De Vergrijzing

Marieke van Dooren

Creativity Class 2008 – p.1

De vergrijzing en haar sociale dilemma’s voor pensioen, zorg en economische welvaart.

Marieke van Dooren

De realiteit is intrinsiek complex, i.e. sociale dilemma’s zijn van alle tijden en plaatsen. De

demografische verschuiving waarmee wij in West-Europa vandaag te maken hebben (de

vergrijzing omwille van o.a. babyboom na WO II en stijgende levensverwachting), heeft

onmiskenbare gevolgen voor ons sociaaleconomisch systeem en sociale dilemma’s duiken

dan ook onvermijdelijk op. In dit opzicht moet de filosofische vraag omtrent

verantwoordelijkheid expliciet gesteld worden: Wie en hoeveel verantwoordelijkheid valt er

– mits ethische beschouwingen – bij verschillende partijen: (1) de overheid; (2) de

werkgever in relatie tot de werknemer; (3) het individu?

Deze trilaterale opdeling van verantwoordelijkheid vinden we terug in het 3-pijlersysteem

van het pensioenstelsel, waarop in paragraaf 1 ingegaan zal worden. Paragraaf 2 bespreekt

de zorgverlening in de verzilverde maatschappij, waarbij de capaciteit, kwaliteit en kosten

als mijlpalen besproken worden. Paragraaf 3 situeert tenslotte de gevolgen van de

vergrijzing voor de begroting en economische welvaart in onze samenleving, gegeven dat –

vanuit globaal opzicht – het economische zwaartepunt verschoven is naar het Verre Oosten.

Tenslotte wil ik de inleiding afsluiten met een relativerende bedenking. Geenszins mag de

samenleving misleid worden door simplificerend en reductionistisch denken: er bestaat

nooit zoiets als één uniforme, best mogelijke oplossing. Eerder moet naar optimalisatie van

ons sociaaleconomisch systeem gezocht worden in de triangulatie van diverse

suboplossingen die in de realiteit van hier en nu tezamen geïmplementeerd kunnen

worden.

De Vergrijzing

Marieke van Dooren

Creativity Class 2008 – p.2

1. Pensioenstelsel

Door de vergrijzing dreigen de beloofde pensioenen vanaf circa de babyboomgeneratie

(~2013), in het water te vallen.

Dat komt omdat de 1e pijler, die zorgt voor een wettelijk basispensioen, afhankelijk

is van demografische ontwikkelingen. Het intergenerationeel solidariteitsbeginsel

(paternalisme) in het repartitie of omslagstelsel – i.e. pensioenen worden betaald uit

de lopende premieontvangsten – is aldus niet bestand tegen de vergrijzinggolf

aangezien er geen pensioenvermogen opgebouwd wordt.

Hoewel een omslagstelsel in deze situatie faalt, is er een 2e pijler in het

pensioenstelsel die onafhankelijk is van demografie, nl. het collectieve pensioensparen bij een pensioenfonds. Het principe van kapitalisatie – ook wel

kapitaaldekkingsstelsel genoemd – zorgt voor de opbouw van een persoonsgebonden

pensioenvermogen. Hoewel dit stelsel conjunctuur gevoelig is, wordt gebruik

gemaakt van asset-liability management studies om optimale beleggingen te doen

en zodoende de investeringsopbrengsten te maximaliseren.

De 3e pijler is het – vrijwillig – individuele pensioensparen (vb. commerciële

spaarproducten) dat door de overheid tevens aangemoedigd wordt met fiscale

voordelen.

Hoe kan men – binnen de grenzen van dit systeem – de pensioenen in de verzilverde

samenleving zo veilig mogelijk stellen? In wat volgt, bespreek ik enkele suboplossingen die

best tezamen geïmplementeerd worden voor een zo groot mogelijk voordeel.

Ten eerste kan men het risico binnen het pensioensysteem verkleinen via een goede

verdeling van verantwoordelijkheid: men moet de gewichten van de verschillende pijlers aanpassen zodat de afhankelijkheid van demografie, dan wel conjunctuur,

binnen redelijke grenzen beperkt wordt. Dit betekent dat onze huidige

paternalistische samenleving vraagt om meer verantwoordelijkheid en

betrokkenheid te leggen bij het individu. Hoewel deze maatregel a priori volgt uit

een theoretische beschouwing, kan dit geen oplossing bieden nadat het kwaad is

geschied. Wel vermeld ik graag de situatie in Nederland, waar ik werk. De volgende

gewichten tellen in Nederland: 50% 1e pijler, 40% 2e pijler, 10% 3e pijler.

Ten tweede kan men pensioenhervormingen doorvoeren: men kan de pensioenbelofte

(fixed benefit versus fixed contribution) verkleinen, wat ontevredenheid / onbegrip

tot gevolg heeft.

De Vergrijzing

Marieke van Dooren

Creativity Class 2008 – p.3

Ten derde kan men een demografische reserve aanleggen vanuit het

overheidsbudget om in moeilijke tijden bij te schieten. In België bestaat het

Zilverfonds waarin begrotingsoverschot geïnvesteerd wordt. Zo kunnen de

pensioenuitkeringen via politieke weg aanvaardbaar blijven.

Ten vierde kan men een hogere en vaste / feitelijke pensioenleeftijd vastleggen,

waardoor de actieve bevolking stijgt en de niet meer actieve daalt in omvang. Dit

kan men bereiken door het afschaffen van brugpensioenen en het aanmoedigen van

bedrijven om ouderen te blijven inzetten (en opleiden) via lastenverlaging (cfr. Het

Generatiepact). Veel ouderen – zeker hoog functionerende – hebben een schat aan

kennis en ervaring die zij perfect kunnen doorgeven aan jonge generaties (bv. als

consultant). Andere ouderen kunnen een goede bijdrage leveren in de opvang en

opvoeding van kinderen (bejaardenhuis, gecombineerd met betalende kinderopvang

– bestaat o.a. in Brussel, Tilburg en Rotterdam – een alternatief voor

kangoeroewonen). Dit zijn maar enkele voorbeelden. Wettelijk zou men

basismaatregelen kunnen treffen om de werkconditie van ouderen te reglementeren

– preventieve gezondheidschecks, een rustiger werktempo ... Ondanks deze

verzachtende omstandigheden voor ouderen, is het vergroten van de omvang van de

actieve bevolking de belangrijkste methode ter garantie van pensioen die men

geleidelijk maar persistent zal moeten (blijven) hanteren (is reeds gehanteerd in

verleden!). Het is niet onredelijk dat mensen langer werken als hun

levensverwachting stijgt. In Nederland heeft men een levensloopregeling ingevoerd.

Dit houdt in dat men elk jaar een bedrag opzij legt (fiscaal voordelig) om te sparen

voor een vervangend inkomen tijdens onbetaald verlof. Deze regeling kan ook

rechtstreeks voorafgaan aan het pensioen, en kan als dusdanig beschouwd worden

als een prepensioenregeling, op eigen financiering berustend.

Tenslotte houdt de vijfde methode in dat de regering zorgt voor een gunstige begroting. Schulden afbouwen is absoluut topprioriteit, aangezien de kosten in onze

samenleving blijven stijgen met de vergrijzing. Daarnaast moet men economische

groei faciliteren (denk aan ondersteuning voor jonge ondernemers e.d.).

2. Zorgverlening

In de sector gezondheidszorg zie ik 2 fundamentele kwesties opduiken als gevolg van de

vergrijzing: (1) de capaciteit en (2) de kosten van de zorgverlening. Maar naast deze 2

mijlpalen moeten we minstens nadenken over een antwoord op de ethische vraag waarom

wij als samenleving investeren in het optrekken van de levensverwachting (bv. met

innovatief farmaceutisch onderzoek): i.e. wat willen we hiermee bereiken? Met eerlijke

De Vergrijzing

Marieke van Dooren

Creativity Class 2008 – p.4

introspectie vraag ik mij af of dit impliciet doel – in elke menselijke situatie – leidt tot een

grotere levensvreugde (kwaliteit van leven)? In ieder geval is recentelijk een casus gekend

die mijn introspectie bevestigd: Nee, een mens wil niet in elke situatie kiezen om te

(over)leven (Hugo Claus, ziekte van Alzheimer, euthanasie). Wellicht roept deze vraag voor

ieder mens een verschillend antwoord op, en misschien – juist omwille van deze

interpersoonlijke verschillen – is het onverantwoord om het antwoord via de regering in een

algemene maatregel vast te leggen; misschien is het ethisch gezien beter om elk mens zijn

zelfbeschikkingsrecht te erkennen. Zo komt men opnieuw op de vraag naar wie

verantwoordelijkheid krijgt (confer supra), i.c. over het leven.

(1) De vergrijzing legt druk op de capaciteit van onze zorgverlening, gegeven dat ouderen

over het algemeen de meeste zorg nodig hebben.(2) De kosten van de zorgverlening vormen

een tweede problematiek. Hoe kunnen deze kwesties opgevangen worden?

Ik beantwoord de vraag met een zijsprong naar mijn werk als wetenschapper bij

Philips Research, waar 1 van de 3 programma’s het Healthcare Program betreft. De

bedoeling van het Healthcare programma bij Philips Research is om met zinvolle

innovaties een haalbaar zorgsysteem te ontwikkelen met verbeterde uitkomsten en

een goede betaalbaarheid. De strategie om dit doel te bereiken, ligt erin elke fase

van de zorgcyclus te optimaliseren. Concreet betekent dit (i) vroeg diagnosticeren,

(ii) kost effectieve hulpverlening op het juiste moment, en (iii) geschikte nazorg. In

de toekomst zal medische zorg niet langer slechts gecentraliseerd in hospitalen

gebeuren, maar in toenemende mate ook in de praktijk van een huisdokter en thuis

bij de patiënt. Daarbij streven we in Philips naar een betere integratie van non-

intrusieve, preventieve gezondheidsmetingen thuis en in het hospitaal, en

verbetering van methodes voor accurate zelfverzorging (bv. devices voor beter

toedienen van medicijnen).

Dit alles is erop gericht om meer gepersonaliseerde zorg te verlenen. De

personalisering moet begrepen worden als ‘wanneer welke hulp aan wie nodig is’.

Bijvoorbeeld via – at home monitoring systems – kan men bepaalde fysiologische

metingen doen en via template matching met een gecentraliseerde database, kan

men risicotoestanden in een vroeg stadium identificeren. Op zo’n moment wordt de

persoon bijvoorbeeld geadviseerd om een arts te consulteren, of om zichzelf insuline

toe te dienen, ... Op die manier wordt de capaciteit en kost van zorgen gedrukt.

De Vergrijzing

Marieke van Dooren

Creativity Class 2008 – p.5

3. Economische welvaart in een globale wereld

(1) De vergrijzing zorgt voor extra kosten, zoals boven besproken werd voor

pensioenuitkeringen en zorgverlening. Dit brengt een risico mee voor de begroting

aangezien er potentieel een onevenwicht kan ontstaan tussen kosten en inkomsten, wat

mogelijks begrotingstekorten tot gevolg heeft.

(2) Het economisch zwaartepunt is verschoven naar het verre Oosten, waar een overschot is

aan jonge werknemers die tegen lage lonen werken. Ze hebben een enorme jaarlijkse

economische groei (> 10%).

Het Generatiepact is opgesteld om ons sociaaleconomisch systeem betaalbaar te houden

en te versterken voor huidige en voor toekomstige generaties, rekening houdend met de 2

bovenvermelde ingrijpende veranderingen in onze hedendaags globale samenleving. Om

onze economie competitief te houden moet de begroting in de toekomst idealiter een

overschot vertonen. Hiervoor werden vele maatregelen getroffen (meer jongeren aan het

werk, meer ouderen aan het werk, lasten op arbeid verlagen...), waarvan ik 1 maatregel

bijzonder relevant vind: investering in onderzoek en innovatie! Waar het op neer komt: de

regering moet economische groei faciliteren om onze welvaart in het Westen te garanderen.

Referenties

Vanbroekhoven, Evy (2007). Fiscaal voordelig sparen.

Vandenbroucke, Frank (2000). Op zoek naar een redelijke utopie.

VNO-NCW, MKB-Nederland, LTO Nederland, AWVN (2008). Naar een modern en betaalbaar

pensioen. Voorstellen voor een weerbaar en wendbaar pensioenstelsel.