeenten

waarmeeLeideneenovereenkomstheeftgesloten,vanaf

hetvoorjaarvan2015uittenodigenvooreendergelijke

presentatie.(CdG)

ZOETERWOUDE WAS ONDER DE INDRUK VAN ALLE WERKZAAMHEDEN DIE ELO OP HISTORISCH GEBIED VERVULT

Adjunct-directeur Cor de Graaf leidt de raad en het college van Zoeterwoude rond door het archief


114

oudefoto’sbeschikbaar.Ookbeschiktdebibliotheekoveruniekepublicaties

envertellendekrantenonshetverhaaluitdetijddathetbedrijfactiefwas.

DankzijhetsamenspelvandeafzonderlijkegeledingenbinnenErfgoedLeiden

kanhetafficheineenbreedperspectiefwordengeplaatst.(RC)

collectie voormalig textielbedrijf van wijk prachtig affiche rijker

VanWijkkenteenlangegeschiedenisdieteruggaattotheteindevande

achttiendeeeuw.In1891washetzelfs,nadeLeidscheKatoenMaatschappij,

hetgrootsteLeidsetextielbedrijf.Deproductievondplaatsinfabriekenaan

hetLevendaal,deHogewoerdenindeVestestraat.Hethoofdkantoorzataan

deHerengracht.

schapenkoppen

Detweeschapenkoppenmetflinke,gekromdehoornszijngetekendboven

eenschildmetattributenuithetwolbedrijf:eenkamenspoelen.Hetgeheel

wordtomlijstdoorgestileerdestrengenwol,waaraaninhetmiddeneen

schaapsscheerdersschaarhangt.Denaamvandedrukkervandezelithografie

isrechtsondergenoemd:Fa.Senefelder.Ditwaseenbekendefirmauit

Amsterdam,dieveelbedrijfsreclameproduceerdeenkunstenaarsindienst

hadomaffichesvormtegeven.DeontwerpervanhetVanWijk-afficheis

vooralsnoghelaasonbekend.

in goede handen

Voordathetaffichegearchiveerdengedigitaliseerdkonworden,moesthet

restauratieateliereerstaandeslag.Inhetverledeniszeopeenkartonnen

ondergrondgeplaktendezediendetewordenverwijderdomhetaffichevoor

detoekomsttebewaren.Nudereparatiegeluktis,kunnenonderzoekerser

meeaandeslag.

ErfgoedLeidenbiedtdemogelijkheidomdegeschiedenisvanhetbedrijfinal

zijnaspectenteonderzoeken.Zobeherenwehetbedrijfsarchiefenzijnerveel

Van het voormalige textielbedrijf Fa. Van Wijk & Co. had Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) slechts één affiche, uit de vroege jaren vijftig, in haar bezit. Toen een veiling in 2013 de mogelijkheid bood om deze collectie uit te bereiden, werd de kans met beide handen gegrepen. Met de aankoop van het tweede affiche van Van Wijk & Co. handelde ELO naar het streven om het rijke industriële verleden van Leiden weerspiegeld te krijgen in haar affichecollectie.

IN 1891 WAS VAN WIJK HET OP-ÉÉN-NA GROOTSTE LEIDSE TEXTIELBEDRIJF

De schapenkoppen werden al in 1917 gebruikt voor

reclamedoeleinden


115

naasthetPlantsoen,deLeidseHoutendetuinaanlegbij

buitenplaatsTerWadding.

Voorvierobjectenbesloothetcollegevanburgemeester

enwethoudersdemonumentenstatusniettoete

kennen.Hetbetrefthetappartementencomplexuit2006-

2008aandeMiddelstegracht14-16-18,naarontwerp

vanMiekeRietveld.Ditobjectwasvoorgedragen,

nadathetdeverkiezingvanhetmooiste‘jongste

monument’in2011hadgewonnen.Ookdenegentiende-

eeuwsewevershuisjesaandeLammermarkt45en

Lammermarkt51endevoormaligeULO-schooluit1968

vangemeentearchitectT.K.J.KochaandeVijfMeilaan

210,werdennietwaardevolgenoeggeachtomeen

beschermdestatustekrijgen.(FvZD)

dertien gemeentelijke monumenten erbij

Hetgemeentelijkmonumentenregisterisuitgebreidmet

enkelebijzondereobjecten.Driemonumentaanwijzingen

volgenuithetin2009gestarteScholenproject(zie

jaarverslag2011).Devoormaligeschoolgebouwen

Morsweg115-117,Boshuizerkade119enLusthoflaan

4hebbennaastdemonumentstatusookalleneen

nieuwebestemminggekregen.Eengebouwdatnog

geennieuwefunctieheeftgevonden,maarweleen

monumentstatusheeftgekregenin2013,ishetpand

vandeLeidseDuinwaterMaatschappij(LDM).Het

gebouwvanarchitectM.P.Schuttestaatopdehoekvan

deHooigrachtendeIr.Driessenstraatenwerdin1958-

1959gebouwdalskantoormetdienstwoningen.Rondde

ontwikkellocatievanhetDeNobelcomplexzijnenkele

voormaligearbeiderswoningenaangewezen.

uniek en niet-uniek genoeg

Naastgebouwenkunnenookgroenstructuren

aangewezenwordenalsmonument.In2012nam

hetcollegeeenvoorgenomenbesluitvoorhet

aanwijzenvanhetKooipark.Hetvolksparkuit1920,

datmetbetrokkenheidvanW.M.Dudoktotstandis

gekomen,zouzobeschermdkunnenworden.Het

voorgenomenbesluitwerdin2013,naherinrichting

vanhetpark,omgezetindedefinitievegemeentelijke

monumentenstatus.HetKooiparkisdevierde

beschermdegroenstructuurindegemeenteLeiden,

Het college van burgemeester en wethouders heeft in 2012 acht objecten aangewezen als beschermd gemeentelijk monument. In 2013 kwamen er nog eens vijf bij. Naast 1260 rijksmonumenten telt Leiden nu 1574 gemeentelijke monumenten.

NAAST GEBOUWEN KUNNEN OOK GROENSTRUCTUREN AANGEWEZEN WORDEN ALS MONUMENT

De aanwijzing van Hoge Morsweg 115-117 volgt uit het in 2009 gestarte Scholenproject.


116

kengetallen erfgoed leiden en omstreken

Archiefaanwinsteninaantalmeterarchiefruimte

Aantalgemaaktetoegangentotarchieveninaantalmeterarchiefruimte

Uithuisplaatsingarchieveninaantalmeterarchiefruimte

(Her)verpaktearchiefbescheiden

2012

354,87

301,74

1077,00

380,00

archiefaanwinsten en -toegangen 2013

269,31

318,17

1156,00

265,00

DoorruimtegebrekindedepotsaandeBoisotkademoestenertussenmei2012endecember2013archiefbescheidennaareenexternopslagbedrijf

inNijverdalwordenverplaatst.DezeuithuisplaatsingenbetroffenvoornamelijkarchiefbescheidenvandegemeenteLeidendiegrotendeels

gedigitaliseerdzijn.Ookaanhetverpakkenenherverpakkenvanarchiefstukkenwerdweeraandachtbesteed.Dedalingvanhetaantalaanwinsten

komtomdaterminderoverbrengingenvangemeentelijkearchievenvandeaangeslotengemeentennaarLeidenplaatsvonden.

Bruiklenenuitarchief

Bruiklenenuitarcheologischdepot(vooronderzoek)

2012

6

9

bruiklenen 2013

1

0

Jaarlijkswordenerarchiefstukkenenarcheologischevondstenuitdedepotsinbruikleengegeven.Vaakwordenerstukkenuitgeleendaanmusea,

zoalsbijvoorbeelddeKoorboekenAenBaanStedelijkMuseumDeLakenhal,maarookaantentoonstellingenvanandereerfgoedinstellingen,zoals

hetHistorischCentrumLeeuwarden.Dearcheologischebruiklenenin2012warenvoorwerpendiewerdententoongesteldinhetTextileResearch

CentruminLeiden.Naasttijdelijkebruiklenenzijnerookvoorwerpendiealjarenaandezelfdeinstantiewordenuitgeleend.Zoliggeneralsinds

2003een30-talvoorwerpenindevasteopstellingvanhetKamerlinghOnnesGebouwvandeUniversiteitLeiden.

uitgeleendin:


117

Adviezenm.b.t.ontvankelijkheid

Monumentenadviezenm.b.t.deplanvorming(somsmeerdereperdossier)

Ruimtelijkeadviezenm.b.t.deplanvorming(somsmeerdereperdossier)

Archeologischeadviezenm.b.t.deplanvorming

(somsmeerdereperdossier)

2012

146

335(82*)

200(82*)

143(22*)

cultuurhistorische adviezen 2013

127

369(86*)

230(92*)

91(23*)

*waarvan vooroverleggen

InhetkadervanplanvormingadviseerdeErfgoedLeidenenOmstrekenin2012824maalenin2013817maalaandegemeenteLeiden.Hierinziteenlichte

stijgingtenopzichtvan2011waarin763adviezenwerdengegeven.Hetaantaladviezenbijdevooroverleggenistenopzichtevan2011metmeerdan60%

gestegenin2012.In2013vlaktdezegrotestijgingaf,maarhetaantalvooroverleggeniswellichttoegenomen.Hetaantalarcheologischeadviezennam

lichtafin2013.Dezetrendlijktsamentevallenmetdecrisis,waardoorermindernieuwbouwwasengroteuitbreidingenwerdenaangevraagd.Hetaantal

interneverbouwingenenuitbreidingennamenindezeperiodejuisttoe,waardoorhetaantalmonumentenadviezenenruimtelijkeadviezengroeide.

Basisonderwijs

Voortgezetonderwijs

Anders

2012

2321

1109

27

educatie 2013

2309

235

82

Debezoekcijfersvanhetbasisonderwijsblevenvrijwelgelijk.Veelonderwijzerskerenjaarlijksterugmethunklas.Bijhetvoortgezetonderwijszijnonze

programma’sminderingebedinhetcurriculumvandescholen.In2012kwaméénschoolmetalleeersteentweedeklassen(zo’n800leerlingen)bijons

opbezoek.Ditbezoekwasin2013ookingepland,maarginguiteindelijknietdoor.


118

Bouwhistorischeonderzoeken

Archeologischeacties(o.a.booronderzoek,proefsleuven,opgravingenenbegeleiding)

Pandendieophunoorspronkelijkekleurstellingzijnonderzocht

Onderzoekennaardehistorischeverschijningsvormvanwinkelpuien

Visualisatiesvanhistorischewinkelpuien

2012

86

19

1

6

8

onderzoek 2013

50

15

2

2

0

In2013kondenerwegenspersonelewijzigingenminderbouwhistorischeonderzoekenuitgevoerdwordendaneenjaarervoor.Dedalingvanhetaantal

onderzoekennaaroorspronkelijkekleurstellingen,historischeverschijningsvormenendevisualisatieskomtdooreenbeleidswijziging.In2013iservoor

gekozenomeengrootdeelvanhetbeschikbareonderzoeksbudgetovertehevelennaarhetbudgetvoordeSubsidieregelingHistorischeStadsbeeld.

Daardoorwerderin2013meteenveelkleinerbudgetgewerktenwordenenkelonderzoekengenoemddieinopdrachtvanELOzijnuitgevoerd.

* De gegevens van de website van Monumenten en Archeologie zijn niet beschikbaar.

Dedalendelijnvandeafgelopenjareninhetaantalbezoekersvandestudiezaalzetzichvoort.Dezeteruggangisechterteverklarendoorhetfeitdat

ersteedsmeermensenonzewebsitegaangebruikenvooronderzoek.NaastdestudiezaalbeschiktELOookexpositieruimten.In2012en2013zijner

verschillendeexpositiesgeweest.IndeexpositieruimtevanhetArcheologischCentrumisnaastdevasteexpositie,ééntijdelijkeexpositiegeweest.Ditwas

StudiezaalArchiefgebouw

ExpositieArcheologischCentrum

AantalsessieswebsiteRegionaalArchiefLeiden*

2012

3287

7800

370.000

publieksparticipatie

erfgoed leiden en omstreken 2013

2491

7462

403.000


119

deexpositie‘Topvondsten’endezewastebezichtigenvanapril2012totmaart2013.Indeexpositieruimtevanhetarchiefgebouw

zijnermeertentoonstellingengeweest:

•28november2011tot20februari2012-‘VijftigjaarMonumentenzorginstraatgezichten’

•28februaritot25mei2012-‘HetLaatsteNieuws:Erfgoedvaneenuitgever’

•1junitot20augustus2012-‘DeBollenstreekinbeeld’

•24augustustot1oktober2012-‘Feest’,n.a.v.themavandeOpenMonumentendageninLeiden

•8oktobertot13december2012-‘Vankinderarbeidtotgrachtenchic’,n.a.v.thema‘ArmenRijk’vanMaandvandeGeschiedenis

•20december2012toteindapril2013-‘EeneeuwKruiswerkindeDuin-enBollenstreek’

•Eindapriltoteindmei2013-‘Zonderarchievengeengeschiedenis’

•7junitot11september2013-‘400jaarMaredijkbuurt’

•Eindseptembertoteindoktober2013-3Oktober-expositieoverdestoelvanGoedeljee

•Medionovembertoteindfebruari2014-‘BrouwerijHartevelt’

DeOpenMonumentendagenvan2012en2013wareneengrootsucces.In2013werderzelfseenbezoekersrecordgevestigden

wasdeLeidseHortusBotanicuslandelijkhetdrukstbezochtemonument.

Aantalbezoekenaanmonumenten

Aantalvrijwilligers

Aantalopengesteldemonumenten

2012

48517

200

35

2013

54677

200

35

open monumentendagen


120

Winkelpuien

Kleuren

Monumentaleonderdelenindeopenbareruimte

Gevelreclames

2012

16

57

6

0

subsidies 2013*

8

34

6

3

*In 2013 raakte het subsidiebudget voortijdig op, waardoor niet alle aanvragen in behandeling konden worden genomen.

ErfgoedLeidenenOmstrekenadviseertdegemeenteinzakesubsidieaanvragenvoordeSubsidieregelingHistorischStadsbeeld.Inhet

overzichtstaandeaantallenadviezendiehebbengeleidtotvoorlopigesubsidiebeschikkingeninrespectievelijk2012en2013.Dezezijn

uitgesplitstnaardeonderdelenwaarvoorsubsidiekanwordenaangevraagd.

Gemeentelijkemonumenten

Rijksmonumenten

Totaal

2012

1569

1260

2829

monumenten 2013

1574

1260

2834

Intweejaartijdzijnertwaalfgemeentelijkemonumentenbijgekomenenhebbentweemonumentendezestatusverloren.De

aanwijzinggebeurtdoorbesluitenvanhetcollegevanburgemeesterenwethouders,welkezichtlatenadviserendoorAdviescommissie

CultuurhistorieLeiden(ACL).


121

de volgende panden zijn in2012/2013 een gemeentelijk monument geworden:

2012

•Lammermarkt39

•Lammermarkt41–LangeScheistraat8

•Lammermarkt47

•Lammermarkt49

•Lammermarkt53-53a

•Marktsteeg2

•HogeMorsweg115-117

2013

•Boshuizerkade119

•Lusthoflaan4

•Vliststraat15,t.o.

•Ir.Driessenstr.1t/m9(on.)

•Kooizicht2(t.o.2t/m56)

Erzijntweegemeentelijkemonumentenuitgeschreven:

2012

•Plantsoen43.Reden:hadzoweldegemeentelijke-alsderijksmonumentenstatus.Indatgevalweegtderijksmonumentalestatuszwaarder.

•Reineveststeeg12.Reden:stondtweekeervermeldtinhetregister.Eénvanbeidevermeldingenisgeschrapt.

HetaantalrijksmonumenteninLeidenisgelijkgebleveninbeidejaren.


122

in de publiciteit

publicatiesBrandenburgh,C.R.,‘Flardenenrafels.Een9de-eeuwsebeursuitEmmer-

Erfscheidenveen’,in:NieuweDrentseVolksalmanak(2012)195-204

Brandenburgh,C.R.,‘OldFindsRediscovered:TwoEarlyMedievalHeaddresses

fromtheNationalMuseumofAntiquities,Leiden,theNetherlands’,in:R.

Netherton&G.R.Owen-Crocker(eds.),MedievalClothingandTextiles8,

Woodbridge(2012)25-47

Brandenburgh,C.R.,‘ThetextilesfromthecemeteryofBergeijk’,in:F.Theuws

&M.vanHaperen,TheMerovingiancemeteryofBergeijk-Fazantlaan,Bonn

(MerovingianArchaeologyintheLowCountriesI)(2012)126-137

Brandenburgh,C.R.,‘Clothingthedead.Textileresearchonearlymedieval

cemeteriesintheNetherlands’,in:S.Brather&D.L.Krause(red.),Funmassen.

InnovativeStrategienzurAuswertungfrühmittelalterlicherQuellenbestände,

Darmstadt(MaterialheftezurArchaeologieinBaden-WürttembergHeft97)

(2013)209-218

Brandenburgh,C.R.,enE.D.Orsel,‘Onderzoeksagendaarcheologieen

bouwhistorieLeiden’,(Leiden2013)

Brandenburgh,C.R.,‘TextilesfromthePosterholtcemetery’,in:M.V.deHaas

&F.C.W.J.Theuws,TheMerovingiancemeteryofBergeijk-Fazantlaan,Bonn

(MerovingianArchaeologyintheLowCountries2)(2013)132-137

Greuter,E.C.M.,‘Charterstaartenvlakkenmet‘minivochtkamertje’,in:Au

Courantnr.3(digitaalverenigingsbladvanRestauratorenNederland)(2013)

Orsel,E.D.,‘Baddingenofplaten,vroegeongeschaafde‘plaat’-balklagen’,in:

NieuwsbriefStichtingBouwhistorieNederland52(2012)65-70

Orsel,E.D.,‘DeBurchtinbeweging’,in:AmbitieinSteen;Bijdragentotde

kastelenkundeinNederland’(WijkbijDuurstede2012)67-79

Orsel,E.D.,‘Eenneogotischekachelnisuithetbeginvandetwintigsteeeuw’,in:


Orsel,E.D.,‘Houtskeletconstructiesinstatigeachttiende-eeuwsearchitectuur’,in:


Orsel,E.D.,‘TheBurchtofLeiden;TheSummitofaRoyalDream’,in:Château

Gaillard25-L’Origineduchâteaumédiéval(actesducolloquedeRindern,

Allemagne)(Caen2012)281-285

Orsel,E.D.,‘Dehelftismeerdangenoeg’,in:NieuwsbriefStichtingBouwhistorie

Nederland54(2013)52-56

Orsel,E.D.,‘DekappenvanhetgemeenlandhuisendeLatijnseschoolmetelkaar

vergeleken’,in:NieuwsbriefStichtingBouwhistorieNederland55(2013)28-36

Roscher,M.F.,‘DevergetenkleurenvanLeiden.’,in:HeemschutJaargang89

(2012)16-19

Tussenbroek,G.van,A.vanDrunenenE.D.Orsel,‘Bouwhistorische

waardenkaarten;Eengebiedsgerichtebenaderingvanbouwhistorischerfgoed’,in:

BulletinKNOB111(2012)40-53


123

artikelen website monumenten & archeologie: 2012•InspraakbijvereenvoudigenMonumentenverordening,9-1-2012

•AandeslagmetLeidsegeveltekens,10-1-2012

•DegeheimenvandeGarenmarkt,23-1-2012

•JubileumboeksluitthemajaarLeiden50jaarMonumentenstadaf,2-2-2012

•Completegevelrijteruggebrachtinhistorischekleuren,7-2-2012

•Isolerendevenstersinhistorischegebouwen,29-2-2012

•TopvondstenuitLeidencentraalinboekententoonstelling,5-4-2012

•VroegeelektrainBreestraat117,16-5-2012

•DeRomeinenzijnteruginMatilo,21-5-2012

•AdviescommissieCultuurhistorieLeidenvanstart,23-5-2012

•BuitenlandseaandachtvoorLeidsekapconstructies,4-6-2012

•BurgemeesterLenferinkbenoemdtotvoorzitterKNOB,11-6-2012

•VrijwilligersgezochtvoorLeidsfotoproject,21-6-2012

•Bouwhistorischewaardenkaartbeschermt‘verborgen’erfgoed,26-6-2012

•HetwerkvanteamMonumenten&Archeologiein22verhalen,28-6-2012

•omgevingsdienstwest-Hollandkiestvoormonumenten&archeologie,

29-6-2012

•MuurdelenDuitseHuisuit13deeeuwaangetroffen,11-7-2012

•Herkomstrenaissancebalkschilderingeniseenmysterie,31-7-2012

•Feest!25jaarOpenMonumentendageninLeiden,13-8-2012

•PrimeuroudelegerhelmentijdensMonumentendagen,30-8-2012

•TentoonstellingmetRomeinsenmiddeleeuwsschoeiselinTextileResearch

Centre,5-9-2012

•FeestelijkbesluitLeidseOpenMonumentendagen,10-9-2012

•ExpositieruimtetijdensvieringLeidensOntzetgesloten,27-9-2012

•ArmenRijk:hetLeidsecontrast,4-10-2012

•Bakstenenmuurrestenvanrond1300gevonden,8-11-2012

•Openingstijdentijdensfeestweken,17-12-2012

2013*•AchterdegevelvanhetNobelcomplex,8-1-2013

•KaatjeenKootjestralenweer,30-1-2013

•KeldermetkleurrijketegelsopNobellocatiegevonden,11-2-2013

•Historischefilmsthuisopdebuis,27-2-2013(RAL)

•UitnodigingErfgoedOntmoet!op13maart,4-3-2013

•ArcheologischesamenwerkingmetZoeterwoude,12-3-2013

•DenkmeeoverdebestedingvandeErfgoedprijs2013,14-3-2013(RAL)

•GavewaterkelderaanhetRapenburggevonden,2-4-2013

•PresentatieuniekeOnderzoeksagendatijdensFGM-dag,12-4-2013

•Vroegmiddeleeuwsesporengevondenbijarcheologischonderzoek

Boshuizerkade,18-4-2013

•Naoorlogsemonumenten:‘Lelijkisgeenargument’,24-4-2013

•1juniopendagErfgoedLeidenenOmstrekeninAalmarkt11,28-5-2013(RAL)

•GerestaureerdegevelstenenweerterugindeBreestraat,13-6-2013

•DeGecroondeHoetteruggeplaatstdankzijWerkgroepGeveltekens,20-6-2013

•28junipresentatielespakketNaardestad?enMagtinLeyden,20-6-2013(RAL)

•WethouderDeHaanzetdeBurchtopz’nplek,1-7-2013(RAL)

•LeidengaatvoordeErfgoedprijs2013,15-7-2013

•Gidsmaakteigenarenvanrijksmonumentenwegwijs,7-8-2013

•14en15septemberOpenMonumentendagenLeiden,15-8-2013

•7septemberopeningarcheologischparkMatilo,28-8-2013

•ErfgoedLeidenactieftijdensOpenMonumentendagen,10-9-2013(RAL)

•ErfgoedLeidenenOmstrekenzichtbaarvooriedereen,16-9-2013(RAL)

•23septembermini-symposium275stesterfdagBoerhaave,16-9-2013(RAL)

•VerkiezingArchiefstuk2013:STEMOPONS–,15-10-2013

•MonumentenstatusvoorKooipark,29-10-2013

•Leiden“moderneenenergiekeerfgoedstad”,1-11-2013

•LespakketNaardestad?genomineerdvoorPrijsderNederlandse

Publieksarcheologie,7-11-2013(RAL)

•26novembergratisworkshop‘Leidserfgoedalscreatieveinspiratiebron’,

15-11-2013(RAL)

•Primeur:Leidseonderzoeksagendanuookalsdigitalekaart,16-11-2013


124

•ErfgoedLeidenenOmstrekenwinnaarPublieksarcheologieprijs,18-11-2013

(RAL)

•ExpositieoverjenevermakerHarteveltuitLeiden,26-11-2013(RAL)

•Afwijkendeopeningstijdentijdensdefeestdagen,10-12-2013(RAL)

•Introductienieuwemonumentendatabaseengevelfolder,11-12-2013(RAL)

•Gratiswaaiermettipsvoorherstelschadeaanmonument,16-12-2013

•VondstkaarsnisbevestigtoorsprongWaalsekerkalsziekenzaal

Catharinagasthuis,19-12-2013

artikelen website regionaal archief leiden 2012•RALneemtafscheidvandeDigitaleStamboom,3-1-2012

•UpdateZoekenoppersonen,9-1-2012

•TerugkeercipiersboekuitLeidsegevangenis,10-1-2012

•Cultuursjop2012:LeidseKiekjes,16-2-2012

•VerenigingsarchiefQuintusaanRALovergedragen,13-3-2012

•AuteursachtervrijeonlinetoegangtotoudeLeidsekranten,23-3-2012

•OproepopenerfgoedLeidsekranten:aanudekeus!,24-3-2012

•ExpositiecollectieDeKosteroverhetLeidschDagblad,25-3-2012

•Erfgenamenvanauteursenfotografengezocht,26-3-2012

•Sorry,6t/m9aprilgesloten!,4-4-2012

•UniekefilmmarathonEmileTimanop13en14april,10-4-2012

•RAL30aprilen5meigesloten,18-4-2012

•OnderscheidingvoorvrijwilligersechtpaarVandenHeuvel,26-4-2012

•Verhalenvanvroeger:tentoonstellinggeopend,8-5-2012

•NieuweexpositieDeBollenstreekinbeeld,1-6-2012

•MissingLinks-nieuwcrowdsourcingprojectbijhetRALgestart,1-6-2012

•Goedestartcrowdsourcing-projectMissingLinks,5-6-2012

•FamiliegeschiedenisVanLelyveldcompleetnaschenking,6-6-2012

•Archiefmaandag2juligesloten,21-6-2012

•Oproep:kennersvanLeidengezochtvoorLeidsfotoproject,21-6-2012

•Leidenviertfeest!Nieuweexpositietot30september,16-8-2012

•Studiezaal8septembertijdensOpenMonumentendagendicht,17-8-2012

•Film,muziekenmeertijdensOpenMonumentendagen2012,18-8-2012

•RALvaltindeprijzenmetMaatschappelijkeStages,20-8-2012

•LeidensOntzetlivemetRALenLeidschDagblad,3-9-2012

•FeestelijkbesluitLeidseOpenMonumentendagen,10-9-2012

•WarmonthaalvrijwilligersinHillegom,17-9-2012

•SusanSuèropentdeurenvoorscholierenstages,19-9-2012

•Kunstshotweergrootsucces,26-9-2012

•GebouwRegionaalArchiefLeiden3oktobergesloten,27-9-2012

•ArmenRijk:hetLeidsecontrast,4-10-2012

•KerkDeRegenboogmaaktarchiefopenbaar,24-10-2012

•Binnenkortalleoudenotariëlebronnenonline,30-10-2012

•RALontvangteersteexemplaarOudLeids1981,9-11-2012

•ArchiefLeidendo29novemberom12.30gesloten,13-11-2012

•‘Vankinderarbeidtotgrachtenchic’tot13december,29-11-2012

•Overzichtsluitingsdagen2013,5-12-2012

•Doemee!Familiegeschiedenisevenement‘Famillement’in2014inLeiden,

6-12-2012

•WorkshopoverLeidserootsbijtv-serieDeGoudenEeuw,10-12-2012

•Openingstijdentijdensfeestweken,17-12-2012

•Expositie‘EeneeuwkruiswerkindeDuin-enBollenstreek’,18-12-2012

2013*•Update14-01-2013beschikbaarstellingnotariëlebronnen,3-1-2013

•TVWestzendtworkshopArchiefuit,24-1-2013

•ArchiefbelichtvooroudersDaphneBunskoekintv-serieVerborgenVerleden,24-1-2013

•Cultuursjop,201313-2-2013

•“DebestezorgvoorKruiswerkarchieven”,14-2-2013

•ArchiefbelichtvooroudersMarteRölingintv-serieVerborgenVerleden,20-2-2013

•LeidsArchiefverrastzangerStefBosintv-uitzending,28-2-2013

•KerkboekenVoorhoutseSt.Bartholomeusparochieonline,7-3-2013

•SluitingsdagenrondPasen,28-3-2013

•29aprilfilmvoorstellingKoninklijkbezoekaanLeiden,18-4-2013


125

•VrijwilligerEmielvanderHoevenkoninklijkonderscheiden,24-4-2013

•3meitvenfilmsLeidennadebevrijding,25-4-2013

•AfscheidsexpositieMartineWansbeek-Zijbrandsmetop14meirondleiding,

6-5-2013

•Nieuweopeningstijdenper01-06-2013,7-5-2013

•ArchievenVoorschotennaarWassenaar,8-5-2013

•ErfgoedLeidene.o.donderdag6junigesloten,3-6-2013

•Expositieover400jaarMaredijkbuurt,12-6-2013

•WerkinuitvoeringBeeldbank:tijdelijkgeenscans,17-7-2013

•Houdtuw(klein)kindvangeschiedenis?,20-8-2013

•Grotewaarderingvoorinzetvrijwilligers,9-9-2013

•Boerhaave-archiefvanErfgoedLeidenenOmstrekenonline,24-10-2013

•Kunstshot2013grootsucces,25-9-20

•Geopend:OntzettendGoed,1-10-2013

•VoetbalkaartjeStukvanhetJaar,4-11-2013

•Ruim1000reactiesoponzeenquête.Bedankt!,6-11-2013

* Vanaf 2013 is Erfgoed Leiden en Omstreken (ELO) artikelen die van toepassing

waren op zowel het Regionaal Archief Leiden (RAL) als Monumenten & Archeologie

(M&A), op beide sites gaan plaatsen. Deze duplicaten zijn niet opgenomen in de lijst

van het RAL, maar zijn te herkennen aan het ‘(RAL)’ achter het artikel van de M&A

website.

leids jaarboekjeInhetdoordeHistorischeVerenigingOudLeidenuitgegeven‘LeidsJaarboekje’

over2012en2013werdeninhet‘Archeologischenbouwhistorischjaaroverzicht’

over2011en2012devolgendebijdragenvanErfgoedLeidenenOmstreken

opgenomen:

leids jaarboekje 2012:

•RijenPaaltjesinMatilo

•VroegstedelijkcentruminOegstgeest

•HuisterLuchtopoudlandhoofd

•KlauterenindekappenvandeHooglandsekerk

•Leidenvoorlopermetmoerbouten

•DeSterrewachtschittertweer

•Tweedelevenvoorbollenschuur

•ZuidelijkeSchilisnubeschermstadsgezicht

•BeeldenvanBrouwerhersteld

•2800stebeschermdgemeentelijkmonument

leids jaarboekje2013:•ProefsleuvenopdeGarenmarkt

•VersteninginBreestraatalvroegingezet

•OudemuurdelenDuitseHuisaangetroffen

•DeerfenisvanbanketbakkerijBiesiot

•VroegeelektrainBreestraat117

•MarkanteherinneringaanlandelijkLeiden

•Achtgemeentelijkemonumentenerbij

Inbeidejarenisookde‘BibliografievanLeidenenomgeving’vanonzehistorische

bibliotheekgepubliceerd.

lezingenAndela,M.D.R.,‘Kunjeoudegebouwenlezen?Detectivewerkinmonumenten.’,

LezinginhetkadervandeMuseumJeugdUniversiteitindeLakenhal,18maart

2012,Leiden

Andela,M.D.R.,´OntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,Lezingvoorde

StichtingIndustrieelErfgoedLeiden(STIEL)overhetontstaanvanErfgoedLeiden

enOmstreken,22mei2013,Leiden

Andela,M.D.R.,‘Kader,takenentoekomstvandeerfgoedzorginLeiden’,

GastcollegeVrijeUniversiteitindeMeelfabriek,26oktober2012,Leiden


126

Andela,M.D.R.,‘DevormingvanErfgoedLeidenenOmstreken’,Lezinginhet

kadervandefederatiedagvandeFederatieGroteMonumentengemeentenin

Scheltema,12april2013,Leiden

Andela,M.D.R.,‘Duivelsedilemma’s’,LezinginhetkadervanhetErfgoednota

procesindeNieuweEnergie,24april2013,Leiden

Brandenburgh,C.R.,‘Presentatiearcheologiebeleid’,Presentatie

MonumentencommissieAlphenaandenRijn,1februari2012,AlphenaandenRijn

Brandenburgh,C.R.,‘RomeinsevondsteninLeiderdorpenLeiden’,

LezingVolksuniversiteitLeiderdorp,20maart2012,Leiderdorp

Brandenburgh,C.R.,‘WatvindteenarcheolooginLeiden?’,LezingMuseumJeugd

Universiteit,RijksmuseumvanOudheden,3juni2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.i.s.m.A.H.Netiv,‘(Mooierdan)dewerkelijkheid:hetbeleg

vanLeideninarchief,beeldenbodem’,Historischelezing3OctoberVereeniging,

30september2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.,ÁrchaeologicalHeritageManagementinaMunicipality´,

GastcollegeUniversiteitLeidenindereeksHeritageManagement,29oktober

2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.,´Deoudstevondstenvandestad;Watde(bouw)

archeologischevondstenonsvertellenoverdevroegstefasevandestaden

waaromenwaarwenogmoetenblijvenzoeken´,Lezingtijdenssymposium‘Het

ontstaanvanLeiden’vandeHistorischeVerenigingOudLeiden,2november

2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.i.s.m.F.Kalshoven,ÁrcheologischParkMatilo;Kansenvoor

hetbeleefbaarmakenvandeLimes´,LezingReuvensdagen(StichtingReuvens),

16november2012,Ede

Brandenburgh,C.R.enE.D.Orsel,‘Onderzoeksagenda’,LezingvoorAdviescommissie

CultuurhistorieLeiden,28januari2013,Leiden

Brandenburgh,C.R.i.s.m.E.D.Orsel,‘Deonderzoeksagendaarcheologieen

bouwhistorieLeiden’,LezinginhetkadervaneenstudiedagbijdeRijksdienstvoorhet

cultureelerfgoed(NationaleOnderzoeksagendaArcheologie),20juni2013,Leiden

Brandenburgh,C.R.i.s.m.E.D.Orsel,‘Deonderzoeksagendaarcheologieen

bouwhistorieLeiden’,PresentatieReuvensdagenGroningen(StichtingReuvens),15

november2013,Groningen

Graaf,C.de,Érfgoedisemotie´,LezingvoorVerenigingOudLisse,22mei2013,Lisse

Graaf,C.de,ÓntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoorStichtingOud

ZoeterwoudeoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,4juli2013,Leiden

Graaf,C.de,ÓntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,Lezingvoorhet

CultuurhistorischGenootschapDuin-enBollenstreekoverhetontstaanvanErfgoed

LeidenenOmstreken,11september2013,Leiden

Graaf,C.de,´Zoeterwouderond1800´,LezingvoorstichtingOudZoeterwoude,10

oktober2013,Zoeterwoude

Netiv,A.H.,´WatatWillemvanOranje?´,LezingMuseumJeugdUniversiteit,18

november2012,Leiden

Netiv,A.H.,ÓntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoordeHistorische

VerenigingOudLeidenoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,29mei

2013,Leiden

Netiv,A.H.,ÓntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezinginhetLeiderdorps

MuseumoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,17juli2013,Leiderdorp


127

Netiv,A.H.,ÓntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoordeVereniging

JanvanHoutoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,11september

2013,Leiden

Netiv,A.H.,ÓntstaanErfgoedLeidenenOmstreken´,LezingvoordeHistorische

KringVoorhoutoverhetontstaanvanErfgoedLeidenenOmstreken,9oktober

2013,Voorhout

Orsel,E.D.,´Bouwhistorischewaardenkaarten´,SBN-RCEStudiedagPurismeen

pragmatisme;Hoenuverdermetbouwhistorischonderzoek?,16december2011,

Amersfoort

Orsel,E.D.i.s.m.C.R.Brandenburgh,´HetgrafelijkhofinLeiden´,Congres

HoveninNederland,8juni2012,Leiden

Orsel,E.D.,´Destadalsgebouwdarchief´,LezingvoorAdviescommissie

CultuurhistorieLeiden,18september2012,Leiden

Orsel,E.D.,´Leiden,historieenbouwen´,LezingKoninklijkInstituutVan

IngenieursKIVINIRIA,8november2012,Leiden

Orsel,E.D.,´Meerdandesomderdelen´,Symposiumt.g.v.afscheid

gemeentelijkbouwhistoricusAdvanDrunen,16november2012,

’s-Hertogenbosch

Orsel,E.D.,‘BorgenvandebouwhistorieinLeiden’,RCENetwerkbijeenkomst

ErfgoedenRuimte,25juni2013,Amersfoort

Orsel.E.D.,‘Leideninde17deeeuw’,Lezinginhetkadervanbezoek

BinnenlandseZaken,4juli2013,Leiden

Orsel.E.D.,‘‘Gravensteen’,aproblematictowerhouse?’,LezingWoontorens

congres,18augustus2013,Amersfoort

Orsel.E.D.,‘Bouwhistorischonderzoek’,LezingvoorGemeenteraad

Zoeterwoude,12september2103,Leiden

Orsel,E.D.,‘BauforschunginLeiden,seineAnwendungundProblemeinder

PraxisderDenkmalpflege’,20september2013,Torun(Pl.)

Orsel,E.D.,‘Hetbelangvanbouwtekeningen’,Lezinginhetkadervandeaftrap

inscannenbouwarchiefgemeenteLeiden,31oktober2013,Leiden

Orsel,E.D.,‘Bouwhistorieindegemeentelijkepraktijk’,LezingFederatiedag

Bouwenenerfgoed,22november2013,Utrecht

Orsel,E.D.,‘Degemeenteenbouwhistorie’,LezingTUDelft,MinorIdentiteiten

Interventie,16december2013,Delft.

Suèr,S.J.,´Workshopoverontwikkeling‘Naardestad?’´,CultuurnetwerkPO

LeidenopVrijeSchoolMareland,4april2012,Leiden

Suèr,S.J.,ÁmbassadeursprijsMaatschappelijkeStageErfgoedsector´,

NetwerkbijeenkomstMaSBplusC,15november2012,Leiden

Suèr,S.J.,´WorkshopLeidseRoots´,TelevisieserieGoudenEeuw,14januari2013,

Leiden

Suèr,S.J.,´PresentatieoverExpeditieLeiden´,CultuurnetwerkPOLeiden,samen

metBplusC,EersteLeidseSchoolvereniging,17april2013,Leiden

Suèr,S.J.,´Lanceringlesproject‘Naardestad?’´,ArcheologischCentrumErfgoed

LeidenenOmstreken,28juni2013,Leiden

Suèr,S.J.,´Presentatieover‘Naardestad?’´,ReuvensdagenGroningen(Stichting

Reuvens),16november2013,Groningen


128

tv-optredensSuèr,S.J.,‘Aflevering‘NieuwVolk’’,DeGoudenEeuw(NTR),18december2012

Noort,A.C.L.van,‘AfleveringDaphneBunskoek’,VerborgenVerleden(NTR),26

januari2013

Graaf,C.de,‘AfleveringMarteRöling’,VerborgenVerleden(NTR),23februari2013

Noort,A.C.L.van,’AfleveringStefBos’,VerborgenVerleden(NTR),2maart2013

Noort,A.C.L.van,‘Aflevering‘DegevangenschapvanJohanna’’,Oorlogsgeheimen

(OmroepMAX),3mei2013

rondleidingen en excursiesBrandenburgh,C.R.,‘ArcheologischparkMatilo’,Excursiet.b.v.cursisten

VolksuniversiteitLeiderdorp,16september2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.,‘Historischestadswandeling’,Rondleidingvoordelegatie

ArcheologieUniversitätFreiburg,12november2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.,‘ArcheologischparkMatilo’,Excursiet.b.v.masterstudenten

UniversiteitLeidenindereeksHeritageManagement,17december2012,Leiden

Brandenburgh,C.R.,‘OpeningparkMatilo’,Rondleidingdoorhetpark,7

september2013,Leiden

Brandenburgh,C.R.,‘RondleidingparkMatilo’,VijfrondleidingendoorparkMatilo

tijdensOpenMonumentendagen2013,15september2013,Leiden

Orsel,E.D.i.s.m.prof.dr.ing.D.J.deVries,´Leidsekapconstructies’,Rondleiding

voorinternationalebouwhistorici,14mei2012,Leiden

Orsel,E.D.,´Middeleeuwsehuizen’,RondleidingvoorjournalistLeidschDagblad,

14juni2012,Leiden

Orsel,E.D.,‘(bouw)historischerondleiding’,Rondleidingvoor

welstandsorganisatieDSL(WML),21juni2012,Leiden

Orsel,E.D.,‘(bouw)historischerondleiding’,RondleidingvoorstudentenVrije

UniversiteitAmsterdam,26oktober2012,Leiden

Orsel,E.D.,‘(bouw)historischerondleiding’,Rondleidinginhetkadervan

werkbezoekCDA-TweedeKamerlidMonaKeijzer,26november2012,Leiden

Orsel,E.D.,‘Leiden’,Rondleidingvoorgemeente’s-Hertogenbosch,4september

2013,Leiden

Orsel,E.D.,‘LeidenenArentvan’s-Gravensande’,Rondleidingvoorarchitecten

Lakenhal,9december2013,Leiden

colofon


© 2014 Gemeente Leiden

Erfgoed Leiden en Omstreken

Postbus 16113

2301 GC Leiden

071 - 516 53 55

[email protected]

www.erfgoedleiden.nl

redactie: Medewerkers Erfgoed Leiden en Omstreken

hoofdredactie: Joris Germs, Niek de Winter

eindredactie: Ellen Gehring, Joris Germs, Cor de Graaf, Saskia Leupen

foto’s: Erfgoed Leiden en Omstreken, gemaakt door: Wilbert Devilee, Edith Greuter, Jan Lagas,

Edwin Orsel, Jos van Rooden, Susan Suer, Niek de Winter en Francien van Zaanen Durand.

Indien foto van niet van ELO afkomstig is, dan is de afkomst van de foto in het onderschrift vermeld.

glasnegatief omslag, voor: Foto van Breestraat nrs 80-86 uit 1880. Collectie ELO, GN007110

vormgeving: Willemijn Staal, Maya Timmer, m a t ontwerp, bno

druk: Grafisch Productie Centrum, gemeente Leiden

oplage: 300 stuks


Erfgoed Leiden en Omstreken brengt

kennis van het verleden bij elkaar en

maakt deze bruikbaar voor iedereen

vanuit de overtuiging dat erfgoed bijdraagt

aan de kwaliteit en identiteit van de

moderne leefomgeving.

erfgo

ed leid

en en

om

streken jaarverslag

2012

/2013

2012/2013 ELO...jaarverslag 2012/2013 Erfgoed Leiden en Omstreken brengt kennis van het verleden bij...

Documents

Transcript of 2012/2013 ELO...jaarverslag 2012/2013 Erfgoed Leiden en Omstreken brengt kennis van het verleden bij...