Bron: www.slo.nl/voortgezet/vmbo/themas/00124/.../download

Introductie op het werkboek Vakwerkplanontwikkeling

2

INHOUDSOPGAVE1. Opzet werkboek vakwerkplanontwikkeling 42. Vakwerkplanontwikkeling 43. Aanwijzingen voor de gebruiker 74. Inhouden vakwerkplan 85. Vormgeving van het onderwijs 136. Uitwerken van leerlijnen naar thema´s en themaplannen 16Herziene kerndoelen (1998-2003) 30Eindtermen vmbo 33Eindtermen LO1 37

3

Introductie op het werkboek vakwerkplanontwikkeling

1. Opzet werkboek vakwerkplanontwikkeling

Wat is de bedoeling van het werkboek?Het werkboek is gemaakt om je te helpen bij het ontwikkelen van een vakwerkplan voor het vak lichamelijke opvoeding. Het vertrekpunt hierbij is het invoeren van de onderwijsvernieuwingen. Wanneer je de stappen in het werkboek volgt, word je geleid langs de belangrijkste inhoudelijke beslissingen en afspraken die worden vastgelegd in een vakwerkplan. Een vakwerkplan dat geheel past bij jouw situatie wat betreft visie op het vak, leerlingenkenmerken, wensen van de sectie, karakter van de school, accommodatie en materiaal, enz. Kortom, een vakwerkplan op maat.

Voor wie is dit werkboek bestemd?Het werkboek is geschreven voor elke sectie lichamelijke opvoeding, die op een planmatige manier de onderwijsvernieuwingen wil invoeren. In het sectieoverleg kan afgesproken worden wie welk gedeelte van het werkboek gaat invullen. Niet iedereen hoeft alles te doen.

Wat staat er in dit werkboek?Dit Werkboek vakwerkplanontwikkeling is opgebouwd uit zes delen:deel I Startsituatie en beleiddeel II Visie op het vakdeel III Het programmadeel IV Evaluatie en rapportage deel V Vormgeving van het onderwijsdeel VI Bijlagen

2. Vakwerkplanontwikkeling

Waarom een vakwerkplan?Er is met de invoering van de onderwijsvernieuwingen een toenemende belangstelling voor het vakwerkplan te constateren. Dat heeft enerzijds te maken met de verplichting van de school om een schoolwerkplan te maken; daartoe is informatie per vak noodzakelijk en dat leidt al gauw tot een vakwerkplan. Anderzijds heeft het ook te maken met de toch sterk levende vraag bij veel docenten: hoe kom ik nu van die (globale) kerndoelen en eindtermen tot een goed programma? Het is vooral die laatste vraag die ten grondslag ligt aan dit werkboek. We hebben als 'doevak' het nadeel dat weinig methoden op de markt zijn die 'als vanzelf' het programma invullen. Elke vaksectie zal zelf aan het werk moeten gaan om een kwaliteitsvol programma samen te stellen. Wanneer de afspraken, die daarover binnen de sectie lichamelijke opvoeding worden gemaakt, vastgelegd worden, dan is er sprake van een vakwerkplan.

4

Het vakwerkplan als draaiboekWe kiezen in dit werkboek dus voor een vakwerkplan als een bundeling van afspraken binnen de sectie over het wat, hoe en waarom van het programma lichamelijke opvoeding. In het vakwerkplan staan de inhoudelijke beslissingen van de sectie volgens welke het onderwijs in de lichamelijke opvoeding gegeven wordt: het vakwerkplan als 'draaiboek'. Naast deze draaiboekfunctie kan een vakwerkplan nog andere functies vervullen: om verantwoording af te leggen aan de inspectie, voorlichting te geven aan ouders, informatie te geven aan de schoolleiding (voor het schoolwerkplan), enz. Het vakwerkplan in de zin van een draaiboek is niet altijd geschikt om ook al deze andere functies te vervullen. Wel is het zo dat veel informatie uit het draaiboek gebruikt kan worden om geschikte andere documenten te maken. Denk aan een voorlichtingsfolder voor ouders, een deelschoolwerkplan voor de schoolleiding, enz.

Het vakwerkplan als middel, niet als doelWie kent niet de verhalen over de prachtige vakwerkplannen die na veel pijn en moeite tot stand zijn gekomen en na korte tijd vooral mooi liggen te wezen in de kast? Zo'n vakwerkplan is misschien aardig om te laten zien, maar vervult duidelijk niet zijn centrale functie als draaiboek. Een goed draaiboek hoort regelmatig geraadpleegd te worden, ziet er verfrommeld uit en staat vol met aantekeningen. Het is dus een groot misverstand om te menen dat het hebben van een mooi vakwerkplan garant staat voor goed onderwijs. Er zijn talloze scholen zonder vakwerkplan die prima onderwijs geven en er zijn scholen met een fraai plan, terwijl het onderwijs niet goed in elkaar steekt. Het vakwerkplan is dus een middel om goed onderwijs te realiseren en geen doel op zich.

Een vakwerkplan op maatEr zijn wel eens docenten die vragen om een kant en klaar vakwerkplan dat ze zó kunnen gebruiken op school. Voor de andere vakken zijn er toch ook allerlei methoden op de markt? Dit is een begrijpelijke gedachte, maar het idee is erg moeilijk te realiseren. Immers, elke schoolsituatie is anders. Denk maar aan de aanwezige accommodaties en materialen, de beschikbare uren, de uiteenlopende opvattingen binnen de sectie, de kenmerken van de leerlingen, de sportdagentraditie, enz. Een goed draaiboek is geheel toegesneden op de specifieke situatie van de school. Dat 'op maat snijden' kan nooit van grote afstand gebeuren, maar zal op de school door de gebruikers zelf gedaan moeten worden. Natuurlijk kan je van elk vakwerkplan wel iets leren; er staan altijd goede ideeën in die stimulerend kunnen werken. Maar je zult hoe dan ook nog veel eigen beslissingen moeten nemen.

Hoe ziet een vakwerkplan eruit?Veel mensen denken bij een vakwerkplan aan een omvangrijk boekwerk met grote lappen tekst, schema's, opsommingen, enz. Zo kàn een vakwerkplan eruit zien, maar dat hoeft niet. Een vakwerkplan kan ook bestaan uit vijf of twintig pagina's. Het gaat niet om de omvang, maar om de inhoud. Een vakwerkplan dient de afspraken van de sectie te omvatten. Een sectie die al heel lang samenwerkt, zal niet veel papier nodig hebben; heel veel zaken lopen al goed. Een sectie waarin de opvattingen sterk verschillen (bijvoorbeeld na een fusie) zal in eerste instantie ook niet toekomen aan een uitgebreid boekwerk, maar geleidelijk aan op zoek gaan naar de consensus. Het goede vakwerkplan bestaat dus niet; het gaat om jouw goede vakwerkplan.

5

Het vakwerkplan als 'groeiboek'Vaak ontstaat een vakwerkplan al doende. De sectie is bezig om een bepaald 'verbeterpunt' op te pakken (bijvoorbeeld bewegen en muziek, evaluatie of leren leiding geven) en als dat gelukt is en het resultaat netjes wordt opgeschreven, is er weer een stukje van het vakwerkplan gereed. Het werkt goed om als sectie per jaar (per periode) duidelijke, maar vooral ook realiseerbare, doelen te stellen. Het is zinvol om eerst die onderdelen van het programma te nemen die waarin de vaksectie sterk is. Onderwerpen waarover men het eens is. Later kan gekozen worden voor onderwerpen die voor de sectie relatief nieuw of moeilijk zijn. Het in één keer alles oppakken van een vakwerkplan leidt bijna altijd tot teleurstellingen. Doel is om het onderwijs te verbeteren en wanneer het resultaat van die verbetering wordt opgeschreven, draagt dat bij aan het vakwerkplan.

6

3. Aanwijzingen voor de gebruiker

TakenHet werkboek bestaat voor een belangrijk gedeelte uit taken. Taken vormen de mogelijke onderdelen van een vakwerkplan. Het zijn bladen met vragen -elke vraag wordt kort toegelicht- en meestal ruimte om de antwoorden in te vullen. Een aantal werkbladen zijn in enkelvoud toegevoegd, terwijl er meerdere exemplaren ingevuld moeten worden; die pagina's dien je te kopiëren. Ook andere pagina's kunnen desgewenst -bijvoorbeeld als meerdere mensen aan dezelfde taak werken- gekopieerd worden.

Flexibel gebruikenHet werkboek is in didactische zin logisch opgebouwd, maar dat wil niet zeggen dat het werkboek ook altijd van a tot z doorgewerkt dient te worden. Elk deel is ook (relatief) zelfstandig te gebruiken; het hangt er maar vanaf wat de behoeften van een bepaalde sectie zijn. Ook binnen elk deel kan gericht gekozen worden voor een bepaalde taak. Elke gebruiker kiest zijn/haar eigen invalshoek. We noemen enkele voorbeelden van gebruik. Een sectie die de basisvorming goed heeft ingevoerd en aan het begin staat van de

invoering van het vmbo of LO1 beschrijft bijvoorbeeld eerst Taak 1.3 ‘Het bestaande programma’ Deel I Startsituatie en beleid en gaat dan over naar bepaalde taken uit Deel III Het programma, bijvoorbeeld met taak 3.2 ‘Wat zijn de thema’s?’ of taak 3.3 ‘Hoe ziet de jaar- en periodeplanning eruit?’.

Een sectie die gericht aandacht wil schenken aan het verbeteren van de evaluatie kiest zijn invalshoek in Deel III bij Taak Evaluatie en rapportage.

Een sectie die niet goed weet hoe die een onderwijsvernieuwing moet aanpakken, kan het beste beginnen met Deel I Startsituatie en beleid. Daarin wordt de balans opgemaakt en worden actiepunten geformuleerd. Afhankelijk van die actiepunten kan aan taken in andere delen gewerkt worden.

Voor vrijwel elke sectie is het aan te bevelen om eerst taken uit Deel I Startsituatie en beleid op te pakken. Dat biedt de mogelijkheid om de eigen positie ten opzichte van de onderwijsvernieuwingen goed in beeld te krijgen en gerichte en realistische plannen te maken.

Het verdelen van taken binnen de sectieDe manier waarop met het werkboek binnen de sectie gewerkt gaat worden, kan sterk verschillen. We zullen twee mogelijkheden noemen. Elke docent werkt dezelfde taken uit, er wordt over gesproken in een vergadering en er

worden besluiten genomen. Deze besluiten worden vastgelegd. Docenten krijgen verschillende taken toebedeeld (naar belangstelling of deskundigheid) en

de resultaten komen in de vergadering. De meningen van de anderen worden geventileerd en het werk wordt bijgesteld tot er consensus is. Dit wordt vastgelegd.

De eerste mogelijkheid vraagt meer tijd maar leidt tot een 'rijkere oogst' dan de tweede mogelijkheid. Het is in ieder geval belangrijk dat alle sectieleden op één of andere manier actief aan het werk deelnemen. Het (zichzelf) buitensluiten van een docent levert later bijna altijd problemen op. Ook is het goed mogelijk dat de sectieleider vooraf taken selecteert uit

7

het werkboek voor zijn/haar collega('s). Het totale werkboek kan soms afschrikken door zijn omvang. Het geleidelijk aan voorleggen van bepaalde werkbladen kan soms goed werken.

De organisatieMet betrekking tot de organisatie van het ontwikkelingsproces geven we een aantal concrete tips. Spreek met elkaar af wie de coördinator vakwerkplan is. Dit kan de sectieleider zijn, maar

dat hoeft niet. Deze persoon zorgt voor de voortgang van het werk. Ook onderhoudt (vooral) de coördinator de contacten binnen school (projectgroep vmbo en Tweede Fase, schoolleiding, andere collega's) en eventueel buiten school (ondersteuning, andere scholen).

Pak niet alles tegelijk aan, maar stel duidelijke prioriteiten. Het werkt goed om concrete verbeterpunten te formuleren en daarmee aan de slag te gaan. Wanneer dat gelukt is, kan je andere punten aanpakken.

Ga niet alleen schrijven, maar ga ook in de praktijk aan het werk. Probeer lessen uit, doe ervaring op, experimenteer en schrijf de ervaringen op. Dan is de kans het grootst dat het vakwerkplan ook gebruikt gaat worden en niet in de kast terecht komt.

Zorg dat het werk past binnen de beschikbare tijd; te vaak wordt er te veel hooi op de vork genomen en dat leidt tot frustraties. Zorg voor een realistische planning.

Zorg ervoor dat er speciale vergaderingen zijn waarop het vakwerkplan centraal staat. Gebeurt dat niet dan bestaat het gevaar dat het agendapunt 'vakwerkplan' ten onder gaat aan allerlei andere (belangrijke) gesprekspunten.

Richt een archief in waar de gemaakte produkten op een systematische manier worden opgeborgen. Dan is duidelijk waar de documenten zijn en wat de laatste versie is. De coördinator beheert het archief.

Zoek naar iemand die goed overweg kan met een tekstverwerker en maak afspraken over de manier waarop teksten worden aangeleverd. Dat bespaart een hoop werk.

Zorg voor één eindredacteur; dit kan heel goed de coördinator zijn, maar dat hoeft niet. Spreek goed af wat die eindredactie inhoudt (hoever mogen de ingrepen gaan?)!

Een vakwerkplan is nooit 'af'. Stel het plan bij op grond van ervaringen. Laat je niet eenzijdig sturen door het vakwerkplan maar sta open voor ontwikkelingen en ervaringen die in de gymzaal of op het veld naar voren komen.

4. Inhouden vakwerkplan

Hieronder stellen we een inhoudsopgave van een vakwerkplan voor. Daarmee is dus niet gezegd dat een vakwerkplan er zo uit moet zien, maar eruit kan zien. Uitgaande van dit voorstel is het jouw taak om aan te geven welke hoofdstukken/paragrafen het accent gaan krijgen.De delen en taken van dit werkboek corresponderen met de hoofdstukken en paragrafen van het vakwerkplan.

8

Van werkboek Naar vakwerkplan

Deel I

Taak 1.1 ----->

Taak 1.2 ----->

Taak 1.3 ----->

Taak 1.4 ----->

Taak 1.5 ----->

Taak 1.6 ----->

Taak 1.7 ----->

1 Startsituatie en beleid

1.1 De school

1.2 De sectie

1.3 Bestaande programma

1.4 Accommodatie en materiaal

1.5 Organisatorische (rand)voorwaarden

1.6 De leerlingen

1.7 Actiepunten en beleid

Deel II

Taak 2.1 ----->

Taak 2.1 ----->

2 Visie op het vak LO 2.1 Visie op fundamenteel niveau

2.2 Visie op onderwijs en algemene doelstellingen

Deel III Taak 3.1----->

Taak 3.2 ----->

Taak 3.3 ----->

Taak 3.4 ----->

Taak 3.5 ----->

3 Inhouden van het programma

3.1 Beschikbare tijd

3.2 Thema's

3.3 Jaar- en periodeplannen

3.4 Sportoriëntatie en -keuzeprogramma

3.5 Buitenroosteractiviteiten

Deel IV

Taak 4 ------->

4 Evalueren

4 Evaluatie en rapportage

Deel V

Taak 5 ------->

5 Vormgeving

5 Vormgeving van het onderwijs

Deel VI

Taak 6.1 ----->

Taak 6.2 ----->

Taak 6.3 ----->

Bijlagen:

6.1 Themaplannen

6.2 Studiewijzers, PTA

6.3 Schriftelijke lesmaterialen

9

ToelichtingHier volgt een toelichting op de verschillende hoofdstukken en paragrafen van de inhoudsopgave van het vakwerkplan. Met steekwoorden geven we aan wat de inhoud van een hoofdstuk of paragraaf zou kunnen zijn.

Inleiding Waarom een vakwerkplan? Invoering van de onderwijsvernieuwingen? Hoe tot stand gekomen? Wat staat er in? Functie van het vakwerkplan.

1. Startsituatie en beleid1.1 De school

Beschikbare uren, rooster, klassenindeling, leertrajecten, afsluiting, geld, schooldoelstellingen, schoolactiviteiten, ondersteuning school, positie van het vak LO, conclusies.

1.2 De sectieSamenstelling, deskundigheid, organisatie, visie, conclusies.

1.3 Het bestaande programma1.3.1 Wat is het bavo-gehalte van het huidige onderbouwprogramma?1.3.2 Wat is het vmbo-gehalte van het programma?1.3.3 Wat is het LO1-gehalte van het huidige bovenbouwprogramma?

Goede elementen, knelpunten, vraagtekens, conclusies.1.4 Accommodatie en materiaal

Beschikbaarheid, knelpunten, conclusies.1.5 Organisatorische randvoorwaarden

LO-rooster, parallelle groepen, LO-budget, naburige sportverenigingen en –instellingen, lokale sportstimuleringsprojecten

1.6 De leerlingen1.6.1 Leerlingen in de onderbouw1.6.2 Leerlingen in de bovenbouw

Bewegingsvaardigheid, regelvaardigheid, kennis en inzicht, andere kenmerken, conclusies.

1.7 Actiepunten en beleidOp welke zaken gaat de vaksectie actie ondernemen? Prioriteiten, planning, taakverdeling, conclusies.

2. Visie op het vak2.1 Visie op fundamenteel niveau2.1.1 Mensvisie (visie op lichamelijkheid en bewegen)2.1.2 Maatschappijvisie (visie op lichaams- en bewegingscultuur)2.1.3 Onderwijsvisie (visie op het vak LO)

2.2 Visie en algemene doelstellingen2.2.1 Visie op de basisvorming in het algemeen2.2.1.1 Visie op LO in de basisvorming

10

2.2.1.2 Algemene doelstellingen vak LO in de basisvorming

2.2.2 Visie op het vmbo in het algemeen2.2.2.1 Visie op LO in het vmbo2.2.2.2 Algemene doelstellingen vak LO in het vmbo

2.2.3 Visie op de tweede fase2.2.3.1 Visie op de LO12.2.3.2 Algemene doelstellingen LO1

3. Inhoud van het programma3.1 Lesurenverdeling3.1.1 Tijdsverdeling binnen de basisvorming3.1.2 Tijdsverdeling binnen het vmbo3.1.1 Tijdsverdeling binnen de LO1

Aantal en lengte van lesuren, de verdeling over verplichte en vrije ruimte, de verdeling van tijd over de domeinen, de verdeling van tijd over domeinen binnen leerjaren.

3.2 De thema'sVerdeling van tijd binnen de domeinen:

bewegingsthema´s: (turnen, spelen, bewegen en muziek, atletiek, zelfverdediging, keuze-activiteiten)

regelthema's domeinoverschrijdende thema’s.

11

3.3 Jaar- en periodeplannen3.3.1 Jaar- en periodeplanning voor de basisvorming3.3.2 Jaar- en periodeplanning voor het vmbo3.3.3 Jaar- en periodeplanning voor de LO13.4 Sportoriëntatie en -keuzeprogramma3.5 BuitenroosteractiviteitenToernooien, schoolsport, extra gymnastiek, motorische remedial teaching.

4. Evaluatie en rapportage4.1 Waarom ga je evalueren (doel)?4.2 Wat ga je evalueren (evaluatie-objecten)?4.3 Wanneer ga je evalueren (evaluatiemomenten)4.4 Wie gaat er evalueren (rol van docent en leerlingen)?4.5 Hoe ga je evalueren (evaluatie-instrumenten)?4.6 Welke maatstaf hanteer je (wel of geen norm, absolute normen, individuele vooruitgang,

onderscheid één of meerdere niveaus)?4.7 Hoe verwerk je de gegevens procesevaluatie (bijstellen van programma, begeleiden van

leerlingen) en productevaluatie (rapportage, leerlingvolgsysteem)4.8 Hoe ga je het aanpakken in de les (organisatie, tijdsbesteding)?

5. Vormgeving van het onderwijs Didactische werkvormen Lesorganisatie Differentiatie Taken van leerlingen Groeperingsvormen Leer- en hulpmiddelen Afstemming op en/of samenwerking met andere vakken.

Bijlagen6.1 Themaplannen6.2 Studiewijzers, PTA i.v.m. schoolexamen6.3 Schriftelijke lesmaterialen

12

5. Vormgeving van het onderwijs

In taak 5 wordt iets gezegd over de vormgeving van het onderwijs. Ter toelichting behandelen we hier enkele belangrijke werkwijzen voor gebruik in de les lichamelijke opvoeding.

A. OntdekkenBij deze werkwijze krijgen de leerlingen een bepaalde ruimte en materiaal ter beschikking en mogen ze zelf weten wat ze gaan doen of krijgen een relatief open opdracht. Dit is een geschikte werkwijze omdat het de docent de mogelijkheid biedt om te observeren: wat leerlingen al kunnen; met wie ze gaan samenwerken; hoe ze met het materiaal omgaan; hoe de samenwerking binnen de groep en tussen de groepen verloopt.Met deze informatie is het makkelijker voor een docent om een goed 'op maat gesneden' programma te maken. Tevens biedt het de leerlingen de gelegenheid om 'zonder bemoeienis' nieuw materiaal te leren kennen.

B. Probleemgeoriënteerd werkenEen geschikte werkwijze is het probleemgeoriënteerd werken. Dat houdt in dat leerlingen bewegingsproblemen krijgen voorgeschoteld waarvoor ze een oplossing moeten bedenken. Bij judo gaat het dan bijvoorbeeld niet direct om het aanleren van specifieke houdgrepen, maar om een opdracht als 'probeer zo te gaan liggen dat de ander er niet onder vandaan kan komen'. Terwijl de leerlingen oplossingen voor het probleem zoeken (en aan elkaar uitwisselen) kan de docent met aanwijzingen komen die uiteindelijk kunnen leiden tot bepaalde bekende technieken. Deze werkwijze biedt veel voordelen: de leerlingen leren principes, die als groeibeginsel kunnen fungeren (nu en later); het werken aan bewegingsdoelen en doelstellingen met betrekking tot de onderlinge

omgang kunnen heel goed gecombineerd worden; door te werken met principes is het bijbrengen van kennis en inzicht aan de leerlingen

prima mogelijk; het werken met problemen leidt tot uitdagend onderwijs (intrinsieke motivatie).Deze voordelen gelden ook voor het sociaal leren wanneer de leerlingen geconfronteerd worden met omgangsproblemen.

C. Zelfstandig werken in groepen Het laten werken van de leerlingen in zelfstandige kleine groepen is een werkwijze die ook

goed past in de basisvorming. Leerlingen krijgen een opdracht van de leerkracht (om te oefenen of te spelen) en ze moeten gedurende een bepaalde tijd samen aan het vervullen van die opdracht werken. De moelijkheidsgraad van dit werken in groepen kan sterk verschillen. Dit hangt onder andere af van het soort opdracht (open of gesloten), de complexiteit van de opdracht, de beschikbare tijd, de groepssamenstelling, enz. Dit werken in kleine groepen biedt de volgende voordelen:

wanneer de leerlingen goed in groepen kunnen samenwerken, is het een zeer efficiënte werkwijze; het leren bewegen kan goed samengaan met het nastreven van sociale doelen;

13

de leerlingen voelen zich medeverantwoordelijk voor het welslagen van het onderwijs (minder ordeproblemen);

het vervullen van andere rollen kan prima aan de orde gesteld worden.Om deze voordelen realiteit te laten worden, is het noodzakelijk dat de leerlingen leren om in groepen te werken. Dat betekent dat zeker in het eerste leerjaar gericht aan deze vaardigheid gewerkt moet gaan worden.

D. DifferentiërenDifferentiëren omvat alle methodische maatregelen die ertoe bijdragen dat alle leerlingen zoveel mogelijk aan hun trekken komen. We kunnen een onderscheid maken tussen niveau-, tempo- en keuze-differentiatie. Deze differentiatie heeft zowel betrekking op de bewegingsvaardigheden, regelvaardigheden als kennis en inzicht. Met name in 4-vmbo en LO1 biedt de keuze-differentiatie mogelijkheden aan te sluiten bij interesses van leerlingen.We noemen ter illustratie enkele punten waarop verschillen in moeilijkheidsgraad kunnen worden aangebracht.

Leren bewegenTurnen: de afwerking van beweging; de hoogte van het toestel; de mate van hulpverlening; de moeilijkheidsgraad van de opdracht; het toestel dat gebruikt wordt.Spelen: keuze van het materiaal; grootte van het speelveld; aantal regels; complexiteit van de opdracht; al of niet werken met taakverdelingen.

Leren omgaan met elkaar mate van zelfstandigheid die de leerlingen krijgen; indeling van de groepen (homogeen of heterogeen); hoeveelheid tijd; invulling van andere rollen; hoeveelheid ruimte in de opdracht.

Kennis en inzicht opdoen aantal onderwerpen diepgang soort opdrachten karakter van de informatie

Wanneer het differentiëren binnen de les er niet toe leidt dat alle leerlingen de kerndoelen/eindtermen halen, kan overwogen worden om een oplossing te zoeken in extra gymnastiek, motorische remedial teaching of bij instanties buiten de school.

14

E. Uiteenleggen en opbouwenEen bekende methode binnen de lichamelijke opvoeding (en sport) is de totaal-deel-methode. Een bewegingsactiviteit wordt dan uiteengelegd in een aantal onderdelen (meestal technieken) die apart worden getraind. Het is dan de bedoeling dat deze technieken later weer in het grotere geheel worden ingepast. Deze werkwijze biedt vele mogelijkheden, maar dan moet er wel stil gestaan worden bij enkele belangrijke punten: niet te snel een activiteit uiteenleggen; zoveel mogelijk de totaliteit (in vereenvoudigde

vorm) laten beoefenen; goed kijken op welke punten het apart beoefenen van een onderdeel kan bijdragen aan het

beter beoefenen van de activiteit; de activiteit moet uiteengelegd worden in zinvolle onderdelen; de oefening van het onderdeel moet op een effectieve en efficiënte manier plaatsvinden; het 'teruggaan' naar de complexe activiteit dient op een zorgvuldige manier te gebeuren.Gebeurt dit niet, dan wordt het leren beheersen van het betreffende onderdeel (de techniek) doel op zich, waardoor de uiteindelijk bedoeling (het beter kunnen bewegen op muziek bijvoorbeeld) niet bereikt wordt.

15

6. Uitwerken van leerlijnen naar thema´s en themaplannen

In taak 3.2.1 wordt een inventarisatie gemaakt van mogelijke leerlijnen, bewegings- en regelthema’s. In taken 3.2 en 3.3 worden de thema´s bepaald en gepland over de leerjaren en periodes. Door middel van de thema's wordt een ordening aangebracht in de leerstof die aan bod moet komen. In taak 6.1 (bijlage van het vakwerkplan) worden de thema´s uitgewerkt in themaplannen. In deze paragraaf geven we een toelichting op deze taken.

Wat zijn leerlijnen en thema´s?Leerlijnen bieden een overzicht van na te streven leerdoelen met betrekking tot de domeinen/activiteitsgebieden/deelgebieden over de tijd. De leerlijnen worden geordend rond thema’s waarbinnen overeenkomende bewegingsproblemen aan de orde komen. De meeste leerlijnen omvatten verschillende bewegingsthema’s en regelthema´s.

Twee soorten thema'sWat zijn nu eigenlijk thema's? Thema's zien we als de bouwstenen voor het programma. Een thema is het etiket dat op een aantal samenhangende lessen wordt geplakt; het geeft aan waar het in die lessenreeks om draait. Een thema heeft een gemeenschappelijk hoofdprobleem. Een thema omvat doorgaans 2-8 lessen. Die lessen hoeven niet achter elkaar gegeven te worden; dat kan natuurlijk wel, maar het is ook mogelijk de lessen in de tijd te spreiden (zelfs over de leerjaren heen).We onderscheiden twee soorten thema's: thema's waarbij het accent ligt op het leren bewegen (= bewegingsthema’s) en thema's waarbij het accent ligt op het leren regelen door de leerlingen (= regelthema’s).

Bewegingsthema’sDeze thema's zijn het meest voorkomend. De meeste kerndoelen en eindtermen hebben betrekking op het leren bewegen, dus het ligt voor de hand dat in de meeste thema's het accent op het bewegen ligt. Die accentuering van het bewegen komt duidelijk tot uiting in de benaming van die thema's. We geven enkele voorbeelden: Vrije sprongen en Acrobatiek bij turnen, Individueel passeren en Opbouwen van een aanval bij spelen en Duurloop en verspringen bij atletiek.

Regelthema’sEr zijn ook kerndoelen en eindtermen waarbij het gaat om het vervullen van regelende taken. Het gaat om het vervullen van andere rollen door de leerlingen (coach, scheidsrechter, organisator, trainer/instructeur), elkaar hulpverlenen, bewegingssituaties inrichten of veranderen, een trainingsschema opstellen, enzovoort. In de planning kan een school er voor kiezen om een aantal regelthema´s expliciet aan bod te laten komen. Expliciet betekent dat men deze regelthema´s nadrukkelijk wil bereiken, dat de lessen hierop worden ingericht en dat het herkenbaar is voor de leerlingen. In taken 3.1.2.2 (bavo), 3.1.3.2 (vmbo) en 3.1.4.2 (LO1) worden uitspraken gedaan over welke regelvaardigheden expliciet aanwezig zijn tijdens de lessen.Uit de naam van de regelthema's blijkt om welk aspect van het regelen het gaat. Enkele voorbeelden zijn: Elkaar leren dansen en Hoe ontwerp je een dans? bij bewegen en muziek, De leerling als coach en Een toernooitje organiseren bij zelfverdediging.

16

In eerste instantie wordt er geen concrete lestijd aan de regelthema's verbonden. Neem bijvoorbeeld het thema Situaties opbouwen bij turnen. Het ligt voor de hand dat een sectie er voor kiest om geen aparte lessen of lesdelen aan dit thema besteden omdat het opbouwen van situaties in (vrijwel) elke turnles aan bod komt. De onderwijstijd die aan dit thema besteed wordt is dan moeilijk in te schatten. Het regelthema komt altijd geïntegreerd aan bod bij de bewegingsthema’s. Bij de planning kan met een ster worden aangegeven wanneer een regelthema aan bod komt. De regelthema’s gelden dan als sterthema’s.In twee instantie is het wel mogelijk om onderwijstijd uit te trekken voor bepaalde regelthema’s. Bijvoorbeeld een domeinoverschrijdend thema als de warming-up kost lestijd. Naast het doen worden de leerlingen geïnformeerd over het waarom en het hoe van een warming-up. En wellicht dat je de leerlingen bij dit thema wilt leren om voor elkaar een warming-up te verzorgen. Dit kost allemaal lestijd die je moeilijk kan integreren met een activiteitsgebied.

Op welke niveau formuleer je een thema?Behalve dat het karakter van thema's kan verschillen (accent op het leren bewegen of het leren regelen) kunnen thema’s op verschillende niveau´s worden geformuleerd. Een thema kan meer of minder doorsnijdend zijn. We gaan in op vijf manieren en geven aan wat de belangrijkste voor- en nadelen zijn.

Thema´s per ´bewegingsvorm´Dit is een traditionele manier. Het is en gangbare manier binnen de op wedstrijd georiënteerde sport. Wanneer een docent thematiseert vanuit ‘bewegingsvormen’ worden bepaalde bewegingsoplossingen of –technieken gethematiseerd. Voorbeelden zijn de lay-up bij basketbal, de push bij hockey, de clear bij badminton, de spreidsprong over de bok bij turnen, de hangtechniek bij verspringen, de drie-puntshoudgreep bij judo en de chassee bij jazzdans. De overeenkomst in al deze voorbeelden is dat het gaat het om ideaal-typische oplossingen van bewegingsproblemen en niet om de bewegingsproblemen zelf. De ideaal-typische technieken komen veelal uit de wedstrijd georiënteerde sport. Steeds staat centraal het leren beheersen van de ideaal-typische techniek. Daarmee wordt het bewegingsprobleem wel opgelost. Het geeft echter geen ruimte voor individuele oplossingen van leerlingen.Voordelen:- het is een herkenbare manier van ordenen van de leerstof (voor docent en leerlingen)

omdat het een vrij gebruikelijke manier is.Nadelen:- er kan moeilijk gebruik gemaakt worden van de transfer (bijv. het vrijlopen binnen

verschillende doelspelen);- de thema's met het accent op het regelen zijn moeilijk in te passen omdat ze vaak geen

betrekking hebben op een apart onderdeel.

Thema's per onderdeelDit is een gebruikelijke manier. Binnen turnen gaat het dan om thema's die vallen binnen de onderdelen Steunspringen, Zwaaien in hang, Zwaaien in steun, enzovoort. Bij spel gaat het om thema's die vallen binnen de verschillende spelen: voetbal, volleybal, badminton, en dergelijke. Voorbeelden van thema's binnen voetbal zijn dan: Drijven en dribbelen, Stoppen van de bal, Schieten op doel, en dergelijke.Voordelen:

17

- het is een herkenbare manier van ordenen van de leerstof (voor docent en leerlingen) omdat het een vrij gebruikelijke manier is.

- het gaat niet om de oplossing maar het bewegingsprobleem. Het geeft daarmee ruimte aan verschillende oplossingen.

Nadelen:- er kan moeilijk gebruik gemaakt worden van de transfer (bijv. het vrijlopen binnen

verschillende doelspelen);- de thema's met het accent op het regelen zijn moeilijk in te passen omdat ze vaak geen

betrekking hebben op een apart onderdeel.

Thema's per deelgebiedHet is ook mogelijk om thema's te formuleren die betrekking hebben op een totaal deelgebied binnen een domein. Dat is een invalshoek die vooral bij spel interessante mogelijkheden biedt. Er ontstaan dan thema's die vallen binnen de deelgebieden slag- en loopspelen, doelspelen en terugslagspelen. Enkele voorbeelden: bij doelspelen Benutten van aan- en afspeellijnen en Man- en ruimtedekking en bij terugslagspelen Op gang houden en Sparren.Voordelen:- per leerlijn kan de volgorde van de thema’s worden bepaald;- het biedt goede mogelijkheden om gebruik te maken van de transfer (effectief onderwijs);- het kan tijdsbesparend werken (bijv. omdat de principes van de man- en ruimtedekking

niet bij elk doelspel herhaald hoeven te worden).Nadelen:- het is een werkwijze die nog niet zo is ingeburgerd;- de herkenbaarheid (van een spel) kan voor leerlingen moeilijker worden (het is bijv.

anders dan op tv).

Thema's per domein(en)Het is ook mogelijk om thema's te formuleren die betrekking hebben op een heel domein, meerdere domeinen of zelfs het hele vak. Hierbij zal het vaak gaan om thema's met het accent op het regelen door de leerlingen. We geven enkele voorbeelden van thema's die betrekking hebben op het totale domein spelen: Het leiden van een spel, Hoe organiseer ik een toernooi en Spelregels op maat. Voorbeelden van thema's die betrekking hebben op meerdere domeinen (of het hele vak) zijn onder andere Bewegingsanalyse, Scheidsrechteren, Warming-up, Zelfstandig werken in kleine groepen, Veilig met elkaar bewegen en Verantwoord materiaalgebruik.Voordelen:- er wordt op een samenhangende en effectieve manier onderwijs gegeven.Nadelen:- het is vrij nieuw en daardoor moeilijk voor veel docenten om met dergelijke thema's te

werken;- het formuleren van aparte thema's voor het (leren) regelen kan op weerstanden stuiten bij

de leerlingen (gevaar van te weinig bewegen).

Vakoverschrijdende thema's

18

Tenslotte is het nog mogelijk om thema's te formuleren die betrekking hebben op twee of meer vakken of zelfs op alle vakken. Enkele voorbeelden van thema's voor twee vakken: Warming-up, Blessurepreventie, Trainingsleer en Milieubewust sporten (met biologie), Sport in de woonomgeving (met verzorging), Eigen spelmateriaal (met techniek), Bewegingsanalyse (met natuurkunde) en Bewegen op eigen muziek (met muziek). Voorbeelden van thema's die betrekking hebben op alle vakken zijn onder andere Organiseren van een schoolevenement, De ander en ik, Andere culturen en Meisjes en jongens.Deze thema’s zijn vaak niet meer aan te duiden met bewegings- of regelthema’s. Het vak LO kan een bijdrage leveren aan bijvoorbeeld onderzoeks-, informatieverwerkings-, sociale thema’s.

Voordelen:- de leerlingen zien verbanden tussen verschillende vakken;- doen en nadenken kan zo beter geïntegreerd worden in vergelijking tot leren dat beperkt

blijft tot de les lichamelijke opvoeding.Nadelen:- het is moeilijk te realiseren omdat er veel mensen bij betrokken zijn;- veel docenten zijn niet gewend om zo te werken.

Formuleren van leerdoelen in de themaplannenNadat de thema's zijn omschreven en zijn gepland over de leerjaren/periodes (taken 3.2 en 3.3) worden de thema´s uitgewerkt in themaplannen (taak 6.1). In de themaplannen maakt de vaksectie afspraken over welke leerdoelen, bewegingsactiviteiten/opdrachten, arrangementen en didactische aandachtspunten. Bij het formuleren van leerdoelen zijn er enkele belangrijke punten om bij stil te staan.

Leerdoelen bij bewegings- en regelthema’sBelangrijk om bij stil te staan is dat er leerdoelen zijn die zich richten op vaardigheden en leerdoelen die betrekking hebben op kennis- en inzicht. Bij vaardigheden maken we het onderscheid tussen bewegings- en regelvaardigheden.

Bij bewegingsthema’s ligt het accent op het kunnen oplossen van bewegingsproblemen: hoe geef ik een goede voorzet, hoe krijg ik hoogte met behulp van een mini-trampoline, hoe leg ik 1500 m. zo snel mogelijk af, enzovoort? Enkele voorbeelden van leerdoelen binnen het thema Duurloop zijn (het gaat zowel om bewegingsvaardigheden (BV) als kennis en inzicht (KI):- kunnen diverse loopvormen uitvoeren (BV);- kunnen een eigen looptemposchema uitvoeren (BV);- kennen de betekenis van de duurlooptest (KI);- kennen de trainingsmethoden voor de duurloop (duur en interval) (KI).

Bij regelthema’s ligt het accent op het kunnen oplossen van regelproblemen: hoe verdelen we de taken in ons groepje, welke hulpverleningstechniek is geschikt, hoe behandelen we het materiaal zorgvuldig, welke spelregels zijn geschikt, enzovoort? Enkele voorbeelden leerdoelen bij het thema Zelfstandig oefenen (bij atletiek) zijn (het gaat zowel om regelvaardigheden (RV) als kennis en inzicht (KI):De leerlingen...

19

- kunnen (op aanwijzingen van de docent) een atletieksituatie inrichten (RV);- kunnen (op aanwijzingen van de docent) een onderlinge taakverdeling afspreken en

uitvoeren (RV); - kunnen de (mindere of betere) prestaties van hun klasgenoten accepteren en waarderen

(RV);- kunnen op een positieve manier omgaan met de aanwijzingen van een medeleerling (RV). - kunnen elkaar in tweetallen coachen tijdens de coopertest (RV);- kennen de belangrijkste veiligheidsregels (KI); - weten hoe ze verantwoord met materiaal moeten omgaan (KI).

20

We vatten het voorgaande samen in een schema:

Thema’s leerdoelen

Bewegingsthema’s kennis & inzichtbewegingsvaardigheid

Regelthema’s kennis & inzichtregelvaardigheid

De stappen van leerlijnen naar themaplannen:

1. inventariseren van leerlijnen en bijhorende bewegings- en regelthema’s (taak 3.2.1)

2. formuleren van bewegings- en regelproblemen per thema

3. plannen van de thema’s3.1 hoeveelheid lestijd per thema (taak 3.2)3.2 interne volgorde van de thema’s (taak 3.3)3.3 plannen over de leerjaren en periodes (taak 3.3)

4. uitwerken in themaplannen (taak 6.1)4.1 leerdoelen4.2 bewegingsactiviteiten / opdrachten + arrangementen4.3 didactische aandachtspunten

21

Voorbeeld

ACTIVITEITSGEBIED: ZELFVERDEDIGING

LEERLIJN: STOEISPELEN

1. Mogelijke bewegings- en regelthema's bij de leerlijn

Bewegingsthema's- Staande stoeispelen- Kantelen- Houdgrepen- Leren vallen- Bevrijdingen

Regelthema’s- Stoeispelen zelf op gang brengen, houden en stoppen (‘stoei er zelf mee’)- Een stoeitoernooitje organiseren- Elkaar coachen bij het stoeien

2 Centraal bewegings- en regelprobleemStaande stoeispelen

De leerling bewaart de eigen balans en probeert die van de ander te verstoren.Kantelen

De leerling werkt de ander op de rug vanuit een stoeisituatie op de grond.Houdgrepen en bevrijden

De leerling kan de partner die op zijn rug ligt op zijn rug te houden en kan zichzelf vanuit de onderliggende positie zo bewegen dat hij niet meer op zijn rug ligt.

Leren vallen De leerling kan de val van een ander begeleiden (achterover, voorover, zijwaarts) en de eigen val zo opvangen of breken dat er geen blessures ontstaan.

Stoei er zelf mee De leerling kan samen met anderen een stoeispel op gang brengen rekening houdend met veiligheidsvoorschriften en etiquetteregels en toont respect voor de bewegingsmogelijkheden en -wensen van anderen

Een stoeitoernooi organiserenDe leerling kan samen met anderen spelen volgens een zelf afgesproken toernooischema en spelregels

Elkaar coachen bij het stoeienDe leerling kan enkele basisprincipes observeren en daarop aanwijzingen geven aan een ander.

22

3 Plannen van de thema's3.1 Bepalen van hoeveelheid lestijd per bewegingsthema (en regelthema)3.2 Bepalen van interne volgorde van thema's binnen de leerlijnen3.3 Plannen van de thema’s over de leerjaren/periodes

Oriëntatie - 1 les:- mee starten- twee halve lessen na elkaar.

Leren vallen - 2 lessen:- opdelen in blokjes van 5 a 10 minuten;- steeds tussen de andere thema's door.

Staande stoeispelen 2 lessen:- eerste thema na de Oriëntatie;- 2 halve lessen eerste behandeling;- 2 halve lessen herhaling met verdieping.

Kantelen 2 lessen- na eerste behandeling van Staande stoeispelen;- 2 halve lessen eerste behandeling;- 2 halve lessen herhaling met verdieping.

Houdgrepen - 2 lessen:- na eerste behandeling van Kantelen- 2 halve lessen eerste behandeling;- 2 halve lessen herhaling met verdieping.

Bevrijden 2 lessen:- na eerste behandeling van Houdgrepen;- 2 halve lessen eerste behandeling;- 2 halve lessen herhaling met verdieping.

Stoei er zelf mee 1 les:- eerste behandeling (na eerste behandeling thema 2

t/m 6);- 1 les verdieping (na verdieping thema 2 t/m 6).

Afsluiting - 2 lessen:- 1 les na afloop van de eerste behandeling van de thema's;

1 les na afloop van de verdieping.

23

Leerjaar 1 Periode B Periode COriëntatieLeren vallenStaande stoeispelenLeren vallenKantelen

2 halve lessen5-10 minuten2 halve lessen5-10 minuten2 halve lessen

-----

Leren vallenHoudgrepenLeren vallenBevrijdenStoei er zelf meeToernooi

------

5-10 minuten2 halve lessen5-10 minuten2 halve lessen1 les1 les

Leerjaar 2 Periode B Periode CLeren vallenStaande stoeispelenLeren vallenKantelen

5-10 minuten2 halve lessen5-10 minuten2 halve lessen

----

Leren vallenHoudgrepenLeren vallenBevrijdenStoei er zelf meeToernooi

------

5-10 minuten2 halve lessen5-10 minuten2 halve lessen1 les1 les

4 Uitwerken in themaplannen:4.1 Bepalen van leerdoelen op aanvangsniveau en vervolgniveau4.2 Bepalen van kernactiviteiten op aanvangsniveau en vervolgniveau (suggesties van

lesinhouden)4.3 Plaatsen van didactische aandachtspunten

24

25

Leerlijn: StoeispelenThema: Staande stoeispelen

klas(sen) 1 2 Naam: Datum: 9 juli 2000lessen: 2x½ 2x½

Bewegingsactiviteiten / opdrachten + arrangementen Leerdoelen Didactische aandachtspunten

1. Elke tweetal staat met de rechtervoeten tegen elkaar, zodanig dat de vier voeten op een lijn staan. Zij houden elkaars rechterhand vast. “Probeer via bewegingen van de de rechterhand en –arm de partner te dwingen één of twee voeten te verzetten; zelf moet je op de plaats blijven.”

2. De partners staan beiden in spreidstand met het gezicht naar elkaar toe; ze hebben elkaars armen vast met de hand-pols-verbinding. “Dwing de ander één of twee voeten te verplaatsen, maar blijf zelf staan.”

3. Leerling A staat op twee voeten en heeft met twee handen een arm van B vast. B staat op een been. “Probeer zonder je voeten te verplaatsen, je partner te dwingen de andere voet ook neer te zetten.”

4. Beide partners staan tegenover elkaar op één been. “Probeer al hinkend de ander door schouderduwen tegen de schouder te dwingen de andere voet neer te zetten.”

5. De tweetallen staan in een spreidstand, met de handen op elkaars bovenarmen. “Probeer de ander zo op te tillen, dat zijn/haar voeten loskomen van de grond. De handen mogen verplaatst worden naar andere delen van het lichaam.”a. gescheiden functiesb. met wisselend initiatief van aanvaller en verdediger

6. als 5, “Alleen nu probeer je samen verschillende manieren te vinden om elkaar op te tillen.”

7. Britse bulldog. Drie wat sterkere leerlingen staan in het midden van de zaal met een partijlint. De andere leerlingen staan op de achterlijn. “Probeer vier maal de zaal over te steken, iedereen tegelijk (op teken) in dezelfde richting. De leerlingen in het midden moeten de lopers proberen te vangen en op te tillen. Zij mogen elkaar daarbij helpen. De lopers mogen zich verzetten. Wie opgetild wordt is af en gaat een lint halen om vervolgens mee te doen als vanger.”

De leerlingen... kunnen hun eigen balans bewaren of herstellen; kunnen via trekken, duwen of tillen de balans van hun

partner verstoren; kennen principes van uit balans brengen kunnen verschillende manieren van tillen toepassen; kunnen gebruik maken van de tegenkracht van de

partner: blokkeren en ontwijken; ervaren dat je kunt stoeien als je goed samenwerkt; ervaren dat direct lichamelijk contact noodzakelijk is

om tot een stoeispel te komen; kunnen verantwoordelijk zijn voor de veiligheid van

hun partner; kunnen een veilig spelverloop binnen een groepje

begeleiden.

Afspraken en regels: er wordt begonnen na een startteken (door

ll. of leerkracht) als de partner ‘stop’ zegt, wordt

onmiddellijk iedere actie gestaakt er mag nooit uitsluitend het hoofd gepakt om de nek pakken mag alleen als er tevens

een arm ingesloten wordt gewrichten mogen niet verdraaid worden niet aan kleding vastpakken “Voel je altijd voor je partner

verantwoordelijk”

laat in het begin de leerlingen zelf hun partner kiezen (ll-en voelen zich veilig), na enige tijd wisselen

werken in groepen van vier leerlingen waarvan er steeds twee leerlingen stoeien

geef de wachters de functie van spelleider: de spelleiders roepen “maté” als er iets fout gaat

houd bij het samenstellen van groepen rekening met te grote verschillen inkracht, lengte en gewicht

bij voordoen liefst de groep aan één kant laat eens wisselen van been en/of voet de opdrachten zullen niet altijd een

winnaar opleveren: laat de leerlingen na enige tijd zelf of op teken van leerkracht wisselen

Volgorde van makkelijk naar moeilijk: van weinig naar meer lichamelijk van gescheiden functies naar wisselend

initiatief van weinig weerstand naar veel weerstand van enkelvoudige naar meervoudige

balansverstoringen

26

Leerlijn:Thema:

klas(sen) Naam: Datum:lessen:

Kernactiviteiten Leerdoelen Didactische aandachtspunten

27

28

29

Herziene kerndoelen (1998-2003)

Algemene doelstellingHet onderwijs in lichamelijke opvoeding is erop gericht dat de leerlingen:- vaardigheid, kennis en een positieve attitude verwerven om belangrijke bewegingsproblemen in

bewegingssituaties zelfstandig (samen) op te lossen;- (samen) eenvoudige regelende taken in bewegingssituaties kunnen vervullen;- plezier beleven aan het deelnemen aan verschillende bewegingssituaties (ervaren van succes en

gezamenlijkheid);- een bevredigende persoonlijke keuze kunnen maken en realiseren met betrekking tot bewegen (en/of het

leiding geven daaraan) in de vrije tijd;- kritisch kunnen omgaan met maatschappelijke (ethische) aspecten van bewegen in beroeps en

vrijetijdssituaties;- vaardigheden en kennis op het terrein van de lichamelijke opvoeding verwerven met het oog op beslissingen

over vervolgopleidingen, de latere beroepsuitoefening en het maatschappelijk functioneren, met inbegrip van vrijetijdsbesteding.

Bijdrage aan de algemene onderwijsdoelenHet vak draagt in ieder geval bij aan het realiseren van de volgende onderdelen van de algemene

onderwijsdoelen:- het overleggen en samenwerken in teamverband en daarbij rekening houden met elkaars normen en waarden

( 1.1 en 4.2);- het leren voldoen aan eisen van milieu, hygiëne, gezondheid en ergonomie (2.5);- het doelmatig en veilig omgaan met materialen, gereedschappen en apparatuur (2.6) en daarbij rekening

houden met zichzelf, met anderen en met de omgeving (1.5);- het leren op een doordachte wijze keuzeproblemen oplossen (3.4);- het leren omgaan met regels en procedures (4.1);- het leren reflecteren op eigen ervaringen en mogelijkheden (6.1);- het reflecteren op mogelijkheden van vrijetijdsbesteding (6.5). Daarnaast draagt het vak bij aan de andere

(onderdelen van de) algemene onderwijsdoelen:- het leren communiceren (4); - het leren reflecteren op het leerproces (5);- het leren reflecteren op de toekomst (6);- het gebruiken van informatie- en communicatietechnologie het registreren en analyseren van

bewegingssituaties (2 en 3).

KERNDOELEN

Domein A: Spel1 De leerlingen kunnen een slag- en loopspel (vormen van softbal) spelen.

Zij kunnen:- een bal door slaan in het spel brengen;- als (honk)loper 'in' blijven door op tijd te starten en de juiste keuzes te maken voor doorlopen of teruglopen;- als veldspeler een geslagen/geworpen bal verwerken en (samen met anderen) een (honk)loper uittikken of

branden.2 De leerlingen kunnen drie doelspelen spelen, te kiezen uit vormen van voetbal, handbal, hockey, basketbal,

korfbal of rugby.Zij kunnen:- in balbezit (samen) een aanval opbouwen, een doelkans uitspelen en een doelpoging doen;- (samen) verdedigen van een doelpoging en voorkomen dat een aanval wordt opgebouwd en een doelkans wordt uitgespeeld.

3 De leerlingen kunnen twee terugslagspelen spelen, te weten (een vorm van) volleybal en één spel te kiezen uit vormen van badminton, tafeltennis, of tennis.Zij kunnen:- de bal/shuttle met een opslag in het spel brengen;- (na samenspel) de bal/shuttle op het speelveld van de tegenstander plaatsen;- de ingeplaatste bal/shuttle van de grond houden en volgens afgesproken regels verwerken;- zo samenspelen, dat de bal/shuttle op gang of hoog wordt gehouden.

30

4 De leerlingen kunnen taken verrichten die het samen spelen mogelijk maken.Zij kunnen:- (onder leiding) veilige spelsituaties inrichten en op gang brengen;- een spel enige tijd spelen zonder tussenkomst van de leerkracht;- in kleine groepen afspraken maken en handhaven over teamindeling, wisselen en taakverdeling;- waar noodzakelijk, gebruik maken van veiligheidsmaterialen;- een wedstrijd spelen met respect voor de tegenstander, zowel winnend als verliezend;- spelsituaties beoordelen, op grond van verschillende criteria;- spelsituaties aanpassen aan het niveau en de wensen van de groep;- verschillende taken als spelleider(coach, trainer, arbiter) uitvoeren;- spelen volgens een (zelf) afgesproken toernooischema.

Domein B: Turnen5 De leerlingen beheersen verschillende vormen van springen.

Zij kunnen:- (al dan niet) met gebruikmaking van een afzetondersteunend toestel één of meer steun en vrije sprongen uitvoeren;- vormen van springen combineren met draaien.

6 De leerlingen beheersen verschillende vormen van zwaaien.Zij kunnen:- op meerdere manieren komen tot zwaaien, de zwaai onderhouden, de zwaai vermeerderen in hang of steun en de zwaai beëindigen;- vormen van zwaaien combineren met draaien om de breedte-as en om de lengte-as.

7 De leerlingen beheersen verschillende vormen van balanceren. Zij kunnen:- individueel of samen balanceren op smalle vaste en beweegbare vlakken boven de grond;- samen met medeleerlingen balanceren in vormen van parterre-acrobatiek.

8 De leerlingen kunnen taken verrichten die het samen turnen mogelijk maken.Zij kunnen:- (onder leiding) veilige turnsituaties inrichten en op gang brengen;- samen veilige turnsituaties enige tijd op gang houden zonder tussenkomst van de leerkracht;- samen turnsituaties uitbouwen, rekening houdend met het niveau en de wensen van de groep;- gevaarlijke situaties bij turnen herkennen en hanteren;- (onder leiding) hulp verlenen, aanwijzingen geven en het bewegingsverloop ondersteunen;- eigen bewegingen en die van anderen beoordelen aan de hand van eenvoudige criteria.

Domein C: Bewegen op muziek9 De leerlingen kunnen binnen minimaal één van de volgende onderdelen van bewegen op muziek: ritme en

bewegen, volksdansen, jazzdansen, conditionele vormen op muziek, een aantal bewegingen uitvoeren.Zij kunnen:- eenvoudige bewegingsvormen uitvoeren in het juiste tempo en in het ritme van de muziek of begeleiding;- bewegingsvormen toepassen in eenvoudige combinaties, dansfiguren en verschillende ruimtelijke opstellingen;- op het juiste moment starten en stoppen.

10 De leerlingen kunnen taken verrichten die het samen bewegen op muziek mogelijk maken.Zij kunnen:- (samen) een eenvoudige variatie ontwerpen op een bestaande dans;- inspelen op dansbewegingen van anderen;- bewegen in overeenstemming met de sfeer en het karakter van de muziek;- verschillende muziektempo's en bewegingsvormen op muziek onderscheiden;- hun eigen dansen en dat van anderen beoordelen aan de hand van eenvoudige criteria.

Domein D: Atletiek11 De leerlingen beheersen verschillende vormen van lopen.

Zij kunnen:- verschillende afstanden lopend afleggen waarbij ze de afstand en het looptempo op elkaar afstemmen;- een bij het looptempo passende wijze van starten kiezen en uitvoeren;- een estafette lopen met vliegende wissel;- lopend hindernissen nemen.

12 De leerlingen beheersen verschillende vormen van springen.Zij kunnen:

31

- vanuit een aanloop op efficiënte wijze zo ver mogelijk springen;- vanuit een aanloop op efficiënte wijze zo hoog mogelijk springen.

13 De leerlingen beheersen verschillende vormen van werpen.Zij kunnen bij ten minste één van de volgende onderdelen (vanuit een aanloop) werpen of stoten om een zo groot mogelijke afstand te halen. Het gaat daarbij om de onderdelen:- speerwerpen;- kogelstoten;- discuswerpen.

14 De leerlingen kunnen taken verrichten die het samen beoefenen van atletiek mogelijk maken.Zij kunnen:- verschillende jurytaken verrichten die een zelfstandige atletiekbeoefening mogelijk maken;- veiligheidsmaatregelen benoemen en toepassen;- elementaire fouten in bewegingsuitvoering bij elkaar aangeven en elkaar daarover aanwijzingen geven;- de belangrijkste kenmerken van een goede warming-up en cooling-down aangeven en toepassen;- aangeven hoe de belangrijkste trainingsprincipes kunnen worden toegepast;- verschillende conditie-aspecten meten en de betekenis daarvan toelichten.

Domein E: ZelfverdedigingDe leerlingen kunnen een vorm van zelfverdediging uitvoeren, te kiezen uit stoeispelen, trefspelen en

zelfverdediging (voor meisjes).15 Stoeispelen (vormen van judo).

De leerlingen kunnen:a de medespeler uit evenwicht brengen, kantelen en onder controle brengen en houden;b reageren op evenwichtsverstoringen, ontwijken van het kantelen en zich bevrijden uit controle;c een val van een medespeler begeleiden en de eigen val opvangen of breken.

16 Trefspelen (een keuze uit vormen van boksen, schermen of karate-do).De leerlingen kunnen:a de juiste afstand kiezen tot de medespeler;b de medespeler raken (tikken) op het afgesproken trefvlak en aanvalsinitiatief (over)nemen;c zorgen zelf niet geraakt te worden (ontwijken of afweren).

17 Zelfverdediging (voor meisjes).De leerlingen kunnen maatregelen nemen om seksueel geweld te voorkomen. Zij kunnen:a de oorzaken van ongewenste intimiteiten en seksueel geweld aangeven;b situaties beschrijven die kunnen escaleren tot fysiek en seksueel geweld;c in mogelijk escalerende situaties de eigen houding en het eigen gedrag bepalen;d preventieve maatregelen aangeven om fysiek en seksueel geweld te voorkomen;e technieken uitvoeren om aanvallers te ontmoedigen;f zich in noodgevallen verweren en bevrijden uit omklemmingen.

18 De leerlingen kunnen taken verrichten die het samen oefenen met zelfverdediging mogelijk maken.Zij kunnen:- (als spelleider) spelregels afspreken en volgens een (zelf) afgesproken toernooischema spelen;- de medespeler/partner respecteren en rekening houden met de bewegingswensen en-mogelijkheden van de ander;- afspraken maken over veiligheidsvoorschriften en (etiquette)regels en zich aan deze afspraken houden;- eigen grenzen aangeven en deze in acht nemen.

32

Eindtermen vmbo

LO/K/3 Leervaardigheden in het vak lichamelijke opvoeding

De kandidaat beheerst een aantal strategische vaardigheden die bijdragen tot de ontwikkeling van het eigen leervermogen

De kandidaat kan1. de verantwoordelijkheid dragen voor de veiligheid van zichzelf en anderen in

bewegingssituaties- blessurerisico’s vermijden- adequaat en veilig omgaan met toestellen en spelmaterialen- hygiënische voorschriften volgen

2. individueel of samen met anderen bewegingssituaties analyseren, aanpassen, ontwerpen, inrichten en op gang brengen

3. eenvoudige regelende taken uitvoeren- hulpverlenen- leiden van een spel- het geven van aanwijzingen- het maken van organisatorische afspraken

4. in bewegingssituaties overleggen en samenwerken in teamverband- verdelen en wisselen van taken en rollen- leiding geven en ontvangen- maken van en houden aan afspraken

5. in bewegingssituaties omgaan met elementen als lukken en mislukken6. verschillen in prestatieniveau, motieven, interesses, culturele achtergronden en geslacht

hanteren binnen bewegingssituaties7. een beargumenteerde mening geven over eenvoudige actuele maatschappelijke en ethische

onderwerpen uit de wereld van sport en bewegen.

LO/K4 Spel

De kandidaat kan1 een slag- en loopspel (vorm van softbal) spelen

- als loper een bal door slaan of werpen in het spel brengen en 'in' blijven door op tijd te starten, (van een honk) weg te lopen en juiste keuzen te maken voor doorlopen of teruglopen (met en zonder richtingveranderingen)

- als veldspeler een geslagen of geworpen bal verwerken en de juiste keuzen maken voor bedreigen, uittikken of uitbranden van een loper

2 vormen van tik- en afgooispelen spelen- als loper: weglopen, ontwijken en/of afweren- als tikker of jager: aftikken of -werpen en in teamverband insluiten

3 drie doelspelen spelen, te kiezen uit: vormen van voetbal, handbal, hockey, basketbal, korfbal en rugby- als aanvaller: door vrijlopen, overspelen en zelf verplaatsen met de bal (volgens de afgesproken regels) een aanval op te bouwen en

op geschikte momenten een doelpoging te doen- als verdediger: afspeellijnen afsluiten, door onderscheppen of afpakken van de bal de aanvalopbouw storen en zo een doelpoging van de aanvallers voorkomen en kan bij vormen van voetbal, handbal of hockey het doel verdedigen

4 (een vorm) van volleybal spelen- als aanvaller de bal met een opslag in het spel brengen, op eigen helft samenspelen, de bal naar de speelhelft van de tegenstander

plaatsen- als verdediger de over het net geplaatste bal van de grond houden volgens de afgesproken regels

5 één terugslagspel spelen, te kiezen uit vormen van badminton, tafeltennis en tennis- als aanvaller de bal/shuttle in het spel brengen, tijdens het spel de bal/shuttle over het net spelen en op het geschikte moment een

scoringspoging doen- als verdediger/ontvanger de bal/shuttle retourneren en een scoringspoging verdedigen volgens de afgesproken regels

6 een spel spelen volgens afgesproken regels- kan met inachtneming van de afgesproken basisregels spelen- kan een spel zelfstandig (met anderen) spelen- kan een positieve houding demonstreren: houden zich aan de spelregels, handelen in de geest van de regels, en zijn bereid om naar

oplossingen te zoeken bij discussiepunten en conflicten

33

7 een veilige spelsituatie inrichten en op gang brengen- kan op aanwijzingen van de leerkracht een spelsituatie inrichten, materiaal klaarzetten, groepen indelen, taken verdelen- kan afspraken maken over de spelregels- kan, waar noodzakelijk, gebruik maken van veiligheidsmaterialen

8 omgaan met elementen als spanning, verlies en winst- kan een wedstrijd spelen met respect voor de tegenstander, zowel winnend als verliezend- kan het belang van de tegenstander/tegenstanders,die het spel mede mogelijk maakt/maken, aangeven

9 spelsituaties op kernpunten analyseren en aanpassen aan de groep- kan spelsituaties beoordelen op sportief gedrag, samenspel, gehanteerde techniek en de gevolgde tactiek- kan het eigen spel aanpassen aan dat van anderen, rekening houdend met de mogelijkheden en wensen van medespelers)- kan spelsituaties aanpassen aan het niveau van de groep met materiaal en regelaanpassingen

10 regelende taken uitvoeren- kan de puntentelling bijhouden- kan als (hulp)scheidsrechter overtredingen van afgesproken regels constateren en dit duidelijk maken- kan in kleinere groepen onderling taken verdelen over teamindeling en taakverdeling binnen het spel (aanvaller, verdediger)- kan afspraken maken over wisselsystemen en deze uitvoeren- kan volgens een (zelf) afgesproken toernooischema spelen- kan als observator enkele afspraken over de toepassing van tactiek, samenspel en techniek beoordelen- kan daarover aan medeleerlingen aanwijzingen geven.

LO/K5 Turnen

De kandidaat kan1 steunsprongen en vrije sprongen uitvoeren

- al dan niet met gebruikmaking van een afzetondersteunend toestel (zoals Reutherplank, minitrampoline)

2 vormen van springen combineren met draaien- rollen (verhoogd vlak), salto's, overslagen

3 op verschillende manieren komen tot zwaaien, de zwaai onderhouden en de zwaai vermeerderen en de zwaai beëindigen met verschillende afsprongen- zwaaien in hang of steun

4 vormen van zwaaien combineren met draaien om de lengte- en de breedte-as- om de lengte-as: halve en hele draai- om de breedte-as: vouwhang, omgekeerde hang en duikelen (ook zonder zwaai)

5 individueel of samen balanceren- op smalle en beweegbare vlakken boven de grond

6 samen met medeleerlingen balanceren in combinatie met vormen van tillen- vormen van parterre-acrobatiek

7 turnsituaties inrichten en risico's inschatten- onder leiding veilige turnsituaties inrichten, op gang brengen en uitbouwen (rekening houdend met mogelijkheden en wensen van de

groep)- aangeven waar hun eigen grenzen liggen en kan ook die van anderen inschatten (bijvoorbeeld de hoogte van een hindernis bij

steunspringen)- zo deelnemen aan turnsituaties dat risico's beperkt worden (bijvoorbeeld vragen om hulpverlening en hulpverlenen aan anderen)

8 onder leiding hulpverlenen bij de uitvoering en het bewegingsverloop ondersteunen- een aantal steun-, draai- en opvanggrepen toepassen- hulpverleningstechnieken op het juiste moment toepassen

9 bewegingen analyseren aan de hand van enkele eenvoudige criteria- eigen bewegingen en die van anderen op kernpunten beoordelen (bijvoorbeeld de afzet of de landing bij het springen)- aangeven wat goed of fout ging in een oefening- een bij het eigen niveau passende vervolgopdracht kiezen.

LO/K6 Bewegen op muziek

De kandidaat kan1 deelnemen aan minimaal één van de volgende onderdelen van bewegen op muziek

- ritme en bewegen. kan basisvormen van ritme en bewegen uitvoeren in eenvoudige combinaties van bewegingsvormen en ruimtelijke patronen

- volksdans. kan eenvoudige dansen uit het internationale volksdansrepertoire uitvoeren. heeft enige kennis over de culturele achtergrond van de uitgevoerde dans

- jazzdans. kan basisvormen van jazzdans uitvoeren in eenvoudige combinaties van bewegingsvormen en ruimtelijke patronen

- conditionele vormen op muziek

34

2 bewegingsvormen uitvoeren in het juiste tempo en het ritme van de muziek of (muzikale) begeleiding.

- kan op het juiste moment de bewegingen inzetten, uitvoeren en stoppen- kan inspelen op het bewegen van anderen

3 verschillende bewegingsvormen op muziek onderscheiden en bewegen in overeenstemming met de sfeer en het karakter van de muziek

4 een eenvoudige variatie maken (ontwerpen) op een uitgevoerde (bestaande) dans - toevoegen van arm- of beenbewegingen

5 eigen bewegen op muziek en dat van anderen beoordelen aan de hand van eenvoudige criteria ten aanzien van uitvoering en presentatie.

LO/K7 Atletiek

De kandidaat kan1 verschillende afstanden lopend afleggen in verschillende tempo's al dan niet met hindernissen

- een duurloop, sprint, estafette met vliegende wissel- de loopafstand en het looptempo op elkaar afstemmen

2 verspringen en hoogspringen- vanuit een aanloop op efficiënte wijze zo ver of zo hoog mogelijk springen

3 bij één van de volgende werponderdelen- speerwerpen- kogelstoten- discuswerpen

een zo groot mogelijke afstand halen4 basiskenmerken van training aangeven en toepassen

- kan de belangrijkste kenmerken en effecten van een goede warming-up en cooling-down aangeven en kunnen deze toepassen- kan de belangrijkste kenmerken en effecten van een duurloop en intervalloop aangeven en kunnen deze toepassen- kan de belangrijkste kenmerken van trainingsprincipes aangeven, te weten: frequentie, intensiteit, tijdsduur

5 conditie-aspecten meten en de betekenis daarvan toelichten- kan het individuele resultaat van een duurlooptest interpreteren- kan lichamelijke veranderingen bij inspanning (zweten, kleurverandering van de huid, spierpijn) interpreteren- kan de hartslagfrequentie in rust, na belasting en na herstel meten en interpreteren

6 oefen- en wedstrijdsituaties uitvoeren met in acht nemen van veiligheidsvoorschriften- kan veiligheidsmaatregelen bij werp-, spring- en looponderdelen aangeven en toepassen- kan de rol van starter, tijdwaarnemer en jurylid (meten van afstanden) uitvoeren

- kan elementaire fouten in de bewegingsuitvoering aangeven.

LO/K8 Zelfverdediging

De kandidaat kan deelnemen aan één vorm van zelfverdediging genoemd onder 1 t/m 3

1 stoeispelen (vormen van judo)- kan de medespeler uit evenwicht brengen, kantelen en reageren op evenwichtsverstoringen van de tegenstander en kan de

medespeler onder controle brengen en houden (houdgrepen)- kan reageren op aanvallende acties van de medespeler en zich bevrijden uit de controle van een tegenstander - kan het vallen opvangen of breken en het vallen van een medespeler veilig begeleiden

2 trefspelen (keuze uit: vormen van boksen, vormen van schermen of vormen van karate-do)- kan de medespeler raken (tikken) op het afgesproken trefvlak (bijvoorbeeld signaalboksen), het aanvalsinitiatief nemen (verrassen)

en overnemen (bijvoorbeeld riposte en contra-riposte bij sabelschermen)- kan ervoor zorgen zelf niet geraakt te worden (ontwijken of afweren)

3 preventie van (sexueel) geweld (zelfverdediging voor meisjes of zelfverdediging voor jongens)- kan technieken uitvoeren om aanvallers te ontmoedigen- kan bevrijdingstechnieken uitvoeren- kan situaties beschrijven die kunnen escaleren tot fysiek en sexueel geweld herkennen- kan in mogelijk escalerende situaties de eigen houding en het eigen gedrag bepalen- kan lichaamstaal interpreteren in mogelijk escalerende situaties en kan (duidelijke) eigen grenzen stellen- kan zich onttrekken aan omgevingsdruk en bondgenoten zoeken (met name voor jongens)

35

- kan preventieve maatregelen aangeven om fysiek en sexueel geweld te voorkomen

4 de medespeler/tegenstander respecteren en rekening houden met diens bewegingsmogelijkheden en wensen- kan samen oefenen en sparren

5 veiligheidsvoorschriften en (etiquette)regels aangeven en in acht nemen tijdens de uitvoering

- kan afspraken maken over raakvlakken en stoptekens- kan momenten herkennen die kunnen escaleren tot aanvallende agressie- toont vertrouwen in eigen en andermans handelen- durft eigen grenzen aan te geven

6 in spelvormen regelende taken vervullen- kan als spelleider start- en stoptekens geven en punten tellen- kan onderling afspraken maken over regels- kan volgens een (zelf) afgesproken toernooischema.

LO/K9 Sportoriëntatie en sportkeuze

De kandidaat kan1 verschillende mogelijkheden voor deelname aan sport en beweging in de omgeving noemen en de belangrijkste kenmerken van dit aanbod beschrijven2 kenmerken van het aanbod van sport en bewegen in verband brengen met de persoonlijke wensen, motieven en mogelijkheden om deel te nemen3 op basis van inzicht in eigen wensen, motieven en mogelijkheden een gemotiveerde keuze maken voor twee door de school aangeboden keuze-activiteiten op het terrein van sport en bewegen4 reflecteren op eigen ervaringen op het terrein van sport en bewegen en op basis daarvan de eigen keuze verbreden en/of verdiepen.

36

Eindtermen LO1

Domein A Algemene doelstellingen

De kandidaat kan:1 zelfstandig, actief, reflectief en kritisch deelnemen aan de bewegingscultuur;2 bewegend en regelend (in leidinggevende rollen) deelnemen aan uiteenlopende bewegingssituaties;3 (bewegende of regelende) deelname aan bewegingssituaties afstemmen op de mogelijkheden, wensen en

kenmerken van anderen;4 belangrijke aspecten van uiteenlopende bewegingssituaties onderkennen en hanteren;5 waarden en normen in bewegingssituaties onderkennen en hanteren;6 zelfstandig en actief leren, zowel individueel als in (kleine) groepen;7 plezier beleven aan het deelnemen aan verschillende bewegingssituaties;8 informatie inwinnen over vervolgopleidingen en beroepen c.q. vrijwilligerswerk waarin sport en bewegen

een rol spelen;9 nagaan in hoeverre hij capaciteiten en interesses op het gebied van studiehouding en vaardigheden bezit die

wenselijk dan wel noodzakelijk worden geacht voor vervolgopleidingen en beroepen c.q. vrijwilligerswerk waarin sport en bewegen een rol spelen.

Domein B Bewegen

De school neemt alle eindtermen van domein B in het aanbod op. De school neemt minimaal de door de kandidaat te volgen onderdelen bij de eindtermen 10 t/m 15 in het aanbod op. De school bepaalt welke en hoeveel onderdelen worden aangeboden.Voor de leerlingen zijn eindterm 10 en 15 verplicht. Van de eindtermen 11 t/m 14 moet de leerling er ten minste twee kiezen.

De kandidaat kan:10 deelnemen aan minimaal:- één slag- en loopspel;- twee doelspelen;- één terugslagspel;

waarbij het gaat om:- het verdiepen (bijvoorbeeld wat betreft aantal spelers, techniek, tactiek, regels en materiaal) van spelen uit

de basisvorming;- het leren van de beginselen van één of meer niet in de basisvorming behandelde spelen;- het vervullen van verschillende taken in spelsituaties (bijvoorbeeld werper, aanvaller, spelverdeler) en- het onderkennen en hanteren van een diversiteit aan materiële omstandigheden, (spel)regels,

groepsindelingen en dergelijke.11 deelnemen aan minimaal één van de volgende turnonderdelen:- springen;- zwaaien;- balanceren;

waarbij het gaat om:- het verdiepen van in de basisvorming behandelde turnactiviteiten (bijvoorbeeld door vergroting van afstand

en hoogte bij springen en richtingveranderingen (waaronder draaien) bij het in en uit de zwaai komen) en- het leren van de beginselen van niet in de basisvorming behandelde turnactiviteiten.12 deelnemen aan minimaal één van de volgende onderdelen van bewegen op muziek:- ritme en bewegen;- volksdansen;- jazzdans;- vorm van bewegen op muziek naar keuze;

waarbij het gaat om:- het verdiepen (bijvoorbeeld choreografisch, technisch en/of muzikaal) van in de basisvorming behandelde

vormen van bewegen op muziek en/of- het leren van de beginselen van niet in de basisvorming behandelde vormen van bewegen op muziek.

37

13 deelnemen aan minimaal één van de volgende atletiekonderdelen:- lopen;- springen;- werpen;

waarbij het gaat om:- het verdiepen (bijvoorbeeld technisch, tactisch, prestatief, qua omgeving) van in de basisvorming

behandelde atletiek-activiteiten (duurloop, sprint, trainingsloop, estafetteloop, ver- en hoogspringen, speerwerpen, kogelstoten en werpen met de discus of een slingerbal) en/of

- het leren van de beginselen van niet in de basisvorming behandelde atletiek-activiteiten.14 deelnemen aan minimaal één van de volgende onderdelen van zelfverdediging:- stoeispelen;- trefspelen;

waarbij het gaat om:- het verdiepen (bijvoorbeeld wat betreft tactiek, techniek, regels en materiaal) van in de basisvorming

behandelde zelfverdedigings-activiteiten (judo, schermen en/of boksen) en/of- het leren van de beginselen van niet in de basisvorming behandelde zelfverdedigings-activiteiten.15 deelnemen aan minimaal drie keuze-activiteiten die niet zijn opgenomen in de eindtermen 10 tot en met 14

(bijvoorbeeld zwemmen (o.a. zwemslagen, overlevingszwemmen, springen en spelen), watersporten, wintersporten, regionale sporten, mikspelen, mountain-biking, sportklimmen, triatlon) waarbij het gaat om het leren van de beginselen.

Domein C Bewegen en regelen

De kandidaat kan:16 de deelname van leerlingen aan bewegingssituaties op verschillende punten observeren en beoordelen.17 bewegingssituaties ontwerpen, inrichten, op gang brengen, analyseren en (zo nodig) aanpassen gezien de

kwaliteiten en wensen van de deelnemers.18 hulpverlenen aan (mede)leerlingen gebruikmakend van geschikte hulpverleningstechnieken.19 (samen met anderen) leidinggevende rollen vervullen, waarbij het gaat om het vervullen van de rol van

instructeur, coach/begeleider, scheidsrechter en organisator.

Domein D Bewegen en gezondheid

De kandidaat kan:20 de betekenis van sport en bewegen voor de (beleving van) gezondheid in brede zin aangeven.21 een relatie leggen tussen sport en bewegen en andere gezondheidbevorderende of -belemmerende factoren

in het dagelijks leven.22 op basis van de inschatting van de (eigen) lichamelijke fitheid, een trainingsprogramma opstellen.23 blessurerisico's voor zichzelf en anderen vermijden, blessures herkennen en (laten) behandelen.24 in bewegingssituaties de belasting afstemmen op de eigen (fysieke) mogelijkheden.25 deelnemen aan minimaal één activiteit die gericht is op verbetering van de lichamelijke fitheid en één

activiteit die gericht is op ontspanning.

Domein E Bewegen en samenleving

De kandidaat kan:26 de verschillende mogelijkheden voor deelname aan sport en bewegen en de belangrijkste kenmerken van het

aanbod aangeven.27 de eigen wensen, motieven en mogelijkheden wat betreft sport en bewegen toelichten.28 op grond van hun persoonlijke vraag een bewuste keuze maken uit het aanbod van sport en bewegen in de

samenleving.29 een beargumenteerde mening geven over maatschappelijke en ethische aspecten van sport en bewegen.

38