1 J. doc.docx · Web viewHR 19 maart 2010, nr. 09/02250, BNB 2010/215. Het verschil tussen beide...

ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM – NADRUK VERBODEN

Erasmus School of Economics – Bachelorscriptie

Naam: Jasper GorterStudentnummer: 323860Begeleider: Dhr. R.C. de Smit MSc

Rotterdam, 27 juli 2011

meerwegenleer versus zakelijkheidstoets

SCRIPTIE >>

COLOFON

Auteur: Jasper Gorter

Bachelor scriptieErasmus Universiteit RotterdamFiscale Economie

Begeleider: Dhr. R.C. de Smit MSc

Informatie: Jasper Gorter323860 Groot Veldsweer 1433371 CC Hardinxveld – [email protected] – 2084 5999

Datum: 27 juli 2011

Status: Definitief

© 2011 Erasmus Universiteit Rotterdam

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke ander manier dan ook, zonder voorafgaand schriftelijke toestemming van de auteur.

All rights reserved. No portion of this thesis may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means – electronic, mechanical, photocopy, recording or any other – except for brief quotations in printed reviews, without the prior written permission of the author.

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD.................................................................................................................................5

HOOFDSTUK 1 – INLEIDING.............................................................................................................6

1.1. Probleem.....................................................................................................................................6

1.2. Doel.............................................................................................................................................6

1.3. Onderzoeksvraag.........................................................................................................................7

1.4. Afbakening...................................................................................................................................8

1.5. Onderzoeksopzet.........................................................................................................................8

1.6. Toetsingskader............................................................................................................................8

HOOFDSTUK 2 – DE MEERWEGENLEER..........................................................................................10

2.1. Inleiding....................................................................................................................................10

2.2. Fraus legis..................................................................................................................................10

2.3. Ontwikkeling meerwegenleer in de jurisprudentie...................................................................112.3.1. Introductie meerwegenleer............................................................................................112.3.2. Het BOVAG-arrest...........................................................................................................122.3.3. Exit meerwegenleer na BNB 2005/169?.........................................................................142.3.4. “ Come back” van de meerwegenleer............................................................................15

2.4. Stand van zaken omtrent de meerwegenleer; nog steeds geldend recht?................................17

2.5. Reikwijdte van de meerwegenleer............................................................................................18

2.6. Conclusie...................................................................................................................................18

HOOFDSTUK 3 – DE ZAKELIJKHEIDSTOETS......................................................................................19

3.1. Inleiding....................................................................................................................................19

3.2. Beperking renteaftrek vóór 1996; de voorloper van de zakelijkheidstoets...............................193.2.1. Voorwaarden voor de toepassing van fraus legis...........................................................193.2.2. Fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage door renteaftrek.................................20

3.3. Codificatie in art. 10a in 1996 en de zakelijkheidstoets.............................................................213.3.1. Aanleiding.......................................................................................................................213.3.2. Zakelijkheidstoets van lid art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969............................22

3.3.2.1. Bewijslastverdeling..................................................................................................223.3.2.2. Het begrip zakelijkheid............................................................................................223.3.2.3. Voorbeelden van zakelijke overwegingen...............................................................23

Inhoudsopgave

3.3.2.3.1. Parlementaire geschiedenis..............................................................................233.3.2.3.2. Aandeelhoudersmotieven.................................................................................233.3.2.3.3. ‘Andere’ belastingen.........................................................................................243.3.2.3.4. Buitenlandse fiscale motieven..........................................................................25

3.3.2.4. Dubbele zakelijkheid................................................................................................253.3.2.5. In overwegende mate..............................................................................................26

3.3.3. Thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure..............................................................27

3.4. Wijziging art. 10a in 2007..........................................................................................................29

3.5. Conclusie...................................................................................................................................29

HOOFDSTUK 4 – ONZAKELIJKE OMLEIDINGEN EN DE ZAKELIJKHEIDSTOETS....................................31

4.1. Inleiding.....................................................................................................................................31

4.2. Het begrip onzakelijke omleidingen..........................................................................................314.2.1. Parlementaire geschiedenis van de ‘Wet fiscale infrastructuur’.....................................314.2.2. Parlementaire geschiedenis van de ‘Wet werken aan winst’.........................................31

4.3. Thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure.........................................................................334.3.1. De feiten.........................................................................................................................334.3.2. Oordeel Hof Arnhem......................................................................................................334.3.3. Beoordeling van de zakelijkheid van de geldlening........................................................33

4.3.3.1. Onzakelijke omleiding?............................................................................................344.3.3.2. Reële financieringsbehoefte?..................................................................................344.3.3.3. Zakelijke of fiscale overwegingen............................................................................35

4.4. Kan fraus legis nog van toepassing zijn na invoering art. 10a Wet VPB 1969?..........................364.4.1. Parlementaire geschiedenis............................................................................................374.4.2. Literatuur........................................................................................................................374.4.3. Jurisprudentie.................................................................................................................374.4.4. Voldaan aan het ‘Tatbestand’; kan fraus legis worden toegepast?................................38

4.5. Conclusie...................................................................................................................................38

HOOFDSTUK 5 – CONCLUSIE..........................................................................................................39

5.1. Inleiding.....................................................................................................................................39

5.2. Meerwegenleer versus zakelijkheidstoets.................................................................................39

LITERATUURLIJST..........................................................................................................................41

Literatuur..........................................................................................................................................41

Jurisprudentie...................................................................................................................................41

Overige stukken................................................................................................................................42

Inhoudsopgave

5

VOORWOORD

“Een goede tekst zegt wat hij je wil zeggen en brengt over wat hij zegt.” (onbekend)

In het kader van de afsluiting van de bachelor Fiscale Economie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam heb ik deze bachelorscriptie geschreven.

De voorpagina geeft het onderwerp van mijn scriptie weer. Het verkeersbord duidt op de meerwegenleer en op het maken van keuzes bij een gevaarlijk kruispunt. De rechtershamer geeft het belang van jurisprudentie en rechtszekerheid bij het onderwerp aan en het schaakbord illustreert de strijd tussen wetgever en belastingplichtige die bij het onderwerp hoort.

Het onderwerp is het onderzoeken van de verhouding tussen de meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie en de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a van de Wet op de Vennootschapsbelasting 1969. Dit onderwerp kwam naar voren tijdens een hoorcollege en liet onbeantwoorde vragen bij me achter. Dit maakte me nieuwsgierig, wat uiteindelijk leidde tot de scriptie die voor u ligt.

Ik kan terugkijken op een leerzame tijd. Mijn dank gaat uit naar mijn begeleider, dhr. de Smit. Door zijn ruime kennis over dit onderwerp plaatste hij positieve en kritische noten tijdens het schrijven van dit onderzoek. Daarnaast gaat mijn dank uit naar mijn lieve vriendin Wilma die mij hielp met de opmaak.

Rotterdam, juli 2011.

Jasper Gorter

Voorwoord

6

HOOFDSTUK 1 – INLEIDING

1.1. Probleem

Uitholling van de belastinggrondslag door middel van renteaftrek is een fenomeen in de vennootschapsbelasting. De afgelopen decennia is getracht deze winstdrainage aan banden te

leggen. Winstdrainage kan onder meer plaatsvinden door binnen groepsverband (op kunstmatige wijze) renteaftrek te creëren bij hoogbelaste (concern)vennootschappen en de rentebaten toe te

laten komen aan laagbelaste concernvennootschappen, teneinde een belastingvoordeel te genereren. De wetgever heeft hiertegen per 26 december 1996 art. 10a Wet op de

Vennootschapsbelasting 1969 (hierna: Wet VPB 1969) in het leven geroepen. Dit wetsartikel beoogt aftrek van rente uit te sluiten in een aantal omschreven situaties.

Echter, lid 3 van art. 10a Wet VPB 1969 biedt een tegenbewijsmogelijkheid voor de belasting-plichtige. Conform onderdeel a wordt aftrek van rente wel toegestaan indien de belastingplichtige

aannemelijk maakt dat aan de schuld en de daarmee verband houdende rechtshandeling in overwegende mate zakelijke overwegingen ten grondslag liggen. Dit wordt wel de (dubbele)

zakelijkheidstoets genoemd.

De winstdrainage werd echter sinds het eind van de jaren tachtig1 – al voor de invoering van art. 10a Wet VPB 1969 – door de fiscus bestreden met fraus legis, om zodoende naleving van de strekking

van de regelgeving te waarborgen. In de jaren negentig van de vorige eeuw heeft dat geleid tot de ontwikkeling van de meerwegenleer, onderdeel van het leerstuk van fraus legis. Kort gezegd houdt

de meerwegenleer in dat binnen een samenstel van rechtshandelingen, gericht op het verwezenlijken van zakelijke doeleinden, zich ook rechtshandelingen kunnen bevinden die onnodig

zijn met betrekking tot het bereiken van het doel en die hoofdzakelijk gericht kunnen zijn op het ontwijken van belasting. Dit is door de Hoge Raad in een rechtsregel in het zogenoemde BOVAG-

arrest neergelegd.2

Vervolgens komt de hiervoor beschreven meerwegenleer onder druk te staan in daarna door de

Hoge Raad gewezen arresten, in het bijzonder in BNB 2005/169.3 Er werd aan getwijfeld of de meerwegenleer na deze arresten nog geldend nationaal recht is.4

1.2. Doel

Getracht wordt in dit onderzoek – onder meer aan de hand van de onderstaande aanhangige procedures – de interactie te onderzoeken tussen de meerwegenleer en de zakelijkheidstoets van

art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969.

1 HR 26 april 1989, nr. 24 446, BNB 1989/217.2 HR 6 september 1995, nr. 29 927, BNB 1996/4.3 HR 17 december 2004, nr. 39 080, BNB 2005/169.4 Zie de noot onder dit arrest in V-N 2005/2.16.

Hoofdstuk 1 - Inleiding

7

Het onderzoek spitst zich derhalve op deze vraag toe en ik tracht hierbij op basis van de wettekst, de parlementaire geschiedenis, de wetsystematiek en aan de hand van voorgaande jurisprudentie –

rechtsvergelijkend – een antwoord te vinden.Dat over de verhouding tussen de meerwegenleer uit de jurisprudentie en de zakelijkheidstoets

daadwerkelijk discussie bestaat blijkt uit een publicatie hierover van De Vries.5 Hij beargumenteert, kennelijk in tegenstelling tot de fiscus, dat de meerwegenleer niet relevant is bij de beoordeling van

onzakelijke omleidingen in het kader van de zakelijkheidstoets.

Het feit dat twee procedures momenteel aanhangig zijn bij de Hoge Raad laat de relevantie van dit onderwerp zien. Op deze twee procedures zal in deze scriptie worden ingegaan. De eerste procedure

hiervan heeft betrekking op een uitspraak van Hof Arnhem. Dit Hof heeft op 1 december 2009 beslist dat bij een externe acquisitie, gefinancierd met een op concernniveau externe lening, per definitie

art. 10a Wet VPB 1969 niet van toepassing is.6 Hof Arnhem is hierbij voorbij gegaan aan de meerwegenleer, die in casu wellicht wel van toepassing is vanwege een zogeheten onzakelijke

omleiding van de financiering via een Ierse vennootschap. De tweede procedure die momenteel aanhangig is bij de Hoge Raad betreft een uitspraak van Hof

Amsterdam die eveneens betrekking heeft op art. 10a Wet VPB 1969 en de zakelijkheidstoets.7 Ook hierbij speelt de meerwegenleer een rol in het geheel.

Hierbij is het opvallend dat Hof Arnhem voorbij lijkt te gaan aan de omweg van de financiering, terwijl Hof Amsterdam wel de voorwaarden voor de toepassing van de meerwegenleer (stringent)

lijkt te gebruiken voor de uitleg van de zakelijkheidstoets.

1.3. Onderzoeksvraag

Hoe verhoudt de meerwegenleer, zoals ontwikkeld in de fraus legis-jurisprudentie, zich met de (dubbele) zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969?

Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden ga ik in op een aantal deelvragen:

1. Wat houdt de meerwegenleer uit de jurisprudentie in en is de meerwegenleer nog steeds geldend recht?

2. Wat houdt de dubbele zakelijkheidstoets zoals opgenomen in art. 10a Wet VPB 1969 in? Wanneer is volgens de wetsgeschiedenis en jurisprudentie sprake van ‘zakelijkheid’ in de zin

van art. 10a Wet VPB 1969?3. Hoe moet worden omgegaan met zogenoemde ‘onzakelijke omleidingen’ onder de

zakelijkheidstoets? Is de meerwegenleer van toepassing bij de uitleg van (de ‘onzakelijke omleidingen’ bij) de zakelijkheidstoets?

Het begrip fraus legis-jurisprudentie staat voor alle jurisprudentie die is ontwikkeld in het kader van de toepassing van de fraus legis-doctrine. Het rechtsmiddel fraus legis is één van de middelen – zo 5 R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114. 6 Hof Arnhem 1 december 2009, nr. 08/00618 en 08/00619, V-N 2010/6.26.7 Hof Amsterdam 6 januari 2011, nr. P08/01047, V-N 2011/14.13.


8

niet het uiterste middel8 – dat door de rechter kan worden gebruikt om naleving van doel en strekking van de wet te waarborgen.

1.4. Afbakening

Bij de behandeling van de meerwegenleer uit de jurisprudentie beperk ik mij niet tot de vennootschapsbelasting. Voor zover nodig, behandel ik ook de relevante arresten met betrekking tot

andere belastingen om de eerste deelvraag over de meerwegenleer te beantwoorden.

In dit onderzoek beperk ik mij verder tot de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 en haar interactie met de meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie en wordt in

beginsel voorbijgegaan aan de (uitleg van de) besmette rechtshandelingen van art. 10a, lid 1, Wet VPB 1969. Tevens wordt de tweede tegenbewijsmogelijkheid – de zogenoemde compenserende

heffingstoets – van art. 10a, lid 3, onderdeel b, Wet VPB 1969 niet behandeld in dit onderzoek, net zomin als de vraag wanneer sprake is van verbonden lichamen en personen in de zin van art. 10a, lid

4, Wet VPB 1969.

1.5.OnderzoeksopzetIn het tweede hoofdstuk behandel ik de eerste deelvraag over de meerwegenleer. De opbouw van

mijn scriptie verloopt hierbij vanuit het brede perspectief van de meerwegenleer – waarbij ik inga op fraus legis in het algemeen en tevens alle relevante arresten die zijn gewezen met betrekking tot de

meerwegenleer bespreek – naar het smallere perspectief van hoofdstuk drie over de fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage en daaruit volgend de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3,

onderdeel a, Wet VPB 1969. Waarna ik vervolg met hoofdstuk vier, waarin ik eerst een specifiek onderdeel behandel met betrekking tot de zakelijkheidstoets, namelijk het begrip ‘onzakelijke

omleidingen’ en vervolgens afsluit met de rechtsvergelijking tussen de meerwegenleer en de zakelijkheidstoets.

Ten slotte beantwoord ik in de conclusie de onderzoeksvraag aan de hand van onderstaand toetsingskader.

1.6. Toetsingskader

Hoe de meerwegenleer uit de jurisprudentie van de Hoge Raad zich verhoudt met de

zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 wordt getoetst aan de hand van de jurisprudentie van de Hoge Raad waarbij de meerwegenleer aan de orde is gekomen ten opzichte

van doel en strekking van de zakelijkheidstoets. Hierbij beargumenteer ik of en in hoeverre uit deze jurisprudentie blijkt dat er voldoende aanleiding is om te concluderen dat de meerwegenleer van

8 A-G Mok betitelt fraus legis in zijn conclusie bij HR 22 juli 1982, nr. 20 651, BNB 1982/242 als een ultimum remedium. Zie ook paragraaf 3.2.


9

toepassing kan zijn bij de uitleg van de zakelijkheidstoets. Hierbij zoek ik over de zakelijkheidstoets eveneens aanknopingspunten in uitspraken van (lagere) rechtscolleges.

De toetsing vindt – rechtsvergelijkend – plaats aan de hand van een tweetal punten. Ten eerste of de

wettekst en doel en strekking van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 de toepassing van de meerwegenleer rechtvaardigen, waarbij nadrukkelijk wordt gekeken naar de parlementaire

geschiedenis van de zakelijkheidstoets. Ten tweede ga ik na of er situaties denkbaar zijn waarbij aan de voorwaarden voor toepassing van de meerwegenleer wordt voldaan, ook buiten de toepassing

van de zakelijkheidstoets om.


10

HOOFDSTUK 2 – DE MEERWEGENLEER

2.1. Inleiding

Zoals in paragraaf 1.1. wordt aangegeven, werd winstdrainage in de vennootschapsbelasting vóór

1996 door de fiscus bestreden met behulp van het rechtsmiddel fraus legis. De meerwegenleer is ontwikkeld tijdens de toepassing van fraus legis door de fiscale rechterlijke macht. De

meerwegenleer beperkt zich echter niet tot de vennootschapsbelasting. Derhalve zullen ook fraus legis-arresten van de Hoge Raad worden behandeld die zijn gewezen met betrekking tot de

kapitaalsbelasting.Allereerst ga ik kort in op het leerstuk van fraus legis, hierbij zullen onder meer de voorwaarden voor

toepassing van fraus legis aan de orde komen. Vervolgens behandel ik de jurisprudentie met betrekking tot de meerwegenleer in chronologische volgorde. Daarna bespreek ik de huidige stand

van zaken omtrent de meerwegenleer, gevolgd door de reikwijdte van de meerwegenleer. Ik sluit af met een korte conclusie.

2.2. Fraus legis

Omdat de meerwegenleer is ontwikkeld binnen de fraus legis-jurisprudentie ga ik kort in op het leerstuk van fraus legis. Fraus legis is één van de rechtsmiddelen die de fiscale rechterlijke macht ter

beschikking staan om naleving van doel en strekking van de wet te garanderen en werd voor het eerst toegepast in 1926.9 Het rechtsmiddel richtige heffing werd voor hetzelfde doel gebruikt.10

Om fraus legis te kunnen toepassen, moet aan twee voorwaarden zijn voldaan, het motiefvereiste en

het normvereiste. Volgens Heithuis is aan het motiefvereiste voldaan als voor de belastingplichtige het bereiken van belastingbesparing de enige dan wel doorslaggevende beweegreden is geweest

voor (het samenstel van) de rechtshandelingen en aan het normvereiste is voldaan als doel en strekking van de wet zouden worden miskend indien de door de belastingplichtige voorgestane

wetstoepassing zou worden gevolgd.11

Advocaat-Generaal (hierna A-G) Overgaauw benoemt in zijn conclusie bij BNB 2005/169 de rol van de wetgever met betrekking tot de toepassing van fraus legis. De wetgever wordt geacht aandacht te

hebben besteed aan ontgaansmogelijkheden tijdens de parlementaire behandeling. Indien een

9 Fraus legis werd voor het eerst toegepast bij het ‘driedagenarrest’, HR 26 mei 1926, NJ 1926, 723. Zie ook R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114. 10 Een beroep op richtige heffing, gebaseerd op art. 31 van de Algemene wet inzake Rijksbelastingen, bewerkstelligde dat geen rekening werd gehouden met rechtshandelingen die door fiscale motieven waren ingegeven en de heffing van directe belastingen en inkomstenbelasting onmogelijk maakten. Tegenwoordig wordt richtige heffing niet meer toegepast, hoewel het genoemde art. 31 nog niet is vervallen.11 E.J.W. Heithuis, ‘Winstdrainage externe acquisities en de ‘verschillende wegen’-leer’, WFR 1996/573.

Hoofdstuk 2 – De meerwegenleer

11

ontgaansmogelijkheid ten tijde van de parlementaire behandeling is geaccepteerd, kan deze geen strijd met doel en strekking van de wet opleveren. In paragraaf 4.4. bespreek ik de vraag of fraus legis nog van toepassing kan op zijn op situaties van winstdrainage door middel van renteaftrek na invoering van de zakelijkheidstoets van art. 10a Wet VPB 1969.

Van belang is volgens A-G Overgaauw dat ‘de binding aan de wettekst met zich meebrengt dat de ingang steeds dient te zijn gelegen bij doel en strekking van de concrete wettelijke bepalingen waarvan toepassing wordt overwogen.’A-G Mok betitelt fraus legis in zijn conclusie bij BNB 1982/24212 zelfs als een ultimum remedium en

dat van belang is dat het gaat om een bijzonder krachtig middel ten behoeve van de fiscus, dat is bedoeld om in uitzonderlijke, althans uitzonderlijk zwaarwegende, gevallen te worden gehanteerd.

2.3. Ontwikkeling meerwegenleer in de jurisprudentie

2.3.1. Introductie meerwegenleer

Tot BNB 1990/29313 was de algemene overtuiging dat de te kiezen weg vrij stond als een zakelijk

einddoel werd bereikt, ook als dit de fiscaal voordeligste weg was. 14 Toen BNB 1990/293 werd gewezen veranderde dat. In casu was sprake van een zogeheten kasgeldconstructie, waarmee werd

bereikt dat de overdracht van 40% van de aandelen die de vader van belanghebbende hield in een houdstermaatschappij aan belanghebbende, die de overige 60% van de aandelen al in handen had,

buiten het bereik van art. 24 Wet IB 1964 vielen. Door de constructie verviel de progressieve inkomstenbelastingclaim die op de aandelen rustte.

De Hoge Raad overwoog echter in rechtsoverweging (hierna r.o.) 4.7 dat aan belanghebbende en zijn vader klaarblijkelijk verschillende wegen opstonden om het terugtreden van de vader van

belanghebbende te regelen en tot een volledige afwikkeling van hun zaken te geraken en dat dit open laat dat bij het maken van de keuze tussen de onderscheidene mogelijkheden, gelet op de

verschillende daaraan verbonden fiscale gevolgen, het ontgaan van belasting over inkomsten uit vermogen – voor zover belanghebbende betreft – de doorslaggevende beweegreden is geweest. Aan

het motiefvereiste werd derhalve voldaan. Conform de overweging van de Hoge Raad in r.o. 4.6 werd ook aan het normvereiste voldaan, omdat

volgens de Hoge Raad het door de kasgeldconstructie bereikte einddoel zo dicht de situatie benaderde waarbij de inkomstenbelastingclaim wel zou zijn blijven bestaan dat doel en strekking van

de wet15 zouden worden miskend indien de kasgeldconstructie niet op dezelfde wijze werd beoordeeld als wanneer sprake was van de genoemde situatie.

Hiermee introduceerde de Hoge Raad de zogenoemde meerwegenleer. De conclusie die uit BNB 1990/293 kan worden getrokken is dat ook wanneer een samenstel van rechtshandelingen in zijn

12 HR 22 juli 1982, nr. 20 651, BNB 1982/242.13 HR 11 juli 1990, nr. 26 306, BNB 1990/293.14 Zie hiervoor o.a. O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 41. Marres verwijst hierbij naar HR 13 juli 1994, nr. 29 673, BNB 1994/269 en naar HR 27 november 1996, nr. 31 618, BNB 1997/98.15 In casu ging het om miskenning van doel en strekking van art. 21 Wet Inkomstenbelasting 1964.


12

geheel bezien zakelijk gemotiveerd kan zijn, de toepassing van fraus legis niet is uitgesloten. Marres geeft aan dat weliswaar de fiscaal gunstigste weg mag worden gekozen door belastingplichtigen,

maar dat de meerwegenleer, ontwikkeld in de fraus legis jurisprudentie, er toe dient om excessen daarin tegen te gaan.16 Het is een ultimum remedium. De gekozen weg om het zakelijke einddoel te

bereiken mag niet in strijd zijn met doel en strekking van de wet, zo leidt De Vries af uit r.o. 3.5 van BNB 1994/87.17 Uit dit arrest werd echter nog niet duidelijk wat de criteria waren om de gekozen weg

te toetsen aan strijdigheid met doel en strekking van de wet. Deze duidelijkheid werd door de Hoge Raad verstrekt in BNB 1996/4, het zogenoemde BOVAG-arrest.

2.3.2. Het BOVAG-arrest

In het BOVAG-arrest heeft de Hoge Raad meer duidelijkheid gegeven over de meerwegenleer. In casu was sprake van een subjectief niet aan de vennootschapsbelasting onderworpen vereniging, welke in

het kader van een herstructurering een houdstermaatschappij oprichtte en het aandelenkapitaal van de houdstermaatschappij volstortte met de aandelen in een dochtermaatschappij. Hierbij vond

echter eveneens een gedeeltelijke schuldigerkenning plaats, waardoor de hiermee samenhangende rentebaten toekwamen aan de subjectief niet aan de vennootschapsbelasting onderworpen

vereniging. De rentelasten daarentegen verminderden de belastbare winst van de na de herstructurering aangegane fiscale eenheid tussen de nieuw opgerichte houdstermaatschappij en

haar dochtermaatschappijen.

Het Gerechtshof Arnhem had feitelijk vastgesteld dat het einddoel, dat wil zeggen datgene dat met de herstructurering bereikt werd, zakelijk was, maar weigerde op grond van de meerwegenleer de

renteaftrek bij de houdstermaatschappij. Het Hof stelde daarbij vast dat de schuldigerkenning geen wijzigingen had gebracht in de feitelijke machtsverhoudingen, dat het aangaan van de rentedragende

schuld niet samenhing met het aantrekken van middelen tot financiering van de door de houdstermaatschappij uitgeoefende onderneming en dat het creëren van de schuldverhouding in

geen enkele mate bijdroeg aan de bereiken van de doelstellingen binnen de herstructurering.

In cassatie verwierp de Hoge Raad het beroep van de belastingplichtige. Ze oordeelde in r.o. 4.3 dat het de belastingplichtige in beginsel vrijstond de fiscaal meest gunstige weg te kiezen teneinde de

zakelijke doelstellingen te behalen. De Hoge Raad zag het gebruik van deze vrijheid in casu echter als misbruik, want in r.o. 4.5 stelde ze zich op het standpunt dat de gecreëerde schuldverhouding in

geen enkele mate kon bijdragen aan het behalen van het zakelijke doel en dat belanghebbende derhalve had gehandeld in strijd met doel en strekking van de Wet VPB 1969. Inzake de

meerwegenleer oordeelde de Hoge Raad in r.o. 3.2.4 het volgende:

16 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 41.17 R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114.


13

'De omstandigheid dat een samenstel van rechtshandelingen, in zijn geheel bezien, strekt ter verwezenlijking van zakelijk gefundeerde doeleinden, sluit niet uit dat daarin rechtshande-lingen zijn begrepen die voor het bereiken van die doeleinden niet noodzakelijk zijn en die - indien zij voor de heffing van de vennootschapsbelasting zouden worden aanvaard - zouden leiden tot een willekeurige en voortdurende verijdeling van deze heffing.'

Uit deze centrale overweging van de Hoge Raad kunnen twee voorwaarden voor de toepassing van de meerwegenleer worden afgeleid, welke door Heithuis als volgt zijn weergegeven:18

1) is de rechtshandeling niet noodzakelijk om het beoogde eindresultaat te bereiken, en/of2) leidt de rechtshandeling tot een willekeurige en voortdurende verijdeling van

belastingheffing?De eerste voorwaarde, ook wel het ‘noodzakelijkheidscriterium’ genoemd, werd in de literatuur,

mijns inziens terecht, als streng beschouwd, omdat dit criterium afbreuk doet aan de keuzevrijheid en beoordelingsruimte van belastingplichtigen om in beginsel de fiscaal meest gunstige weg te

mogen kiezen. De Hoge Raad lijkt hier zelfs maar één wijze van financiering toe te staan. Heithuis is derhalve van mening dat het tweede criterium doorslaggevend is geweest. Als vaststaat

dat de rechtshandeling niet noodzakelijk is, zal eerst moeten worden beoordeeld of sprake is van een willekeurige en voortdurende verijdeling van belastingheffing voor fraus legis kan worden toegepast.

Onder een willekeurige verijdeling van belastingheffing versta ik een verijdeling van belastingheffing die naar willekeur van belastingplichtigen is, dat wil zeggen, wanneer, waar en hoe het de

belastingplichtige uitkomt. Tevens houdt dit in dat de verijdelende constructie naar willekeur kan worden herhaald. Een voortdurende verijdeling van belastingheffing vindt plaats als de verijdeling

niet eenmalig is, maar voortduurt, zoals bij winstdrainage door renteaftrek het geval is. Immers, de erosie van de belastinggrondslag vindt dan voortdurend plaats. Indien de heffing van een

tijdstipbelasting, zoals de inmiddels afgeschafte kapitaalsbelasting, wordt gefrustreerd, kan dit worden gelijkgesteld met de voortdurende verijdeling van belastingheffing.19

Ik kan mij in de mening van Heithuis vinden, omdat anders de keuzevrijheid van belastingplichtigen ernstig beknot zou worden en dit zou, om met annotator Hoogendoorn te spreken, tekort doen aan

de maatschappelijke werkelijkheid.20

Met BNB 1996/4 is de meerwegenleer voor renteaftrek in concernverband door de Hoge Raad derhalve nader ingevuld. Ook wanneer het einddoel zakelijk is, kan toepassing van fraus legis plaatsvinden indien de gekozen weg leidt tot willekeurige en voordurende verijdeling van belastingheffing. Als de gekozen weg echter noodzakelijk is om de zakelijke doelstelling te bereiken

of niet tot willekeurige en voortdurende verijdeling van belastingheffing leidt, kan toepassing van fraus legis niet plaatsvinden.

18 E.J.W. Heithuis, ‘Winstdrainage externe acquisities en de ‘verschillende wegen’-leer’, WFR 1996/573.19 Zie hiervoor R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114.20 Zie hiervoor o.a. de noot van annotator Hoogendoorn bij HR 23 augustus 1995, nr. 29 521, BNB 1996/3 en E.J.W. Heithuis, ‘Winstdrainage externe acquisities en de ‘verschillende wegen’-leer, WFR 1996/573.


14

2.3.3. Exit meerwegenleer na BNB 2005/169?

In BNB 2000/11121 weigerde de Hoge Raad echter de meerwegenleer toe te passen, hoewel A-G Van den Berge daartoe concludeerde. In casu was sprake van een belanghebbende, welke zijn aandelen

in zijn werkmaatschappij wenste over te dragen aan een nieuw op te richten houdstermaatschappij en daarmee het vermogen dat kon worden aangesproken vanwege zijn aansprakelijkheid te

beperken door dividenduitkeringen te verrichten vanuit de werkmaatschappij naar de op te richten houdstermaatschappij. Hij wenste daarbij toegang te verkrijgen tot de aandelenfusiefaciliteit.

Het zakelijke einddoel – in casu het beperken van het vermogen dat kon worden aangesproken door

zijn aansprakelijkheid – had echter ook bereikt kunnen worden door vanuit de werkmaatschappij dividenduitkeringen te verrichten aan belanghebbende. De gevolgde route voorkwam echter de

aanmerkelijkbelangheffing over de dividenden vanwege de deelnemingsvrijstelling. De aandelenfusiefaciliteit zou derhalve uitstel van aanmerkelijkbelangheffing bij belanghebbende

bewerkstelligen.

Hof ’s-Gravenhage oordeelde echter dat de belanghebbende met de aandelenfusiefaciliteit juist uitstel van belastingheffing heeft beoogd en ging voorbij aan het feit dat de belanghebbende het

zakelijke einddoel ook op andere wijzen had kunnen bereiken. De Hoge Raad volgde dit oordeel in r.o. 3.4, met de woorden: ‘dit oordeel is niet onbegrijpelijk’. Ze schaarde zich derhalve volledig achter

het oordeel van Hof ’s-Gravenhage.

In de literatuur is vervolgens beargumenteerd dat BNB 2005/16922 de meerwegenleer een gevoelige slag toebracht.23 In casu was sprake van een externe acquisitie door belanghebbende, welke

grotendeels werd gefinancierd door een interne geldlening van de tophoudstermaatschappij van het concern, gevestigd in Ierland. Deze maatschappij bracht geen rente in rekening aan belanghebbende

en hoefde vanwege het in Ierland gehanteerde kasstelsel ook geen fictieve rentebaten in haar winstberekening op te nemen. Belanghebbende bracht de met de interne geldlening

corresponderende fictieve rentelast – op grond van het Zweedse grootmoedersarrest24 – echter wel in mindering op haar belastbare winst. Deze renteaftrek werd door de inspecteur geweigerd met een

beroep op fraus legis.

In beroep richtte Hof Arnhem zich op de vraag of verijdeling van vennootschapsbelasting de doorslaggevende reden is geweest voor het creëren van de interne schuldverhouding. Het Hof stelde

vast dat voor belanghebbende meerdere wegen opstonden, maar concludeerde dat de gekozen weg, afgezien de van fiscale voordelen, voor belanghebbende de voorkeur verdiende boven andere

wegen.In cassatie ging de Hoge Raad een stap verder en gaf dit in r.o. 3.2 als volgt weer:21 HR 1 december 1999, nr. 32 217, BNB 2000/111.22 HR 17 december 2004, nr. 39 080, BNB 2005/169.23 R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114.24 HR 31 mei 1978, nr. 18 230, BNB 1978/252.


15

‘Indien, zoals in het onderhavige geval, een concern door middel van een Nederlandse(holding-)vennootschap van derden de aandelen in een vennootschap overneemt en die (holding-)vennootschap ter financiering daarvan een schuld aangaat, is het zakelijk karakter van die schuld gegeven, ook indien dit een renteloze schuld is aan een andere concernvennootschap. Noch de omstandigheid dat het concern waartoe belanghebbende behoort voor de uit de onderhavige verwerving voortvloeiende financieringsbehoefte kon kiezen voor het daartoe aanwenden of aantrekken van eigen vermogen, zodat financiering met vreemd vermogen in die zin niet noodzakelijk was, noch de omstandigheid dat de fictieve rente in Ierland bij X-2 Plc niet als zodanig in de heffing is betrokken, wettigt elk op zichzelf of in combinatie de gevolgtrekking dat met de keuze welke in het onderhavige geval is gemaakt, is gehandeld in strijd met doel en strekking van de wet.’

Annotator Van der Geld vermeldde in zijn noot bij BNB 2005/169 dat Hof Arnhem een aparte

zakelijkheidstoets hanteert voor de afzonderlijke financieringsbeslissing, maar dat de Hoge Raad hier zeer duidelijk afstand van doet, indien het einddoel zakelijk is. In casu was dat zo.

In een situatie als deze, waarbij sprake is van een zakelijke externe acquisitie, is de meerwegenleer derhalve van geen belang, waarna de vraag rijst of de meerwegenleer nog van toepassing is op een

situatie zoals van BNB 1996/4, waarbij in casu sprake was van een interne verhanging.25 Op deze vraag ga ik in paragraaf 2.5. in.

2.3.4. “ Come back” van de meerwegenleer

De meerwegenleer werd door BNB 2009/2926 nieuw leven ingeblazen.27 In casu was per saldo sprake

van de overdracht van de aandelen in belanghebbende door haar houdstermaatschappij aan een nieuw opgerichte houdstermaatschappij, beide gevestigd in Nederland. De overdracht vond echter

plaats door middel van een gekunstelde constructie, een zogeheten ‘invliegconstructie’.28 De reden hiervan was dat heffing van belasting over vermogenswinst bij de grootmoeder van belanghebbende

in Frankrijk voorkomen kon worden. Vanwege de gekunstelde constructie werd in Nederland echter kapitaalsbelasting verschuldigd, wat belanghebbende trachtte te voorkomen door een beroep te

doen op de bedrijfsfusievrijstelling.

Hof ’s-Gravenhage maakte hier echter korte metten mee. Uit r.o. 6.4 blijkt dat het gerechtshof de ‘invliegconstructie’ beoordeelt als één die in zeer korte tijdspanne is uitgevoerd en in werkelijkheid

25 Zie de aantekening in V-N 2005/2.16 bij onderhavig arrest.26 HR 17 oktober 2008, nr. 42 954, BNB 2009/29.27 R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114.28 Een voorbeeld van een invliegconstructie is ontleend aan het Besluit van 5 april 2001, V-N 2001/22.22. Dit betreft een zogeheten ‘invliegconstructie van bovenaf’, waarbij een moedermaatschappij kapitaal wenst in te brengen in een dochtermaatschappij, een B.V. en tevens de heffing van – de inmiddels afgeschafte – kapitaalsbelasting wenst te voorkomen. Hierbij richt de moedermaatschappij een vennootschap (tussenholding) op en stort kapitaal in deze tussenholding ter grootte van het bedrag waarmee zij de B.V. wil kapitaliseren. De tussenholding stort vervolgens haar gehele vermogen in de B.V. tegen uitreiking van aandelen B.V. of bij wijze van informele kapitaalstorting.


16

elke betekenis mist en als doel had om op kunstmatige wijze toegang tot de bedrijfsfusievrijstelling te verkrijgen. Het oordeelde op basis van BNB 2004/16129 dat de toegang niet kan worden verkregen,

omdat het niet in de bedoeling van de wetgever kan hebben gelegen de bedrijfsfusievrijstelling te verlenen als op een kunstmatige wijze aan de voorwaarden wordt voldaan. Het voegde hier in r.o.

6.5 aan toe dat een belastingplichtige weliswaar vrij is in zijn keuze van de weg waarlangs hij de - in casu zakelijke - doelstelling wenst te bereiken, maar dat deze keuzevrijheid niet mag leiden tot een

uiteindelijk gekozen route die in doorslaggevende mate is ingegeven door belastingverijdelings-motieven.

De Hoge Raad kon zich vinden in het oordeel van gerechtshof ’s-Gravenhage en wenste niet mee te

werken aan de poging van de belanghebbende om de heffing van kapitaalsbelasting door middel van het opzetten van een ‘invliegconstructie’ te voorkomen.

BNB 2009/29 kreeg zijn vervolg in BNB 2009/12330. Ook hierbij was sprake van een zogenoemde

‘invliegconstructie’, waarvan feitelijk was vastgesteld dat het voorkomen van kapitaalsbelasting de enige reden was. De Hoge Raad oordeelde daarover in r.o. 3.3 en r.o. 3.4 als volgt:

‘Het Hof heeft overwogen dat een belastingplichtige in beginsel vrij is, ter bereiking van een op zichzelf reëel en zakelijk doel, een weg te bewandelen die voor hem fiscaal het minst belastend is. De grens van die vrijheid wordt echter overschreden indien, met het oogmerk van belastingverijdeling, een weg wordt gekozen die als kunstmatig en van elk reëel belang ontbloot moet worden aangemerkt en die ertoe leidt dat gehandeld wordt in strijd met doel en strekking van de wet, ook al brengen deze handelingen naar de letter van de wet toepassing van de vrijstelling mee. Het Hof heeft op goede gronden een juiste beslissing gegeven. De middelen falen derhalve.

In BNB 2008/24531, waarbij in casu sprake was van een belanghebbende welke toegang verzocht tot

de bedrijfsfusiefaciliteit van art. 14 Wet VPB 1969 en daarmee wenste een zakelijk einddoel te bereiken. De route naar het zakelijke einddoel – in casu de bedrijfsfusie – was echter ingegeven door

de wens om de heffing van overdrachtsbelasting te voorkomen en de heffing van vennootschapsbelasting uit te stellen, aldus Hof ’s-Gravenhage.

De Hoge Raad overwoog in r.o. 4.3.3 dat de handelingen weliswaar berustten op zakelijke overwegingen, maar dat ‘de voor het realiseren van dit zakelijke doel gekozen omweg (…) niet door zakelijke overwegingen was ingegeven’.

29 HR 14 november 2003, nr. 37 503, BNB 2004/161.30 HR 13 maart 2009, nr. 43 946, BNB 2009/123.31 HR 11 juli 2008, nr. 43 144, BNB 2008/245, V-N 2011/11.13.


17

Omdat de Nederlandse wetgever heeft besloten dat de nationale bedrijfsfusiefaciliteit in overeenstemming behoort te zijn met de fusierichtlijn 90/434/EEG van 23 juli 199032 stelde de Hoge

Raad een prejudiciële vraag aan het HvJ EG, welke als volgt luidde:33

‘Moet artikel 11, lid 1, sub a, van richtlijn nr. 90/434/EEG [...] zo worden uitgelegd dat de faciliteiten van die richtlijn kunnen worden geweigerd aan de belastingplichtige ingeval een samenstel van rechtshandelingen erop is gericht de heffing te voorkomen van een andere belasting dan de belastingen waarop de in die richtlijn opgenomen faciliteiten betrekking hebben?’

In het arrest Zwijnenburg34 verklaarde het HvJ EG voor recht dat de bedrijfsfusiefaciliteit niet kan worden geweigerd als het voorkomen van een heffing van een andere belasting – in casu

overdrachtsbelasting – daarvan de reden is. A-G Wattel verzocht in zijn conclusie bij V-N 2011/11.1335 om nader onderzoek of de

overdrachtsbelasting op basis van fraus legis had kunnen worden geheven, ook al vond de bedrijfsfusiefaciliteit wel toepassing, omdat het kiezen van de omweg zijns inziens slechts werd

veroorzaakt door het voorkomen van de heffing van overdrachtsbelasting en het uitstellen van de heffing van vennootschapsbelasting.

De Hoge Raad stelde echter in r.o. 2.3 vast dat het zakelijke einddoel ook langs een andere weg bereikt had kunnen worden, waarbij eveneens uitstel van de heffing van vennootschapsbelasting was

bewerkstelligd. Vervolgens vernietigde de Hoge Raad het oordeel van Hof ‘s-Gravenhage en verwees de zaak door naar Gerechtshof Amsterdam.

2.4. Stand van zaken omtrent de meerwegenleer; nog steeds geldend recht?

De meerwegenleer werd met BNB 2005/169 een gevoelige slag toegebracht, waardoor soms wel

werd gesuggereerd dat de Hoge Raad de meerwegenleer wellicht zelfs helemaal de rug had toegekeerd. Na BNB 2009/29 en BNB 2009/123 kan met recht worden gesteld dat de meerwegenleer

nog steeds geldend recht is.36 Dit leid ik met name af uit de bewoordingen welke Hof Arnhem gebruikte in laatstgenoemd arrest. De Hoge Raad heeft zich naadloos aangesloten bij het oordeel van

het Hof en haar motivatie van dit oordeel.Echter, de Hoge Raad past de meerwegenleer met grote voorzichtigheid toe, dit blijkt mijns inziens

onder meer uit V-N 2011/11.13, maar ze is nog steeds bereid haar toe te passen om excessen tegen te gaan. Dit brengt me bij de vraag wat heden ten dage de reikwijdte van de meerwegenleer is.

32 Zie de aantekening van annotator J.A.G. van der Geld bij onderhavig arrest.33 HvJ EG 20 mei 2010, zaak C-352/08 (Zwijnenburg), BNB 2010/257.34 HvJ EG 20 mei 2010, zaak C-352/08 (Zwijnenburg), BNB 2010/257.35 HR 11 februari 2011, nr. 43 144 bis, V-N 2011/11.13.36 Zie hiervoor onder meer R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114 en H.J.M. Nieuwenhuizen, Rechtsvinding en Fiscaliteit, Deventer: Kluwer 2010, p. 29.


18

2.5. Reikwijdte van de meerwegenleer

Door de Hoge Raad zijn in het BOVAG-arrest, BNB 1996/4, twee voorwaarden neergelegd voor de toepassing van de meerwegenleer, de toetsing van de noodzakelijkheid van de rechtshandeling(en)

om het beoogde eindresultaat te bereiken en de toetsing of de rechtshandeling(en) leidt/leiden tot een willekeurige en voortdurende verijdeling van belastingheffing. Mijns inziens zijn de voorwaarden

zoals die door de Hoge Raad zijn neergelegd in BNB 1996/4 nog steeds van toepassing.Echter, De Vries constateert dat de verschillen tussen BNB 1996/4 en BNB 2005/169 klein zijn en ziet

geen valide argumenten voor een verschillende behandeling tussen een interne verhanging en een externe acquisitie. Hij leidt hieruit af dat ‘de afbakening van de voor de meerwegenleer geldende grenzen een worsteling betekenen voor de Hoge Raad’ en dat ‘de meerwegenleer uitsluitend omarmd wordt door de Hoge Raad in gevallen waarin door constructies fiscale claims definitief verloren dreigen te gaan’. Hij baseert dit op het in paragraaf 2.3.3. besproken BNB 2000/111, waar uitstel van belastingheffing

voor de Hoge Raad onvoldoende reden was om de meerwegenleer toe te passen en de gewenst aandelenfusiefaciliteit aan belanghebbende te weigeren.37 Ik kan mij daarin vinden. Gebleken is dat

De Hoge Raad bereid is om bij excessen in te grijpen en richt zich daarbij hoofdzakelijk op het door gekunstelde constructies definitief verloren gaan van fiscale claims (BNB 1996/4) en het frustreren

van een eenmalige heffing, zoals de kapitaalsbelasting (BNB 2009/29 en BNB 2009/123). In dergelijke situaties schuwt de Hoge Raad het gebruik van de meerwegenleer niet.

2.6. Conclusie

De meerwegenleer is ontstaan vanuit de fraus legis-jurisprudentie en houdt in dat de gekozen weg

naar een zakelijk einddoel niet in strijd mag zijn met doel en strekking van de wet. Ook al is het einddoel zakelijk, dan is de toepassing van fraus legis alsnog niet uitgesloten. Het noodzakelijkheids-

criterium en de willekeurige en voortdurende verijdeling van (vennootschaps)belasting zijn de twee criteria voor de toepassing van de meerwegenleer, waarbij het laatstgenoemde criterium

doorslaggevend is.De meerwegenleer is wegens de recente ontwikkelingen nog steeds geldend recht. Toch zijn de

grenzen van de meerwegenleer niet gemakkelijk aan te geven. De Hoge Raad lijkt uiterst voorzichtig te zijn in de toepassing van de meerwegenleer, maar deze in elk geval wel toe te passen indien door

gekunstelde constructies definitief fiscale claims verloren dreigen te gaan.

In het volgende hoofdstuk behandel ik de fraus legis-arresten inzake winstdrainage door renteaftrek en daaruit voortvloeiend de codificatie van deze fraus legis-jurisprudentie in art. 10a Wet VPB 1969,

om zodoende een antwoord te geven op de tweede deelvraag.

HOOFDSTUK 3 – DE ZAKELIJKHEIDSTOETS

37 R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114.


19

3.1. Inleiding

Eigen vermogen en vreemd vermogen worden binnen de vennootschapsbelasting verschillend

behandeld. Kort gezegd behoren waardemutaties van en vergoedingen betaald voor eigen vermogen niet tot de aftrekbare kostenposten. De vergoeding die een geldnemer betaalt aan een verstrekker

van eigen vermogen kwalificeert als een winstbestemmende uitkering en valt niet onder de categorie bedrijfskosten, conform art. 10, lid 1, onderdeel a, Wet VPB 1969.38 Waardemutaties van en

vergoedingen betaald voor het vreemd vermogen, behoren daarentegen wel tot de aftrekbare kostenposten, uitzonderingen daargelaten.39

De aftrekbaarheid van rente brengt het risico mee van grondslagerosie. Een vorm van deze zogenoemde winstdrainage in de vennootschapsbelasting is het binnen groepsverband aangaan van

schuldverhoudingen teneinde renteaftrek te creëren bij hoogbelaste concernvennootschappen en de hiermee corresponderende rentebaten toe te laten komen aan laagbelaste concernvennoot-

schappen. Dit fenomeen werd vanaf de jaren tachtig bestreden door de fiscus met behulp van het rechtsmiddel fraus legis.40 Het verband tussen deze fraus legis-jurisprudentie en de zakelijkheids-

toets komt aan de orde in paragraaf 3.2.

Vervolgens werd in 1996 art. 10a Wet VPB 1969 door de wetgever geïntroduceerd. Dit betrof voor het grootste deel een codificatie van de winstdrainagejurisprudentie en voor een deel een correctie

van deze jurisprudentie.41 Een onderdeel van art. 10a Wet VPB 1969 was de zakelijkheidstoets. De introductie van dit artikel en de gevolgen hiervan worden in paragraaf 3.3. behandeld.

In 2007 is, naar aanleiding van de ‘Wet werken aan winst’, art. 10a Wet VPB 1969 ingrijpend

gewijzigd. Ook de zakelijkheidstoets onderging een wijziging. Deze wijzigingen komen aan de orde in paragraaf 3.4.

3.2. Beperking renteaftrek vóór 1996; de voorloper van de zakelijkheidstoets

3.2.1. Voorwaarden voor de toepassing van fraus legis

Zoals gezegd werd voor 1996 winstdrainage in de vennootschapsbelasting bestreden door de fiscus

met behulp van het rechtsmiddel fraus legis. Voor de omschrijving van het rechtsmiddel fraus legis en van de voorwaarden waaraan moet zijn voldaan voor de toepassing van fraus legis – het

motiefvereiste en het normvereiste – verwijs ik terug naar paragraaf 2.2.

38 J. van Strien, Renteaftrekbeperkingen in de vennootschapsbelasting (FM 119), Deventer: Kluwer 2007, p. 3, 4. 39 Het gaat het bestek van dit onderzoek te buiten om op alle uitzonderingen in te gaan. Dit onderzoek richt zich op een onderdeel van één van de uitzonderingen. Deze uitzondering is opgenomen in art. 10a Wet VPB 1969. 40 HR 26 april 1989, nr. 24 446, BNB 1989/217. 41 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 31.


20

3.2.2. Fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage door renteaftrek

In BNB 1989/21742 werd door de Hoge Raad voor het eerst renteaftrek geweigerd op basis van fraus legis. In casu was sprake van een interne verhanging tegen schuldigerkenning van de koopprijs van

de aandelen. De aftrek van de rente werd geclaimd door de dochtermaatschappij, gevestigd in Nederland, terwijl de rentebaten toekwamen aan de laagbelaste moedermaatschappij welke was

gevestigd op de Nederlandse Antillen. Zoals eerder opgemerkt werd de renteaftrek door de Hoge Raad geweigerd op basis van fraus legis.

Ze beargumenteerde in r.o. 4.3.3. dat door het fiscaal toelaatbaar aanvaarden van een dergelijke constructie de heffing van vennootschapsbelasting geheel of gedeeltelijk zou kunnen worden

verijdeld en dit naar willekeur en herhaaldelijk en dat in casu geen sprake was van een wezenlijke financieringsbehoefte, evenmin als van een wezenlijke verandering in de vermogenspositie. Met

andere woorden, er werd weliswaar een schuldverhouding gecreëerd tussen twee groepsvennootschappen, maar deze was feitelijk onnodig, omdat dit niets veranderde in de

financiële situatie vanuit de groep bezien en aan een dergelijke verandering was binnen de groep ook geen behoefte. Als renteaftrek toch zou worden toegestaan, zou de weg openliggen voor het

uitvoeren van dergelijke constructies als bovenstaande, waardoor de heffing van vennootschapsbelasting zou worden gefrustreerd. Daarnaast merkte de Hoge Raad nog op dat de

constructie voor de bedrijfsuitoefening generlei betekenis had. De consequentie in de vorm van uitholling van de grondslag door renteaftrek achtte de Hoge Raad strijdig met doel en strekking van

de Wet VPB 1969. De wetgever had geen renteaftrek beoogd inzake leningen die geen wezenlijke financieringsfunctie vervulden in het kader van de onderneming.43

BNB 1993/19544 is een bevestiging van BNB 1989/217. Ook hierbij was in casu sprake van een interne

verhanging. De Hoge Raad bevestigde in dit arrest de rechtsoverwegingen van het gerechtshof ’s-Gravenhage. Dit gerechtshof had in r.o. 3.3 de renteaftrek geweigerd omdat geen wezenlijke

verandering van de feitelijke verhoudingen tussen de aandeelhouder en de werkmaatschappij werd bewerkstelligd en dat de doorslaggevende reden voor de transacties de verijdeling – desgewenst

herhaaldelijk – van de heffing van de vennootschapsbelasting was geweest. Daarnaast beargumenteerde het gerechtshof dat het aanvaarden van de renteaftrek in strijd met doel en

strekking van de Wet VPB 1969 zou zijn.

Uit BNB 2003/183 bleek dat de toets of sprake is van een verandering in wezenlijk belang en zeggen-schap plaats dient te vinden op groepsniveau.45

42 HR 26 april 1989, nr. 24 446, BNB 1989/217.43 J. Vleggeert, Aftrekbeperkingen van de rente in het internationale belastingrecht (FM 132), Deventer: Kluwer 2009, p. 90.44 HR 10 maart 1993, nr. 27 992, BNB 1993/195.45 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 36.


21

Bij BNB 1989/217, BNB 1993/195 en BNB 2003/183 was steeds sprake van de verhanging van één of meerdere vennootschappen. Fraus legis kon echter ook van toepassing zijn als een kapitaalstorting

werd teruggeleend, zo bleek uit BNB 1993/197.46

Concluderend weigerde de Hoge Raad renteaftrek op basis van fraus legis in de periode voor de invoering van art. 10a Wet VPB 1969 in 1996 als het belang in de concernvennootschap niet

wezenlijk is gewijzigd op groepsniveau en als de geldlening geen wezenlijke financieringsfunctie had. Het aanvaarden van renteaftrek zou in strijd zijn met doel en strekking van de wet VPB 1969.47

3.3. Codificatie in art. 10a in 1996 en de zakelijkheidstoets

3.3.1. Aanleiding

De staatssecretaris was niet geheel tevreden over de fraus legis-jurisprudentie tot en met 1995

inzake winstdrainage door renteaftrek. Hij reageerde met het indienen van een wetsvoorstel, hetwelk uiteindelijk leidde tot de Wet fiscale infrastructuur.48 Art. 10a Wet VPB 1969 maakte hiervan

onderdeel uit en diende, zoals uit de wetsgeschiedenis blijkt, deels ter codificatie en deels ter wijziging van de fraus legis-jurisprudentie.49 Dit artikel behoort derhalve tot de categorie

antimisbruikwetgeving.Door middel van art. 10a Wet VPB 1969 werd renteaftrek uitgesloten indien er verband bestond

tussen een zogenoemde besmette rechtshandeling en een geldlening tussen een verbonden lichaam of een verbonden natuurlijk persoon, tenzij de zakelijkheid van zowel de geldlening als de

rechtshandeling door de belastingplichtige kon worden aangetoond of sprake was van compenserende heffing bij het verbonden lichaam of de verbonden natuurlijk persoon die de

rentebaten genoot. Omdat de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 derhalve zo nadrukkelijk aangrijpt bij de besmette rechtshandelingen van het tweede lid van art. 10a

Wet VPB 1969, geef ik, zonder hier nader op in te gaan,50 deze besmette rechtshandelingen hieronder weer:

a. een winstuitdeling of een teruggaaf van gestort kapitaal aan een verbonden lichaam of een verbonden natuurlijk persoon

b. een verwerving van – daaronder begrepen een storting op – aandelen, bewijzen van deelgerechtigheid of lidmaatschapsrechten in een verbonden lichaam, behoudens voor zover

46 HR 10 maart 1993, nr. 28 484, BNB 1993/197.47 In samenhang hiermee concludeerde A-G Wattel bij BNB 2002/118 het volgende over de weigering van renteaftrek: ‘dat de renteaftrek kan worden geweigerd indien het samenstel van rechtshandelingen géén zakelijk doel dient, althans in dat samenstel antifiscale rechtshandelingen zijn begrepen die voor het bereiken van dat doel niet noodzakelijk zijn en die zouden leiden tot een willekeurige en potentieel voortdurende verijdeling van de belastingheffing. Aanwijzingen dat zulks het geval is, vormen de omstandigheden dat de zeggenschap in en de gerechtigheid tot de reserves van de verhangen vennootschap wezenlijk ongewijzigd blijven en de gecreëerde schuldverhouding bedrijfseconomisch zinloos is en eerder een kunstgreep is.’48 Wetsvoorstel 24 696, hetgeen leidde tot de Wet van 13 december 1996, Stb. 651.49 Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 3, p. 14-15 (MvT).50 Zoals in paragraaf 1.4. al is aangegeven wordt op de besmette rechtshandelingen niet verder ingegaan; dit gaat het bestek van het onderzoek te buiten.


22

een wijziging wordt aangebracht in het uiteindelijke belang dan wel de uiteindelijke zeggenschap in dat lichaam

c. een kapitaalstorting of een andere vorm van aanwending van vermogen door de belastingplichtige, dan wel door een met hem verbonden, in Nederland gevestigd lichaam of

in Nederland wonend natuurlijk persoon, direct of indirect in het lichaam, onderscheidenlijk ten behoeve van het lichaam of de natuurlijk persoon aan wie de geldlening verschuldigd is.

3.3.2. Zakelijkheidstoets van lid art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969

De besmette rechtshandelingen van het toenmalige tweede lid van art. 10a Wet VPB 1969 waren erg

ruim opgezet. Derhalve werd, om overkill te vermijden, een tegenbewijsregeling geïntroduceerd in art. 10a, lid 3, Wet VPB 1969, de zogenoemde zakelijkheidstoets.51 Doordat de besmette

rechtshandelingen zo ruim waren opgezet geeft dat wellicht aanleiding om te concluderen dat de zakelijkheidstoets snel in het voordeel van de belastingplichtige kan worden uitgelegd. Op deze vraag

ga ik in paragraaf 3.3.2.4. in. Nu bespreek ik de zakelijkheidstoets aan de hand van de wettekst betreffende de zakelijkheidstoets, welke als volgt luidde:

Het tweede lid vindt geen toepassing indien de belastingplichtige aannemelijk maakt dat:a. aan de geldlening en de daarmee verband houdende rechtshandeling in overwegende mate

zakelijke overwegingen ten grondslag liggen;

Naar aanleiding van de wettekst ga ik in op de bewijslastverdeling, het begrip ‘zakelijkheid’, de

dubbele zakelijkheidstoets en het begrip ‘in overwegende mate’.

3.3.2.1. Bewijslastverdeling

De introductie van de zakelijkheidstoets heeft gevolgen gehad voor de verdeling van de bewijslast;

daarvan is het zwaartepunt verschoven van inspecteur naar belastingplichtige.52

3.3.2.2. Het begrip zakelijkheid

De zakelijkheidstoets is een codificatie van de meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie. Dit is

bevestigd in de parlementaire geschiedenis, waar de staatssecretaris heeft opgemerkt dat dit criterium inderdaad aan de fraus legis- en richtige heffing jurisprudentie is ontleend.53 Dit betekent

mijns inziens dat de fraus legis-jurisprudentie onverminderd van kracht is inzake de tegenbewijsregeling. De zakelijkheidstoets is daarbij een codificatie van het motiefvereiste - welke

benodigd is voor de toepassing van fraus legis - waarbij door de wetgever volgens Doornebal getracht is een ‘omgekeerd’ motiefvereiste te formuleren. Dat wil zeggen, ‘een toets waaraan de beweegredenen voor een (samenstel van) rechtshandeling(en) dienen te voldoen, wil de beperking

51 Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 3, p. 19 (MvT).52 Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 3, p. 22 (MvT).53 Handelingen I 11 december 1996, p. 11-453, r.k.


23

van renteaftrek buiten toepassing blijven.’54 De fraus legis-jurisprudentie is besproken in paragraaf 3.2.

Volgens Marres wordt aldus beschouwd de uitdrukking zakelijkheid gebruikt ter onderscheid van belastingverijdelende overwegingen. Fiscale motieven zijn derhalve onzakelijke motieven.55 In de

parlementaire geschiedenis is het begrip zakelijke overwegingen als volgt omschreven:56

‘Bij de zakelijke overwegingen blijven motieven die er op zijn gericht de heffing van belasting voor het vervolg geheel of gedeeltelijk onmogelijk te maken buiten beschouwing. Dit betekent dat indien er aan het complex van rechtshandelingen alsmede aan de lening in overwegende mate zakelijke overwegingen ten grondslag liggen, de rente in aftrek kan worden gebracht.’

3.3.2.3. Voorbeelden van zakelijke overwegingen

3.3.2.3.1. Parlementaire geschiedenis

In de parlementaire geschiedenis is tevens een voorbeeld gegeven van zakelijke overwegingen. Van zakelijkheid kan bijvoorbeeld sprake zijn als aandelen van een belastingplichtige gedeeltelijk in

handen zijn van een verbonden lichaam en gedeeltelijk in handen van derden. Als dan een dividenduitkering plaatsvindt, welke wordt gefinancierd met een lening van een verbonden lichaam,

is sprake van een besmette rechtshandeling, omdat dividend wordt uitgekeerd aan een verbonden lichaam. Tenzij de zakelijkheid van zowel de rechtshandeling als de geldlening wordt aangetoond, is

de met de geldlening corresponderende rente niet aftrekbaar bij de belastingplichtige. Het voeren van een consistente dividendpolitiek is, conform de parlementaire geschiedenis, een voorbeeld van

zakelijke overwegingen.57 Dit kan mijns inziens zowel op de rechtshandeling als op de geldlening van toepassing zijn.

3.3.2.3.2. Aandeelhoudersmotieven

Ook aandeelhoudersmotieven kunnen zakelijke motieven zijn. Van Strien beargumenteert dat vanuit

V-N 2002/20.1058, waar in casu sprake was van een juridische splitsing, ingegeven door aandeelhoudersmotieven. Drie broers bezaten een gelijk deel van de aandelen van een B.V. waarin

o.a. pensioenverplichtingen aanwezig waren. De broers wilden overgaan tot een juridische splitsing van de B.V. vanwege een verschil in inzicht over het beleggingsbeleid met betrekking tot de

beleggingen die correspondeerden met de pensioenverplichting. Na de splitsing zou elke broer aandelen in een eigen B.V. verkrijgen, met daarin de pensioenverplichting jegens hem. Het Hof

oordeelde dat aan de voorgenomen splitsing van de B.V. weliswaar aandeelhoudersmotieven ten

54 J. Doornebal, ‘De opmars van het zakelijkheidscriterium’, TFO 2001/153.55 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (Artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 na ‘Werken aan winst (FM 113)), Deventer: Kluwer 2008 (2e druk), p. 147.56 Kamerstukken II 1995/96, 24 696 nr. 3, p. 20 (MvT).57 Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 3, p. 20-21 (MvT).58 Hof Amsterdam 30 januari 2002, nr. 00/1358, V-N 2002/20.10.


24

grondslag lagen, maar dat belastingontwijking niet het hoofddoel is geweest van de voorgenomen splitsing en dat de aandeelhoudersmotieven in casu derhalve als zakelijke overwegingen

kwalificeerden.Met Van Strien zie ik niet in waarom bovenstaande jurisprudentie niet eveneens voor de

zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1069 zou gelden.59

Uit BNB 2008/26660 blijkt echter dat aandeelhoudersmotieven ook onzakelijke overwegingen kunnen zijn. In casu was sprake van een belanghebbende, welke van haar aandeelhouder de aandelen kocht

in een B.V. en hierbij de koopsom schuldig bleef. Dit betrof derhalve een besmette rechtshandeling conform art. 10a, lid 2, onderdeel b, Wet VPB 1969. De Hoge Raad oordeelde dat niet was voldaan

aan de tegenbewijsregeling, de zakelijkheidstoets, omdat de verkoop van de aandelen in de B.V. aan belanghebbende door haar aandeelhouder niet geschiedde in het belang van de door

belanghebbende gedreven onderneming, maar dat sprake was van zogenoemde aandeelhoudersmotieven. De oorzaak van deze verkoop van aandelen was namelijk gelegen in de

relatie van belanghebbende met haar aandeelhouder. Na enkele maanden werd de geldlening omgezet in een lijfrenteverplichting. In geschil was de

oprenting van de lijfrenteverplichting. Na verwijzing betitelde Hof Arnhem het samenstel van rechtshandelingen als onzakelijk en achtte fraus legis van toepassing.61 Het door belanghebbende

ingestelde beroep in cassatie werd vervolgens door de Hoge Raad ongegrond verklaard.62

Het verschil tussen beide arresten ligt mijns inziens hierin, dat bij V-N 2002/20.10 weliswaar sprake was van aandeelhoudersmotieven, maar dat deze niet hoofdzakelijk gericht waren op

belastingontwijking. Bij BNB 2008/266 was dit wel het geval.

3.3.2.3.3. ‘Andere’ belastingen

Uit het in paragraaf 2.3.4. behandelde BNB 2010/257 blijkt dat het Europese Hof van Justitie voor recht verklaarde dat de bedrijfsfusiefaciliteit niet geweigerd kan worden als het voorkomen van een

heffing van een andere belasting dan vennootschapsbelasting – in casu overdrachtsbelasting – daarvan de reden is. De overdrachtsbelasting valt namelijk niet binnen de werkingssfeer van de EG-

fusierichtlijn.63 Ook de inkomstenbelasting valt daar mijns inziens niet onder. Ik zie geen redenen waarom het voorkomen van een heffing van een andere belasting dan de vennootschapsbelasting

onzakelijk is met betrekking tot de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969.

59 J. van Strien, Renteaftrekbeperkingen in de vennootschapsbelasting (FM 119), Deventer: Kluwer 2007, p. 294. Zie hiervoor eveneens S.A.W.J. Strik en N.H. de Vries, Cursus Belastingrecht, Deventer: Kluwer 2010, p. 451-452.60 HR 11 juli 2008, nr. 43 376, BNB 2008/266.61 Hof Arnhem 28 april 2009, nr. 08/00339, V-N 2009/32.1.3.62 HR 19 maart 2010, nr. 09/02250, BNB 2010/215.63 Richtlijn 90/434/EEG van de Raad van 23 juli 1990 betreffende de gemeenschappelijke fiscale regeling voor fusies, splitsingen, inbreng van activa en aandelenruil met betrekking tot vennootschappen uit verschillende lidstaten.


25

3.3.2.3.4. Buitenlandse fiscale motieven

Fiscale motieven zijn volgens de wetgever per definitie onzakelijk.64 Het is echter de vraag of buitenlandse fiscale overwegingen wel zakelijke overwegingen kunnen zijn.

A-G Wattel oordeelt hierover in zijn conclusie bij V-N 2011/3.1965 – behandeld in paragraaf 4.3. – dat doel en strekking van art. 10a Wet VPB 1969 ligt in het voorkomen van de uitholling van de

Nederlandse belastinggrondslag door renteaftrek. Hij achtte het voldoen aan Duitse thin captitalisation regels derhalve een zakelijke overweging, omdat deze overweging niet tot doel had de

Nederlandse belastinggrondslag aan te tasten. Het voert mijns inziens inderdaad te ver om de rechtshandelingen die bewerkstelligen dat wordt voldaan aan buitenlandse fiscale regelgeving als

onzakelijk te beschouwen. Overigens dient de financiering van de rechtshandeling mijns inziens eveneens zakelijk te zijn om beperking van de renteaftrek te voorkomen, hiervoor verwijs ik naar

paragraaf 4.3.3.3.

3.3.2.4. Dubbele zakelijkheid

Uit de wettekst kan worden opgemaakt dat is sprake van een dubbele zakelijkheidstoets. Aan zowel de geldlening als aan de daarmee verband houdende rechtshandeling moeten in overwegende mate

zakelijke overwegingen ten grondslag liggen om een succesvol beroep op de tegenbewijsregeling te kunnen doen. Als de rechtshandeling zakelijk is, hoeft de geldlening dit niet te zijn en vice versa.

Volgens Marres volgt uit de onzakelijkheid van de rechtshandeling de onzakelijkheid van de geldlening, maar volgt uit de zakelijkheid van de rechtshandeling niet per definitie de zakelijkheid van

de geldlening.66 Ook als de overwegingen die hebben geleid tot de rechtshandeling zakelijk zijn, kunnen aan de keuze voor de daarmee verband houdende geldlening onzakelijke overwegingen ten

grondslag liggen.67

A-G Wattel betoogt in zijn conclusie bij V-N 2011/3.19 dat de zakelijkheid van de rechtshandeling en

de zakelijkheid van de financiering ervan separaat moeten worden beoordeeld, maar dat het zicht op het geheel bij deze beoordelingen eveneens in ogenschouw moet worden genomen. Ik kan mij

vinden in de opvatting van Marres, omdat dit eveneens blijkt uit de parlementaire geschiedenis en uit de fraus legis-jurisprudentie betreffende de meerwegenleer, welke is behandeld in hoofdstuk

twee.68

64 Kamerstukken I 1995/96, 24 696, nr. 52b, p. 4 (MvA).65 De conclusie van A-G Wattel van 30 november 2010, nr. 10/00075, V-N 2011/3.19.66 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (Artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 na ‘Werken aan winst (FM 113)), Deventer: Kluwer 2008 (2e druk), p. 161. 67 Zie hiervoor het artikel gewijs commentaar van de fiscale encyclopedie De Vakstudie bij art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969.68 Hier doel ik op HR 6 september 1995, nr. 29 927, BNB 1996/4. Ook Marres en Wattel stoelen hun mening over de dubbele zakelijkheidstoets op dit arrest en op de parlementaire geschiedenis van de zakelijkheidstoets.


26

Voor de duidelijkheid merk ik hierbij op dat aan de geldlening zakelijke overwegingen, dat is motieven, ten grondslag moeten liggen. De zakelijkheid van de geldlening zelf wordt hier niet

bedoeld. In de parlementaire geschiedenis is hierover het volgende opgemerkt:69

‘De zakelijke motieven van art. 10a zijn van geheel andere orde. Hierbij gaat het om het doel dat met de rechtshandeling en de lening wordt beoogd. Het zal duidelijk zijn dat ook wanneer de zakelijkheid van de geldlening vaststaat, het mogelijk is dat de motieven voor het aangaan van de rechtshandeling en de daarmee verband houdende lening niet noodzakelijk zijn, bijvoorbeeld het tot stand brengen van een kasrondje.’

3.3.2.5. In overwegende mate

Het begrip ‘in overwegende mate’70 kan op twee manieren worden geïnterpreteerd. Als het grammaticaal wordt geïnterpreteerd geeft dit aan dat niet enkel en alleen zakelijke overwegingen

ten grondslag hoeven te liggen aan de geldlening en de daarmee verband houdende rechtshandeling om een succesvol beroep te kunnen doen op de tegenbewijsregeling. Fiscale motieven mogen dan

eveneens een rol hebben gespeeld, maar de zakelijke overwegingen moeten, zoals Marres dat uitdrukt, ‘overwegen’.71 Dit betekent dat de zakelijke overwegingen meer moeten gelden dan de

onzakelijke, fiscale overwegingen. Als de zakelijke overwegingen een groter gewicht hebben dan de onzakelijke overwegingen, zou dan zijn voldaan aan het criterium ‘in overwegende mate’.

Echter, er bestaat een tweede interpretatiemogelijkheid. Want zoals in paragraaf 3.3.2.1. uiteen is gezet is de zakelijkheidstoets gebaseerd op de fraus legis-jurisprudentie. En uit deze jurisprudentie

blijkt dat fraus legis werd toegepast als de fiscale beweegredenen doorslaggevend waren. Als de geldlening en de daarmee verband houdende rechtshandeling ook zonder de fiscale motieven waren

aangegaan respectievelijk verricht is daarvan geen sprake. Marres concludeerde hieruit dat het zakelijkheidscriterium conform de fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage moest worden

uitgelegd.72 Vleggeert echter is van mening dat niet duidelijk is welke interpretatie prevaleert.73 Van Strien merkt

hierover op: ‘het wettelijk geformuleerde tegenbewijs lijkt strenger te zijn dan het door de Hoge Raad geformuleerde criterium voor de invulling van fraus legis.’74

Mijns inziens speelt de ruime opzet van de besmette rechtshandelingen hierbij eveneens een rol. Ik vind dit een reden om de zakelijkheidstoets sneller in het voordeel van de belastingplichtige uit te

69 Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 5, p. 33 (Nnavv).70 Het begrip ‘in overwegende mate’ wordt door de wetgever vaker gebruikt. Onder meer art. 14, 14a en 14b Wet VPB 1969 – de artikelen in welke de fiscale faciliteiten voor bedrijfsfusie, juridische fusie en juridische splitsing weergegeven zijn – bevatten dit begrip. Het gaat het bestek van dit onderzoek te buiten om daar verder op in te gaan.71 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 105.72 O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 106.73 J. Vleggeert, Aftrekbeperkingen van de rente in het internationale belastingrecht (FM 132), Deventer: Kluwer 2009, p. 98.74 J. van Strien, Renteaftrekbeperkingen in de vennootschapsbelasting (FM 119), Deventer: Kluwer 2007, p. 293.


27

leggen. Zeker nu de bewijslast is verschoven naar de belastingplichtige, lijkt mij dit op zijn plaats. Ik kan mij derhalve vinden in de opvatting van Marres, die betoogt dat het zakelijkheidscriterium

conform de fraus legis-jurisprudentie dient te worden uitgelegd. Aan de hand van een thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure ga ik hierop in paragraaf 3.3.3. verder in.

3.3.3. Thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure

Met betrekking tot de zakelijkheidstoets zijn thans twee procedures aanhangig bij de Hoge Raad.

Deze zijn al kort omschreven in paragraaf 1.2. Één van deze procedures betreft de uitspraak van Hof Amsterdam, V-N 2011/14.13.

In casu was sprake van een belanghebbende welke in het kader van voorbereidingen voor een overname door een Amerikaans concern een dividenduitkering deed aan haar toenmalige

aandeelhouder. Onderdeel van deze dividenduitkering waren een vordering op een Finse zustermaatschappij en consumentenvorderingen. Deze vorderingen waren door belanghebbende

verkregen van haar kleindochtermaatschappij, een zogeheten coördinatiecentrum, gevestigd in België. Deze vordering was verkregen van het coördinatiecentrum tegen schuldigerkenning, waarna

dit werd omgezet in een geldlening. Per saldo was sprake van een geldlening, verschuldigd aan het coördinatiecentrum, welke verband

hield met de dividenduitkering. Art. 10a Wet VPB 1969 was derhalve van toepassing. Daarnaast was het coördinatiecentrum nagenoeg geen belasting verschuldigd over de rentebaten. Als derhalve door

belanghebbende niet voldaan zou worden aan de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969, zou de met de geldlening samenhangende rente vanaf de datum van de

dividenduitkering niet in aftrek komen bij belanghebbende. Zoals uit paragraaf 3.3.2.1. blijkt rust de bewijslast hierbij op de belanghebbende.

Dat aan de besmette rechtshandeling – de dividenduitkering – overwegend zakelijke motieven ten

grondslag lagen stond niet ter discussie. Het oogmerk van de uitkering was namelijk het ‘lichter’ maken van de aandelen in belanghebbende, wat verband hield met de voorgenomen verkoop van

deze aandelen.75

Volgens Hof Amsterdam dienden echter aan de met de rechtshandeling samenhangende geldlening

ook overwegend zakelijke motieven ten grondslag te liggen. Het beroep van belanghebbende op BNB 2005/169, om met een zakelijk einddoel ook de financiering daarvan zakelijk te verklaren, werd

derhalve door het Hof, mijns inziens terecht, verworpen. BNB 2005/169 heeft namelijk betrekking op een belastingjaar waarin art. 10a Wet VPB 1969 nog niet van toepassing was en de parlementaire

geschiedenis van art. 10a Wet VPB 1969 staat, zoals uit paragraaf 3.3.2.3. blijkt, duidelijk een dubbele zakelijkheidstoets voor. Daarnaast was bij BNB 2005/169 sprake van een zakelijke externe acquisitie

terwijl in casu sprake was van een interne dividenduitkering en ook dit verschil rechtvaardigt de verwerping van het beroep van belanghebbende op BNB 2005/169 door Hof Amsterdam. Immers, in

75 Zie hiervoor Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 5, p. 11 (Nnavv). Hieruit blijkt dat een schuldigerkenning van een dividenduitkering, teneinde de aandelen ‘lichter’ te maken in het kader van een voorgenomen verkoop, inderdaad als zakelijke overwegingen worden beschouwd.


28

het in geschil zijnde belastingjaar 2001, behoorde de externe acquisitie (nog) niet tot de besmette rechtshandelingen van art. 10a, lid 2, Wet VPB 1969. Blijkbaar had de wetgever beperking van

renteaftrek in een dergelijke situatie dan ook niet beoogd. Een interne dividenduitkering behoorde in 2001 daarentegen wél tot de besmette rechtshandelingen.

Hof Amsterdam paste de voorwaarden die in BNB 1996/4 zijn gesteld aan de toepassing van de

meerwegenleer toe op de beoordeling van de zakelijkheid van de geldlening en oordeelde dat het aangaan van de geldlening noodzakelijk moest zijn om het in casu zakelijke einddoel te bereiken –

het zogenoemde noodzakelijkheidvereiste – en vereiste zodoende van belanghebbende dat ze het bewijs leverde dat geen andere mogelijkheden van financiering van de dividenduitkering mogelijk

waren. Het Hof oordeelde vervolgens dat belanghebbende daaraan niet had voldaan.

Mijns inziens is deze eis van Hof Amsterdam niet terecht. Zoals ik in paragraaf 3.3.2.4. al uiteen heb gezet, dient de zakelijkheidstoets mijns inziens overeenkomstig de fraus legis-jurisprudentie inzake

renteaftrek te worden uitgelegd. Zoals uit paragraaf 2.2. blijkt werd fraus legis toegepast als de fiscale motieven – met als doel de verijdeling van vennootschapsbelasting – de enige of

doorslaggevende motieven waren voor het aangaan van de rechtshandeling en/of de geldlening. Als de rechtshandeling en/of de geldlening derhalve ook kunnen worden gerechtvaardigd door zakelijke

motieven, kunnen fiscale motieven nooit doorslaggevend zijn.76 Ze kunnen overigens wel overwegen, maar dat doet in mijn optiek niet ter zake. Als de geldlening van het coördinatiecentrum derhalve

kan worden gerechtvaardigd door belanghebbende vanwege zakelijke motieven, is voor het noodzakelijkheidcriterium mijns inziens geen plaats. Op belanghebbende rust de last om tenminste

aannemelijk te maken dat aan de wijze van financiering van de zakelijke interne dividenduitkering niet in doorslaggevende mate fiscale motieven ten grondslag lagen. Dit kan de belanghebbende

weliswaar doen door te bewijzen dat een andere wijze van financieren helemaal niet tot de mogelijkheden behoorde, maar mijns inziens eveneens door te bewijzen dat de andere manieren van

financiering minder goede opties waren, op andere gronden dan fiscale. In de praktijk is dit lastig en zal belanghebbende toch min of meer gedwongen worden om te bewijzen dat een andere wijze van

financieren helemaal niet tot de mogelijkheden behoorde. Zoals ik al heb aangegeven vind ik dit onterecht en zodoende een onjuiste ontwikkeling.

Op de andere thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure, de uitspraak van Hof Arnhem, V-N

2010/6.26, ga ik in paragraaf 4.3. verder in, omdat mijns inziens daarbij sprake is van een zogenoemde onzakelijk omleiding en deze behandel ik in hoofdstuk vier.77

76 Zie hiervoor eveneens O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk), p. 106.77 Mijns inziens is inzake het geschil binnen de procedure Hof Amsterdam, 6 januari 2011, nr. P08/0147, V-N 2011/14.13 géén sprake van een onzakelijke omleiding, zoals omschreven is in paragraaf 4.2. Derhalve heb ik deze procedure in hoofdstuk drie behandeld, het hoofdstuk over de zakelijkheidstoets.


29

3.4. Wijziging art. 10a in 2007

Naar aanleiding van de doelstellingen geformuleerd in de nota ‘Werken aan winst’ werd door de staatssecretaris een wetsvoorstel ingediend, hetwelk resulteerde in de ‘Wet werken aan winst’.78

Blijkens de parlementaire geschiedenis werd art. 10a Wet VPB 1969 gestroomlijnd, opgeschoond, vereenvoudigd en gesystematiseerd. Het doel was de zogenoemde ‘Tat-bestanden’ bijeen te voegen

in het eerste lid en de reikwijdte van art. 10a Wet VPB 1969 te beperken tot winstdrainage in groepsverband.79 Ook externe acquisities werden toegevoegd aan de besmette rechtshandelingen

van art. 10a, lid 1, Wet VPB 1969.De zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 luidde na invoering van de ‘Wet

werken aan winst’ als volgt:Het eerste lid vindt geen toepassing indien de belastingplichtige aannemelijk maakt dat:b. aan de schuld en de daarmee verband houdende rechtshandeling in overwegende mate

zakelijke overwegingen ten grondslag liggen.80

3.5. Conclusie

De zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 is ontstaan vanuit de fraus legis-

jurisprudentie inzake winstdrainage door renteaftrek. De zakelijkheidstoets is een onderdeel van de codificatie en uitbreiding van deze jurisprudentie in art. 10a Wet VPB 1969 en biedt tegenwicht aan

de ruime formulering van de besmette rechtshandelingen van art. 10a, lid 1, Wet VPB 1969.81 Indien aan de besmette rechtshandeling en aan de daarmee samenhangende schuld 82 overwegend zakelijke

motieven ten grondslag liggen vindt beperking van de renteaftrek inzake de met de besmette rechtshandeling samenhangende schuld geen doorgang.

Fiscale motieven, welke zijn gericht op het ontgaan of ontwijken van vennootschapsbelasting en het heffen van deze belasting onmogelijk maken, zijn onzakelijk. Ook rechtshandelingen welke geen

wezenlijke verandering in de feitelijke verhouding teweeg brengen worden bestempeld als onzakelijk.

Aandeelhoudersmotieven daarentegen kunnen zowel zakelijk als onzakelijk zijn, waarbij doorslag-gevend is of ze zijn ingegeven door fiscale motieven binnen de vennootschapsbelasting. Het

voorkomen van de heffing van andere belastingen dan de vennootschapsbelasting en het voldoen aan buitenlandse fiscale wetgeving zijn wel zakelijke motieven.

78 Wetsvoorstel 30 572, hetgeen leidde tot de Wet van 12 december 2006, Stb. 631.79 Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 3, p. 20, 49 (MvT).80 Hierbij valt ten opzichte van de wettekst geldend van 1996 – 2007 op dat het woord ‘geldlening’ is gewijzigd in het woord ‘schuld’. Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat de staatssecretaris van mening is dat hierdoor duidelijk wordt dat de werking van dit artikel niet wordt beperkt tot enkel geldleningen in civiele zin. Zie hiervoor Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 8, p. 101 (Nnavv). 81 Vanaf de ‘Wet werken aan winst’ zijn de besmette rechtshandelingen opgenomen in het eerste lid van art. 10a, Wet VPB 1969. In de periode 1996 – 2007 had de zakelijkheidstoets betrekking op de besmette rechtshandelingen van het tweede lid van art. 10a, Wet VPB 1969.82 Voor de ‘Wet werken aan winst’: geldlening.


30

In het volgende hoofdstuk ga ik nader in op de zakelijkheidstoets, namelijk hoe deze zich verhoudt met de zogenoemde onzakelijke omleidingen. Vervolgens tracht ik een antwoord te vinden op de

vraag hoe de zakelijkheidstoets en de onzakelijke omleidingen zich verhouden met de meerwegenleer.


31

HOOFDSTUK 4 – ONZAKELIJKE OMLEIDINGEN EN DE ZAKELIJKHEIDSTOETS

4.1. Inleiding

Het begrip ‘onzakelijke omleidingen’ kwam ter sprake tijdens de parlementaire behandeling van de ‘Wet werken aan winst’, waarbij art. 10a Wet VPB 1969 gewijzigd werd.83 Allereerst ga ik in op dit

begrip, waarna ik aan de hand van één van de in paragraaf 1.2. besproken, thans bij de Hoge Raad aanhangige, procedures een antwoord tracht te vinden op de vraag hoe moet worden omgegaan

met de zogenoemde onzakelijke omleidingen onder de zakelijkheidstoets. Hierbij ga ik ook in op de vraag in hoeverre de meerwegenleerjurisprudentie van toepassing is bij de uitleg van de

zakelijkheidstoets.Tot slot ga ik in op de vraag of het rechtsmiddel fraus legis, waarbinnen de meerwegenleer is

ontwikkeld, van toepassing kan zijn naast art. 10a Wet VPB 1969, om zodoende de verhouding tussen de meerwegenleer en de zakelijkheidstoets te onderzoeken.

4.2. Het begrip onzakelijke omleidingen

4.2.1. Parlementaire geschiedenis van de ‘Wet fiscale infrastructuur’

Al tijdens de parlementaire behandeling van de ‘Wet fiscale infrastructuur’ werd een voorbeeld

gegeven van wat jaren later een onzakelijke omleiding zou worden genoemd. Als een Nederlandse moedermaatschappij haar Nederlandse dochtermaatschappij wil financieren en dit doet door middel

van een kapitaalstorting in een andere dochtermaatschappij, gevestigd in een zogenoemde ‘taxhaven’84 die dit vervolgens doorleent aan de Nederlandse dochtermaatschappij is sprake van

erosie van de Nederlandse belastinggrondslag. Immers, de rentebaten zijn in de taxhavenvennootschap niet of nauwelijks belast, terwijl de renteaftrek tegen het hogere in

Nederland geldende tarief plaatsvindt.85 Mijns inziens kan een dergelijke constructie als een onzakelijke omleiding worden betiteld.

4.2.2. Parlementaire geschiedenis van de ‘Wet werken aan winst’

Vervolgens werd tijdens de parlementaire behandeling van de ‘Wet werken aan winst’ door

Kamerfracties gevraagd naar de verhouding tussen BNB 2005/169 en de zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969.86 In – het in paragraaf 2.3.3. behandelde – BNB 2005/169

heeft de Hoge Raad geoordeeld dat de zakelijkheid van een schuldverhouding gegeven was indien

83 Ook in Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 5, p. 8-9 (Nnavv) zijn al voorbeelden van onzakelijke omleidingen ter sprake gekomen.84 Met andere woorden, een belastingparadijs welk een relatief gunstig belastingstelsel bezit, hetwelk kan bestaan uit een laag tarief, een smalle grondslag of een combinatie van beide.85 Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 5, p. 8 (Nnavv).86 Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 6, p. 14.

Hoofdstuk 4 – Onzakelijke omleidingen en de zakelijkheidstoets

32

deze was aangegaan voor de financiering van een zakelijke externe acquisitie. De staatssecretaris gaf aan dat als de besmette rechtshandeling een externe acquisitie is dat dan allereerst van belang is of

deze externe acquisitie zakelijk geïndiceerd is. Hij gaf als voorbeeld van een onzakelijke externe acquisitie:87

‘Onzakelijk is bijvoorbeeld de acquisitie van een lichaam in een normaal belastend land, dat haar middelen stort als kapitaal in een groepsmaatschappij gevestigd in een taxhaven, die daarmee een lening aan een Nederlandse groepsmaatschappij financiert. In dat geval dient de acquisitie geen zakelijk doel, maar maakt deze deel uit van een op belastingbesparing gerichte constructie.’

Daarnaast werd – met verwijzing naar de dubbele zakelijkheidstoets – gesteld door de

staatssecretaris wat de voorwaarden zijn als een externe acquisitie op zichzelf beschouwd wel zakelijk is en hij gaf tegelijkertijd een ‘sprekend voorbeeld’ van een onzakelijke financiering. Want als

de acquisitie op zichzelf beschouwd zakelijk is zal, ten gevolge van de dubbele zakelijkheidstoets, ook de financiering zakelijk moeten zijn. BNB 2005/169 verliest zijn betekenis door de zienswijze van de

staatssecretaris, omdat hij aangaf dat niet elke financiering van een zakelijke acquisitie per definitie zakelijk is. Een onzakelijke financiering doet zich voor als een Nederlandse tussenhoudster, die over

voldoende middelen beschikt om de acquisitie te financieren, eerst dividend uitkeert aan haar tophoudster, waarna dit dividend door de tophoudster als kapitaal in een taxhavenvennootschap

wordt gestort. De taxhavenvennootschap financiert hiermee vervolgens een lening aan de Nederlandse tussenhoudster, die zo de zakelijke acquisitie financiert.88

Aan de zakelijkheidtoets met betrekking tot de schuld is volgens de staatssecretaris voldaan ‘voor het geval de (uitlenende) vennootschap het voor de geldlening aangewende vermogen niet met het oog op de acquisitie heeft verkregen.’89 Dan is mijns inziens derhalve geen sprake van een onzakelijke

omleiding. Maar als de uitlenende taxhavenvennootschap het vermogen heeft verkregen door middel van een kapitaalstorting van haar buitenlandse normaal belaste moedermaatschappij, rust de

bewijslast hiervan op de belastingplichtige en dit zal in de praktijk moeilijk zijn om te bewijzen.Verder werd tijdens de parlementaire behandeling van de ‘Wet werken aan winst’ nog opgemerkt

dat als de crediteur van een geldlening ter financiering van een acquisitie is gevestigd in een ‘taxhaven’ en als deze het daarvoor aangewende eigen vermogen heeft verkregen van een

groepsmaatschappij dat dan in principe sprake is van een onzakelijke omleiding. Als dit eigen vermogen uiteindelijk extern is geleend doet dit hier niets aan af. 90

87 Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 8, p. 45 (Nnavv).88 Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 8, p. 45-46 (Nnavv).89 Kamerstukken I 2006/07, 30 572, C, p. 23 (MvA).90 Kamerstukken I 2006/07, 30 572, F, p. 4.


33

4.3. Thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure

Nu omschreven is wat onzakelijke omleidingen zijn, ga ik in op de vraag hoe hiermee moet worden omgegaan onder de zakelijkheidstoets. Ik beantwoord deze vraag aan de hand van een – momenteel

bij de Hoge Raad aanhangige – procedure en betrek hierin ook de fraus legis-jurisprudentie inzake de meerwegenleer.

4.3.1. De feiten

Het betreft een uitspraak van Hof Arnhem, V-N 2010/6.26.91 In casu was sprake van een

belanghebbende welke een renteloze lening aanging met een Ierse zustermaatschappij, welke de financiële middelen voor het aangaan van deze lening had verkregen door middel van een

kapitaalstorting door de moedermaatschappij van belanghebbende, welke was gevestigd in het Verenigd Koninkrijk. Uiteindelijk was het gehele bedrag extern ingeleend bij een bankconsortium.

Belanghebbende leende een gedeelte van de renteloze lening die ze was aangegaan met haar Ierse zustermaatschappij door aan haar Duitse dochtermaatschappij, welke daarmee een externe

acquisitie verrichte. Nog dezelfde dag loste de Duitse dochtermaatschappij een gedeelte van de lening weer af. Echter, belanghebbende gebruikte deze aflossing om haar externe lening bij een bank

af te lossen – welke was al eerder was aangegaan om een kapitaalstorting in dezelfde Duitse dochtermaatschappij te kunnen doen, zodat deze voldeed aan de Duitse thin capitalisation regelgeving – en niet om de renteloze lening met haar Ierse dochter af te lossen. Per saldo was derhalve een gedeelte van de kapitaalstorting gefinancierd door de interne renteloze groepslening

die door belanghebbende was aangegaan met haar Ierse zustermaatschappij.

4.3.2. Oordeel Hof Arnhem

Hof Arnhem oordeelde dat doel en strekking van art. 10a, lid 2, aanhef en onderdeel b, Wet VPB 1969 niet meebrengen dat deze situatie wordt bestreken door dit artikel. Het Hof baseerde dit op

enkele passages uit de parlementaire geschiedenis van art. 10a Wet VPB 1969 en voegde daaraan toe dat, zelfs indien dit niet zo was, ook werd voldaan aan de zakelijkheidstoets. De besmette

rechtshandeling, in casu de kapitaalstorting in de Duitse dochtermaatschappij, is zakelijk en de daarmee samenhangende geldlening ook volgens Hof Arnhem, omdat de financieringsbehoefte van

belanghebbende reëel is en de geldlening uiteindelijk extern is opgenomen.

4.3.3. Beoordeling van de zakelijkheid van de geldlening

Ik ga voorbij aan het feit dat Hof Arnhem oordeelt dat art. 10a Wet VPB 1969 in casu niet van

toepassing is.92 Zoals uit paragraaf 3.3.2.5. blijkt moeten voor de toepassing van de zakelijkheidstoets zowel aan de rechtshandeling als aan de daarmee verband houdende geldlening zakelijke

91 Hof Arnhem 1 december 2009, nr. 08/00618 en 08/00619, V-N 2010/6.26.92 De reden hiervan is dat dit het bestek van het onderzoek te buiten gaat. Ik richt mij in deze paragraaf op de vraag hoe omgegaan moet worden met onzakelijke omleidingen onder de zakelijkheidstoets.


34

overwegingen ten grondslag liggen.93 Mijns inziens is de kapitaalstorting in de Duitse dochtermaatschappij door belanghebbende inderdaad zakelijk94 en ik overweeg derhalve alleen de

zakelijkheid van de overwegingen die ten grondslag liggen aan de geldlening nog. Ik zie betreffende deze overweging ruimte voor twee mogelijke zienswijzen:

1) De geldlening is uiteindelijk extern ingeleend en belanghebbende had eveneens een reële financieringsbehoefte, waardoor geconcludeerd moet worden dat de overwegingen die ten

grondslag liggen aan de geldlening overwegend zakelijk zijn;2) De geldlening is weliswaar uiteindelijk extern ingeleend, maar omdat sprake is van een

onzakelijke omleiding om extra fiscaal voordeel te behalen, zodat derhalve het zakelijke einddoel door de wijze van financiering is gecombineerd met fiscale doeleinden, moet

geconcludeerd worden dat de overwegingen die ten grondslag liggen aan de geldlening overwegend onzakelijk, dat is fiscaal, zijn.

4.3.3.1. Onzakelijke omleiding?

Vooropgesteld dient te worden dat mijns inziens in casu sprake is van een onzakelijke omleiding

omdat het in het Verenigd Koninkrijk weliswaar extern ingeleende bedrag niet rechtstreeks is doorgeleend aan belanghebbende, maar door middel van een kapitaalstorting in de Ierse

zustermaatschappij van belanghebbende een onzakelijke omweg heeft gemaakt. Omdat Ierland het kasstelsel kent en derhalve geen geïmputeerde rentebaten in aanmerking neemt, terwijl de

geïmputeerde rentelast op basis van het Zweedse grootmoederarrest95 in Nederland wel in aftrek komt op de belastbare winst, kan hierbij de Ierse zustermaatschappij van belanghebbende derhalve

als zijnde gevestigd in een ‘taxhaven’ worden bestempeld. Als geen fiscaliteit had bestaan zou deze omweg mijns inziens niet zijn gemaakt. De vervolgvraag is echter of dit de geldlening ook

daadwerkelijk onzakelijk maakt, zie hiervoor paragraaf 4.3.3.3.

4.3.3.2. Reële financieringsbehoefte?

De reële financieringsbehoefte van belanghebbende en haar Duitse dochtermaatschappij was kleiner dan aanvankelijk was aangenomen. Immers, de Duitse dochtermaatschappij betaalde een gedeelte

van de geldlening direct terug aan belanghebbende. Maar door deze manoeuvre verruilde belanghebbende wel een gedeelte van de financiering van de kapitaalstorting in haar Duitse

dochtermaatschappij door een externe bank, voor de renteloze lening aangegaan met haar Ierse zustermaatschappij.96

93 Zie hiervoor eveneens paragraaf 3.3.5.94 Mijns inziens is het oordeel van Hof Arnhem inzake dit specifieke punt terecht. Zie hiervoor ook paragraaf 3.3.2.2.4. en de conclusie van A-G Wattel van 30 november 2010, nr. 10/00075, V-N 2011/3.19.95 HR 31 mei 1978, nr. 18 230, BNB 1978/252.96 Zie hiervoor ook de conclusie van A-G Wattel van 30 november 2010, nr. 10/00075, V-N 2011/3.19.


35

4.3.3.3. Zakelijke of fiscale overwegingen

De vraag is of, indien sprake is van een onzakelijke omleiding, ook daadwerkelijk onzakelijke overwegingen aan de betreffende geldlening ten grondslag liggen. Kok geeft hierover aan dat de

onzakelijke omleiding weliswaar als een onzakelijke overweging kan worden beschouwd, maar dat zowel het aantrekken van de externe geldlening door het concern als de financieringsbehoefte van

belanghebbende als zakelijke overwegingen kunnen worden beschouwd.97 Dan is het maar de vraag of de onzakelijke overwegingen als doorslaggevend kunnen worden beschouwd.

De parlementaire geschiedenis laat vervolgens echter niets aan duidelijkheid te wensen over. Hoewel

de parlementaire geschiedenis van de ‘Wet werken aan winst’ nog niet van toepassing is, omdat in casu een geschil bestaat omtrent de belastingjaren 2001 en 2002, kan ook op basis van de

parlementaire geschiedenis bij de invoering van art. 10a Wet VPB 1969 worden gesteld dat een onzakelijke omleiding een constructie is tegen welke de wetgever heeft beoogd een dam op te

werpen in de vorm van een renteaftrekbeperking. Zie hiervoor eveneens paragraaf 4.2.1. Kok plaatst hierbij echter een kanttekening, hij geeft aan dat zodoende de gehele financieringsstructuur van het

concern waartoe belanghebbende behoort in ogenschouw moet worden genomen, terwijl de zakelijkheidstoets enkel de zakelijkheid van de geldlening vereist.98

Een beroep op BNB 2005/169 biedt belanghebbende geen soelaas. Niet alleen heeft dit arrest

betrekking op een belastingjaar wat ligt voor de invoering van art. 10a Wet VPB 1969, ook de feitelijke situatie was anders, omdat hierbij de Ierse topholding rechtstreeks geld uitleende aan de

Nederlandse vennootschap die met dit geld een externe acquisitie verrichte en hierbij geen sprake was van een onzakelijke omleiding.99

Daarnaast merk ik in dit verband nogmaals op dat de (dubbele) zakelijkheidstoets een codificatie is

van de meerwegenleer. Dit blijkt duidelijk uit de wettelijk vastgelegde vereiste zakelijkheid van de besmette rechtshandeling en de daarmee verband houdende schuld.100 De jurisprudentie inzake de

meerwegenleer komt in dit kader derhalve nog steeds betekenis toe. 101 Echter, hoewel de zakelijkheidstoets derhalve is gebaseerd op de meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie,

bestaat verschil van mening over hoe de zakelijkheidstoets moet worden ingevuld. Hof Amsterdam paste het noodzakelijkheidsvereiste van BNB 1996/4 toe, maar zoals uit paragraaf 3.3.3. blijkt is dit in

mijn optiek onterecht. Uit BNB 1996/4 blijkt verder dat de rechtshandeling – in casu de onzakelijke omleiding – moet leiden

tot een willekeurige en voortdurende verijdeling van de heffing van vennootschapsbelasting. Hier is mijns inziens sprake van. Vanwege de onzakelijke omleiding wordt jaarlijks opnieuw de Nederlandse

97 Q.J.W.C.H. Kok, ‘Één jaar ‘Werken aan winst’, MBB 2008/01.98 Q.J.W.C.H. Kok, ‘Één jaar ‘Werken aan winst’, MBB 2008/01.99 Zie hiervoor ook de conclusie van A-G Wattel van 30 november 2010, nr. 10/00075, V-N 2011/3.19.100 Zie hiervoor o.a. S.A.W.J. Strik en N.H. de Vries, Cursus Belastingrecht, Deventer: Kluwer 2010, p. 203 en A. Kruiswijk, ‘De winstdrainageregelingen en het leerstuk van de wetsontduiking’, WFR 2002/1501.101 Dit is eveneens uitgewerkt in de paragrafen 3.3.2.2, 3.3.2.4 en 3.3.2.5.


36

grondslag voor de heffing van de vennootschapsbelasting geërodeerd wegens de met de renteloze lening samenhangende geïmputeerde renteaftrek. Ook zou een dergelijke constructie naar willekeur

kunnen worden herhaald door belanghebbende.

De vraag is of de meerwegenleer – zoals recentelijk weer aan de orde is geweest in BNB 2009/29 en BNB 2009/123 – ook van toepassing is bij de uitleg van de zakelijkheidstoets. Ik ben van mening dat,

als dit zo is, dan geen twijfel meer mogelijk is over de vraag hoe moet worden omgegaan met onzakelijke omleidingen met betrekking tot de zakelijkheidstoets. Want mijns inziens is de grens van

de keuzevrijheid die belanghebbende heeft inzake de te bewandelen weg met betrekking tot het bereiken van het zakelijke doel – in casu uiteindelijk de kapitaalstorting in de Duitse

dochtermaatschappij door belanghebbende – overschreden, doordat met het oogmerk van belastingverijdeling in eerste instantie de onzakelijke omleiding is ingebouwd in de financiering van

de externe acquisitie en in tweede instantie in de financiering van de kapitaalstorting.102

Echter, de meerwegenleerarresten BNB 2009/29 en BNB 2009/123 zijn een tiental jaren later

gewezen ten opzichte van het jaar waarin art. 10a Wet VPB 1969 werd ingevoerd. Daarnaast hadden deze arresten betrekking op constructies die waren opgezet om heffing van kapitaalsbelasting te

voorkomen en op de bedrijfsfusiefaciliteit en ze hadden derhalve geen directe band met de fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage.

Hieromtrent merk ik daarentegen op dat niet blijkt uit de bewoordingen die de Hoge Raad gebruikte in de onderhavige arresten dat de toepassing van deze arresten beperkt behoorde te blijven tot

enkel en alleen de faciliteit voor de bedrijfsfusie. Zie hiervoor paragraaf 2.3.4. Daarnaast blijkt uit de parlementaire geschiedenis stellig dat de meerwegenleer is gecodificeerd in de zakelijkheidstoets.

Hiervoor verwijs ik naar paragraaf 3.3.2.4. Vanwege bovenstaande acht ik de meerwegenleer – en in het bijzonder de arresten BNB 2009/29 en

BNB 2009/123 – wel van toepassing bij de uitleg van de zakelijkheidstoets.

Nu sprake is van een onzakelijke omleiding liggen mijns inziens op basis van bovenstaande afweging aan de met de besmette rechtshandeling verband houdende geldlening onzakelijke overwegingen

ten grondslag. Vervolgens rust op belanghebbende de bewijslast dat aan de schijnbaar onzakelijke omleiding wel zakelijke overwegingen ten grondslag liggen.

4.4. Kan fraus legis nog van toepassing zijn na invoering art. 10a Wet VPB 1969?

Vervolgens ga ik in op de vraag of de meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie van toepassing kan zijn na de invoering van art. 10a Wet VPB 1969. Dit doe ik aan de hand van de parlementaire

geschiedenis, de literatuur die hierover verschenen is en de jurisprudentie inzake deze vraag en daarna tracht ik antwoord te geven op deze vraag op basis van een denkbeeldige situatie, waarbij 102 Uiteraard staat voor belanghebbende ook de compenserende heffingtoets van art. 10a, lid 3, onderdeel b, Wet VPB 1969 ter beschikking. Als de crediteur van de geldlening onderworpen is aan een naar Nederlandse maatstaven redelijke heffing en de belanghebbende kan dit bewijzen, vindt beperking van de renteaftrek niet plaats. Maar dan is mijns inziens ook geen sprake meer van fiscale overwegingen. Het gaat het bestek van het onderzoek te buiten om nader in te gaan op de compenserende heffingtoets.


37

sprake is van een besmette rechtshandeling zoals omschreven in art. 10a, lid 1, Wet VPB 1969. De reden hiervan is dat ik op deze wijze onderzoek of fraus legis en meer in het bijzonder de

meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie ook kan worden toegepast naast de zakelijkheidstoets.

4.4.1. Parlementaire geschiedenis

Tijdens de parlementaire behandeling van de ‘Wet werken aan winst’ speelde de vraag of ruimte is

voor fraus legis na het opschonen van art. 10a Wet VPB 1969.103 De staatssecretaris gaf aan dat niet uitgesloten is dat fraus legis van toepassing zou kunnen zijn. Het moet dan echter wel gaan om een

uitzonderlijke situatie, waarbij de grens van geoorloofde belastingbesparing duidelijk is overschreden. Hij voegde hieraan toe dat toepassing van fraus legis ten aanzien van renteaftrek zich

in de praktijk niet snel zal kunnen voordoen, omdat dergelijke gevallen al verregaand zijn gecodificeerd, met name in art. 10a Wet VPB 1969.104

4.4.2. Literatuur

Ook in de literatuur zijn hieromtrent diverse meningen geventileerd. Kruiswijk is van mening dat

fraus legis inzake renteaftrek ook na de codificatie van de fraus legis-jurisprudentie in art. 10a Wet VPB 1969 nog steeds van toepassing kan zijn, omdat het voor de wetgever onmogelijk is om door

middel van wetgeving alle vormen van winstdrainage uit te bannen.105 Echter, als de wetgever ontgaansmogelijkheden heeft voorzien of moeten voorzien, maar geen voorzorgsmaatregelen heeft

getroffen om deze mogelijkheden ongedaan te maken, kan fraus legis in zijn toepassing worden beperkt.106

De Soeten was daarentegen van mening dat fraus legis inzake winstdrainage niet van toepassing kan zijn na de invoering van art. 10a Wet VPB 1969, omdat de wetgever uitdrukkelijk heeft stilgestaan bij

de gevallen waarin renteaftrek moet worden geweigerd en derhalve blijkbaar heeft aanvaard dat renteaftrek zou kunnen plaatsvinden in andere gevallen.107

4.4.3. Jurisprudentie

Uit BNB 2008/266 blijkt dat fraus legis inzake renteaftrek echter wel degelijk van toepassing kan zijn

na de invoering van art. 10a Wet VPB 1969. Ik verwijs voor een beschrijving van de feiten van het geschil naar paragraaf 3.3.2.3.2. Het opvallende hierbij was dat art. 10a Wet VPB 1969 als

antimisbruikbepaling door de Hoge Raad nu ook zelfstandig getoetst werd. 108 Hof Arnhem sprak in de verwijzingszaak die volgde uit dat inzake het omzetten van de geldlening in een lijfrenteverplichting 103 Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 6, p. 34 (Verslag).104 Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 8, p. 45 (Nnavv).105 A. Kruiswijk, ‘De winstdrainageregelingen en het leerstuk van de wetsontduiking’, WFR 2002/1501.106 Zie hiervoor R.L.H. IJzerman, Het leerstuk van de wetsontduiking in het belastingrecht (FM 54), Deventer: Kluwer 1991, p. 139-144, die in zijn dissertatie vier mogelijkheden onderscheidt.107 G.H. de Soeten, ‘Winstdrainage en fraus legis’, WFR 2003/256.108 Zie hiervoor de noot van annotator Marres bij onderhavig arrest.


38

sprake was van strijdigheid met doel en strekking van art. 10a, lid 2, aanhef en onderdeel b, Wet VPB 1969. En aangezien aan de verkoop van de aandelen door de aandeelhouder aan belanghebbende

geen zakelijke overwegingen ten grondslag lagen en volgens Hof Arnhem de omzetting van de geldlening in de lijfrenteverplichting daar onlosmakelijk mee samenhing, was de stap naar fraus legis gemakkelijk gezet. Het door belanghebbende ingestelde beroep in cassatie werd vervolgens door de Hoge Raad ongegrond verklaard.109

4.4.4. Voldaan aan het ‘Tatbestand’; kan fraus legis worden toegepast?

Nu uit BNB 2008/266 blijkt dat fraus legis toch kan worden toegepast na de invoering van art. 10a,

Wet VPB 1969 resteert de vraag of ook sprake kan zijn van de toepassing van fraus legis en de meerwegenleer uit de fraus legis-jurisprudentie indien sprake is van een besmette rechtshandeling

van art. 10a, lid 1, Wet VPB 1969 en eveneens wordt voldaan aan de zakelijkheidstoets. Ik veronderstel vervolgens dat de besmette rechtshandeling een kapitaalstorting in een verbonden

lichaam betreft en dat de financiering daarvan eveneens zakelijk is. Dit moet door de belastingplichtige bewezen worden. Strijdigheid met doel en strekking van art. 10a, lid 3, onderdeel

a, Wet VPB 1969 lijkt me dan onmogelijk. Ik zie niet in hoe de belastingplichtige kan bewijzen dat de financiering zakelijk is als vervolgens toch strijdigheid met doel en strekking van de zakelijkheidstoets

zou bestaan. Strijdigheid met doel en strekking van de wet is immers één van de voorwaarden voor de toepassing van fraus legis, namelijk het normvereiste. Ik zie niet in hoe dit zou kunnen, omdat art.

10a Wet VPB 1969 immers in leven is geroepen in de strijd tegen de winstdrainage door renteaftrek wegens gekunstelde constructies. Indien de rechtshandeling en de financiering dan beiden zakelijk is

zijn, lijkt mij de toepassing van fraus legis en derhalve ook van de meerwegenleer in dergelijke situaties uitgesloten.

4.5. Conclusie

Het kenmerk van onzakelijke omleidingen in het kader van art. 10a Wet VPB 1969 is dat de

financiering die met een besmette rechtshandeling samenhangt via een taxhaven loopt. Aan de financiering van de besmette rechtshandeling liggen vervolgens overwegend onzakelijke

overwegingen ten grondslag. Dit oordeel is gebaseerd op de parlementaire geschiedenis van art. 10a Wet VPB 1969 en omdat de meerwegenleer van toepassing is bij de uitleg van de zakelijkheidstoets

van art. 10a, lid 3, onderdeel a Wet VPB 1969. Fraus legis kan weliswaar worden toegepast naast art. 10a Wet VPB 1969, maar indien is voldaan aan

het ‘Tatbestand’ en tevens aan de zakelijkheidstoets van het derde lid van art. 10a, Wet VPB 1969 is toepassing van fraus legis en meer in het bijzonder de meerwegenleer uitgesloten.

109 HR 19 maart 2010, nr. 09/02250, BNB 2010/215.


39

HOOFDSTUK 5 – CONCLUSIE

5.1. Inleiding

In dit onderzoek heb ik getracht de verhouding te onderzoeken tussen de meerwegenleer, ontwikkeld in de fraus legis-jurisprudentie en de (dubbele) zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969. Dit heb ik rechtsvergelijkend gedaan aan de hand van de wettekst, de parlementaire geschiedenis, de wetsystematiek, jurisprudentie en twee thans bij de Hoge Raad aanhangige procedures. In dit hoofdstuk wordt vervolgens deze onderzoeksvraag beantwoord aan de hand van de in de voorgaande hoofdstukken beantwoorde deelvragen.

5.2. Meerwegenleer versus zakelijkheidstoets

De meerwegenleer is vanaf de jaren negentig ontwikkeld in de fraus legis-jurisprudentie en houdt in dat de gekozen weg naar een zakelijk einddoel niet in strijd mag zijn met doel en strekking van de wet. De meerwegenleer werd door de Hoge Raad toegepast in situaties waarbij fiscale claims verloren dreigden te gaan en/of sprake was van een willekeurige en voortdurende verijdeling van belasting. Uit BNB 1996/4 blijkt zelfs dat de meerwegenleer toegepast kan worden als een rechtshandeling niet benodigd is om het beoogde eindresultaat te bereiken, wat het zogenoemde noodzakelijkheidscriterium is genoemd. De Hoge Raad is weliswaar uiterst voorzichtig in de toepassing van de meerwegenleer, zoals blijkt uit BNB 2005/169, maar deze leer is nog steeds geldend recht. Dit blijkt uit twee recente arresten die betrekking hebben op de bedrijfsfusiefaciliteit, BNB 2009/29 en BNB 2009/123. De toepassing van deze arresten – en derhalve eveneens van de meerwegenleer – behoort niet beperkt te blijven tot enkel en alleen de bedrijfsfusiefaciliteit, omdat dit op geen enkele wijze blijkt uit de bewoordingen die de Hoge Raad gebruikte bij de onderhavige procedures.

De (dubbele) zakelijkheidstoets van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 is een onderdeel van de codificatie en uitbreiding van de fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage. Uit de parlementaire geschiedenis van de zakelijkheidstoets blijkt dat deze toets een codificatie is van de meerwegenleer. Dit blijkt uit de wettelijk vastgelegde vereiste (dubbele) zakelijkheid van de besmette rechtshandeling én van de daarmee samenhangende schuld. Doel en strekking van art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969 is tegenwicht bieden aan de ruime formulering van de besmette rechtshandelingen in art. 10a, lid 1, Wet VPB 1969.

Deze meerwegenleer en zakelijkheidstoets zijn geen begrippen die op zichzelf en los van elkaar staan binnen het fiscale recht. Ze zijn onlosmakelijk van elkaar verbonden, omdat de meerwegenleer van toepassing is bij de uitleg van de zakelijkheidstoets. De reden daarvoor is dat uit de parlementaire geschiedenis van de zakelijkheidstoets duidelijk blijkt dat de zakelijkheidstoets een codificatie is van de meerwegenleer. Zoals al aangegeven is zijn ook de recente meerwegenleerarresten van toepassing voor de uitleg van de zakelijkheidstoets. Het noodzakelijkscriterium van de

Hoofdstuk 5 – Conclusie

40

meerwegenleer behoort daarentegen niet van toepassing te zijn bij de uitleg van de zakelijkheidstoets, omdat dit niet in overeenstemming is met de fraus legis-jurisprudentie inzake winstdrainage.Indien sprake is van een onzakelijke omleiding bij de financiering van een besmette rechtshandeling liggen aan deze schuld overwegend onzakelijke overwegingen ten grondslag, waardoor derhalve voor de toepassing van de zakelijkheidstoets niet is voldaan aan de vereiste zakelijkheid van de met de besmette rechtshandeling samenhangende schuld. Dit is het geval in de thans bij de Hoge Raad aanhangige procedure V-N 2010/6.26. Derhalve is de meerwegenleer van toepassing bij de uitleg van onzakelijke omleidingen bij de zakelijkheidstoets en bij de uitleg van de zakelijkheidstoets in het algemeen.

Hoofdstuk 5 – Conclusie

41

LITERATUURLIJST

Literatuur

J. Doornebal, ‘De opmars van het zakelijkheidscriterium’, TFO 2001/153.

E.J.W. Heithuis, ‘Winstdrainage externe acquisities en de ‘verschillende wegen’-leer’, WFR 1996/573. R.L.H. IJzerman, Het leerstuk van de wetsontduiking in het belastingrecht (FM 54), Deventer: Kluwer

1991.Q.J.W.C.H. Kok, ‘Één jaar ‘Werken aan winst’, MBB 2008/01.

A. Kruiswijk, ‘De winstdrainageregelingen en het leerstuk van de wetsontduiking’, WFR 2002/1501.O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (beoordeling van artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 (FM 113)), Deventer: Kluwer 2005 (1e druk).O.C.R. Marres, Winstdrainage door renteaftrek (Artikel 10a Wet op de vennootschapsbelasting 1969 na ‘Werken aan winst (FM 113)), Deventer: Kluwer 2008 (2e druk).H.J.M. Nieuwenhuizen, Rechtsvinding en Fiscaliteit, Deventer: Kluwer 2010.

J. van Strien, Renteaftrekbeperkingen in de vennootschapsbelasting (FM 119), Deventer: Kluwer 2007.

S.A.W.J. Strik en N.H. de Vries, Cursus Belastingrecht, Deventer: Kluwer 2010.G.H. de Soeten, ‘Winstdrainage en fraus legis’, WFR 2003/256.

J. Vleggeert, Aftrekbeperkingen van de rente in het internationale belastingrecht (FM 132), Deventer: Kluwer 2009.

R.J. de Vries, ‘Kwaliteit van fiscale rechtsvinding en fiscale regelgeving’, WFR 2010/114.

Jurisprudentie

HR 26 mei 1926, NJ 1926, 723.HR 31 mei 1978, nr. 18 230, BNB 1978/252.

HR 22 juli 1982, nr. 20 651, BNB 1982/242.Conclusie A-G Mok HR 22 juli 1982, nr. 20 651, BNB 1982/242

HR 26 april 1989, nr. 24 446, BNB 1989/217. HR 11 juli 1990, nr. 26 306, BNB 1990/293.

HR 10 maart 1993, nr. 27 992, BNB 1993/195.HR 10 maart 1993, nr. 28 484, BNB 1993/197.

HR 13 juli 1994, nr. 29 673, BNB 1994/269.HR 6 september 1995, nr. 29 927, BNB 1996/4.

HR 27 november 1996, nr. 31 618, BNB 1997/98.HR 1 december 1999, nr. 32 217, BNB 2000/111.

Hof Amsterdam 30 januari 2002, nr. 00/1358, V-N 2002/20.10

Literatuur

42

Conclusie A-G Wattel HR 8 februari 2002, nr. 36 358, BNB 2002/118.HR 14 november 2003, nr. 37 503, BNB 2004/161.

HR 17 december 2004, nr. 39 080, BNB 2005/169.HR 11 juli 2008, nr. 43 144, BNB 2008/245, V-N 2011/11.13.

HR 11 juli 2008, nr. 43 376, BNB 2008/266.HR 17 oktober 2008, nr. 42 954, BNB 2009/29.

HR 13 maart 2009, nr. 43 946, BNB 2009/123.Hof Arnhem 28 april 2009, nr. 08/00339, V-N 2009/32.1.3.

Hof Arnhem 1 december 2009, nr. 08/00618 en 08/00619, V-N 2010/6.26.HR 19 maart 2010, nr. 09/02250, BNB 2010/215.

HvJ EG 20 mei 2010, zaak C-352/08 (Zwijnenburg), BNB 2010/257.Conclusie A-G Wattel 30 november 2010, nr. 10/00075, V-N 2011/3.19.

Hof Amsterdam 6 januari 2011, nr. P08/01047, V-N 2011/14.13.HR 11 februari 2011, nr. 43 144 bis, V-N 2011/11.13.

Overige stukken

Artikel gewijs commentaar bij art. 10a, lid 3, onderdeel a, Wet VPB 1969.

Besluit van 5 april 2001, V-N 2001/22.22.Handelingen I 11 december 1996, p. 11-453, r.k.

Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 3 (MvT)Kamerstukken II 1995/96, 24 696, nr. 5 (Nnavv).

Kamerstukken I 1995/96, 24 696, nr. 52b (MvA).Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 3 (MvT).

Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 6 (Verslag).Kamerstukken II 2005/06, 30 572, nr. 8 (Nnavv).

Kamerstukken I 2006/07, 30 572, C, p. 23 (MvA).Kamerstukken I 2006/07, 30 572, F, p. 4.

Literatuur

1 J. doc.docx · Web viewHR 19 maart 2010, nr. 09/02250, BNB 2010/215. Het verschil tussen beide...

Documents

Transcript of 1 J. doc.docx · Web viewHR 19 maart 2010, nr. 09/02250, BNB 2010/215. Het verschil tussen beide...