10 JAAR DUURZAME STUDIEDAG 6 JUNI : KENNISMAKING MET … · Pecha Kucha-presentatie van 4...
16
Agenda 21 : balans en vooruitzichten ACTUALITEIT ACTUALITEIT ACTUALITEIT 10 JAAR DUURZAME ONTWIKKELING STUDIEDAG 6 JUNI : EEN POSITIEVE MAAR HETEROGENE BALANS KENNISMAKING MET DUURZAME INITIATIEVEN MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING SEMESTRIEEL Nr 27 ZOMER 2018
Transcript of 10 JAAR DUURZAME STUDIEDAG 6 JUNI : KENNISMAKING MET … · Pecha Kucha-presentatie van 4...
Agenda 21 : balans en vooruitzichten
ACTUALITEIT ACTUALITEIT ACTUALITEIT10 JAAR DUURZAME ONTWIKKELING
STUDIEDAG 6 JUNI : EEN POSITIEVE MAAR HETEROGENE BALANS
KENNISMAKING MET DUURZAME INITIATIEVEN
MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING
SEMESTRIEEL Nr 27ZOMER 2018
INTRO
10 JAAR DUURZAME ONTWIKKELING IN GEMEENTE EN OCMW: BALANS EN VOORUITZICHTEN .....................................................03
ACTUALITEIT
NOORDELIJK CIRCUIT ...................................................................04
ACTUALITEIT
OOSTELIJK CIRCUIT.......................................................................05
ACTUALITEIT
ZUIDELIJK CIRCUIT .......................................................................06
ACTUALITEIT
WESTELIJK CIRCUIT .......................................................................07
ACTUALITEIT
STUDIEDAG 6 JUNI : EEN POSITIEVE MAAR HETEROGENE BALANS ..............................09
ACTUALITEIT
PARTICIPATIE EN TRANSFORMATIE ................................................10
ACTUALITEIT
ENKELE PROJECTEN DIE OP 6 JUNI VOORGESTELD WERDEN ....... 11
ACTUALITEIT
OP HET TERREIN: CONCRETE KENNISMAKING MET DUURZAME INITIATIEVEN ......................................................13
02
INHOUD
DEZE PUBLICATIE WERD ONTWORPEN DANKZIJ DE STEUN VAN LEEFMILIEU BRUSSEL EN BRULOCALIS, VERENIGING STEDEN EN GEMEENTEN VAN BRUSSEL
Dit tijdschrift kan gedownload worden op www.brulocalis.brussels
ADRES : Aarlenstraat 53/4 - 1040 Brussel
Monitor van de Duurzame Ontwikkeling
SEMESTRIEEL NR 27
ZOMER 2018
REDACTIE: Clara Van Reeth, Vincent Dewez en Philippe Mertens
LAY-OUT: Deloge Groep
VERTALING: Liesbeth Vankelecom
REVISIE: Philippe Mertens, Liesbeth Vankelecom
COORDINATIE: Philippe Mertens
VERANTWOORDELIJKE UITGEVER: Corinne François
INHOUD
Sinds 2008 heeft « Agenda 21 » in Brussel tot doel de lokale overheden te helpen nieuwe projecten rond duurzame ontwikkeling te ontwikkelen en in hun beleid te integreren. Ter gelegenheid van deze tiende verjaardag organiseerden Leefmilieu Brussel en Brulocalis op 6 juni een studiedag, in de gebouwen van Leefmilieu Brussel aan de Havenlaan, om de balans op te maken en ook te kijken naar de toekomst van de Lokale Agenda 21: Hoe heeft duurzame ontwikkeling in een decennium het lokale beleid getekend? Wat zijn de denkrichtingen voor de toekomst? De antwoorden op deze vragen zijn gedeeltelijk terug te vinden in de studie van het studiebureau ERU (Études et Recherches Urbaines), die in de voormiddag aan bod kwam. Aan de hand van een vragenlijst die werd toegestuurd aan 22 lokale projectleiders (16 gemeenten en 6 OCMW’s), tracht dit onderzoek een beeld te schetsen van de vooruitgang en de impact van het programma Agenda 21 in Brussel.
10 JAAR DUURZAME ONTWIKKELING IN GEMEENTE EN OCMW:BALANS EN VOORUITZICHTEN
PROGRAMMA 6 JUNI: VOORMIDDAG■ Onthaal - Inleiding - Voorstelling van de doelstellingen en
het verloop van de dag
■ Balans van 10 jaar gewestelijke steun aan de invoering van Lokale Agenda’s 21: vooruitgang, successen, resultaten - ERU
■ Pecha Kucha-presentatie van 4 voorbeeldprojecten ter inleiding van de bezoeken in de namiddag:• Het Stadsbos van Neder-Over-Heembeek, Pauline Zappa
– Stad Brussel • Het project No Impact Jette, Ilse Desmet - Gemeente Jette• Het beheer van « pesticideloze kerkhoven », Luc Gillmann –
Gemeente Ukkel • L’Espace Libellule, Simon Delvax – OCMW Etterbeek
■ Debat met de zaal
■ Collaboratieve reflectieworkshops in subgroepen
■ Een reflectie over de perspectieven voor de komende 10 jaar
■ Het concept van de « Agenda 21 » wordt vandaag als voorbijgestreefd beschouwd en verdient het om te worden aangepast aan de nieuwe werkelijkheid om zo dynamische actieplannen te behouden, afgestemd op de recente prioriteiten.1. Welke strategie moet de komende jaren in Brussel
worden gevolgd om de duurzame ontwikkeling te ondersteunen? Willen we ons inpassen in een bestaande internationale dynamiek (DOD UNESCO, Smart Cities, Burgemeestersconvenant, …) en zo ja, welke ? Moet een eigen Brusselse strategie worden uitgestippeld? Welke ?
2. Welke samenwerkingsverbanden en interacties moeten er tussen het Gewest en het lokale niveau worden ontwikkeld om de duurzame ontwikkeling te
ondersteunen (vorm, middelen, ondersteuning, enz.)? Welke vorm zouden die kunnen aannemen ? Welke middelen moeten worden aangewend ? Is financiële ondersteuning nodig ?
3. Is de interactie tussen overheden en burgerinitiatieven een toekomstpiste voor het bestuur in Brussel? Kan de aanwezige energie in de wijken worden gebundeld om de stad te verbeteren? Welke rol voor de overheid ? Welke interacties tussen de actoren?
4. Welke synergieën tussen lokale en gewestelijke besturen bij de toepassing van het Gewestelijk Hulpbronnen- en afvalbeheerplan?
■ Voorstelling door lokale verkozenen van de DO-dynamiek in hun gemeente/OCMW, via concrete lokale projecten• « DREAM, het « schenkpunt » van het OCMW en Mabru »,
Ahmed El Khtibi, Voorzitter van het OCMW van Brussel• « De realiteit die de vooroordelen onderuithaalt: een
enquête om de gewoonten en noden van de gebruikers van het OCMW beter te kennen », Jean-François Culot, Voorzitter van het OCMW van Sint-Agatha-Berchem
• « Een nieuw elan voor de landbouw en de natuur in de vallei van de Neerpede », Gaëtan Van Goidsenhoven, Schepen van Duurzame ontwikkeling van de gemeente Anderlecht
• Het Gemeentelijk Plan voor Duurzame Ontwikkeling, Bernard Clerfayt, Burgemeester van de gemeente Schaarbeek
• « Natuurlijk Sint-Gillis, projecten voor stedelijke biodiversiteit », Willem Stevens, Schepen van Duurzame ontwikkeling van de gemeente Sint-Gillis
• « De nieuwe dienstverlening in het containerpark van Sint-Pieters-Woluwe: een tweedehandscircuit voor voorwerpen in goede staat », Caroline Lhoir, Schepen van Duurzame Ontwikkeling in de gemeente Sint-Pieters-Woluwe
03MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
INTRO
RECUP & GODe gemeente Evere heeft in de afvalverwerkingsinrichting Bordet het project « Recup & Go » opgestart: een team van het PWA (Plaatselijk WerkgelegenheidsAgentschap) is aanwezig op de site om grofvuil van de burgers in ontvangst te nemen en te revaloriseren. Met dit project wordt de lokale ecologische voetafdruk teruggedrongen en tegelijk herintegratiejobs aangeboden aan werkzoekenden (PWA). Verder staan opgeknapte goederen tegen voordeelprijs ter beschikking en worden de burgers gesensibiliseerd voor het terugdringen van afval.
> Contact :
Yannick Dupuis, Dienst DD, gemeente Evere
NOORDELIJK CIRCUIT STADSBOS VAN NEDER-OVER-HEEMBEEK
Het Stadsbos van NederOverHeembeek is een door de Stad Brussel aangelegde bospartij die zich op termijn moet uitstrekken over meer dan 40 hectare. Dit nieuwe gebied, geschikt voor wandeltochten, wordt ook een natuurlijke geluidswal voor de vlakbij gelegen snelweg. Het bos wordt een behoeder van de biodiversiteit met zijn boomgaard, zijn wilde fauna, zijn drassig elzenbroek en zijn inheemse boomsoorten. De Stad Brussel voert er geregeld participatieve aanplantingen uit in samenwerking met de burgers uit de wijk en de omgeving. Deze worden uitgenodigd om mee te werken aan de aanplanting van een nieuw segment van het stadsbos.
In het kader van de herinrichting tot een autovrij Brouckèreplein werden 39 platanen naar het Stadsbos verhuisd.
Contact :
Frédéric Boutry, Dienst Groene Ruimten, Stad Brussel
JOSAPHATPARK IN SCHAARBEEKHet Josaphatpark wordt beheerd met een duurzaamheidsperspectief, om het voortbestaan van dit groene juweel te garanderen. De gemeente Schaarbeek behoorde in 2005 tot de allereerste gemeenten uit het Gewest die geen pesticides meer gebruiken voor het onderhoud van haar openbare ruimten. De dienst Openbare netheid & Groene ruimten (ON&GR) heeft meerdere preventieve en curatieve alternatieven voor chemische onkruidbestrijding ontwikkeld: keuze van aanplanting, mechanische onkruidbestrijding, ...
Sinds 2009 heeft de gemeente een pedagogische cel opgericht met als missie de bevolking te sensibiliseren voor nieuwe manieren van ecologisch beheer.
> Contact :
Dienst openbare netheid en Groene ruimten, gemeente Schaarbeek
PROGRAMMA 6 JUNI : NAMIDDAG■ 4 circuits met ontdekkingsbezoeken, met vertrek aan het BEL, per geografische zone, om kennis te maken met 3 of 4
voorbeeldprojecten.
04 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
OCMW-RUSTHUIS VAN SINT-JOOSTHet geriatrisch centrum AnneSylvie Mouzon van het OCMW van SintJoost is een voorbeeldig gebouw met laag energieverbruik en hoge milieuprestaties.
De tuin werd aangelegd met de intentie om gezelligheid, relaties tussen generaties, gezondheid en bescherming van de biodiversiteit te verenigen. Er is een hoekje voor collectieve compostering waar ook de bewoners van de wijk terechtkunnen, er zijn moestuinbakken, aangepast aan de bewoners van het rusthuis, gezellige natuurlijke ruimtes, ...
Een kippenren op het terras van de bovenste verdieping vervolledigt deze heraanleg.
De keuken van het home volgt deze dynamiek van nabij door de composthoek te bevoorraden en gebruik te maken van de aromatische kruiden die de bewoners telen.
> Contact :
Marc Bouteiller, rusthuis Anne-Sylvie Mouzon
OOSTELIJK CIRCUIT PARTICIPATIEVE TUINEN IN ETTERBEEK
De gemeente Etterbeek was op zoek naar groene ruimten om te herwaarderen, en kon in 2008 via erfpacht een strook van voormalige moestuintjes tussen de spoorweg en de Nieuwelaan verwerven. Het project van de Participatieve Tuinen steunt op de bereidheid om burgers te laten beschikken over perceeltjes voor collectieve en demonstratieprojecten.
Fase 1 omvat 6 zones: de ontmoetingszone, de collectieve composthoop, de moestuinen, de collectieboomgaard, de educatieve vijver en zijn ruigte, en
de educatieve bijenstal. Elke zone wordt beheerd door een of meer verenigingen die er projecten met sociale of milieuaspecten ontwikkelen.
Fase 2 integreert een ruimte voor beroepsopleiding biologische groenteteelt.
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling, Gemeente Etterbeek
05MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
STEUN AAN HET NETWERK VAN VRIJWILLIGE BURGERS IN WATERMAAL-BOSVOORDEIn WatermaalBosvoorde werd met omkadering vanuit de gemeente een vrijwilligersgroep opgericht om bij te dragen tot beter wonen in de gemeente. Zij focussen op de organisatie van duurzame projecten zoals de halfjaarlijkse Schenkingsdag (Weggeefwinkel) of de Repair Cafés.
De gemeente geeft logistieke ondersteuning (lokalen, materiaal) en verzorgt de noodzakelijke communicatie voor een goed verloop van de activiteiten.
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling, Gemeente Watermaal-Bosvoorde
ZUIDELIJK CIRCUIT BEGRAAFPLAATS ZONDER PESTICIDEN VAN VERREWINKEL IN UKKEL De gemeente heeft zich sinds 2008 verbonden tot « groenbeheer zonder pesticiden », en installeert alternatieve beheervormen op de ruimtes die ze beheert.
In 2014 kregen de begraafplaatsen van de Dieweg en Verrewinkel het label ‘Réseau Nature’ van Natagora. Er werd een duurzaam beheerplan voor de begraafplaatsen opgesteld, met aandachtspunten voor het waterbeheer, de bescherming van de aanwezige flora en fauna, en rekening houdend met de noodwendigheden voor het gebruik van de site.
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling, Gemeente Ukkel
SOCIALE KRUIDENIER EN KLEDINGWINKEL VAN HET RODE KRUIS IN OUDERGEMHet Rode Kruis van Oudergem heeft, met steun van de gemeente en het OCMW, een nieuwe sociale kruidenierswinkel opgericht waar een dertigtal gezinnen hun boodschappen kunnen doen tegen de helft van de prijs. De winkel biedt zijn klanten bij voorkeur voeding in bulk aan, met voorrang voor bio en duurzame praktijken: steun voor lokale producenten, strijd tegen verspilling, seizoensproducten, promotie van gezonde voeding via kooklessen, enz.
Een solidaire klerenboetiek (Vestiboutique) heeft zich naast de kruidenier gevestigd, met nieuwe of tweedehandskleren tegen zachte prijzen. De producten zijn het resultaat van giften
en met de opbrengst worden solidariteitsacties in Oudergem zoals de sociale kruidenier gefinancierd.
> Contact :
Rode Kruis - lokale afdeling Oudergem
06 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
« MR FUNGI EN MME WITLOOF » IN VORST EN SINT-GILLIS Na een oproep van Leefmilieu Brussel hebben de gemeenten Vorst en SintGillis een gezamenlijk project voor voedselproductie en circulaire economie gelanceerd.
De champignonteelt vindt plaats in SintGillis op een uitstekend substraat van koffiedik uit de lokale horeca. Het organisch materiaal dat na de oogst achterblijft, vormt uitstekende compost die dan weer wordt geïntegreerd in de teeltaarde voor witloof. De gemeente Vorst organiseert lessen voor het trekken
van de witloofwortels. Het organisch restafval krijgt een nieuwe bestemming in de gemeentelijke groene
ruimtes en collectieve moestuinen.
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling, Gemeente Vorst
Dienst duurzame ontwikkeling - Ecohuis, Gemeente Sint-Gillis
DE REGENTUIN OP DE AUGUSTE LUMIÈRESQUARE IN VORST In het kader van een geïntegreerd beheer van regenwater is de gemeente Vorst gestart met een lokaal groen en blauw netwerk.
Een van de eerste pilootelementen in het project « Waterlopen en biodiversiteit » is de reconversie van de Auguste Lumièresquare tot een regentuin.
Een regentuin is een landschappelijk element dat bedoeld is voor opslag, insijpeling of vertraging van afvloeiingswater van ondoordringbare oppervlakken zoals daken, terrassen, wegen en voetpaden. Deze tuin voedt de grondwaterlaag, vangt overstromingsgevaar op en voorkomt erosie. Dit verfrist de stad en bevordert de biodiversiteit
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling, Gemeente Vorst
BOERENBRUXSELPAYSANS - VOGELENZANG
De gemeente Anderlecht heeft zich verenigd met 5 partners, waaronder het Groen en Blauw Huis, om de duurzame landbouw opnieuw te ontwikkelen in Neerpede en Vogelenzang, en om het lokale verbruik in korte aanvoerketens en de transformatie van lokale producten te bevorderen.
Het project « BoerenBruxselPaysans » krijgt financiële steun van de Europese Unie en van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest via het EFRO (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling). De gemeente heeft meerdere hectaren gronden ter beschikking gesteld zodat jonge groentetelers nieuwe groenteteelt kunnen ontwikkelen binnen een landbouwproefzone. Deze groenten kunnen ter plaatse of via koopgroepen worden aangekocht.
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling, Gemeente Anderlecht
WESTELIJK CIRCUIT
07MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
JETTE MET - KARDINAAL MERCIERPLEIN
POOL DUURZAME VOEDING VAN HET OCMW VAN SINT-AGATHA-BERCHEMBij het OCMW van SintAgathaBerchem bundelt de Pool Duurzame Voeding meerdere projecten om een sociale band te creëren op basis van voeding en om de Berchemnaars te sensibiliseren voor verbruik van verse lokale seizoensproducten.
De sociale kruidenier B@belHut Market biedt de rechthebbenden de mogelijkheid om zich duurzame producten aan te schaffen tegen bescheiden prijzen.
Moestuin Pie Konijn is een open tuin waar men in groep tijdens de wekelijkse workshop leert zaaien en groenten telen.
In de lesruimte worden lessen duurzaam en gezond koken georganiseerd naast programma’s voor sociaalprofessionele integratie, in samenwerking met La Mission Locale van Elsene.
> Contact :
OCMW van Sint-Agatha-Berchem
Elke woensdagnamiddag is het op het Kardinaal Mercierplein in Jette tijd voor de wekelijkse markt van duurzame, lokale seizoensproducten.
De producenten die deelnemen aan deze markt, zijn houders van het « Commilfo »label dat een garantie vormt voor hun engagement om de waarden van deze markt te respecteren: duurzaam, natuurlijk, authentiek, eerlijk en redelijk.
De korte verkoopketen, van de producent recht naar de consument, garandeert een eerlijk inkomen voor kleine lokale landbouwbedrijven.
> Contact :
Dienst duurzame ontwikkeling - Milieu, Gemeente Jette
08 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
Op politiek niveau wordt Agenda 21 – hoewel de bevoegdheid voor duurzame ontwikkeling meestal wordt gedragen door een schepen en slechts zelden door een burgemeester – beschouwd als goed geïntegreerd in het algemene beleid van gemeenten, aldus de projectleiders die door ERU werden geïnterviewd. De opgestelde actieplannen hebben het immers mogelijk gemaakt om duurzame ontwikkeling op te nemen in de verschillende gemeentelijke beleidsvormen, dankzij een transversale aanpak die banden creëert tussen gemeentediensten. In de studie wordt echter ook gewezen op een gebrek aan erkenning en budget, een gevoel dat verscheidene lokale projectdragers te kennen geven. De reikwijdte van deze transversale aanpak lijkt dan ook tot op zekere hoogte beperkt, wat toe te schrijven is aan de compartimentering van de diensten en de bevoegdheden tussen schepenen.
OPVALLENDE VERSCHILLEN TUSSEN GEMEENTENeze grote trends liggen echter heel wat subtiliteiten, als gevolg van de zeer specifieke ontwikkeling van de verschillende actieplannen in het kader van Agenda 21 en het grote aantal opgezette acties. Sinds 2008 hebben in totaal 1.251 acties plaatsgevonden, wat deels verklaart waarom het niet eenvoudig is voor de coördinatoren om regelmatige evaluaties te verrichten. Dat brengt ons bij de vraag: hoe kunnen acties op het terrein worden uitgevoerd met behoud van een aangepaste strategische visie op lange termijn?
Van de 21 lokale projectdragers (gemeenten of OCMW’s) die de ERUenquête hebben beantwoord, beschikten er slechts vier over een actieplan dat regelmatig werd bijgewerkt. Hoewel de actualiseringsprocedure zeer omslachtig en tijdrovend is, wijst de studie toch op het risico van een gebrek aan algemene strategische visie bij de meeste lokale projectdragers. « Alle deelnemers aan de enquête bevestigen echter dat het essentieel is een strate-gische visie op het actieplan te behouden – en dus de regelmatige actualisering ervan – zonder welke het zijn legitimiteit en kracht zou verliezen, » onderstreept het rapport. Eén van de door de deelnemers voorgestelde oplossingen is de opstelling van een strategisch actieplan met minder acties. Momenteel
bevatten sommige plannen er meer dan honderd. Een ander gebied dat voor verbetering vatbaar is, is de aanstelling van een ambtenaar die zich op de strategische visie en het actieplan toelegt. Dan rijst wel de vraag van de financiering van deze missie.
BINNENKORT 19 GEËNGAGEERDE GEMEENTEN
Sinds 2008 hebben 18 gemeenten en 12 OCMW’s regionale steun ontvangen voor de creatie van een Lokale Agenda 21. Koekelberg, dat onlangs gereageerd heeft op de projectoproep 2018 van Leefmilieu Brussel, zal zo de huidige dynamiek versterken. Net zoals de andere Brusselse gemeenten voordien, zal Koekelberg dus een jaarlijkse subsidie van 50.000 euro ontvangen, die twee keer hernieuwbaar is, om een verantwoordelijke duurzame ontwikkeling aan te werven en een actieplan uit te werken.
Het voortbestaan van de functie van « coördinator Agenda 21 » binnen de administraties is ook zeer verschillend verlopen van de ene gemeente tot de andere: in sommige gemeenten is de functie opgenomen in het organigram van het gemeentebestuur en wordt ze gefinancierd met eigen middelen, terwijl de functie elders nog steeds afhankelijk is van de financiering van subsidies of zelfs werd overgedragen aan de dienst Leefmilieu of Duurzame Ontwikkeling. « Zeldzaam zijn de lokale projectdragers die dezelfde verantwoorde-lijke hebben sinds de creatie van hun Agenda 21, terwijl andere een aanzienlijke turnover vertonen, » stelt ERU vast.
STUDIEDAG 6 JUNI : EEN POSITIEVE MAAR HETEROGENE BALANSEerste vaststelling: de uitvoering van Agenda 21 wordt door de geïnterviewde gemeenten en OCMW’s over het algemeen als positief ervaren. Wat de werking betreft, blijkt uit de studie dat de actieplannen in het kader van de Agenda 21 de toepassing van goede bestuurspraktijken binnen lokale besturen hebben bevorderd en een grotere participatie van de burgers hebben teweeggebracht.
09MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
PARTICIPATIE EN TRANSFORMATIEEnkele conclusies van de ERU-studie openen een venster op de toekomst van de lokale duurzame ontwikkeling in Brussel en bieden een blik op de vooruitzichten.
Zo is burgerparticipatie – tien jaar geleden nog nauwelijks merkbaar – nu in veel projecten duidelijk aanwezig. Hoewel deze participatie voornamelijk in de diagnosefase toegepast wordt, variëren ook hier de opgezette mechanismen sterk van de ene gemeente tot de andere, gaande van eenvoudige informatie tot raadpleging en zelfs coconstructie.
« In 2008, toen we begonnen te zeggen dat het interessant zou zijn de burgers te betrekken bij de dynamiek van de Agenda 21, was het bijna een vies woord. Uiteindelijk konden we iedereen overtuigen, maar het was geen eenvoudige klus. Vandaag de dag zou niemand er nog aan denken een dergelijke dynamiek tot stand te trachten te brengen zonder inbreng van de burgers. » herneemt Pascale Alaime, projectbeheerder bij Leefmilieu Brussel.
« Burgerparticipatie is een complexe kwestie en het is moeilijk om alle lagen van de bevolking te mobiliseren. Maar al te vaak trekken vergaderingen slechts dezelfde reeds gesensibiliseerde mensen aan », aldus ERU.
EEN VERRUIMDE WAAIER AAN THEMA’S Op de uitwisselingsdag van 6 juni en in de ERUstudie werd ook gewezen op de impact van de projectoproepen op de thema’s die gemeenten en OCMW’s in het kader van hun actieplan « Agenda 21 » aan de orde stellen. De uitgevoerde acties hebben voornamelijk betrekking op goed bestuur, sociale cohesie en de strategie Good Food, thema’s die de afgelopen jaren veel steun kregen van het gewestelijk niveau.
« We beseffen heel goed dat de belangstelling voor deze thema’s gekoppeld is aan de projectoproepen van Leefmilieu Brussel, zoals Good Food, het Natuurplan en afvalvermindering, » erkent Pascale Alaime. Er wordt ook soms een beroep gedaan op andere financiering, zoals projectoproepen in het kader van Innoviris, het EFRO of Brussel Mobiliteit, « maar die zijn niet erg talrijk. Het zou ideaal zijn om de andere gewestelijke besturen ervan te overtuigen om binnen hun eigen bevoegdheden vergelijkbare projectoproepen op te zetten, om het domein van de behandelde thema’s te kunnen verruimen », vervolgt de projectbeheerder bij Leefmilieu Brussel, die hoopt op een diversifiëring van de acties in het kader van Agenda 21. Leefmilieu Brussel van zijn kant moet binnen de grenzen van de milieuthema’s blijven: « Als we het leefmilieu benaderen, is het met een visie rond duurzame ontwikkeling. Het voorgestelde project moet namelijk ook maatschappe-lijke en economische doelstellingen bevatten en sociale cohesie en burgerparticipatie bevorderen. »
EEN ACHTERHAALDE NAAMOp het gebied van communicatie en zichtbaarheid zijn er in de toekomst verbeteringen nodig, om meer burgers te bereiken. Uit de ERUenquête blijkt immers dat het een uitdaging is om « alle doelgroepen te bereiken, meer dan alleen degenen die al overtuigd zijn », en blijkt dat de Agenda 21 ‘weinig zichtbaar’ is. De benaming is weinig gekend bij het grote publiek en vloeit namelijk voort uit de conferentie van Rio in 1992 om de « doelstellingen voor de 21e eeuw » te symboliseren, maar lijkt vandaag verouderd en achterhaald voor velen. « Nu zitten we volop in de 21e eeuw. Daarom moeten we nadenken over een nieuwe visie, een nieuwe strategie die verder gaat dan de term Agenda 21, die inmiddels achterhaald is. We beseffen dat het niet veel betekent voor gewone mensen », zegt Pascale Alaime.
Tot besluit kunnen we stellen dat verscheidene belangrijke veranderingen die werden ingezet op politiek niveau en uit de ERUstudie naar voren kwamen, een globale integratie van duurzame ontwikkeling in de agenda van de lokale besturen mogelijk hebben gemaakt. Ook op administratief vlak hebben de Lokale Agenda’s 21 goed bestuur, transversaliteit en een werkcultuur per project bevorderd. Ten slotte behoren ook de stimulering van burgerparticipatie en meer aandacht voor burgerinitiatieven tot de belangrijkste verwezenlijkingen van de afgelopen tien jaar. Toch gaat de studie niet voorbij aan de nood aan bredere communicatie, om meer burgers te sensibiliseren voor duurzame ontwikkeling op gemeentelijk vlak.
Deze conclusies wil Pascale Alaime van Leefmilieu Brussel doorgeven aan het gewestelijk niveau, met het oog op de verkiezingen van mei 2019: « De gewestelijke besturen kunnen in 2018 een memorandum indienen, zodat onze voorstellen voor acties eerst in de verkie-zingsprogramma’s aan bod komen en vervolgens in de beleidsverklaring van de nieuwe Brusselse regering. Het is aan ons om het memorandum op te stellen in de zin van de duurzame ontwikkeling die wij willen bevorderen: een globaal beleid, multithematische acties, ... »
10 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
ENKELE PROJECTEN DIE OP 6 JUNI VOORGESTELD WERDENNaast de veeleer theoretische evaluatie van de Agenda’s 21 in Brussel was de studiedag van 6 juni ook gericht op het delen van ervaringen en het uitwisselen van goede praktijken. Er werden enkele opmerkelijke projecten gepresenteerd. Wij belichten er hier een viertal
1. PROJECT « DREAM » (DISTRIBUTIE EN RECUPERATIE VAN VOEDINGSOVERSCHOTTEN IN MABRU) VAN HET OCMW VAN BRUSSEL
Dit project ter bestrijding van voedselverspilling kwam voort uit een vaststelling: « Door samen te werken met de federatie van de maatschappelijke diensten (FdSS) die zich bezighoudt met voedselhulp, stelden wij een leemte vast in het aanbod van verse groenten en fruit voor de meest behoeftigen: dat aanbod was nagenoeg onbestaande, » stelt Esteban Jaime Tornin, coördinator van Lokale Agenda 21 projecten bij het OCMW van Brussel, wiens functie gecreëerd werd in 2008 en sinds 2012 met eigen middelen wordt gefinancierd. Dit project voor de inzameling van verse groenten en fruit, resultaat van samenwerking met de Brusselse vroegmarkt Mabru, werd opgenomen in de 180 acties van de Agenda 21 die het OCMW en de stad Brussel samen opstelden in 2008.
De Brusselse vroegmarkt wordt georganiseerd door de vzw Mabru en strekt zich uit over 5 overdekte hallen, 40.000 m² verkoopoppervlakte, 1.000 m² koelkasten en 1.600 parkeerplaatsen. Deze 14 hectare grote site ontvangt gemiddeld 23.000 bezoekers per maand en is daarmee één van de belangrijkste in Europa.
DREAM haalt elke ochtend om 6 uur de onverkochte groenten en fruit op bij de deelnemende handelaars op de ochtendmarkt. « De opgehaalde goederen worden opgeslagen en online aangeboden op het digitale platform. Verenigingen kunnen daar dan een bestelling plaatsen. » Een leveringssysteem, « de grote meerwaarde van het project », aldus Esteban Jaime Tornin, zorgt vervolgens voor de herverdeling van het voedsel door de verenigingen die voedselhulp verlenen aan hun
begunstigden. Zo wordt dagelijks meer dan een ton groenten en fruit herverdeeld onder 8.000 tot 14.000 begunstigden, via een netwerk van een vijftigtal verenigingen. Volgens de federatie van maatschappelijke diensten zijn er in het Brussels Gewest meer dan 50.000 mensen afhankelijk van voedselhulp om in hun behoeften te voorzien.
Naast de strijd tegen voedselverspilling staat ook de socio-professionele integratie centraal in dit project: « We konden ons niet voorstellen dat we dit zouden doen zonder het te benutten voor vorming en tewerkstelling, » benadrukt Esteban Jaime Tornin. Zo werden zes of zeven « artikel 60 »werknemers aan het werk gezet, onder toezicht van twee begeleiders. De inschakelingsmedewerkers binnen de Brusselse OCMW’s helpen « artikel 60’ers » immers bij het vinden van passend werk. Zij bieden omkadering en volgen deze begunstigden tijdens hun arbeidsovereenkomst om hun herintegratie te faciliteren.
Het project hoopt op nog meer diversifiëring, door bijvoorbeeld ook diepvriesvlees te kunnen leveren. « Maar dat is niet altijd evident, omwille van mogelijke infrastructuur-problemen », vervolgt de coördinator Agenda 21. Naast de groothandels die op Mabru aanwezig zijn, zijn er ook nog andere ‘grote’ leveranciers van het DREAMproject, zoals Colruyt, Delhaize, Exki of Makro.
2. PROJECT « NO IMPACT JETTE » VAN DE GEMEENTE JETTE
Jette was ook één van de eerste gemeenten die ingingen op de projectoproep, door al in 2008 een Lokale Agenda 21 op te zetten. In het kader van dit actieplan werden vier grote projecten ontwikkeld, waaronder « No Impact Jette ». Dit project startte in 2017 en streeft naar afvalvermindering en de bevordering van duurzame voeding en zachte energie. In de loop van de drieënhalve maand van de eerste fase van dit project voerden de Jettenaren 3.149 acties uit.
Een project dat burgerparticipatie tot zijn bestaansreden maakte: « Ons actieplan, samen met de deelnemers opgesteld, omvatte een hele reeks acties die gezinnen kunnen toepassen op het vlak van voeding, afval en energie », zegt Coralie Meeus, milieuadviseur bij de gemeente Jette. Elk deelnemend gezin kon kleine dagelijkse acties kiezen die het wenste uit te voeren, zoals het opteren voor retourflessen, het drinken van leidingwater, boodschappen doen met eigen recipiënten of, voor bijzonder gemotiveerden, het zelf maken van verzorgingsproducten, ...
De gemeente Jette heeft een netwerk van een veertigtal partners, verenigingen en winkels uitgebouwd, om de deelnemende gezinnen de mogelijkheid te bieden zich zonder afval te bevoorraden en toegang te krijgen tot lokaal en duurzaam voedsel. « Mijn collega en ik hebben veel Jetse winkels bezocht om het project uit te leggen. De bakker werd bijvoorbeeld aangeboden om de stoffen broodzakken te aanvaarden die de gemeente in het kader van het project aan de inwoners had aangeboden. Deelnemende bedrijven kregen dan een sticker op hun vitrine, » vertelt Coralie Meeus, die toen aangenaam verrast was door de positieve reactie vanwege handelaars. « Slechts een of twee wilden niet meedoen, terwijl andere zelfs kortingen aanboden aan gezinnen die met eigen recipiënten komen winkelen. »
Door het succes van het initiatief in 2017 werd besloten het project ‘Zonder impact Jette’ in 2018 voort te zetten. « Dit najaar vatten we een tweede editie aan, waarin de gezinnen die deelnamen in 2017, in zekere zin de experts zullen zijn die de tweede ‘golf’ gezinnen tips zullen kunnen aanbieden », meldt de Jetse milieuadviseur.
Coralie Meeus beseft dat het voortbestaan van zo’n project niet per definitie gewaarborgd is, maar haar doel is een groeiend aantal gezinnen te sensibiliseren, waarbij niet vergeten mag worden « om af en toe een ‘rappel-vaccin’ te geven aan de habitués ».
11MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
3. DE RESSOURCERIE VAN DE GEMEENTE SINT-PIETERS-WOLUWENet als in Jette maakt de participatieve dimensie deel uit van het actieplan Agenda 21 van de gemeente SintPietersWoluwe, dat in 2013 opgesteld werd: « Naast ons optreden als overheidsbeheerder (bv. via de aankopen van onze administratie) staat de betrokkenheid van zo veel mogelijk mensen – burgers, lokale actoren, handelaars – centraal in ons beleid voor duurzame ontwikkeling », stelt Caroline Loir, schepen voor duurzame ontwikkeling.
Zo legde de verkenningsfase van de Lokale Agenda 21 in SintPietersWoluwe tussen 2014 en 2016 de basis voor een project rond afvalbestrijding via de recuperatie van voorwerpen in goede staat in het Woluwse recyclagepark.
« Iedereen heeft al gemerkt dat we in een recyclagepark veel voorwerpen zien die nog een tweede leven zouden kunnen krijgen, » verzekert Caroline Loir. Een hele hoop objecten, « zowel qua kwantiteit als kwaliteit » (o.a. door het komen en gaan van expats in de gemeente), zijn gedoemd om terecht te komen in de verbrandingsoven ...
Het idee van een systeem van recuperatie van voorwerpen in situ, waarbij een beroep wordt gedaan op de ervaring van een externe partner uit de sociale economie, viel in goede aarde. Na twee jaar nadenken komt er uiteindelijk een partnerschap tot stand tussen de gemeente SintPietersWoluwe (initiatiefnemer van het project), Spullenhulp (extern beheerder voor de verkoop), twee OCMW’s (de dimensie socioprofessionele integratie) en Net Brussel (beheerder van het gemeentelijk recyclagepark).
De « ressourcerie » opende haar deuren op
6 februari jl.: « Na vier maanden werking hebben we 45 ton opgehaald, een voltijdse betrekking gefinancierd door Spullenhulp en twee gesubsidieerde voltijdse betrekkingen, » vertelt de schepen voor leefmilieu trots.
Aan het einde van het eerste jaar zal het project geëvalueerd worden om met de partners na te gaan of zij de gezamenlijke actie wensen voort te zetten of zelfs uitbreiden. « We zullen ook bekijken in hoeverre de inkomsten uit de verkoop van de gerecupereerde voorwerpen de tewer-kstelling kunnen financieren, zodat dit project zelfdragend zou kunnen worden, » vervolgt Caroline Loir. « Tot slot willen we samen met Net Brussel werk maken van een duurzamere
infrastructuur en de site van het recyclagepark in zijn geheel herbekijken. »
4. ENQUÊTE VAN HET OCMW VAN SINT-AGATHA-BERCHEMEen van de eerste acties die het OCMW van SintAgathaBerchem in het kader van hun actieplan Agenda 21 heeft uitgevoerd, bestond erin bij de gebruikers te peilen naar hun gewoonten en behoeften. « Aan het begin van de bestuursperiode beslisten wij dat de Agenda 21 de basis zou vormen van het strategisch plan dat we wilden ontwikkelen », vertelt OCMWvoorzitter JeanFrançois Culot. « En aangezien wij de burgerparticipatie willen stimuleren, was een van de eerste voorstellen van onze diensten het bevragen van onze gebruikers. »
Zo werd er in 2013 een enquête verstuurd naar 177 begunstigden van het Berchemse OCMW. Daarvan hebben er 56 de oproep beantwoord en deelgenomen aan interviews met OCMWmedewerkers. Het doel van het onderzoek was inzicht te krijgen in de relatie van deze gebruikers tot voeding, afval- en energiebeheer en het culturele leven in de gemeente. « De resultaten van dit onderzoek waren redelijk verrassend en hebben dus ons actieplan Agenda 21 beïnvloed, » vervolgt de OCMWvoorzitter.
Uit het onderzoek bleek dat de grote meerderheid van de deelnemers dagelijks
kookt en dat 97 % van hen verse groenten koopt: « Dat beïnvloedde ons actieplan in die zin dat we besloten om een sociale kruidenier te creëren en een moestuin op het terrein ernaast. » Wat het afvalbeheer betreft, bleek uit de rondvraag dat de meerderheid van de gebruikers afval sorteert, terwijl slechts 5 van de 56 hun organisch afval in een collectieve compost deponeren. Twee derde van de respondenten koopt soms tweedehands. De resultaten waren ook verrassend, maar veeleer teleurstellend wat de deelname aan het lokale leven betreft: slechts een kwart van de deelnemers aan de enquête heeft al deelgenomen aan culturele en sportieve activiteiten in SintAgathaBerchem, en de helft verlaat Brussel nooit. « Het actieplan Agenda 21 is daarom ook gericht op de organisatie van culturele workshops en collectieve activiteiten. Het garanderen van een menswaardig bestaan is immers ook een opdracht van het OCMW, » onderstreept JeanFrançois Culot.
Naast de bemoedigende resultaten van de enquête (de vaststelling dat de gebruikers zelf koken, hun afval sorteren en aandacht besteden aan energie) beantwoordde ze vooral aan een essentieel criterium van Agenda 21, aldus JeanFrançois Culot: « Participatie! Ons strategisch plan is eigenlijk een constructie die gebaseerd is op de ontmoeting en overleg tussen meerdere actoren, niet alleen een voorzitter of één dienst. »
12 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
OP HET TERREIN: CONCRETE KENNISMAKING MET DUURZAME INITIATIEVENIn de namiddag werd een bezoek gebracht aan verschillende projecten « Agenda 21 ». Vier verschillende circuits, naar alle uithoeken van het gewest, werden aan de deelnemers aangeboden. Wij belichten hier drie projecten uit het circuit ‘oost’, meer bepaald in de gemeenten Etterbeek, Oudergem en Watermaal-Bosvoorde.
1. PARTICIPATIEVE TUINEN IN ETTERBEEK :Via een paadje langs de sociale woningen van de Nieuwelaan komt je bij de percelen langs de spoorlijn. De site van de participatieve tuinen van Etterbeek is eigendom van Infrabel en werd in 2008 door de gemeente in erfpacht gegeven. Sindsdien zijn verschillende percelen ter beschikking gesteld van burgers voor collectieve projecten. Het eerste deel waar de bezoeker langs komt, is de ‘receptie’, een soort minipark dat openstaat voor iedereen. Je vindt er enkele frambozen, lichtjes verborgen in de redelijk wilde vegetatie. In het midden van deze groene ruimte staat een kruidenspiraal met rozemarijn, tijm, salie, munt, bieslook, … Toegankelijk voor iedereen. Maar om de collectieve groentetuinen te kunnen bereiken, moet je wel een sleutel hebben om het slot te openen dat de groenten beschermt tegen eventuele dieven.
Bij het betreden van dit gedeelte, voorbehouden voor deelnemers, passeer je voor een houten afdakje, waar het gereedschap van de tuin wordt opgeborgen en waarvan het dak als trechter werkt om regenwater op te vangen. « De hoeveelheid water die we verzamelen, is voldoende om de gewassen twee derde van het jaar te bevochtigen »,
vertelt de ambtenaar van de gemeente die met ons de site bezoekt.
Alle percelen worden in groep bewerkt. Ze worden onderhouden en versierd, meestal smaakvol en origineel (sommige zijn bijna een kunstwerk te noemen), door de bewoners van de sociale woningen en de rest van de gemeente Etterbeek, die elkaar hier ontmoeten om de handen uit te mouwen te steken. « We zouden graag nog meer deelnemers uit de sociale woningen krijgen », vertrouwt de gemeenteambtenaar ons tijdens de rondleiding toe.
De collectieve tuinen van Etterbeek werden ingehuldigd in 2010 en bestaan in totaal uit zes zones: eerst de ‘receptie’, dan de gemeenschappelijke moestuinen, maar ook een collectieve compost, een boomgaard, een vijver/woestenij en bijenkasten. Elke zone wordt beheerd door één of meer verenigingen.
Iets verderop langs de sporen kom je op andere ook beschermde percelen, die bewerkt worden door een professionele tuinbouwster, bijgestaan door vrijwilligers van de sociale kruidenier van Etterbeek, waar de groenten gratis aangeboden worden..
13MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
2. SOCIALE KRUIDENIER EN VESTIBOUTIQUE VAN HET RODE KRUIS TE OUDERGEMDe tweedehandskledingwinkel en de sociale kruidenier liggen naast elkaar aan de Waversesteenweg. Dat is handig, aangezien de ontvangsten van de eerste de werking financieren van de tweede, die wordt beheerd door het Rode Kruis van Oudergem.
Het is ook met de steun van de gemeente en het OCMW dat deze sociale kruidenier de gezinnen van de begunstigden de gelegenheid biedt om kwaliteitsvoedsel en levensmiddelen te kopen, onverkochte artikelen die door partnerwinkels geschonken en tegen een lagere prijs verkocht worden. « We geven de voorkeur aan goederen in bulk, evenals biologische en duurzame producten, » legt Véronique Artus uit, voorzitster van het OCMW van Oudergem, die het bezoek ter plaatse in goede banen leidt.
In het rustieke en netjes ingerichte lokaal staan potten, conserven en flesjes olie opgeslagen in houten kratten, gestapeld langs de muur als rekken. Daarnaast in een andere kast zien we verzorgings en reinigingsproducten. Er is zelfs een diepvriezer tot de rand gevuld met bevroren voeding. Sinds oktober 2016 werd er 33 ton groenten en fruit opgehaald door de kruidenierswinkel: die worden, net zoals yoghurt, gratis aangeboden aan de klanten.
Sinds de start van het project eind 2016 werden er 147 gezinnen ondersteund, in ruil voor een kleine financiële bijdrage. « De eerste hulp duurt zes maanden en kan twee keer worden herhaald. We willen de begunstigden autonomer maken. In het kader van deze ondersteuning krijgen zij ook budgetbege-leiding, » aldus de OCMWvoorzitster.
Op elk etiket worden twee prijzen vermeld: de winkelprijs en de prijs van het Rode Kruis (veelal de helft van de prijs). « Om ze te laten wennen aan de prijzen en de kosten van het levensonderhoud. » Dankzij een subsidie « Good Food » van Leefmilieu Brussel worden er ook culinaire workshops georganiseerd.
Het project is een groot succes, maar « ook al is er vraag naar, toch willen we de winkel niet openstellen voor het grote publiek », stelt Véronique Artus. De tweedehandswinkel, die er vlak naast ligt, is wel toegankelijk voor iedereen. Aanvankelijk was hij gevestigd in de OCMWgebouwen en alleen bestemd voor hun gebruikers, maar de boetiek breidde geleidelijk uit en verhuisde. Vandaag de dag is het de grot van Ali Baba, vol met kleding afgestaan door particulieren of onverkochte voorraden van grote merken. De kleding wordt verkocht tegen lage prijzen en de babykleding is zelfs gratis.
« Alle kledingstukken worden gewassen en ontsmet », zegt de dynamische boetiekuitbaatster. « Het is niet omdat je minder middelen hebt dat je niet het recht hebt om je gerespecteerd en goed te voelen in je kleren. »
14 MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
3. STEUN AAN HET VRIJWILLIGERSNETWERK TE WATERMAAL-BOSVOORDEIn WatermaalBosvoorde werkt een groep vrijwilligers, begeleid door de gemeente, enthousiast en onvermoeibaar aan het (nog) aangenamer maken van hun gemeente. Wij ontmoetten een tiental vrijwilligers, merendeels gepensioneerden, die duurzame projecten helpen organiseren. Zo is er twee keer per jaar (in april en oktober) een vierdaags evenement, waar kleding, boeken en klein meubilair door bewoners worden aangeboden aan andere bewoners. « Alles wat na het weggeefmoment geen overnemer heeft gevonden, wordt naar Oxfam Solidarité gestuurd, » vertellen enkele vrijwilligers die sinds twee jaar meewerken aan de organisatie van het evenement.
De gemeente WatermaelBosvoorde ondersteunt ook een huiswerkschool voor leerlingen van het vijfde en het zesde leerjaar. Eén keer per week biedt een gepensioneerde vrijwilliger er informatica-initiatie aan voor zeer uiteenlopende doelgroepen (de verkleining van de digitale kloof is immers een van de doelstellingen van de Agenda 21). « Het is ongelooflijk om te zien hoe blij mensen zijn als ze geholpen worden, » ervaart de vrijwilliger.
Ook de Mindermobielencentrale (MMC) helpt heel wat mensen. Dit vervoerssysteem is bedoeld voor mensen met een beperkte mobiliteit (die geen openbaar vervoer kunnen nemen) en een laag inkomen (die zich geen taxi kunnen veroorloven). Wanneer iemand de centrale belt, stuurt die de aanvraag door naar de vrijwillige chauffeurs.
Ten slotte biedt de gemeente ook tien keer per jaar onderdak aan het inmiddels beroemde « repair café », waar inwoners kapotte voorwerpen kunnen laten herstellen. Met een dozijn vrijwillige reparateurs die paraat staan, en een herstelpercentage van bijna 70 % staat het Watermaalse « repair café » niet bepaald op het punt om te stoppen.
« We hebben hard gewerkt rond afval en herbruikbare producten », zegt Tristan Roberti, schepen voor duurzame ontwikkeling in de gemeente sinds 2012. De repair cafés, de weggeefdagen, maar ook de weggeefkasten maken deel uit van deze initiatieven. Ons uiteindelijke doel is al deze initiatieven op één plek samen te brengen. Wij dromen ook van een « zero waste » beleid in de scholen en bij het gemeentebestuur, maar op dat vlak is er nog veel werk aan de winkel. »
15MONITOR VAN DE DUURZAME ONTWIKKELING Nr 27 // ZOMER 2018
ACTUALITEIT
ELEKTRONISCH … DUS OOK ECOLOGISCH!
Ons engagement voor duurzame ontwikkeling indachtig maar ook om papiervers
pilling tegen te gaan, verspreiden wij de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling per
email.
Neem een abonnement!
Hebt u de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling niet persoonlijk ontvangen?
Wenst u de volgende nummers te ontvangen?
Geen probleem!
Neem een abonnement via de website van de Vereniging.
U kan het formulier invullen op
www.brulocalis.brussels > Publicaties > Monitor van de Duurzame Ontwikkeling.
Download via onze website!
U kan de Monitor van de Duurzame Ontwikkeling tevens gratis downloaden op
brulocalis.brussels > Publicaties > Monitor van de Duurzame Ontwikkeling.
Contact:
Dienst Duurzame Stad
BRULOCALIS Vereniging Stad en Gemeenten van Brussel (VSGB)
Aarlenstraat 53 bus 4 1040 Brussel
Tel: 02/238 51 62 Fax: 02/280 60 90
Email: [email protected]
