1

Je gaat kijken naar een diavoorstelling

Als je nu nog in het POWERPOINT-programma zit, klik dan op de F5 toets bovenaan je toetsenbord. Dan begint de diavoorstelling. Als je alleen maar

een dia ziet, kan je F5 overslaan.

Lees de stukjes tekst goed en bekijk ook de plaatjes en illustraties goed.

Als je naar de volgende dia wilt, druk je op de pijltjestoets naar beneden. Als je naar een vorige

dia wilt, druk je op de pijltjestoets naar boven.

Als je wilt stoppen, druk dan op de ESC-toets links boven op je toetsenbord.

* VEEL KIJKPLEZIER *

2

DE VIKINGEN

3

Wie waren de Vikingen?

De Vikingen, ook wel Noormannen genoemd, komen vooral uit Scandinavische landen als Noorwegen, Zweden, IJsland en Denemarken.

Ze staan bekend als ruige mannen die plunderden en moordden, maar …… is dat wel zo?

In deze presentatie leer je meer over de vikingen en hun gebruiken.

Zo zal je zien dat de Vikingen niet alleen woeste krijgers konden zijn, maar dat ze ook ervaren zeelieden en fraaie kunstenaars waren.

4

Wanneer leefden de Vikingen?

De Vikingen vormden samen wel één volk, maar ze vormden niet echt een eenheid. Er was regelmatig oorlog tussen de verschil-lende vikingvolken.Ze leefden in de Middeleeuwen, maar vooral in de periode tussen 750 en 1050 na Christus trokken ze met hun schepen heel Europa door.

Het was vooral een volk van boeren; een klein gedeelte maakte grote zeereizen en tochten.Ook waren de Vikingen handelaren. Ze handelden met elkaar en met andere landen.

5

Het was vooral een volk van boeren

6

De samenleving van de Vikingen

De samenleving van de Vikingen was verdeeld in drie klassen:

* de slaven* de vrijen * de edelen

Veel slaven waren krijgsgevangenen, mensen die ze tijdens oorlogen en rooftochten gevangen hadden genomen. Anderen werden slaaf door schulden of misdaden.Bovenaan stonden de edelen. Zij waren maar met weinig, maar ze heersten over grote gebieden.Het grootste deel van de bevolking bestond uit de vrijen: boeren, krijgers, handelaren en handwerks-lieden.

7

De reizen van de VikingenDe Vikingen zijn oorspronkelijk boeren. Maar toen er meer mensen kwamen te wonen, werd het te druk en moesten ze nieuw land hebben. Vooral in het bergachtige Noorwegen hadden ze dit probleem. Ze vertrokken met schepen naar bijvoorbeeld Engeland en Schotland. Daar bouwden ze nieuwe dorpen en leefden verder als boer.

De Vikingen plunderden soms dorpjes en steden aan de kust of langs rivieren, maar vaak gaan ze ook handelen en worden de reizen wat vriendelijker van karakter.

Het is bekend dat ze Russische rivieren opvoeren om daar handel te drijven. De stad Kiev zou door Vikingen gesticht zijn. De mensen die er al woonden, noemden de Vikingen ‘Rus’ of ‘Roes’. Vandaar Rusland.

8

Kolonisten

Dappere groepjes als deze waren pioniers, die ver van hun vaderland een nieuw thuis opbouwden.

Na de Vikingtijd stierf de gemeenschap op Groenland uit.

Sommige Vikingen vertrokken naar andere landen om daar een nieuwe nederzetting te bouwen. Deze kolonisten laadden op een vreemde kust de eerste levensbehoefte uit.

9

Zelfs in Rusland en Amerika

Van sommige Vikingen is zelfs bekend dat ze via de Russische rivieren en de Zwarte Zee doorvoeren naar Constantinopel, de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk. Het schijnt dat deze Vikingen erg geliefd waren als persoonlijke lijfwachten van de keizer.Waarschijnlijk omdat ze zo groot waren en een woest uiterlijk hadden.

Ook hebben de Vikingen op hun reizen al Amerika ontdekt, lang voordat Columbus zelfs maar geboren was.De Vikingen noemden Amerika Vinland. Er zijn in Amerika vikingspullen opgegraven.

10

11

In de winter werden er vaak sleeën gebruikt om spullen te vervoeren

12

Oorlog voerenVikingen worden bijna altijd zo afgebeeld zoals je ze hiernaast ziet: vechtende mannen met helmen en zwaarden.

Ze vochten om nieuw land te veroveren waar ze wilden gaan wonen. Toch wilde ze niet meteen het hele land veroveren en de macht grijpen. Het ging ze vaak alleen om een plek om te wonen.

Toch zijn er ook heel veel stroop- en plundertochten georganiseerd, waarbij dorpen geplunderd en in de brand gestoken werden. Daarbij ging het er vaak woest en wreed aan toe.

13

14

15

DorestadEen van de steden in de Nederlanden die regelmatig door Vikingen werd overvallen en geplunderd was Dorestad, het huidige Wijk bij Duurstede. Je ziet het nog in de naam terug. Dat gebeurde allemaal in de 9e eeuw (800-900).

Dorestad was in die tijd een heel rijke en belangrijke han-delsstad. De afbeelding hier-naast stond op een oude schoolplaat, die leraren op school gebruikten om over te vertellen toen er nog geen video of iets dergelijks was.

16

Plundertochten

Na de eerste brute aanvallen veranderde het patroon van de strooptochten. De invallen namen in aantal toe en waren beter georganiseerd.

De Vikingen vielen zelfs het grote, ommuurde Parijs een paar keer aan.

17

18

Vikinghuizen

In Scandinavië zijn veel Vikinghuizen nagebouwd. Daar is veel onderzoek van archeologen aan vooraf gegaan. Er waren kleine huizen zoals je links ziet, maar ook grotere huizen, waar vaak meerdere gezinnen in leefden. Zo’n groot huis wordt een ‘longhouse’ genoemd.De huizen zijn bijna allemaal van hout gemaakt. Op sommige plekken, zoals op de Schotse eilanden, waren nauwelijks bomen te vinden en bouwde men de – kleinere – huizen van steen.

19

Vikinghuizen op IJsland en Groenland

De Vikingen kwamen ook in IJsland en Groenland te wonen. Daar was niet altijd genoeg materiaal om huizen te bouwen zoals ze dat gewend waren. Op IJsland en Groenland groeien namelijk bijna geen bomen.Een zekere Gunnbjörn ontdekte bij toeval Groenland. Erik de Rode, een hoofdman die beschuldigd werd van moord, moest IJsland ontvluchten en vestigde zich op Groenland.Hij noemde het ‘Groen’-land, in de hoop dat meer Vikingen er zich wilden vestigen.

20

21

VikingdorpenHiernaast zie je twee plaat-jes van vikingdorpen. Het bovenste komt uit de strip ‘Thorgal’, waarin vikingen en de Noorse goden en godinnen een belangrijke rol spelen. Op de achtergrond zie je een fjord: een lange, diepe inham, die typerend is voor Noorwegen.

Je ziet dat de huizen een strooien dak hebben en dat bovenin de daken een rookgat zit waardoor de rook ontsnapt. Je begrijpt wel dat het uitbreken van brand heel gevaarlijk kon zijn.

22

23

Vikingsteden

Hieronder zie je een afbeelding van een kleinere stad. Hij ligt aan de kust, want je ziet de haven. Zie je ook dat ze een dam hebben gemaakt?

24

25

Aan de kust

De meeste vikingdorpen en steden lagen aan de kust of aan een rivier. Ze hadden de zee nodig om te vissen, maar ook om met hun schepen oorlog te voeren of te handelen.

26

Een vikingburcht

Naast steden en dorpen bestonden er, op strategische plaatsen, ook zogenaamde ringburchten. Zo’n ringburcht lijkt gewoon op een verzameling huizen, maar als je beter kijkt, zie je dat er meer aan de hand is. Er is een wal omheen opgeworpen. Ook is de burcht heel precies, bijna wiskundig, ontworpen en gebouwd. Dit laat zien hoe goed de Vikingen waren in kunst en architectuur.De burcht heeft een diameter van ± 134 m. en de vier uitgangen wijzen precies naar de vier windrichtingen. De cirkel wordt in vier stukken verdeeld en in elk van de vier stukken staan vier ‘longhouses’ (lange huizen).

27

De ringburcht van Trelleborg

Hiernaast zie je nog zo’n ring-burcht. Deze lag in Trelleborg in Denemarken.Hier waren buiten de wal ook nog vijftien huizen, die allemaal met hun voorkant naar het middelpunt van de burcht wijzen. Bovenop de aarden wal die de burcht omsloot stond waar-schijnlijk een omheining. Op de volgende pagina zie je Trelleborg zoals het nu is. Zie je ook de tweede aarden wal? Onderaan het plaatje zie je een nagemaakt vikinghuis.

28

29

Het dagelijkse leven

Behalve het werk op het land en de reizen die de Vikingen ondernamen, deed men natuurlijk nog meer in het dagelijks leven.

Zo kenden ze bijvoorbeeld allerlei spelletjes, waaronder het schaakspel. Dat hadden handelaren mee terug genomen. Een bekend vikingspel is ‘hnefatafl’, waarbij je de koning van je tegen-stander moest insluiten. (zie plaatje) Buiten deden ze vaak vecht- en krachtspelletjes.‘s Avonds bij het vuur vertelden ze elkaar allerlei verhalen, de saga’s.

30

Baden

Vikingen wilden er graag goed uitzien, en waarschijnlijk wasten ze zich vrij vaak. In IJsland zijn aanwijzingen gevonden dat ze baadden in de warme bronnen, zoals deze mannen. Misschien hadden sommige Vikinghuizen ook een badhuis, een soort sauna.

31

32

De Smid

Een Vikingsmidse moet er ongeveer hetzelfde hebben uitgezien als een middeleeuwse smidse. Er was vast een groot houtskoolvuur om het ijzer te verhitten, en een blaasbalg waarmee de knecht het vuur aanblies. Met zijn tang pakte de smid het gloeiend hete ijzer beet om het op zijn aambeeld te smeden tot in de gewenste vorm.

33

34

De Vikingen droegen allerlei hoeden, sjaals en hoofddoeken om hun hoofd warm te houden, en als bescherming droegen ze mutsen en helmen van leer. Helmen met horens hebben de Vikingen nooit gedragen!

Hoeden en petten

35

Straffen en ruzies

Een gebruikelijk godsgericht voor vrouwen was de "ketelproef'. De vrouw moest haar hand tot op de bodem in een grote ketel met kokend water steken en een paar steentjes pakken.

Op de volgende dia zie je een uit de hand gelopen ruzie. Het is geëindigd in een gevecht. De overwonnen man wordt door vrienden verzorgd. Zulke ruzies konden makkelijk uitgroeien tot vetes.

36

37

Binnen in een huis

In het begin hadden de huizen geen ramen. Later kwamen er gaten in de muur waar dieren-blazen voor werden gespannen waar je door heen kon kijken.Het vuur was midden in de lange ruimte. Er waren geen meubelen. Aan de zijkanten was de vloer iets verhoogd. Daar zat men op en dat werd ook als opslagplaats gebruikt. ‘s Avonds werden er bedden klaar gemaakt en ‘s morgens werden ze weer opgeruimd. De huizen waren al overvol en ‘s winters werd zelfs het vee nog naar binnen gehaald.

38

39

Eten

maar ze gingen ook op zoek naar eetbaredingen. Deze man riskeert zijn leven door op een steile rotswand eieren te zoeken.Andere mannen gingen op jacht. Zowel op zee als aan land werd op dieren gejaagd. Als de buit thuis was gebracht konden de vrouwen er een lekker maaltje van maken.

Vikingen moesten aan hun eigen eten zien te komen. Zo verbouwden ze natuurlijk het land,

40

41

42

43

De kunstvoorwerpenVikingen staan bekend als ‘rauwe en onbeschaafde plunderaars’, maar ze waren juist ook heel erg bedreven in het maken van heel sierlijke sieraden en gebruiksvoorwerpen.Ze waren bijzonder goed in het smeden van metaal en het maken en versieren van zwaarden en andere ijzeren wapens. Maar ook hebben ze veel sieraden van goud en zilver gesmeden, soms ingelegd met edelstenen. Ze zijn heel fijn versierd.

Ook zijn veel voorwerpen die door archeologen zijn opgegraven, afkom-stig uit andere landen, waarmee de Vikingen hebben gehandeld. Of ze zijn bij plunderingen buitgemaakt.

44

Versieringen en houtsnijwerk

De versieringen van de Vikingen hebben vaak veel ronde en kronkelende lijnen die door elkaar lopen. Vaak ook met dieren en mensen.

Het houtsnijwerk hiernaast laat een deel van een sage zien, waarin Gunther een luit bespeelt met zijn voeten, terwijl hij op sterven ligt in een slangenkuil.

45

Het runenschrift

De Vikingen konden ook schrijven, al kon niet iedere Viking dat. Hun schrift heet het ‘runen’-schrift.Vrij alledaagse dingen werden op hout en been ‘geschreven’, maar daar is weinig van bewaard gebleven.Er zijn ook heel veel runen-stenen gevonden, waar runen in waren uitgehakt, samen met mooie versieringen. Die stenen werden vaak gemaakt voor speciale mensen of speciale gebeurtenissen.Op de volgende dia zie je meer van dat soort runen-stenen.

46

Stenen met runen-schrift

In Scandinavië kan je veel voorbeelden van runen-schrift zien. Meestal werd op hout geschreven, maar dat is allemaal verrot in de loop der tijd. Deze stenen zijn wel bewaard gebleven.

47

Rechtspraak bij de Vikingen

De Vikingen hadden niet één land met één koning en regering. Elk dorp en elke stad had zijn eigen bestuur, maar ze waren wel bijna hetzelfde. Elke vrije man en vrouw kon meebeslissen over het bestuur in de ‘thing’, een soort volksvergadering. Elk gebied had zijn eigen thing. Ze kwamen elke lente en herfst bij elkaar. Eens per jaar had je op de Lögberg (wettenheuvel) vlak bij het huidige Reykjavik op IJsland een althing: een soort thing voor alle vikingstammen. Zo’n althing was vaak een hele gebeurtenis, waarbij er nieuwtjes werden uitgewisseld en wedstrijden werden gehouden, etc.

48

49

De drakkars

De bekendste boten waarmee de Vikingen voeren, zijn de ‘drakkars’ of ‘drakenschepen’. Dat zijn lange schepen, die toch heel wendbaar waren omdat ze niet diep in het water lagen.Hierdoor konden ze ook rivieren opvaren en konden ze gemakkelijk over land worden gedragen als men langs stroomversnellingen moest.De meeste drakkars hadden 16 of 18 roeibanken aan elke kant, waar telkens twee roeiers op zaten. Ze zaten op een soort kisten, waar ze hun spullen in bewaarden.Ze hebben ook een vierkant zeil, dat aan een grote ‘ra’ (dwarsmast) hangt.

50

De drakkars 2

Drakkars waren zeilschepen, maar er zaten ook gaten in de zijkant waar ze roeispanen door heen staken. Tussen die gaten was er ruimte om schilden te bevestigen. Dat zag er niet alleen kleurrijk uit, maar het beschermde de zeelui ook tegen aanvallen met pijlen. Je ziet ook een houten afdak

Je had ook boten die op drakkars leken, maar een stuk kleiner en vooral breder waren. Die boten, zoals hiernaast, werden vooral door handelaars gebruikt om goederen in te vervoeren.

51

De drakkars en de versieringenVeel drakkars zijn mooi versierd met allerlei houtsnijwerk. Vooral de randen en de voor- en achterstevens werden versierd, Vaak ook met een soort draken-koppen, vandaar de naam ‘draken-schepen’.

52

53

54

De drakkars nu

In veel musea in Scandinavië kan je vikingspullen zien. Ook zijn er nog veel drakkars bewaard gebleven die ze weer helemaal hebben gerestau-reerd: een schitterend mooi gezicht.Veel lagen er onder water en zijn zo goed gebleven, andere boten zijn op land begraven (zie hoofdstuk begrafenissen) en zo goed gebleven.Natuurlijk zijn er ook mensen die zelf een nieuwe drakkar proberen na te bouwen, met de technieken van vroeger.

55

Begraven worden

Als Vikingen overleden, werden ze begraven op een speciale manier, zoals je hiernaast goed kan zien. Deze graven kan je vinden in de Deense plaats Lindholm. Daar zijn meer dan 200 graven.

Men begroef de dode en zette rond het graf een rijtje stenen neer in de vorm van een schip.Men geloofde namelijk dat de dood alleen maar een reis was naar het volgende leven of naar het Walhalla. Daarom had de dode vaak een schip en enkele spullen, zoals een zwaard, nodig om de reis goed te volbrengen.

56

Koninklijke begrafenissenOverleden koningen en hoofdmannen kregen een grootse begrafenis.Bij de plaats Ladby in Denemarken is een speciaal graf gevonden. Een drakkar was honderd meter het land op getrokken. De dode was in het midden neergelegd, onder een afdakje. Aan de andere kant werden maar liefst 11 paarden en een aantal honden gedood en bijgelegd. Vaak werden er ook wapens en andere voorwerpen meegegeven in het graf. Daarna werd de boot afgedekt met stevige planken en daarna bedekt met een grote grafheuvel. Op de volgende dia zie je ook zo’n graf.

57

58

59

Begrafenissen op zee

Een andere begrafenis, ook voor koningen en hoofd-mannen, was een crematie op zee.De dode werd opgebaard op het schip en dan werd het schip in brand gestoken. Daarna liet men het branden-de schip met de stroom mee-gaan, terwijl men toe stond te kijken.Je ziet hiernaast dat de dode is opgebaard met een zwaard in zijn handen. Dan geloofde men dat je in het Walhalla terecht zou komen.

60

Leif Eriksson

Leif Eriksson, ook wel Leif de Gelukkige, was de zoon van Erik de Rode (zie

dia 11). Hij was net als zijn vader ontdekkingsreiziger en volgens saga’s was hij de eerste Viking die voet op Amerikaanse bodem zette.Hij noemde het land ‘Vinland’. Sommigen zeggen dat dat ‘wijnland’ betekent, anderen zeggen ‘weideland’. Dat gebied heet nu Newfoundland, dat letterlijk ‘nieuw gevonden land’ betekent.Er zijn slechts twee voorwerpen in één vikingnederzetting gevonden. Toch is bekend dat de Vikingen daar als kolonisten hebben gewoond en zelfs hebben gehandeld met de ‘Skrælings’, de Indianen. Ze werden echter telkens door hen aangevallen en zijn daarom maar teruggegaan naar Groenland.

61

De Noormannen

In 911 na Chr. viel een Noorse Vikingprins, Rollo genaamd, het noorden van Frankrijk binnen. De Franse koning bood hen, in ruil voor vrede, een gebied in Frankrijk aan.

Dit gebied noemden zij Normandië. Dat gebied bestaat nu nog steeds en is dus vernoemd naar de Noormannen.Prins Rollo kreeg van de Franse koning zelfs de titel ‘hertog’. Hij en zijn mannen namen veel Franse gewoontes over en hadden na enige tijd veel macht in een groot gebied. Zie de volgende dia.

Eén van de afstammelingen van de Noormannen, Willem de Veroveraar, viel in 1066 vanuit Normandië met zijn leger Engeland aan en veroverde het.

62

63

Het ‘tapis de Bayeux’

In Normandië ligt de stad Bayeux. In de kerk daar hangt het eerste en langste ‘stripverhaal’ van de wereld. Het is niet getekend, maar geborduurd op een smal maar lang tapijt (‘tapis’ in het Frans). Het is een verslag van de reis van Willem de Veroveraar en hoe hij de Engelsen versloeg. Zie je dat de schepen erg op drakkars lijken?! Op de volgende dia zie je nog een fragment.

64

65

De godenDe Vikingen geloofden in vele goden en godinnen. De goden hadden allemaal hun eigen persoonlijkheid en karakter. De belangrijkste goden waren Odin (=Wodan, zie hiernaast), Thor en Freya.

Ze geloofden dat de wereld in drie stukken was verdeeld: - Asgard, waar de goden leefden- Mitgard, waar de mensen leefden- Utgard (of Jotunheim), waar de reuzen woonden.

66

Offeren aan de goden

Dit tafereel is gebaseerd op beschrijvingen van Ibn Fadlan. Hij beschrijft hoe de Vikingen in de open lucht tot hun goden baden Hier bedanken kooplui de goden voor een behouden terugkeer.

67

Heidense rituelen werden waarschijnlijk in een heilig bos of bij een bron voltrokken, bij een eenvoudig altaar van stenen. Er zijn een paar heel natuurgetrouwe dierenmaskers gevonden, die misschien werden gedragen als er werd geofferd.

68

Odin (of Wodan)

Odin was de belangrijkste god. Hij had maar één oog, het andere oog had hij verloren.Hij was de god van de oorlog en hij reed op zijn achtbenige paard Sleipnir door de hemel.Hij werd vergezeld door de twee raven Hugin en Munin (‘gedachte’ en ‘herinnering’) en door de twee wolven Freki en Geri.De twee raven vlogen de wereld rond en vertelden Odin alle nieuwtjes.

69

70

Thor, de god van de donder

Een andere belangrijke god was Thor. Hij was de god van de donder en van de vruchtbaarheid. Hij was de zoon van Odin en wordt meestal voorgesteld als op het rechter plaatje: woest rood haar, borstelige wenkbrauwen en daaronder vlammende ogen. Zijn wapen heette ‘Mjollnir’, een hamer die na de gooi altijd weer bij hem terug kwam,

als een boomerang.Hij was meestal bezig om te strijden met reuzen uit Jotunheim of tegen ander duister te vechten. Hij is de bekendste god in de Noorse mythologie. Men gaat er zelfs vanuit dat hij een tijdje belang-rijker was dan Odin.

71

72

Wodan op zijn paard Sleipnir

hbsdfbvbdfvbqakfdv

73

Freya, de godin van de liefde

Freya was de godin van de vruchtbaarheid en de liefde. Ze werd vaak aangeroepen om te helpen voor goede geboortes en overvloedige oogsten. Ze reed door de lucht op een wagen die getrokken werd door twee katten.Hier zie je een beeldje dat Freya voorstelt.

De reuzen uit Jotunheim vonden Freya erg aantrek-kelijk en probeerden steeds om haar te ontvoeren.De broer van Freya heette Freyr en hij was ook de god van de vruchtbaarheid, maar ook van vrede en geluk.

74

Het walhallaVikingen geloofden in een soort hemel: het walhalla. Ze dachten dat je daar na je dood naar toe ging. De walkuren waren dochters van Odin: mooie vrouwelijke krijgers die op het slagveld naar dode helden zochten. Krijgers die dapper waren gestorven, werdendoor hen naar het Walhalla gebracht, waar de god Odin ze verwelkomde.

Daarom was het voor vikingkrijgers belang-rijk om in de strijd te sterven. Als dat niet kon, werden krijgers vaak begraven met hun zwaard in hun handen.

75

Het christendom

In de Middeleeuwen rukte het christendom op. Steeds meer volken werden bekeerd tot het christendom. Vikinghandelaren die naar chris-telijke landen gingen, lieten zich bekeren tot christen. Dan ging de handel makkelijker. Thuis bleven ze echter trouw aan hun eigen goden en godinnen.Als een koning werd bekeerd, werd meestal het hele volk bekeerd. Soms werd het volk met geweld gedwongen.Rond het jaar 1000 waren veel Vikingen officieel christen, maar de ‘oude’ goden werden nog vaak aanbeden.Hiernaast zie je twee ‘stavkerken’, heel typerende Scandinavische kerken die helemaal van hout zijn gemaakt.

76

De christenen komen

De kerk keurde de slavenhandel af, vooral als christenen als slaaf bij heidenen terechtkwamen.

Volgens een verhaal reed er eens een bisschop langs een groep vikingslaven. Een van hen riep dat ze non was, en begon een psalm te zingen. Het kostte de bisschop zijn paard en zadel om haar vrij te kopen.

77

Mengeling van Vikingen en Christendom

Als het christendom ook in de vikingwereld groeit, zie je dat symbolen worden gemengd. Hiernaast zie je de Jellingsteen, met daarop een afbeelding van Christus, maar wel op de viking-manier. Hieronder zie je twee sieraden: een hamer van Thor en een christelijk kruisteken.

78

Het einde van de Vikingen

In het begin van de 12e eeuw kwam er langzaamaan een eind aan het viking-tijdperk. Dat gebeurde niet plotseling, zoals door een natuurramp of een ziekte als de pest.

De Vikingen verdwenen heel geleidelijk. Dat komt onder andere doordat steeds meer Vikingen christen werden. Ook de Vikingen die in nieuwe gebieden waren gaan wonen, trouwden met men-sen die er al woonden. Zo verloren ze ook hun Vikingtradities en gewoontes.

Wij moeten het nu dus maar doen met de overblijfselen van de Vikingen.

79

80

De voorstelling is afgelopen

Hopelijk vond je het een leuke en interessante voorstelling en heb je er veel van geleerd.

Als er nog iemand komt kijken naar deze voorstelling, mag je straks nog één keer klikken en dan de volgende gaan halen.

Als er geen nieuwe kinderen meer komen, druk dan op de ESC-knop linksboven op je toetsenbord. Sluit dan het programma door rechtsboven op het kruisje te klikken.