mandla

mandlamaandblad over zuidelijk afrika0fzij:enral deDde aal ietiet)er ht. deijn*an uli .09Ie' ldre.ch ýge olde ste .Ie en 10dehe en ok cide rt[it. ert en

In dit nummer:Pagina 4Beeld bij het Funda Centre in Soweto. In dit centrum worden zwarte 'cultureelwerkers' opgeleid voor leidinggevende functies in de kunstsector. Op deachtergrond de wijk Diepkloof.Foto: Letty OdijkPagina 8Adriaan van Dis: 'Ik was als eenvlieg die over een smerige wond vloog'Beeldend kunstenaar in Zuid-Afrika:een onwaarschijnlijke keuzeInhoudHet vredesakkoord in Zuid-Afrika en de machtsverschuiving binnen het ANCpagina 3.Interview met Adriaan van Dispagina 4.Reportage: beeldende kunst in ZuidAfrikapagina 8.Reportage: Zuidafrikaanse landarbeiders nog steeds rechteloospagina 14.Ballingen verhalen van martelingen door ANC-veiligheidsdienstpagina 17.

Je moet er geweest zijnpagina 18.Interview: Kumar Sanjay na drie jaar Nederland terug naar de basispagina 20.Reportage: brede conferentie zet vervuild milieu hoog op Zuid-Afrika's politiekeagendapagina 21.Agenda.pagina 22.ColofonVijftiende jaargang, nummer 10, oktober 1991Redactieadres: Oudezijds Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam Telefoon:(020) 623 22 29 Uitgave van:-Boycot Outspan Aktie, Oude Vest 79, 2312 XT Leiden Telefoon: (071) 14 21 24- Komitee Zuidelijk Afrika Oudezijds Achterburgwal 173 1012 DJ AmsterdamTelefoon: (020) 627 08 01-Werkgroep Kairos, Kromme Nieuwegracht 10 3512 HG Utrecht Telefoon: (030)31 97 14 Een jaarabonnement kostfl 8,50; buitenland f30, -; per luchtpost buitenEuropa f45,Voor wijze van abonneren en doorgeven van adreswijzigingen zie pagina 23/24.Redactie: Sietse Bosgra, Ditty Eimers, Brenda Filippo, Hanne Obbink en LuukObbinkEind- en bureauredactie: Arie van Dalen Vormgeving: Maarten Messie Layout-ontwerp: Van Dalen, Karsten & MessieAan dit nummer werkten verder mee: Caroline van Dullemen, Frank Hendriks enKees de Pater Druk en zetwerk: Meboprint Amsterdam

DE KLERK ÉÉN VAN DE PARTIJEN Bij VREDESAKKOORDANC zoekt nieuwe wegen om almacht regering te beperkenHalf september hebben hetANC, Inkatha en de Zuidafriaar kaanse regering een akkoord bereikt om hetgeweld in Zuider- Afrika te beteugelen. Bij de ona's derhandelingenover het akkoord was de regering-De Klerk voor het eerst één van de partijen, inplaats van een zogenaamd boven de partijen staande neutrale macht. De Klerkmoest accepteren dat zijn veiligheidsdiensten aan een gedragscode wordenonderworpen. Een succes voor de jongere garde in het ANC, die steeds meer deleiding overneemt van Mandela c.s. en nieuwe wegen zoekt om de almacht van deregering te beperken.Aanvankelijk dacht de regeringDe Klerk in de onderhandelingen over hetbeëindigen van het geweld de rol te kunnen spelen van grote verzoener, die ANCen Inkatha tot elkaar moest brengen. Het ANC en verscheidene bondgenotenweigerden echter deze rolverdeling te accepteren, omdat staatsorganen voor eenbelangrijk deel verantwoordelijk zijn voor het geweld. Ze verschenen daarom nietop een door de regering n- belegde conferentie over het geweld,waardoor die op een mislukking uitliep.en Het ANC schaarde zich vervolgens

achter het initiatief tot een soortgers, lijke conferentie van de Zuidafriukkaanse Raad van Kerken. Omdat alleandere partijen daar aanwezig waren,en zag ook de regering zich gedwongen&op de uitnodiging van de kerken in tegaan. Voor het eerst verscheen zodoende de regering op een belangrijkebijeenkomst over de toekomst van Zuid-Afrika als een van de velem spelers - en niet in de hoofdrol.Het ANC wil in de toekomst in verge-lijkbare situaties eenzelfde tactiek gebruiken teneinde het initiatief van deregering over te nemen. Ook de onderhandelingen over de toekomst van Zuid-Afrika moeten in de visie van het ANC niet door de regering wordengeorganiseerd, maar door een onpartijdige instantie. Het eerste punt dat in de visievan het ANC bij die onderhandelingen aan de orde moet komen, is de overdrachtvan de macht aan een overgangsregering, waarin alle politieke stromingenvertegenwoordigd zijn. Het Inkathaschandaal heeft de positie van het ANC indeze kwestie versterkt, omdat daaruit - ten overvloede - bleek dat de regering nietneutraal is. Onder druk van Inkatha-gate verklaarde De Klerk zich bereid tot'overgangsmaatregelen die zullen garanderen dat de regering geen misbruik vanzijn macht kan maken ten koste van de andere partners in hetonderhandelingsproces'. De Klerk stelde, om te voorkomen dat er opnieuwmisbruik wordt gemaakt van geheime fondsen, alvast een comité van toezicht in.Het bestaat echter geheel uit zakenlieden en dat staat nog heel ver af van eenovergangsregering van alle partijen.'Interne machtsgreep'De gang van zaken rond het vredesakkoord is een uitvloeisel van een nieuwetactiek van het ANC, die tot stand is gekomen onder impuls van een jongeregeneratie leiders. Sinds het congres van begin juli heeft binnen het ANC eenduidelijke verschuiving van de macht plaatsgevonden. Het Britse dagblad TheIndependent sprak van een 'interne machtsgreep' tegen Mandela.Op het congres werd via geheime stemmingen een nieuw bestuur van het ANCgekozen, het Nationaal Uitvoerend Comité, dat uit 55 personen bestaat. Tijdenseen reis van Mandela naar Latijns Amerika eind juli koos dit comité een nieuwdagelijks bestuur, dat ook beschouwd kan worden als een soort schaduwregeringvoor Zuid-Afrika. In dit dagelijks bestuur bezetten jongere ANC'ers debelangrijkste posten. Vooral Cyril Ramaphosa heeft eenCyril Ramaphosa, denieuwe sterke man insterke positie gekregen in het ANC. hetANC Hij werd verkozen als de nieuwesecretaris-generaal van de organisa- Foto: Kairos tie. Ramaphosa heeft veelprestige in Zuid-Afrika omdat hij als voorzitter de zwarte vakbond vanmijnwerkers (NUM) wist uit te bouwen tot een machtige organisatie met een halfmiljoen leden. Bovendien toonde hij zich zeer bedreven in de onderhandelingenmet de mijnwerkgevers. Noch Nelson Mandela, noch de bejaarde vice-voorzitterWalter Sisulu werd opgenomen in de delegatie die de onderhandelingen met deregering moet voeren. Ramaphosa wordt voorzitter van de delegatie. Bij de

jongere ANC'ers en aan de basis was er sprake van een toenemend verzet tegen degeheime en vertrouwelijke gesprekken van Mandela met De Klerk. Mandelaonderhandelde met De Klerk zonder een duidelijk mandaat van het ANC.Verschillende malen toonden ANC-leiders zich geschokt over de wijze waaropMandela tijdens vergaderingen van het bestuur zijn wil aan het ANC wildeopleggen. Hoewel de 73-jarige Mandela een persoon van groot gezag binnen hetANC blijft, zal het gewicht van de organisatie niet langer in de eerste plaats opzijn schouders rusten. Sietse Bosgra A m ,nd ta3

DE BOODSCHAP VAN ADRIAAN VAN DIS'ik was als een vlieg over een smerige wondAdriaan van Dis is schrijver. Hij bezocht binnen een jaar Zuid-Afrika enMozambique. En schreef er boeken over. De doorsnee krantelezer zal niet snelgeraakt worden door wat de dagbladen over deze landen melden. De boeken vanVan Dis raken echter velen. Van Dis is er blij om, want hij wil een boodschapoverbrengen: 'Laat Afrika eens een seconde deel uitmaken van ons bewustzijn'.Een gesprek.Eind 1989 reist Adriaan van Dis af naar Mozambique. Hij wil een poging doenom via dit land Zuid-Afrika binnen te komen, dat hem al jaren een visum heeftgeweigerd. Verder dan een verblijf van een paar uur in het grensplaatsjeKomatipoort komt hij niet. Van Dis blijft een paar maanden in Mozambique enbelandt tussen de puinhopen die de oorlog er heeft aangericht. Hij schrijft zevendagboeken van ieder driehonderd pagina's vol met aantekeningen van wat hij zieten hoort.Van Dis wil over zijn reis naar Mozambique schrijven, maar hij weet niet hoe. Hijweet het nog steeds niet als de Zuidafrikaanse overheid hem in het voorjaar van1990 eindelijk toestaat Zuid-Afrika te bezoeken. Van Dis grijpt de kans met beidehanden aan. Wekenlang trekt hij door de Karoo, het onherbergzame hart van deKaapprovincie. Hij schrijft er het reisverhaal 'Het beloofde land' over, dat in hetnajaar van 1990 in de winkels komt te liggen.'Van "Het beloofde land" wist ik meteen hoe het geschreven moest worden', zegtVan Dis nu. 'Het is heel zacht van toon, heel poëtisch. Met het boek overMozambique had ik het moeilijk: ikwilde niet in gejeremieer vervallen, ik wildeniet mezelf teveel naar voren schuiven. Ik dachtalleen maar: waarom wil niemand luisteren, want het is echt heel erg. 'In Afrika"is uiteindelijk veel avontuurlijker, veel harder geworden dan "Het beloofde land".'Anderhalf jaar had Van Dis nodig om zijn ervaringen in Mozambique te laten'inklinken', zoals hij het noemt. Een half jaar na 'Het beloofde land' verscheen tenslotte 'In Afrika'. En nu kan het publiek in vrijwel elke stationskiosk vanNederland kiezen uit twee reisverhalen over het zuiden van Afrika.Dooie tijgerVan Dis hééft iets met Zuid-Afrika, dat was al langer bekend. Zijn betrokkenheidontstond toen hij het werk van Breyten Breytenbach leerde kennen. Hij ontdektede taal van de Boeren, vond die prachtig -'Nederlands met elfenvoetjes, heb ik het

wel eens genoemd'- en wijdde er zijn studie aan. 'Ik zoek het exotische', schrijfthij in 'Het beloofde land' als verklaring voor zijn liefde voor de taal.'Ik kom uit een gezin dat zeer door Indië is getekend', legt Van Dis uit. 'Mijnmoeders eerste man was een Indische jongen, ik heb drie bruine zusjes. Mijnvader kwam uit een geslacht van Indisch-gasten dat er al zo'n honderd jaar zat.Van de vader van mijn zusjes hadden we een foto op het dressoir staan waarop hijmet een voet op een dooie tijger staat. Het vreemde, het gekleurde, dat werd voormij Afrika.'Enerzijds is het Afrikaans misschien exotisch, anderzijds is het ook oerHollands.'Ik noem het altijd Staphorst in de tropen. Ik ben altijd ook geïnteresseerd geweestin de koloniale kant van de geschiedenis. Toch ben ik volstrekt allergisch voor diegereformeerde levensvisie waarin elk plezier verboden is. Maar de taal raakte me,en ik geloof dat je een taal tot op zekere hoogte los kunt zien van de sprekers. Jehoefde geen communist te zijn om in 1960 Russisch te gaan studeren, je hoefdegeen voorstander van de apartheid te zijn om Afrikaanste gaan studeren. En het bleek al snel dat niet alleen Afrikaners die taal spraken,maar ook bruine mensen. Maar toen ik in 1973 voor het eerst in Zuid-Afrika was,vond ik het gru-welijk, zo gruwelijk dat ik na een week terug wilde.'Uit 'Het beloofde land' spreekt niet alleen afkeer van dat 'gereformeerde', maarook ontroering erover.'Ik kan bewogen raken door de gelovigheid van anderen, ook al deel ik diegelovigheid zelf niet. In de Karoo, dat ontzettend kale landschap, met hier en daareen boerderij - daar wonen ze dan in hun witheid, omgeven door bruine knechten,in een wonderlijk verband. De bijbel is voor hen een soort houvast. Daar kan ikerg van onder de indruk raken. Ik word erdoor ontroerd wanneer ik bijwildvreemde mensen kom die voor het eten mijn hand pakken en die van deanderen aan tafel en dan een gesprek met de Heer aanknopen van twintig minuten.Ze roepen de zegen af, niet alleen over de maaltijd, maar ook over mijn komst enover mijn reis. Daar krijg ik kippevel van. Dat kun je in je botheid niet afwijzen.Als je dat doet, sta je ook niet open voor andere dingen."Het beloofde land" is meer dan een reisverhaal: het is ook een roman over eenverhouding van twee mensen die uit elkaar geroeid zijn en elkaar terugvinden. Enhet is het verhaal van een confrontatie met mijzelf als eigenwijze Hollander: hoezou ik, hoe zouden wij het doen als wij daar woonden. Je ziet hoeveel moeite weal hebben met de weinige vreemdelingen in ons land, hoeveel commissies engedoe en geleuter daarmee gemoeid zijn. Ons zou een zekere bescheidenheidpassen en die heb ik geprobeerd op te brengen. Dat heeft een merkwaardig effect,want zowel de Zuidafrikaanse ambassadeur in Den Haag vindt het een puik boekals de anti-apartheidsbeweging. Ik heb geprobeerd te luisteren. Het is een boekvan stemmen geworden: er worden allerlei stemmen gehoord. Als iemand mevertelt: "Kijk eens naar de Amerikanen met de Indianen en de Australiërs met deAborigi-Amandla4 kb,, 19914

dievloog'nals", dan heb ik een zeker begrip voor die betoogtrant. Ik zie de fouten, maar ikheb ook ontzettend te doen met die mensen. Ik heb méér te doen met zwarten dieniet behoorlijk wonen en geen werk hebben. Maar niettemin moeten we metvergeten dat de apartheid niet alleen slachtof- 0 0ofers heeft gemaakt onder zwarten, maar ook onder blanken, en vooral in hun kop.'De dorpen in de Karoo vertellen je meer over Zuid-Afika dan de beelden vanoproerpolitie en smeulend traangas, schrijfje. Wat mankeert er aan debeeldvorming van Zuid-Afrika in Nederland?'Er leken haast twee sporen te bestaan in de beeldvorming over ZuidAfrika.Enerzijds bestond 'er de afkeuring in de politiek en de journalistiek, op grond vande beelden van de zwarten in verzet in de townships. In het milieu van familiesvan emigranten werd, anderzijds, het systeem goedgepraat, want Nederlandsefamilies die hun kleinkinderen in Pretoria bezoeken en daar hun klapstoeluitvouwen, die zien een ogenschijnlijk vredige samenleving. Ik wilde laten zienhoe dat gezapige Zuid-Afrika iets vertelt over hoe het land in elkaar zit. Ik zaghoe de mensen er leven, in een wildernis die aan hun dorpen knaagt, in dieslaperige wereld waaraan nieuwe denkbeelden, oorlogen en revolutiesonopgemerkt zijn voorbijgegaan, in een wereld waar alleen de stilstand zich heeftweten te handhaven. En ik zag de hekken rond de huizen met de borden 'Pas opvir die hond" en ik hoorde de gesprekken in de cafés. Dat vertelt me meer overhoe die mensen in elkaar zitten en hoe het land in elkaar zit dan de beelden van deopstandige jeugd in de townships. En misschien is de mentaliteit van de blankenin de Karoo wel een spiegel die ik ophoudt voor de blanken in Nederland.'met mij wanneer ik in Afrika ben', ren en de tijd voor elkaar nemen. Hoe Eengrote neger zegt hij. 'Het is alsof er een soort meer ik in de buurt vande keerkrinlangzaamheid in mij daalt - ik noem gen kom, hoe groter delangzaamVan Dis heeft niet alleen iets met het bewust geen luiheid, maar lang-heid. Ik voel me er heel senang, om Zuid-Afrika, maar ook met de rest zaamheid,een grotere zorgvuldig- het maar eens in het Maleis te zeggen. van het continent.'Er gebeurt iets heid in de omgang: naar elkaar luiste- Ik weet niet wat het is.Misschien ben

ik in mijn vorige leven wel een grote neger geweest, zoals een zieneres inFriesland heeft gezegd.'Ervaar je Zuid-Afrika als een deel van Afrika?'Er zit een Afrika-heid in de taal van de Afrikaners. Misschien zit er ook eenAfrika-heid in de eigenwijsheid van de Afrikaners, die zich eigenlijk opstellen alseen witte stam, de heersende stam die alle andere stammen knecht. Misschien isdat Staphorst wel Afrikaanser dan we denken. Het zou zeker een bevrijding zijnvoor de blanken in Zuid-Afrika als ze zich niet meer zagen als een Europeesaftrekseltje pis -zoals Breytenbach zei - maar als bewoners van Afrika.'Voor veel blanke Zuidafrikanen is dat een schrikbeeld.'Ja. Het is ook werkelijk onbegrijpelijk hoe slecht blanke Zuidafrikanen huncontinent kennen. Ik ontmoette kort geleden een hoogleraar Nederlands aan een

Zuidafrikaanse universiteit die niet wist wat de hoofdstad van Botswana is, eenbuurland. Dat is hier zoiets als een hoogleraar Frans die niet weet dat Bonn dehoofdstad van Duitsland is. En dat is voor blanke Zuidafrikanen kennelijk niet ietsom je over te schamen: Afrika is gewoon geen deel van hun cultuur. Ze zijngericht op Europa en ze zijn bang voor Afrika. En die angst is op niets gebaseerd.Ja, de straten zullen misschien wat vuiler worden, er zal wat minder geverfdworden, omdat er andere dingen belangrijker zijn. Ze associëren Afrika metmensen die in een hut wonen, ze zijn bang dat ze daar dan morgen bij optheevisite moeten.'LuchtliftenHet meest in het oog springende verschil tussen Zuid-Afrika en een land alsMozambique is de infrastructuur. In Zuid-Afrika doet de telefoon het, rijden ertreinen, zijn de wegen begaanbaar. Door Mozambique reizen kan nog het bestdoor te gaan 'luchtliften'. Adriaan van Dis deed dat uitgebreid: wachten op eenvliegveld en maar zien waar het vliegtuig dat jemee wil nemen je heen brengt. 'Zo kwam ik in dorpjes waar de meeste reizigersnooit komen', zegt Van Dis, ,en zag gruwelen die je in de hoofdstad Maputo nooitziet. In Maputo kun je wonen zonder ooit een schot te horen. Het vergt een beetjeeen Oostindische doofheid, maar het kàn.'In Mozambique was je waarschijnlijk meer een buitenstaander dan in de Karoo: jebent blank in een zwart land, je spreekt de taal veel minder goed.'Tot op zekere hoogte was ik er buitenstaander. Je bent als een vlieg die over eensmerige wond vliegt en je weet dat je daarvan weer kan opstijgen. Het was zogruwelijk dat het enige dat ik kon doen was: het allemaal opschrijven, van 'smorgens vroeg tot 's avonds laat. Dat was ook een manier om er niet al te zeer bijbetrokken te raken. Het was niet zoals ik vroeger wel eens heb gezegd overmezelf en zoals ik ook over China schreef: ik ben een buitenstaander, ik snuffelen ik ga voort. Het kroop onder mijn vel. Ik kwam misschien minder dichtbij danin Zuid-Afrika, maar de sensaties waren veel heviger. Het was echt knallen enschieten. En nu knagen elke nacht kleine jongetjes met ogen van oude mannetjesaan mijn bed.'Drie kogelsVan Dis maakt zich boos om de onverschilligheid die het Westen tentoonspreidtten aanzien van Afrika. 'Als er drie kogels worden gelost in Joegoslavië steken deministers van de Europese Gemeenschap de hoofden bijeen, maar als in Liberiatwee volken elkaar uitmoorden, wordt niet eens de ambassadeur op de matgeroepen om te vragen wat er eigenlijk aan de hand is.' Deze onverschilligheid isook één van de redenen dat Van Dis zijn reisverhaal 'In Afrika' heeft genoemd. 'Ikwilde bewust niet "Mozambique" in de titel. Dat is voor de meeste mensen heelver weg, een land waar ze niets van weten, waarvan ze hoogstens zeggen: "Geefhet gironummer maar". Afrika is misschien net te groot om zo terzijde tegeschoven te worden.'Evenzeer hekelt Van Dis de tendens om alles wat er niet deugt in Afrika teverzwijgen. 'Ik heb eens een kunstfestival meegemaakt in Nigeria. Als een zwarteeen wind liet, riepen de Nederlandse journalisten die er waren in koor dat hetbijzonder lekker rook.

Met betrekking tot de oorlog in Mozambique is er heel terecht gewezen op deperverse rol van Renamo en Zuid-Afrika. Maar het Frelimo heeft ook heelkwalijke dingen gedaan en die werden altijd vergoelijkt en verklaard als een vormvan ongeduld. Kritiek op het Frelimo was niet gepast, want Frelimo had mooie,marxistische idealen en die waren goed voor het volk, terwijl de anderen slechtsuit waren op het behoud van het oude. Het was eenvoudig om uit te maken waaronze sympathieën lagen, en dat heeft ons ertoe gebracht veel goed te praten. Datneem ik mezelf ook kwalijk, mezelf als onderdeel van die linkse groep mensendie het zo goed met Afrika voor hebben. Het begint te veranderen, maar nog nieterg onder journalisten. Het komt, maar nog niet in hoge mate. Er wordt trouwensweinig over Afrika geschreven. Behalve in de zomer. Wanneer we niks meerweten, doen we Afrika. Dan hebben de mensen er toevallig ook altijd honger, dusdat komt mooi uit.'Girale schuldgevoelensVan Dis maakt er geen geheim van hij van zijn reis naar Mozambiquegeschrokken is. De schrik kwam pas goed vrij toen hij in Nederland terug was. 'InMozambique gunde ik me er de tijd niet voor. Toen het boek af was en iklezingen ging houden op scholen, merkte ik pas dat ik het er te kwaad mee kreeg.En nu ik voort wil schrijven, merk ik dat ik helemaal vast zit: ik krijg geen letterop papier. Ik zit met Mozambique in mijn maag en verder vind ik alles eenfutiliteit. Ik zorg heus wel dat mijn geweten schoon is wat betreft mijn giraleschuldgevoelens, maar ik ben in de eerste plaats schrijver, ik wil niet de JohanBodegraven van het jaar 2000 worden. Ik heb iets opgeschreven,Aman~dia6

dat heeft mensen bereikt, en dat is mooi. Laat Afrika, dankzij mijn boek, nu maareens een seconde deel uitmaken van ons bewustzijn. Het is een druppeltje op eenhete plaat en alle druppeltjes samen -zoals nu de Afrikaanse filmweek- helpenmisschien. Zodat we ooit eens denken: we kunnen niet zomaar een tiende van dewereldbevolking laten verrotten, we zullen werkelijk iets van ons fatsoen moetentonen. Dat is het enige dat ik betoog.''Het heeft ook te maken met de vertegenwoordigers van Afrika die hier wonen, devreemdelingen in Europa. Ik denk dat de enorme nonchalance die we hebben voorAfrika die mensen raakt, dat ze die voelen. Het is niet voor niets dat er ondervreemdelingen sympathie bestond voor Saddam Hussein, alleen maar omdat diezich verzette tegen de arrogantie van het Westen. Het zou ons passen ons af tevragen waarom die mensen hier zijn. Het zou ons passen ons af te vragen wat nunog een Europeaan is. Het heeft allemaal ontzettend met onszelf te maken. Ik haaler wel veel bij, ja. Maar mijn betrokkenheid, dereden waarom ik het wilde opschrijven, had te maken met meer dan alleenMozambique-op-zich.' 'Ik zou de Nederlanders niet de kost willen geven die nietweten waar Mozambique ligt', zegt Van Dis. Van Zuid-Afrika weet men dat inNederland wel, maar desalniettemin heeft Van Dis van de belangstelling inNederland voor dit land al evenmin een hoge pet op. 'Die is niet wezenlijk. Erwordt in ieder geval nauwelijks iets gelezen over Zuid-Afrika. De boeken van

Nadine Gordimer blijven in één armzalige druk steken, die van André Brink idemdito, Breytenbach wordt helemaal nauwelijks gelezen. Het is erg veellippendienst. Ja, we maken allemaal vijftien gulden over aan één van de vier anti-apartheidsgroepen voor ons mooie solidalre gevoel, maar verder: ho maar.En de kerken, ja, die gruwelijke kerken met hun bidstonden voor ZuidAfrika. Ikheb eens in de Westerkerk gezeten, op kerstnacht, omdat ik zo graag zing. Kregenwe een kaars uit Soweto, die verschrikkelijk heet lekte op onze handen. Daarhoud ik dus helemáál niet van, dat zelfvertoon: kijk ons eens goed zijn. En danliefst goed zijn voor verre landen, terwijl er over de korst van armoe die omAmsterdam gebouwd is, waar we vreemdelingen laten wonen, bijna nooitgepreekt wordt. Ik vind het hypocriet. Uit naam van de godsdienst is er van allesuitgevaardigd en dat moeten kwezeldominees hier nu goed gaan praten. Ik vinddat de kerken hun mond moeten houden waar het Zuid-Afrika betreft.'Ben je niet wat streng? Moet je de boeken van Nadine Gordimer gelezen hebbenom wezenlijke betrokkenheid te tonen?'Het gaat erom dat we Afrika deel laten uitmaken van ons bewustzijn. De wereldis door de moderne communicatiemiddelen kleiner geworden, maar het lijkt welalsof we ons nog veel meer dan vroeger zijn gaan richten op de witte stam inEuropa. Ik zou graag -dit is ook een preek aan mezelf- ik zou ontzettend graag ingezamenlijkheid een stapje terug willen doen om het met elkaar iets beter tehebben, dat meen ik heel serieus. En ik zit bijna te wachten op maatregelen diedat afroepen.' Hanne Obbink'Nu knagen elke nacht kleine jongetjes met ogen van oude mannetjes aan mijnbed'Foto: Ernst SchadefHHA mandlaotobe, 19917m

BEELDENDE KUNST IN ZUID-AFRIKAEen luxeprobleemvan-later-zorg?Willy Bester stond zijn tekeningen af aan de bewakers in het opvoedingsgestichtin ruil voor een extra schepje eten. Onlangs heeft hij, na zestien jaar, zijn baan alstandtechnicus opgegeven. Met een van zijn doeken wint hij een prestigieuze prijs.Toni Nkotsi zat in de jaren zeventig een jaar vast. Een bewaarder kwam onder deindruk van zijn tekenkunst en bezorgde hem een balpen. Door gebrek aan geld enruimte staat zijn apparatuur om te etsen en te lithograferen werkloos opgeslagenin Soweto.Helen Sebidi's Duitse 'madam' voor wie zij als dienstbode werkte, gaf haar voorkerstmis een doos olieverf. Inmiddels is ze een bekende kunstenares. Dezer dagenzijn er exposities van haar werk in Cuba en GrootBrittannië.Beeldend kunstenaar in ZuidAfrika: een onwaarschijnlijke keuze. Een reportagevan Caroline van Dullemen.Hoe staat het in 1991 met de kunst in Zuid-Afrika en hoe denken de 'cultureelwerkers', zoals Zuidafrikaanse kunstenaars zich plachten te noemen, over de

toekomst van de kunsten in hun land? In een uithoek van Johannesburg, tussentwee grote busstations en stukken braakliggend terrein, ligt een klein, voorZuidafrikaanse begrippen haast pittoresk pleintje. HetMarkettheatre staat er, het vermaarde jazzcafé Kippies, het enige 'bruine' eetcaféYard of Ale met livemuziek, de onlangs geopende, stijlvol ingerichte galerieNewtown en galerie Thupelo. Een culturele oase. Het Thupelo Art Project is in1985 opgezet ter ondersteuning van zwarte kunstenaars. Jaarlijks werd voorkunstenaars uit heel Zuid-Afrika een workshop van twee weken georganiseerd,waarin werd geëxperimenteerd met verschillende materialen en technieken. Hethieruit voortgekomen werk werd vervolgens geëxposeerd. Vijf jaar later kreeg hetproject galerieruimte ter beschikking in het souterrain van de vakbond van zwartekunstenaars Fuba. 'Nee, ik zie geen veranderingen van betekenis', antwoordtcoördinatrice Bongiwe Dhlomo op de vraag naar de ontwikkelingen van deafgelopen anderhalf jaar. 'Wellicht ben ik beïnvloed door hetgeen hier binnen deThupelo-groep gebeurt. Wij hebben ons al lange tijd ontworsteld aan een etiket,lang voordat er sprake was van een "nieuw Zuid-Afrika". Het samenwerken metandere kunstenaars verrijkt je, het beïnvloedt je. We zijn begonnen abstract tewerken, iets dat tot dan toe ongehoord was voor zwarte kunstenaars.''Het project kwam voor een deel voort uit frustratie. Er bestond geenkunstonderwijs op de zwarte scholen. En als je al privé-onderwijs kon volgen, danwerd zo'n opleiding niet erkend. Ik ben na twee jaar weer secretaressewerk gaandoen, want met mijn diploma bleek ik nergens les te kunnen geven.'Pure wilskrachtHet in 1962 opgerichte 'Evangelical Lutheran Church Art and Craft Centre' inRorke's Drift, op het platteland van Natal, was tot voor kort de enige opleidingvoor zwarte kunstenaars. Degenen die nu in de townships kunstonderwijs geven,zoals Bongiwe Dhlomo, zijn daar geschoold: 'Al deze mensen zijn uiteindelijkkunstenaar geworden uit pure wilskracht. En met dezelfde wilskracht breken weuit het hokje"zwarte kunst". Hopelijk hoeven onze kinderen niet meer zo te vechten als wijhebben gedaan.' Is kunst niet juist ook een middel bij uitstek om strijd te voeren?Bongiwe Dhlomo: 'Daarmee ben ik het niet oneens, maar ook niet eens. Je kunthet vergelijken met een situatie waarin je zegt dat doctoren alleen mensen mogenbehandelen die schotwonden hebben opgelopen in de politieke strijd of ziek zijngeworden door de situatie in het land. Kunstenaars zetten tekens op een doek endat is een politieke uitspraak wat mij betreft. Ik denk dat we onszelf bevrijdhebben van het gevoel dat we voortdurend, altijd en overal iets voor De Strijdmoeten doen. We maken affiches en spandoeken voor de strijd, maar geen kunst.Onze kunst moet vrij zijn. Stel je voor dat we al ons werk in de ANC-kleurengroen, geel en zwart schilderen. Dat zou zo monotoon zijn, vreselijk vervelend.Maar affiches in die kleuren zijn wel geschikt voor speciale gelegenheden.'Mooi of niet'Kunst heet een universele taal te zijn. In Zuid-Afrika ligt dat anders. Er bestaat"zwarte kunst", "witte kunst", er wordt een "hoofdstroom" onderscheiden en een"alternatieve" richting. Dat is niet nodig. Als je naar een schilderij kijkt, vraag jeje toch niet af of de maker een zwarte, een gekleurde of een Indiase Zuidafrikaan

is? Je vindt het mooi of niet. Daar gaat het bij kunst om. Waarom luisteren we indeze tijden naar jazz? Jazz gebruikt geen woorden. Omdat we geraakt wordendoor de muziek. Niet door de zwartheid van de muzikant.'Dat wil niet zeggen dat Bongiwe Dhiomo tegen positieve actie is. 'Het gaat omonze eigen identiteit. Om die reden hebben we deze galerie. We hebben inmiddelsblanke kunstenaars in onze workshop, maar wij beheren de galerie.' In de ruimtehangen grote, kleurige, voor het merendeel abstracte werken van Durant Sihlali,een gerenommeerde kunstenaar. De prijzen schommelen dan ook tussen de15008

Toni Nkotsi met een schildeij van zijn handen vierduizend gulden. Geen geringe bedragen. 'Hij heeft er hard voor gewerkt', ishet commentaar van de coördinatrice. 'Wij willen dat hij zijn niveau behoudt enzichzelf niet te kort doet.'Ze beaamt dat de tragiek van zwarte kunstenaars is dat hun werk voor hetovergrote deel verdwijnt naar plaatsen 'overzee' of terechtkomt op de muren vanwelgestelde huishoudens in de blanke buitenwijken. Het is zelden te zien inhuizen in de townships, op het platteland of in de burelen van het zwartezakenleven. Zwarte kunstenaars krijgen zo nauwelijks kans hun eigen werk en datvan hun collega's te zien, ook al doordat kunstboeken en catalogi voor de meestenonbetaalbaar zijn en er in de zwarte woonwijken geen bibliotheken zijn.Onlangs organiseerde het Thupelo Art Project een avond waarop werdgebrainstormd over de mogelijkheden om het werk van zwarte kunstenaarstoegankelijk te maken voor een zwart publiek. Uiteenlopende soortenafbetalingsregelingen werden voorgesteld, alsmede het opzetten van eenuitleensysteem en het geregeld houden van 'huis-exposities'. Een belangrijke taakvan de galerie is ook het totstandbrengen van persoonlijk contact tussen koper enkunstenaar. 'Je voelt je goed als je werk wordt verkocht, maar je voelt jefantastisch als je werk door een zwart iemand wordt gekocht. Dan weet jeVervolg op pagina 10'The Soldier' (De Soldaat) van Willv BesterAmandia9

Boven: Sandra KrielRechts: Isaac Maka- Vervolg van pagina 9 lenzdat elke keer als vrienden het huisbezoeken je naam wordt genoemd. Terwijl blanken je soms niet eens kennen enzeggen: "Oh, dat heb ik ergens in een zwarte galerie op de kop getikt".'Volgens Bongiwe Dhlomo heeft de zwarte bevolking het meer op voetballen enmuziek. 'Het bezoeken van galeries maakt nu eenmaal geen deel uit van onzecultuur. Wij kijken naar muurschilderingen. Dat is kunst. Maar eenmuurschildering koop je niet. Daar kijk je naar en in december worden ze

overgeschilderd voor kerstmis. Dan zijn er nieuwe kunstwerken om een jaar langvan te genieten. Het is onze plicht om bewustwording en waardering van kunstbinnen de zwarte gemeenschap tot stand te brengen.'Dhlomo was dit jaar jurylid voor de driejaarlijkse, in Kaapstad gehouden'Triannual', dè belangrijkste tentoonstelling in de gevestigde Zuidafrikaansekunstwereld. Tot aan dit jaar werd aan de inzendingen de eis gesteld dat zeafkomstig waren van 'afgestudeerde' kunstenaars. Dat garandeerde een deelnamevan 98 procent blanken, aangezien zwarte kunstenaars geen toegang hadden tot deófficiële academies in het land. Dit jaar is die eis, onder invloed van de politiekeveranderingen, vervallen. Ze is erg te spreken over de orginaliteit van het werkdat werd uitgekozen. 'Je kan een groot aantal werken niet meer terugvoeren tot deklassieke Hollandse school, de Engelse schilderkunst of de moderne Amerikaansekunstrichting. Het is erg Zuidafrikaans werk. Het zal een controversiëletentoonstelling worden, niet meer zo'n glamourshow. Er is veel grof werk te zien.'Aan de muur van Dhlomo's kantoor hangt een affiche waarop twee grote goudenplakken staan afgebeeld en de naam van de sponsor van de in oktober te openenTriannual. De winnaar krijgt een medaille en 25.000 rand, bijna twintigduizendgulden. 'Het is een heel prestigieuze aangeleA mandla genheid. Maar ikvind het belangrijk.oktob~ 1991 Er zijn mensen die zeggen dat deTriannual afgeschaft moet worden. Daarmee ben ik het niet eens. Op zich doet detentoonstelling niemand kwaad.'De Visual Art Group (VAG) is een groep kunstenaars uit Kaapstad, dieworkshops organiseert en exposities in de townships verzorgt. De VAGprotesteerde bij de Triannual tegen een aantal voorwaarden die hun van deelnameuitsloot. Ze kreeg het gelijk aan haar kant en twee groepsleden blijken nu zelfs totde prijswinnaars te behoren.Die lieve racistLerares en beeldend kunstenaar Sandra Kriel is een geëngageerd lid van de VAG.Ze vergezelt ons naar het Nyanga Art Centre. Met de auto rijden we snel door destoffige straten van Nyanga East, een township zo'n twintig kilometer buitenKaapstad. Aan weerskanten staan krotten, scheefgezakte bouwsels met zwartplastic omhuld als bescherming tegen de beruchte Kaapse stortbuien. Het'kunstcentrum' blijkt te bestaan uit één kamer en een berghok in een groot,bakstenen gemeenschapscentrum. Schilder en houtbewerker Isaac Makaleni heefter sinds kort de touwtjes in handen. Gezang klinkt over het binnenplein. Makalenitroont ons enthousiast mee naar een dansgroep van jonge meisjes. Ze zijn bezigmet hun laatste repetitie voor de opening van een tentoonstelling van de VAG.Het lokaal ernaast is een provisorisch ingerichte fitnessruimte, waar gespierdejongemannen zwetend aan hun conditie werken. Op de terugweg rijden we langshetKunstsentrum Stellenbosch. Langs een groen grasveld strekt zich eenmonumentaal wit pand uit. Hier krijgen blanke scholieren na schooltijdkunstonderwijs. In de hal staat werk van hen uitgestald. De schilderijen zijningelijst en er staat zelfs een in (nep)brons gegoten beeld. De maker van het beeldis nog geen zestien jaar oud.

Sandra Kriel vertelt over haar jeugd, over haar vader, een elektriciën, die bij tijden wijle op de wijnboerderijen in Stellenbosch werkte. Een dag later zien we hetportret dat ze voor de VAG-tentoonstelling heeft ingestuurd. Een man vanmiddelbare leeftijd draagt in zijn rechterhand een vuilniszak, in zijn linkerhandeen schop. Zij handen zijn roodbebloed en een gerafeld geschilderde oranje kransomringt hem. Langs de kanten van het schilderij zijn kleine foto's bevestigdwaarop babyflesjes en idyllische familietafereeltjes te zien zijn. Vader Kriel. Detitel luidt: 'My dear father, the racist worker' (Mijn lieve vader, de racistischearbeider). 'Mijn plaats is in de blanke gemeenschap', was Sandra Kriel lang vanmening. Naar haar idee was ze daar het meest zinvol bezig met het overbrengenvan haar anti-apartheidsgedachten aan blanke leerlingen. Na acht jaar dagelijks dehaat te voelen van haar blanke collega's heeft ze die gedachte opgegeven. Nuwerkt ze aan een lerarenopleiding voor 'kleurlingen'.Met Sandra Kriel bezoeken we een lagere school voor zogenoemde kleurlingenin Bellview bij Kaapstad. Het is een bijzondere school, in de allereerste plaatsomdat 'tekenen' op

het lesprogramma staat. Zwarte kinderen en 'kleurlingen' worden immers opgeleidals werkkrachten. Het stimuleren van hun creativiteit was in de ogen van deapartheidsontwerpers nergens goed voor. Deze school heeft echter het voordeeldat ze het tekenlokaal voor het bestemde doel kan gebruiken. De meeste scholenvoor 'kleurlingen' hebben zoveel leerlingen dat ze gedwongen zijn zo'n lokaal opte offeren aan andere lessen.Droomschool'Good-afternoon-teacher!!', dreunen zo'n veertig kinderen terwijl ze stokstijf inhun bankjes staan, de armen stram langs de pas gestreken uniformen. Disciplinestaat in het Zuidafrikaanse onderwijs nog hoog in het vaandel. Autoritair optredenvan de leerkrachten wordt alom verdedigd met het argument dat 'de ervaring leertdat het anders uit de hand loopt en ze elkaar met messen te lijf gaan'. De jongestagiaire die nu voor de klas staat pakt de les toch iets anders aan. Eerst een kleingesprekje om het ijs te breken. 'Vinden jullie school belangrijk?' 'Jaahh!' Enhuiswerk? 'Jaahh', knikken serieuze gezichtjes. En vinden jullie het prettig omschooluniformen te dragen, zouden jullie niet liever in een spijkerbroek naarschool gaan? 'Nee, want dan zou ik elke dag iets anders aan moeten en dat wordtveel te duur', legt een meisje uit en trekt haar rood-wit gestreepte stropdas recht.Het is de laatste klas van de lagere school. Volgend jaar gaan de leerlingen naarde highschool. 'Welke?' Verschillende namen worden geroe-pen. 'Jan van Riebeeck', gilt een jongetje met twinkelende ogen. Een lachsalvovolgt. 'Jan van Riebeeck' is een blanke school. 'Hoe zou je willen dat jouwtoekomstige school eruit ziet?' 'Tussen de voetbalvelden', zegt hetzelfde jongetjeen kijkt uitdagend de klas rond. De stemming zit er goed in. 'Met een zwembaderbij', roept iemand. 'Ja, en met een tennisbaan', vult een ander aan. Het zijnfaciliteiten die bij scholen in de blanke buurten vrijwel overal gemeengoed zijn,maar voor de kinderen van Bellview slechts idealen. 'Oké, kinderen', zegt destagiaire ten slotte, 'genoeg gepraat. Nu moeten jullie voor mij jullie droomschooltekenen.' 'Ooohh', golft het door de rijen. 'Maar', vervolgt de lerares, 'wel met alles

erop en eraan.' Opgewonden lopen de kinderen heen en weer met grote ritselendevellen papier. In groepjes overleggen ze over vorm en inhoud. Af en toe wisselenze van positie, want ondanks de relatieve luxe van de school zijn er nietvoldoende stoelen. Na een uur ingespannen werken tonen ze trots hun resultaten.VerantwoordelijkheidMongane Wally Serote, schrijver en hoofd van de culturele afdeling van het ANC,heeft een haast New Yorks aandoend uitzicht vanuit zijn kantoor, gevestigd op denegentiende etage van het Shell-gebouw in Johannesburg. Het ANC stond bekendals een cultureel geïnspireerde beweging, maar door het geweld, Inkathagate ende voorbereidingen op de onderhandelingen lijkt kunst langza-merhand in het hoekje luxeproblemen-van-later-zorg te worden weggeduwd.Serote schudt zijn hoofd als hij terugdenkt aan het ANC-congres van jongstledenjuli in Durban. 'Ik was behoorlijk kwaad dat er geen speciale cultuur-commissiewas en dat cultuur nergens onderwerp van discussie was. Ik heb de leidingdaarover aan de tand gevoeld, maar ik realiseerde me dat het deverantwoordelijkheid is van onze afdeling. Natuurlijk baart het me zorgen als wegeen antwoorden krijgen omdat de leiding druk is met de verschillende obstakelsdie het regime opwerpt.' Is daarmee het Haveliaanse dilemma, 'wat doet eenschrijver in een politieke beweging?', opgelost? Serote: 'Ja. Voorzover ik deuitkomst van het congres heb begrepen, staat cultuur op de agenda. Het is onzeplicht om de resoluties minder abstract te maken. Mandela bedenkt slechts: "Ikwil naar een concert, luisteren, genieten en dan naar huis gaan". Wat er achter deschermen gebeurt is niet zijn probleem. Dat kan niet zijn probleem zijn.'Ruim twee jaar geleden, tijdens een ANC-seminar over cultuur in Lusaka, brachtAlbie Sachs, jurist en vooraanstaand ANC-lid, een schok teweeg in de cultuur-politieke gelederen. 'Hoewel ik me bewust ben van het feit dat we volledig tegencensuur zijn en vóór de vrijheid van meningsuiting, stel ik voor dat we deeerstkomende vijf jaar onszelf verbieden te zeggen dat cultuur een wapen in destrijd is', stelde hij. Die uitspraak werd onderwerp van felle debatten, maar boodook ruimte aan kunstenaars om aan 'pamflettisme' te ontkomen.'In het geval van een echt strijdinstrument', schreef Sachs, 'is er geen ruimte voordubbelzinnigheid: een geweer is een geweer is een geweer, en als dat voltegenstrijdigheden zat, zou het in alle richtingen vuren en ongeschikt zijn voorzijn doel. Maar de kracht van kunst ligt precies in haar capaciteit omtegenstellingen en verborgen spanningen aan het licht te brengen.'Serote noemt Sachs' bijdrage belangrijk en positief, maar kan de oppositieBoven: Wally SeroteLinks: Leerlingen van de school voor 'kleurlingen' in Bellview zijn ingespannenbezig hun droomschool te tekenenA mandla41.ob., 199111

Leren pottenbakken in het Alexandra Art CentreSmall business woman' (Kleine-zakenvrouw) van Benny Mogolo van het CulturalArt Project tn Kaanstad

ertegen ook goed begrijpen. 'Je moet niet vergeten dat de mensen in het verzetaltijd hebben gezegd dat kunst en cultuur wezenlijk onderdeel uitmaken van destrijd. Nu daarbij vraagtekens zijn geplaatst, vragen cultureel werkers zich af:"Wat nu?" Hun referentiepunt valt weg. Ik denk dat dat gezond is. We moeten dezaken niet als vanzelfsprekend beschouwen.'Langzamerhand is een aantal ideeën uitgekristalliseerd. In de eerste plaats wordthet in het belang geacht van alle cultureel werkers om zich te organiseren.Volgens Serote zou er een niet-sectarisch cultureel orgaan in het leven geroepenmoeten worden, datwil zeggen een organisatie waarin politieke voorkeuren geen rol spelen. 'Deontwikkeling van de cultuur is immers een proces, waarin alle Zuidafrikanenmeedoen, ongeacht hun sekse, religie of politieke praktijk', zegt de schrijver.Het democratiseren van cultuur het toegankelijk maken van opleidingen,gebouwen, bibliotheken, gedrukt materiaal, enzovoort - is een onderwerp dat bijalle cultureel werkers en bij de kunstcentra die sinds eind jaren zeventig doorzwarte kunstenaars zijn opgericht, hoge prioriteit geniet. Het Cultural Art Projectin Kaapstad is nog steeds een van de meest uitgebreide opleidingsinstituten voorzwarte leerlingen, hoewel het zich door geldgebrek gedwongen zag hetprogramma in te krimpen. Het houdt zich bewust bezig met het creëren van eencultureel kader. Dat geldt ook voor de kunstopleiding in het Funda Centre inSoweto. Naast kunstzinnige vorming en les in praktische vaardigheden krijgenleerlingen ook onderwijs in management, administratie en didactiek, zodat ze instaat zijn na hun studie een eigen project op te zetten en te leiden.Veel Mandela'sEind 1984 namen Jo Manana, zakenman en cultureel werker in Alexandra, enJingles Makhothi, de 'volksdichter' van de township, het initiatief tot het oprichtenvan het

Alexandra Art Centre. Makhothi werd in 1985 tijdens het hoogtepunt van detownshipoorlog vermoord. Het centrum, gevestigd in een oude tochtigefabriekshal, ligt iets buiten de woonwijk. Dat levert problemen op. Leerlingen opweg naar huis worden regelmatig overvallen. Buiten staat een groepjesaxofonisten te spelen. Binnen zijn ondanks de snorrende pottenbakkersschijvenflauwe pianoklanken te horen. 'Ach', antwoordt Tilly Gesele, coördinatrice vanhet centrum, halflachend, schouderophalend, op de vraag of de politiekeontwikkelingen van invloed zijn op de hedendaagse kunst, 'tja, de leerlingenmaken veel Mandela's. Maar eerlijk gezegd is er niet veel veranderd.' Ze refereertniet specifiek aan het geweld dat in Alexandra de laatste maanden aan tientallenmensen het leven heeft gekost. 'Voor gewone mensen is er wezenlijk nietsveranderd. Toch hebben ze nog steeds warme gevoelens en ze zijn nog steedsbereid om te vergeven.' Tilly Gesele gelooft in kunst als universele taal, alsverenigende kracht. 'Als je een cultureel festival organiseert, zullen uiteenlopendemensen in groten getale het stadion binnenstromen. Op een politieke manifestatietrek je slechts een bepaald publiek. Cultuur staat in die zin als het ware boven depolitiek.'Boven: Sandra Kriels 'lieve racistische vader'

Middenboven: Muurschildering van het Cultural Art Project in Kaapstad'New South Africa' (Het nieuwe ZuidAfrika), linosnede van Rebecca Maki vanhet Kaapstadse Cultural Art ProjectAmanda13Tekst: Caroline van DullemenFoto's: Letty Odijk

ZUIDA FRIKAANSE REGERING STELT WETGEVING UITLandarbeiders nogsteeds rechteloos'De vreedzame arbeidsverhoudingen op de boerderijen zijn een specifiek kenmerkvan het boerenleven. Deze stand van zaken moet worden toegeschreven aan degoede en erg persoonlijke verhouding tussen de werkgevers en en de werknemersop de boerderijen.' Aldus de inbreng van de boerenwerkgevers, de SouthAfrican Agricultural Union, in een adviescommissie van de Zuidafrikaanseregering die de wenselijkheid van arbeidswetgeving voor de landbouwonderzoekt. Frank Hendriks ging in Zuid-Afrika na hoe het er op de boerderijenwerkelijk aan toe gaat.Het is moeilijk te geloven dat een boerenvertegenwoordiger in ZuidAfrika deverhoudingen op de boerderijen roemt zonder het schaamrood op de kaken tekrijgen. Want de werkelijkheid is precies tegenovergesteld. Legio zijn debewijzen van ernstige geweldsdelicten begaan door blanke boeren tegen zwartelandarbeiders. Ook worden zwarte gevangenen gebruikt als goedkopearbeidskrachten. Praktisch elke vorm van arbeidsrechtelijke bescherming voor delandarbeiders ontbreekt. Het grootste deel van het Zuidafrikaanse landbouwareaalis in handen van familiebedrijven. Daarna komen de grotelandbouwondernemingen die 10 procent van het land bezitten en tot slot destaatsbedrijven met ongeveer een half procent. Vaak wonen zwarte families algeneraties lang op het terrein van de 'baas'. Zij mogen daar meestal wat veehouden of enkele gewassen voor eigen gebruikAmand a verbouwen. Als tegenprestatie verA otobe, 1991 richt een vande familieleden dangedurende een half jaar gratis arbeid voor de landeigenaar. De landarbeidershebben geen enkele wettelijke bescherming wat betreft werktijden, overwerk,vakantie, ontslag, minimumloon, veiligheidsnormen, ziekteverzekering enpensioenen. Lonen van 120 rand (nog geen 100 gulden) per maand en werktijdenvan twaalf uur per dag zijn geen uitzondering. De lonen worden bovendien vaakextra laag gehouden door ze voor een deel in natura uit te keren. Wanneerarbeiders lid worden van een vakbond, krijgen ze te maken met intimidatie,geweld en ontslag. In het laatste geval moeten zij veelal van het land vertrekken,waar hun familie sinds mensenheugenis woont. Werknemers die niet op hetterrein van de baas mogen wonen, worden na 'gebruik' veelal gedumpt in een'thuisland'.Kinderarbeid

De kinderen op de boerderijen krijgen vaak geen onderwijs, kinderarbeid iswijdverbreid. Volgens een rapport van de internationale arbeidsorganisatie ILOwerken er op boerderijen in Zuid-Afrika meer dan zestigduizend kinderen vantussen de acht en veertien jaar. Een gesprek met Zuidafrikaanse vakbondsmensenontneemt je snel de zin in een sappige Cape-appel of een malse Rainbow-kip. InGuguletu, een zwarte township bij Kaapstad, spreek ik met Mike Madlala,ondersecretaris van de Food and Allied Workers Union (Fawu), een bij devakbondskoepel Cosatu aangesloten bond, die landelijk 17.000 landarbeidersorganiseert. 'Sinds 1986 proberen we de arbeiders in de landbouw envoedselindustrie te organiseren, maar de problemen zijn immens. Aangezien deregerende Nationale Partij traditioneel een belangrijk deel van zijn kiezers onderde boeren vond, is de Zuidafrikaanse arbeidswetgeving nooit van toepassingverklaard voor de landbouwsector. Het resultaat daarvan is dat onze vakbondbijna nergens als onderhandelingspartner wordt erkend en dat de werknemersgrotendeels zijn overgeleverdaan de willekeur van de boeren en grote landbouwondernemingen.' 'HetZuidafrikaanse burgelijke recht staat toe dat een werkgever een werknemerwegens vakbondsactiviteiten ontslaat, mits hij dat maar op tijd aan de werknemermededeelt. De arbeiders zijn dus bang om zich bij de vakbond aan te sluiten.Minder dan twee procent van de 1,3 miljoen landarbeiders is georganiseerd.' DeFawu is de sterkste bond, maar vindt zijn basis met name in Transvaal, Lebowa,Venda, Natal en de Oost-Kaap. De grote exportgerichte fruit- en wijnplantages inde NoordKaap vallen daarbuiten. Naast de Fawu zijn nog twee Cosatu-bonden bijde landbouwsector betrokken. Het Cosatu-congres van juli jl. heeft besloten omde krachten van de drie bonden te bundelen in één nieuwe landarbeidersbond,maar voorlopig blijft de organisatiekracht beperkt. In Durban spreek ik metRichard Gumede, Fawu-organisator in Natal. 'Onze menskracht is minimaal',vertelt hij. 'Op ons regio-kantoor werken maar acht mensen. In mijn eentje moetik de hele regionale suiker-, pluimvee-, zuivel- en groentesector organiseren. Deboerderijen liggen ver uit elkaar en de reistijden zijn enorm. We streven ernaarom plaatselijke organisatoren aan te stellen, maar daar is geen geld voor. In Natalis het organiseren van landarbeiders extra moeilijk vanwege de politiekerivaliteiten tussen Cosatu en de Inkatha-vakbond Uwusa. Zelf ben ik verscheidenemalen gemolesteerd bij mijn bezoeken aan plantages en boerderijen.'Politie breekt stakingGumede schetst vervolgens de abominabele werkomstandigheden op desuikerplantages van Huletts, een van Zuid-Afrika's grootste suikerproducenten: delage lonen, de willekeurige ontslagen, het ontbreken van medische voorzieningenen de mensonwaardige behandeling van de seizoenarbeiders uit denabijgelegen 'thuislanden'.In de pluimveesector is het van hetzelfde laken een pak. De bio-boerde-

rijen in de heuvels van Hammersdale liggen er zo van de weg af gezien vredig bij,maar het verhaal van Gumede is tekenend: 'Het geldt hier als volledig normaal datwerkgevers de hulp van de politie inroepen om stakingen te breken. Begin dit jaarwerden vijf mensen ontslagen op pluimveefarm B21 van Rainbow Chicken, in

Cato Ridge vlak bij Hammersdale. Zij hadden zich onder andere beklaagd over delage lonen en de lange werktijden. Uit protest legden bijna alle werknemers -zo'nzestig in getal - het werk neer. Op last van de directie werden zij door de politievan het terrein verwijderd. Wij eisen dat zij weer worden aangenomen. Dedirectie van Rainbow Chicken weigert dat, maar zonodig zullen we onze eiskracht bijzetten met een algemene staking in de hele regio. Zowel in de townshipsals op het platteland heeft de plaatselijke bevolking toegezegd ons daarbij testeunen. We zijn overigens wel bang voor geweld. Van de voormannen bijRainbow werken er namelijk dertien samen met Inkatha.' Lange tijd heeft deZuidafrikaanse regering de invoering van arbeidswetten in de landbouwtegengehouden. Regeringscomnmissies adviseerden die invoering al in 1979 en1984.In april vorig jaar gaf de regering eindelijk een adviescommissie van hetministerie van arbeid de opdracht om nieuwe wetgeving voor te bereiden. Deangst voor de voortzetting van sancties tegen Zuid-Afrika was een belangrijkereden voor deze koerswijziging. Minister van landbouw Eli Louw: 'Steeds meeractievoerders in het buitenland raken hun baan kwijt. Daarom zien zij delandbouwexport in Zuid-Afrika meer en meer als een mogelijk nieuw doel.'StickersCosatu heeft nu zitting in de adviescommissie, maar de risico's daarvan zijn alduidelijk geworden. Het ministerie van arbeid volgt lang niet alle adviezen van decommissie op en publiceert wetsvoorstellen in de Zuidafrikaanse staatscourant diever afwijken van wat Cosatu wil. In april 1991 verklaarde Cosatu: 'De houdingvan het ministerie ( ...) wijst erop dat de onderhandelingen in de adviescommissievolledig genegeerd worden en brengt daardoor de nieuwe arbeidswetgeving ingevaar.' Mike Madlala van de Fawu nam deel aan de onderhandelingen in decommissie: 'Na een crisisberaad met Co-satu koos het ministerie eieren voor zijn geld en besloot de aanbevelingen metenkele kleine amendementen over te nemen. Maar vervolgens werd deparlementaire behandeling van de wetsvoorstellen uitgesteld tot volgend jaar. Infeite gaat het om vier wetten waarvan de reikwijdte moet worden uitgebreid tot deagrarische sector. Zoals de zaken er nu voorstaan wil de regering er daarvan tweein 1992 invoeren, de derde in 1993 en de vierde pas in 1995. Wij hechten metname grote waarde aan het snel toepassen in de landbouw van de wet die hetfunctioneren van de vakbonden regelt. Zolang de landarbeiders niet onder debepalingen daarvan vallen, willen wij dat de internationale gemeenschaponverkort vasthoudt aan de boycot van agrarische produkten uit Zuid-Afrika.' DeFawu wil het komende jaar actie gaan voeren om zijn eisen kracht bij te zetten.De vakbond wil onder andere stickers laten maken om op landbouwprodukten teplakken. De tekst luidt: 'Dit produkt is geproduceerd door landarbeiders zonderrechten. Steun onze eis voor wetten die de landarbeiders beschermen.'Frank HendriksmlOp een staatsboerderij in MaputalandFoto: Kadir van LohuizenAmauL

15

Greetje Lubbi, voorzitter Voedingsbond FNV:(S OJ12J C(4l"Veel mensen komen buiten hun schuld in de problemen. Door ziekte, eenhandicap, ongeluk, ontslag of ouderdom. Die mensen moeten er zeker van kunnenzijn dat ze een menswaardig bestaan kunnen leiden. Nu, maar ook morgen. Dat isonze gezamenlijke sociale plicht en hun zekerheid. En daar mag niet langer aangetornd worden.Gelukkig denkt de ASN daar net zo over. Deze principiële spaarbank draagt naarvermogen bij aan tal van voorzieningen waar iedereen beter van wordt, zoalssociale woningbouw, ouderen- en gezondheidszorg."De ASN is een principiële spaarbank. De ASN gelooft in eerlijk delen. In eigenland, maar ook over de grenzen. De ASN belegt spaargeld selectief met een openoog voor mens en milieu. Zij steunt tal van maatschappelijke organisaties enontwikkelingsprojecten. En dat gaat niet ten koste van uw rente.Als dat naar uw smaak is, open dan ook een spaarrekening bij de ASN. Dan krijgtu een prima rente. Zonder bijsmaak.De ASN. Een sociale bank.Als u nu een spaarrekening opent bij de ASN met 4ý ,een eerste inleg van tenminste f 50,-, ontvangt u f 7,50 welkomstpremie.ALGEMENE SPAARBANKVOOR NEDERLAND\I)V geeft rente zonder bijsmaakTelefoon 070 -3569 310/311 NaamAdresPostcodeWoonplaatsWenst vriblivend nadere inlichtingen over.* El Zilvervlootsparen - Voorjongeren van 15 tot 21 jaar E] Girosparen Voor girorekeninghouders lDepositosparen Eenmalige inleg met vaste looptijdEl Bank-Girosparen Voor bank- of girorekeninghouders El Bedrijfssparen Metpremie van uw werkgever2 Rente-Solidariteitssparen Kiezen voor delen El FNV-sparen Voor FNV-ledenEl Vroeg-Bilsparen Voor jongeren van 0 tot 18 jaar * Aankruisen wat u wenst.ok de antwoordkaart in dit blad.Zenden in envelop zonder postzegel aan ASN, Antwoordnummer 1188,1 2501WB Den Haag. 1Bellen kan ook: 1070 - 3569 310/311 1

HANDVEST ROEIDE HET KWAAD NIET UITBallingen verhalen van martelingendoor ANC-veiligheidsdienst

De veiligheidsdienst van het ANC heeft herhaaldelijk zijn toevlucht genomen totmartelingen om vermeende spionnen in de gelederen van het verzet totbekentenissen te dwingen. In de meeste gevallen waren de slachtoffersonschuldig. Een in 1985 ingevoerd handvest voor de behandeling van gevangenenroeide het kwaad niet defimitief uit.Nu vele Zuidafrikaanse ballingen naar hun land terugkeren, komt ook vuile wasvan het ANC naar buiten. De berichten over martelingen door het ANC zijnoverigens niet nieuw. Al in april vorig jaar (zie ook het nummer van Amandla vanmei 1990) erkende de leiding van het ANC dat er in de kampen van het ANC inde Frontlijnstaten martelingen hadden plaatsgevonden. De invoering van degedragscode in 1985 en zuiveringen van het veiligheidsapparaat van deorganisatie zouden daaraan een einde hebben gemaakt. Uit de verhalen van naarZuid-Afrika teruggekeerde ex-gevangenen van het ANC blijkt echter dat demartelpraktijken daarmee niet waren uitgeband. De veiligheidsdienst van hetANC was er bijzonder op gebrand om spionnen in de gelederen van het verzet teontmaskeren, omdat eenheden van het ANC-bevrijdingsleger Umkhonto weSizwe (MK) met grote regelmaat door verraad in de val liepen. Keer op keerwerden MKeenheden die heimelijk Zuid-Afrika binnentrokken bij de grensopgewacht door troepen van het Zuidafrikaanse leger. Slechts weinige ANC-strijders overleefden de slachtingen die dan plaatsvonden. Bovendien blekenZuidafrikaanse doodseskaders steeds weer precies te weten waar ze hunslachtoffers in Zambia, Mozambique en Swaziland konden aantreffen. HetZuidafrikaanse leger pochte dat zij agenten had die in hetANC waren geïnfiltreerd en zaaide daarmee wantrouwen. In zijn jacht opspionnen heeft de veiligheidsdienst van het ANC veelal onschuldigen te pakkengenomen. Bovendien heeft de dienst waarschijnlijk ook mensen vervolgd ompolitieke meningsverschillen binnen het ANC te beslechten. Zo werd Pallo Jordanin het midden van de jaren tachtig gedurende zes weken in Lusaka gevangengehouden. 'Niemand heeft me ooit verteld waarom', aldus Jordan. Doortussenkomst van Oliver Tambo kwam Jordan vrij. Hij was toen en is nog steedshoofd van de afdeling voorlichting van het ANC.MuiterijIn 1984 besloot het ANC zijn interne rechtspraak te veranderen en de doodstrafuit te bannen. Aanleiding was een muiterij in dat jaar in een Angolees ANC-kamp. Zeven muiters werden toen geëxecuteerd. Albie Sachs ontwierp als hoofdvan de juridische afdeling van het ANC een handvest voor de behandeling vangevangenen, dat het jaar erop door de ANC-leiding werd aanvaard. Daarinwerden de rechten van gevangenen vastgelegd en elke vorm van dwang ofmishandeling verboden. Met de vrijlating van de laatste gevangenen en hunterugkeer naar ZuidAfrika lijkt een pijnlijk hoofdstuk uitde strijd van het ANC afgesloten. De leiding van het ANC heeft uitvoerig met deteruggekeerde gevangenen gesproken. Er is een commissie gevormd die eenonderzoek naar dé beschuldigingen zal instellen. Op een persconferentie inaanwezigheid van zeventien ex-gevangenen zei Mandela dat de gesprekkenhadden geleid tot een verzoening met deze zeventien van de in totaal 32 ex-politieke gevangenen die in augustus naar Zuid-Afrika terugkeerden. Zij zijn weer

in de beweging opgenomen en hebben het ANC het hen aangedane onrechtvergeven. Mandela verklaarde dat het ANC niemand meer gevangen houdt en dathet Rode Kruis dit mag controleren. Wel houden Frontlijnstaten nog verscheidenemensen vast op de beschuldiging dat zij Zuidafrikaanse geheim agenten zijn. HetANC zal op hun vrijlating aandringen.Zoals te verwachten was, gebruikt het Zuidafrikaanse regime de kwestie om hetANC in diskrediet te brengen, zoals het eerder in Namibië een campagne opzetterond de mishandeling van Swapo-gevangenen. Inkathagate heeft aan het lichtgebracht dat het comité dat opkwam voor de exSwapo-gevangenen door hetapartheidsregime was opgezet en gefmancierd. In Zuid-Afrika is een soortgelijkcomité opgedoken, genaamd Recoc (Returned Exiles' Co-ordinating Committee).Correspondent John Carlin van het Britse dagblad The Independent constateerdena een gesprek met de leider van Recoc dat ook deze organisatie nauwe bandenmet het apartheidsregime heeft. De organisatie verspreidt een folder met foto'svan 39 'verdwenen' ANC'ers. Alle foto's blijken afkomstig uit dossiers van depolitie. De vertegenwoordiger van Recoc bevestigde dat de organisatie gehuisvestis op het kantoor van de Fida, een zogeheten 'gematigde' zwarte organisatie. Op30 juli gaf de Zuidafrikaanse president De Klerk voor de televisie toe dat de Fidaeen van de organisaties is die heimelijk worden gefinancierd door de regering.Pallo Jordan, hoofd voorlichting van het ANC, zat zes weken gevangen inLusaka: 'Niemand heeft me ooit verteld waarom'Foto:Matthijs VeldtSietse Bosgra A*o,,la17

F.W. de Klerk heeft persoonlijk de families gecondoleerd van de drie leden vande Afrikaner Weerstands Beweging, die begin augustus bij een botsing met depolitie in Ventersdorp om het leven kwamen. ANC-leider Nelson Mandela (dieonlangs juist een opvallend pleidooi hield om ook drie blanke extremisten alspolitieke gevangene te beschouwen en vrij te laten) had de Zuidafrikaansepresident eerder gekritiseerd, omdat hij nooit zijn medeleven heeft betuigd met deslachtoffers van het geweld in de townships en hun familie.Prins Bernhard heeft, met medeweten van het Wereld Natuur Fonds (WNF), tenminste 2,5 miljoen gulden uit zijn eigen vermogen geinves'teerd in een geheimeoperatie om het netwerk van stropers en illegale handelaars in ivoor en hoorn inAfrika op te rollen. Doel van 'Operatie Lock' was de zwarte neushoorn in Afrika,waarvan er minder dan vierduizend over zijn, voor uitsterven te behoeden. Deoperatie is echter volledig uit de hand gelopen en leidde juist tot ivoorsmokkel, totplannen om stropers te vermoorden en tot vergaande contacten metZuidafrikaanse geheime diensten en regeringsvertegenwoordigers. Het verhaal isuitvoerig uit de doeken gedaan door Stephen Ellis in de Volkskrant-bijlage HetVervolg van 24 augustus j.. John Hanks, een hoge functionaris van het WNF,huurde voor de operatie -waarvan een belangrijke commissie van het WNF op dehoogte was - een Brits bedrijf in, KAS Enterpnses. De KAS-huurlingen, waarvanvelen ervaring opdeden in de

Britse geheime dienst SAS (die op zijn beurt nauw samenwerkte met het regimevan Ian Smith in Rhodesië voor dat dit het onafhankelijke Zimbabwe werd),zochten contact met twee organisaties die volop bij de illegale ivoorhandelbetrokken zijn: de Angolese rebellenbeweging Unita en het Zuidafrikaanse leger.Zij ontpopten zich zelf als handelaren in ivoor en hoorn, maakten plannen omandere handelaren te vermoorden en zetten kampen op voor paramilitaire trainingvan wildwachters in Namibië (toen nog door Zuid-Afrika bezet) en Zuid-Afrika.Volgens berichten in de Zuidafrikaanse pers werd de opleiding van wildwachtersgebruikt als dekmantel voor de training van knokploegen van Inkatha en andereregeringsgezinde groeperingen. Het doel van Operatie Lock om de (hoofd)rol vanZuid-Afrika in de neushoorn-stroperij bloot te leggen, werd niet bereikt.Half augustus vonden acht stakende mijnwerkers van de Impala PlatinumCompany in Zuid-Afrika de dood. De vakbond van mijnwerkers beschuldigde debedrijfsleiding ervan knokploegen ('vigilantes') te hebben ingehuurd om destaking van in totaal dertigduizend arbeiders in bloed te smoren. Volgens hetbedrijf hadden zich botsingen voorgedaan tussen rivaliserende groepenmijnwerkers. Bij de massale staking ging het officieel omarbeidsomstandigheden, maar op de achtergrond speelde nog een andere factoreen belangrijke rol. De platinummijnen van Impala bevinden zich in Bafokeng,een gebied dat in de vorige eeuw door de Boerenrepubliek Transvaal aan eenbepaalde stam werd gegeven. Toen er in de jaren zestig platinum werd ontdekt,verkreeg Impala voor 35 jaar de exploitatierechten na onderhandelingen met hetstamhoofd Edward Le-bone Molotlegi. Bafokeng kreeg tien procent van de winst. Chief EdwardMolotlegi gebruikte de royalties om scholen te bouwen en een gratisgezondheidszorg op te zetten. Vorig jaar eiste hij inzage in de boeken van Impala.Toen het bedrijf dat weigerde, spande het stamhoofd een proces aan. Op zichschrok de onderneming daar niet van, maar er stonden onderhandelingen voor dedeur over verlenging van de exploitatievergunning, die in het jaar 2003 afliep.Chief Edward maakte duidelijk dat hij een andere exploitant zocht. Ondertussenwas Bafokeng ingelijfd bij het zogenaamd onafhankelijke 'thuisland'Bophuthatswana. Molotlegi en de zijnen verzetten zich daartegen, maarthuislandleider Lucas Mangope was zeer op de inlijving gebrand, omdatBophuthatswana twintig procent van de winst van de platinummijnen kreeg. Toener tegen Mangope een mislukte couppoging werd gedaan, zag hij zijn kans schoonom een groot aantal tegenstanders uit te schakelen. Vele opponenten werdengearresteerd en mishandeld, waaronder chief Edward Molotlegi. Mangope weesMokgwaro George Molotlegi aan als het nieuwe stamhoofd. Dat was niet alleenEdwards broer, maar ook de personeelschef van Impala. Begin dit jaar was eenvan diens eerste daden het sluiten van een nieuw contract met Impala. Dat heeftnu het recht gekregen de mijnen te exploiteren tot er geen platinum meer over is.De internationale econormsche sancties hebben de Zuidafrikaanse regering ertoegedwongen haar apartheidspolitiek te wijzigen en aan te sturen oponderhandelingen met het ANC. Dat verklaarde de Zuidafrikaanse minister vanjustitie, Kobie Coetsee, begin september. Het was voor het eerst dat eenvooraanstaand

A mandla,obeI,, 199118

lid van het Zuidafrikaanse kabinet toegaf dat de regering is bezweken voor desanctiedruk en niet plotseling het licht heeft gezien.De Zuidafrikaanse president De Klerk heeft begin september de plannen van zijnNationale Partij gepresenteerd voor de democratie in 'het nieuwe Zuid-Afrika'.Verbijsterende plannen, hoewel niet verrassend. Ze komen zeer sterk overeen metde ideeën van de Broederbond, het geheime genootschap van Afrikaners dat veelinvloed heeft in de Nationale Partij. Die ideeën lekten vorig jaar uit (zie Amandlavan januari j.L). Op het ogenblik hebben president en regering van Zuid-Afrikazeer veel macht. De Nationale Partij heeft daarvan vanaf 1948 flink gebruikgemaakt om het stelsel van de apartheid op te bouwen. Nu er een einde moetworden gemaakt aan de apartheid en de gevolgen daarvan, stelt De Klerk voor hetcentrale gezag vrijwel volledig uit te hollen. Hij wil in de nieuwe grondwet latenvastleggen dat toekomstige regeringen moeten bestaan uit een coalitie van allegrote partijen. En die coalitie-regering kan slechts besluiten nemen bijeenstemmigheid. Er wordt dan dus geen meer-derheidsregering gevormd op basis van een regeerakkoord: iedere grote partij kanelk besluit torpederen. Dat zou in ieder land een garantie zijn voor onmacht enverlamming, maar zeker in een gepolariseerde samenleving als die van Zuid-Afrika. Alsof dat nog niet genoeg is, wil De Klerk naast een gewoon,democratisch gekozen parlement een tweede parlement, waarin een minderheid debesluiten van het gekozen parlement met een veto kan treffen. In dat tweedeparlement krijgen kleine partijen extra zetels en grote partijen juist minder. Alshet ANC bij verkiezingen de helft van de stemmen zou halen, dan krijgt het in dattweede parlement toch slechts tien procent van de zetels.De bedoeling is duidelijk: de zwarte meerderheid wordt op deze wijze de machtonthouden om van Zuid-Afrika een rechtvaardiger samenleving te maken, deblanke minderheid zal elke in haar ogen ongewenste verandering kunnenblokkeren. De echte macht komt te liggen bij de negen staten, die in de visie vanDe Klerk samen een federatief Zuid-Afrika moeten gaan vormen. De vierzogenaamd 'onafhankelijke' van de tien 'thuislanden' die indertijd door presidentVerwoerd zijn gecreëerd, blijven in De Klerks plannen bestaan. Hoewel deze vier'staten' door geen enkel land zijn erkend, blijft De Klerk ervan uitgaan dat de achtmiljoen inwoners ervan geen Zuidafrikanen zijn.Ook voor het bestuur op gemeentelijk niveau heeft De Klerks Nationale Partij eenbriljante oplossing bedacht. De partij aanvaardt dat gemeenten niet op basis vanrassenonderscheid worden begrensd: zwarte townships en blanke villawijkenzullen onder één gemeentebestuur vallen. Dat moet natuurlijk ook in een 'non-raciaal Zuid-Afrika'. De Klerk stelt nu voor om de helft van alle zetels in degemeenteraden te reserveren voor huiseigenaren. De andere helft wordt gekozendoor bezitters en bezitlozen samen. Op deze manier hebben de huiseigenaren(lees: de blanken) gegarandeerd de meerderheid. Het plan doet sterk denken aanhet censuskiesrecht van de vorige eeuw in Nederland. De Klerk bepleit voorts de

instelling van een soort deelraden, die zaken als onderwijs en veiligheid regelen,voor de verschillende buurten in een gemeente (lees: de blanke villawijken en dezwarte townships). Deze deelraden mogen ook beslissen aan welke voorwaardennieuwe bewoners van de wijk moeten voldoen. Ook de bedoeling van dezevoorstellen is duidelijk - en ook dat het ANC en andere zwarte verzetsorganisatieser niet mee akkoord zullen gaan.19

KUMAR SANJA Y NA VEERTIEN JAAR WEER THUISTerug naar de basisKumar Sanjay: 'Voor mij was drie jaar Nederland genoeg'Foto: Goos van der VeeniHHKumar Sanjay, ex-vertegenwoordiger van het ANC in Nederland, woont sindsdrie maanden weer in zijn vaderland ZuidAfrika. In september bracht hij een kortbezoek aan Nederland.Na veertien jaar ballingschap is Kumar Sanjay weer thuis. Het gehate driedeligpak met stropdas en pochet, waarin hij zich altijd zichtbaar ongemakkelijk voelde,hoeft in Zuid-Afrika niet meer zo vaak uit de kast. Want in zijn nieuwe functiezijn trui en spijkerbroek meer gepast. Sanjay isweer terug aan de basis. In zijn oude woonplaats Durban in de roerige provincieNatal, houdt Sanjay zich nu bezig met het overbruggen van de kloof tussenzwarten en Indiërs. 'De wijk waar ik vroeger woonde bestaat niet meer. Het is eenwoestenij geworden. De bewoners zijn 'removed' (verplaatst), zoals dat inapartheidsjargon heet. Er zijn nieuwe townships gebouwd. Aparte wijken voorIndiërs en zwarten met een brede weg ertussen die twee werelden scheidt. Dekloof is groot. Aan de ene kant de ellendige omstandigheden in de zwarte wijk enaan de overkant de keurige huisjes in de Indische wijk. In de ogen van de zwartebewonerszijn die van de overkant rijk, hoewel dat natuurlijk zeer betrekkelijk is. Zwartejongeren gingen regelmatig uit plunderen aan de overkant. Zo is de haat gegroeidtussen die twee bevolkingsgroepen. We proberen die haat stap voor stap af tebreken.' 'We beginnen aan de basis, bij de schoolkinderen en de leerkrachten. Hetproject is nog in de beginfase en dat betekent dat we vooral veel praten en veelluisteren. Het is de bedoeling dat er een uitwisseling tot stand komt tussen descholen. Via de schoolkinderen krijgen we ook een ingang tot de ouders.Uiteindelijk is het doel de vorming van een bewonersorganisatie, waarinAfrikanen en Indiërs samenwerken.'InspirerendHad Sanjay niet liever op het ANCkantoor in Johannesburg gewerkt dan in detownships van Durban? 'Het doet me goed om na al die jaren weer gewoon tussende mensen te werken, om van heel dichtbij mee te maken wat er gaande is. Elkedag weer merk ik hoe sterk de wil tot verandering is en dat werkt inspirerend.Bovendien kun je niet van het ANC verwachten dat het al die duizendenballingen, waarvan ik er een van ben, werk kan geven. Je moet daar realistisch inzijn. Als ik terugkijk ben ik een van de gelukkigen die dankzij het ANC op allerleiterreinen ervaring heeft opgedaan: in ondergronds werk, op politiek en

diplomatiek niveau. Maar emotioneel gesproken is het natuurlijk teleurstellend dathet ANC die ervaring niet kan inzetten.'Hoe kijkt hij terug op zijn tijd in Nederland? Die vraag ligt gevoelig bij Sanjay,die na drie jaar dolgraag terugwilde naar Zuid-Arika. 'Het was een vruchtbareperiode, maar niet altijd even gemakkelijk. De competitie tussen al dieverschillende organisaties die zich met anti-apartheidsactiviteiten bezighouden,daar kon ik slecht tegen. Het is ook niet erg produktief om zo versnipperd bezig tezijn. Voor mij was drie jaar Nederland genoeg.' Ditty EimersAmandla20

NA TIONALE MILIEUCONFERENTIE IN ZUID-AFRIKA'Tijd om wat aan het gif inonze longen te doen'Zuid-Afrika kampt met enorme milieuproblemen. Volgens het gerenommeerdeWorld Watch Institute in Washington is ZuidAfrika een van de meest vervuildelanden ter wereld. Half juli kwamen meer dan tweehonderd vertegenwoordigersvan zeer uiteenlopende organisaties uit geheel Zuid-Afrika in Kaapstad bijeen omte praten over de relatie tussen milieuverontreiniging en politiek.Het was voor het eerst dat er in Zuid-Afrika een nationale milieuconferentie werdgehouden. 'Een doorbraak', aldus organisator Phakamile Tsazibane. 'Voor heteerst waren vertegenwoordigers van de vakbondskoepels Cosatu en Nactu, vanhet ANC en het PAC, van township- en plattelandsorganisaties en vanmilieugroepen bijeen om te praten over het milieu.'Enkele voorbeelden die tijdens de conferentie naar voren werden gebracht, makende omvang van het milieuprobleem in Zuid-Afrika duidelijk:* De gigantische bergen afval uit de mijnen in Witwatersrand zijn zwaar vervuilddoor het gebruik van cyanide en zwavelzuur bij het scheiden van goud en aarde.De bergen zijn daarom ongeschikt voor landbouw of recreatie en het gif verdwijntvia het grondwater in de rivieren.* In Noord-Transvaal liggen open afvalbergen van asbestmijnen. De afvalbergenvormen een directe bedreiging voor de omwonenden.* Ernstige luchtverontreiniging wordt ondermeer veroorzaakt doordat 85procent van de elektriciteit wordt opgewekt in kolencentrales waar vrijwel geenenkele maatregel tegen de verontreiniging is genomen. Door de lage lonen zijnkolen goedkoop in Zuid-Afrika en wordt er opk.%~5~A [p4ViRûP~grote schaal gebruik van gemaakt. Op Noord-Korea na is Zuid-Afrika het land datvoor de energiewinning het meest zijn toevlucht neemt tot steenkool.* De zwarte townships zijn vreselijk vervuild. In veel townships wordt geen ofnauwelijks vuilnis opgehaald. Erger nog is de smog in townships als Soweto enAlexandra. Deze smog is een gevolg van het koken en stoken op kleinesteenkoolkacheltjes.* Landbouw in de zogenaamde 'thuislanden' is vrijwel onmogelijk gewordendoor erosie van het land. In grote gebieden is geen grassprietje meer te ontdekken.

Mensen moeten vaak kilometers lopen om nog wat brandhout te vinden. De erosievan de toch al zeer arme grond is veroorzaakt door roofbouw ten gevolge vanoverbevolking en armoede.* Door zeer kwistig gebruik van kunstmest en pesticiden zijn ook de 'blanke'landbouwgebieden ernstigvervuild. Vooral veel zwarte landarbeiders zijn de dupe van onverantwoordgebruik van pesticiden in de fruitteelt. In Zuid-Afrika wordt per hectarelandbouwgrond zo'n vier tot vijf keer meer kunstmest en pesticide gebruikt dan inde Verenigde Staten.Oneerlijke verdelingDe milieuproblemen in Zuid-Afrika hangen nauw samen met deapartheidspolitiek. Zo is de vervuiling in de townships een direct gevolg van deoneerlijke verdeling van financiële middelen tussen de blanke en de zwarte stedenen is de overbevolking en erosie van de 'thuislanden' mede een gevolg vandeportaties van zwarten naar deze gebieden. Het initiatief tot een nationaaloverleg over de milieuproblemen komt, gezien de omvang van die problemen, erglaat. Een belangrijke redenDemonstratie van de chemie-vakbond CWIU en de milieuorganisatie 'EarthlifeSociety of Africa'tegen het dumpen van chemisch afval door Thor Chemicals, eenonderneming uit Cato Ridge bij Durban. Het afval (kwikzilver) is grotendeelsafkomstig uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië en heeft de rivieren in deomgeving zwaar vervuild.Foto:Rafs Mayet/HHAmandi1a,ktb~, 1991

daarvoor is dat de activisten van de democratische organisaties in ZuidAfrikageheel in beslag werden genomen door de strijd tegen de apartheid. Farid Esack,een van inleiders op de conferentie, zei daarover: 'De tijd van het bloed in destraten nadert zijn einde, het wordt tijd om te denken aan het gif in onze longen'.AversieOnder zwarte anti-apartheidsactivisten bestond vaak ook aversie tegenmilieubeschermingsorganisaties. De meeste van deze organisaties bestaan geheeluit mensen uit de blanke middenklasse en houden zich verre van politiekeprotesten. Zij maken zich druk over de bescherming van de olifant en neushoorn,maar weten niet onder welke omstandigheden de mensen in de townships leven.Dat geldt bijvoorbeeld voor het Wereld Natuur Fonds, dat bovendien door hetapartheidsregime is gebruikt om het internationale isolement te doorbreken.Veel van de op natuurbehoud gerichte organisaties bestaan al zeer lang,sommigen sinds begin deze eeuw. Succesvol zijn ze in het behoud vannatuurreservaten, maar de ,uiterst zwakke milieuwetgeving in Zuid-Afrika en hetontbreken van controle op de regels toont aan dat deze organisaties hun invloednooit op dit punt hebben aangewend.'Gezonde balans'

Pas de laatste jaren ontstaan er meer politiek georiënteerde milieuorganisaties.Tijdens de conferentie kritiseerde Cheryl Carolus, bestuurslid van het ANC, hetgebrek aan politieke betrokkenheid van milieuactivisten in het verleden. Tijdensde conferentie werd de samenhang tussen apartheid en milieuverontreiniging doorvrijwel alle aanwezigen erkend. De strijd voor een schoner milieu hangt in Zuid-Afrika nauw samen met de strijd tegen de apartheid. De milieuconferentie was erspeciaal op gericht om politieke enmilieuorganisaties samen te brengen en zo een proces te starten om samen metpolitieke organisaties als het ANC een ecologisch verantwoorde politiek teontwikkelen. Binnen het ANC houdt de afdeling economische zaken zich bezigmet het ontwikkelen van een milieubeleid. Het ANC streeft naar een 'gezondebalans tussen economische groei en sociale zekerheid enerzijds en een ecologischverantwoord beleid anderzijds'. Er moet daarom een samenhangende wetgevingworden ontwikkeld, die ook deugdelijk wordt gecontroleerd. Het ANC wil demilieuproblemen aanpakken via het principe dat de vervuiler betaalt. Het ANCwijst erop dat een milieubewuste samenleving alleen kan bestaan in een vrij endemocratisch politiek klimaat. Een rationeel milieubeleid is volgens de bewegingonder het apartheidsysteem of 'ieder ander totalitair regime' onmogelijk.GrondwetMede door het grote aantal deelnemers van township-, plattelands- envakbondsorganisaties lag de nadruk tijdens de conferentie op de velemilieuproblemen waarmee de zwarte gemeenschap wordt geconfronteerd. Erwerden vele ervaringen uitgewisseld. Zo vertelden organisaties uit Soweto wat zijin hun strijd voor een schonere stad hadden gedaan. De conferentie benadrukte denoodzaak van nauwe samenwerking met politieke organisaties om zo het beleidvan de toekomstige regering te beïnvloeden. Cheryl Carolus: 'We moetenbewonersorganisaties, vakbonden, milieuorganisaties en "Redt-de-dolfijnen"-groepen bij elkaar brengen en in contact brengen met de politieke organisaties. Denieuwe grondwet zal aan ecologische eisen moeten voldoen. Deze conferentiemoet niet tevreden zijn met een paragraaf over het milieu. De zorg voor het milieumoet naar naar voren komen in ieder aspect van de grondwet, zoals op het gebiedvan woningbouw, werk en gezondheidszorg.'Kees de PaterKinderen in MozambiqueOp vrijdag 25 oktober (Nederland 1, rond 23.00 uur) zendt de NCRV een film uitover oorlogskinderen in Mozambique. Annet van Duijn en Jan Pieter Vissermaakten de film op verzoek van Unicef, het kinderfonds van de Verenigde Naties.Ze spraken onder meer met de veertienjarige Antonio. Zijn moeder en zes broersen zusjes werden door de Renamo-rebellen meegenomen en vermoord. Defilmmakers registreerden echter ook vrolijker taferelen, zoals van modernuitziende, opgewekte jongeren in de hoofdstad Maputo en van een groep jongerendie een musical instudeerde, waarmee ze volgend jaar naar Europa hoopt tekomen.Angolese bandOp zaterdag 26 oktober (aanvang 21.30 uur) treedt in intercultureel centrum Rasa,Pauwstraat 13 A te Utrecht, de Madizeza Band uit Angola op met Afro-

Braziliaanse muziek. De band, die bekendheid geniet in Portugal en Brazilië,komt voor het eerst naar Nederland. Entree: f 15,(CJP: f12,50).Cursus ontwikkefingsvraagstukkenHet Instituut voor Ontwikkelingsvraagstukken van de Katholieke UniversiteitBrabant geeft van oktober tot mei een inleidende cursus over de economische,politieke en culturele aspecten van het ontwikkelingsvraagstuk. Een specialevooropleiding is niet nodig voor de cursus. De kosten bedragen f45,- (inclusief hetcursusmateriaal).Aanmelding en nadere informatie: Charlotte Vorst/René Smelt, Instituut voorOntwikkelingsvraagstukken, Katholieke Universiteit Brabant, Hogeschoollaan225, Postbus 5000 LE Tilburg, telefoon 013-662556/ 662264.A mandla.kobe, 199122

KOMITEE ZUIDELIJKAFRIKANIEUWS OP DE EIGEN PAGINAInformatie- en actiemateriaalZuid-AfrikaAlgemeen Apartheid_. Gelijken, landgenoten ..., Zuid-Afrika anno 19straks, Karel Roskam, AABN128 pag. 1989-Een missie naar Zuid-Afrika (Commonwealth rapport) Kairos/fonds voorontwikkelingssamenwerking, 154 pag. 1986-Aan de verkeerde kant van het hek, over Buthelezi, en de Inkatha-beweging,KZA/Kairos, 72 pag. 1987-Rob Rozenburg, De Bloedband Den Haag-Pretoria, het Nederlandse Zuid-Afrikabeleid 1945-1985, deel , KZA, 168 pag. 1986-De Bloedband Den Haag-Pretoria, het Nederlandse Zuid-Afrikabeleid 1986-1989, deel II, KZA, 24 pag. 1989-De Bloedband Den Haag-Pretoria, deel I + IIBoycot & betrekkingen met Zuid-Afrika-Sankties tegen Zuid-Afrika, de mythes ontmaskerd, KZA-Wrange vruchten van apartheid, KZA, 152 pag. 1986-Zuid-Afrika buitenspel (sportboycot), KZA, 152 pag. 1986-Sport en Apartheid, Amandla-special over sportboycot-Verbreek de kulturele banden met Zuid-Afrika, KZA, 72 pag.-Gedragscode voor Zuid-Afrika, geen alternatief voor sancties, Jolke Oppewal,KZA, 36 pag.-Nederland investeert in apartheid, AABN/FNV/ KZA/Kairos-Apartheid by air, Theo Ruyter, 40 pag. 1990-Computerizing apartheid, KZA, 70 pag. 1990-Tankgids, KZA/Kairos/AABN/FNV/KK, 32 pag. 1990-Shell smeer 'm uit Zuid-Afrika, aktiesuggesties, KZA, 40 pag.-Spektakelblokkade, een fotoverslag, CNAL productions, 59 pag. 1989

-Als het tij keert, Shell en Nederland, macht en verbeelding, Uitgeverij Ravijn,160 pag. 1989Verzet-Oliver Tambo, Onze vrijheid moet bevochten worden, HetWereldvenster/Epo/Pax Christi/Kairos, 174 pag. 1989-Fatima Meer, Nelson Mandela, de biografie, Uitgeverij M&P, 382 pag. 1990-Francis Meli, History of the ANC, 'South Africa belongs to us', IDAF, 288 pag.1989-Het ANC op weg naar morgen, Karel Roskam, AABN, 72 pag. 1989-ANC Interim Constitution-Wat is het ANC-Amandla special over het ANC, 1990, 28 pag.Vrouwen, jongeren, onderwijs en cultuur-We zullen het niet meer zonder doen, zwarte vrouwenarbeid in Zuid-Afrika,KZA, 48 pag.-Vrouwen in de apartheidsstaat, Fatima Meer, VN, 26 pag.-Ze is een juweel. Zwarte dienstbodes in Zuid-Afrika, Stichting Vrouw, Kerk, 2/3Wereld, 48 pag. 1986-Straatvechters tegen apartheid, deel 2, Rien Cardol, 72 pag.-Zwarte Zuidafrikaanse literatuur, Amandla, 28 pag.incl. excl.porto portoNamibië-Namibië vrij. Een eeuw bezetting, een eeuw verzet,Geke v.d. Wal, KZA, 62 pag. 198920,00 17,50 -Namibia the facts, IDAF, 112 pag. 1989-Vrouwen van Namibië, Kairos, 43 pag- 1989-Namibië, het verhaal van Magdalena en Erastus, Bij7,50 5,00 een, 160 pag.-Namibia, the challenge of independance, Fonds voor 7,75 5,25Ontwikkelingssamenwerking, 1991, 16 pag-Frontlijn Namibië, NOVIB, KZA, Kritak, 179 pag.-Mijnbouw in Namibië, KZA/Kairos, 36 pag.19,50 15,00 -Namibia the ravages of war, Barbara Konig, IDAF, 60pag. 1983-Namibië, de vergeten kinderen van Apartheid. Een 5,00 4,00 rapport vanCaroline Moorehend, Oxfam, 52 pag. 1989 21,00 17,50Zuidelijk Afrika regionaal-Frontlijnstaten, beschrijft de SADCC-samenwerking, 5,00 2,50Roskam/Kussendrager, NOVIB, 100 pag. 8,50 6,00 -Konfrontatie metapartheid, Joseph Hanlon, KZA-Agressie door het apartheidsregime tegen Angola (fo7,50 5,00 toboekje), 36pag, 1,20 gratis -Documentatiemap Zuidelijk Afrika (voor o.a. scholing) KZA5,50 3,00 -Wim Bossema, Angola Landen-documentatiemap,KIT/NOVIB/SDU, 68 pag. 19894,25 2,50 -Henk Frencken, Voor de klas in Zimbabwe, VU, 88 5,00 2,50pag. 1988

50 2,50 -Zimbabwe documentatiemap, KZA, 1990 7,50 5,008,50 6,00 Actiemateriaal4,25 2,50 17,50 15,00 25,00 19,5012,50 10,00 37,00 32,50 34,50 30,00 12,50 9,95 0,75 gratis 0,75 gratis 3,75 2,006,25 4,50 1,75 gratis 4,50 2,00 11,25 9,95 1,75 gratis-Info folder over bedrijven die banden hebben met Zuid-Afrika-Affiches voor steun aan het ANC-Affiche 'Nederland voor een vrij Zuid-Afrika'-Zuid-Afrika, afficheserie, negen affiches met verschillende thema's-Namibië, afficheserie, negen affiches met verschillende thema's-Diverse anti-Shell-affiches-Button 'Mandela, symbol of resistance'-ANC, 75 jaar: sticker-KLM flies apartheid: sticker-Tien sluitzegels 'Nederland voor een vrij Zuid-Afrika'-Draagtas 'Nederland voor een vrij Zuid-Afrika'-ANC-draagtas-SWAPO-draagtas-ANC-kunstkaarten, serie van zesincl. excl. porto porto7,50 5,00 34,50 30,00 7,50 5,005,00 2,506,75 5,00 12,50 10,00 5,75 4,006,50 4,0013,50 11,0021,75 19,25 5,00 2,502,00 1,007,50 5,0017,50 15,0012,50 10,00 7,50 5,000,75 gratis 3,50 gratis 0,75 gratis6,00 gratis6,00 gratis 3,50 gratis 1,50 0,75 1,00 gratis 1,50 0,501,75 1,00 5,25 3,50 12,50 10,00 5,50 3,00 9,25 7,50T-shirts-ANC-vlag op zwart, L 17,50 10,00-'Mandela vrij, nu Zuid-Afrika nog' op zwart, M en 10,00 7,50 XL-'Isolate apartheid', met afrikaans motief, zwart of wit, L17,50 15,00-'Nederland voor een vrij Zuid-Afrika', L en XL 17,50 15,00Bestellen door overmaking van het noodzakelijke bedrag (incl. porto) op giro600657 van KZA, Amsterdam, onder vermelding van het gewenste materiaal.Telefoon: 020-6270801.Amandiaokt23er 199123

Steun de democratiein Zuid-AfrikaOorlog, overstromingen, aardbevingen, hongersnoden en vulkaanuitbarstingen.Terecht wordt ons telkens weer gevraagd het giroboekje te voorschijn te halen.Door al deze rampen dreigen we echter onze steun aan de opbouw van een nieuwesamenleving te vergeten.In Zuid-Afrika bijvoorbeeld. Daar zit nog steeds een regering die in de eersteplaats voor de belangen van de blanke minderheid opkomt. Onze hulp zal helpendaar een eind aan te maken.Dit kwam er binnen in 1990:Collectes en giften 1,0 miljoen Regeringshulp 0,5 miljoenEuropese Gemeenschap 4,0 miljoen Andere organisaties 1,3 miljoen Totaal6,8 miljoenHier werd het aan besteed: Namibië 0,9 miljoenZuid-Afrika 5,1 miljoenANC 0,7 miljoenOnkosten 0,1 miljoenTotaal 6,8 miljoenOnkostenOp één gebied scoort het Bevrijdingsfonds vergeleken met andere instellingenbijzonder laag: als het gaat om de aftrek van onkosten gemaakt voor bureau- enwervingsactiviteiten. Van uw gift wordt nooit meer dan 10 procent afgetrokken.Minstens 90 procent komt bij het gestelde doel terecht.Het rijk betaalt mee Giften voor het Bevrijdingsfonds zijn aftrekbaar voor debelastingen. Als u tussen de 1 en 10 procent van uw onzuivere inkomen schenktaan instellingen als het Bevrijdingsfonds, dan kunt u deze bedragen van uwbelastbaar inkomen aftrekken. Over vrijstellingen van successierechten bij legatengeven wij graag nadere informatie.Het bevrijdingsfonds steunde het afgelopen jaar de opbouw van deorganisatiestructuur van het ANC in Zuid-Afrika. Hier het ANC-kantoor in NatalMidlandsFoto: Kadir van LohuizenGiro 26655BevrijdingsfondsKomitee Zuidelijk AfrikaAmsterdamDocu mentatiemap 'in kathagate'De documentatie-afdeling van het KZA heeft een documentatiemap gemaakt overde betrokkenheid van de Zuidafrikaanse overheid bij het geweld en de betalingenaan Inkatha. Deze map bestaat uit Nederlands- en Engelstalige artikelen uitverschil-lende kranten. Veel van deze informatie is helaas niet in de Nederlandsedagbladen verschenen, vandaar dit uitgebreide informatiepakket. De map istelefonisch bij hetKZA te bestellen en wordt voor f4,- opgestuurd.Abonnementen/Adreswijzigingen

Het abonnementsgeld (f18,50 in Nederland, Europa f30, en buiten Europa f45, -)moet worden overgemaakt naar giro 600657 van het Komitee Zuidelijk Afrika teAmsterdam. Door meer te storten steunt u het werk van het Komitee. Hetdoorgeven van adreswijzigingen bij voorkeur schriftelijk door terugzending vanhet gecorrigeerde adresbandje.