Hoofdstuk 15 Rome: een bescheiden begin aan de Tiber

Begrip UitlegTe beginnen vanaf pagina 81

Thyrrheense ZeeIonische ZeeAdriatische Zee

Van west naar oost de natuurlijke grenzen van het Italiaanse schiereiland.

Povlakte Alluviale vlakte in het noorden van ItaliëGallia Cisalpina Lett: ‘Het gebied van de Kelten aan deze kant (:

Romeinse kant) van de AlpenDe vruchtbare Povlakte in het noorden

Campanië Vruchtbare vlakte aan de golf van Napels. Vruchtbaar door vulkanisch materiaal van de

Vesuvius. Magna Graecia (zie verder?)Middellandse Zeeklimaat Het klimaat dat heerst in het grootste deel van ItaliëVia Salaria De zoutweg, die van de zoutpannen aan de kust ten

noordwesten van Rome naar de nederzettingen in de Albaanse bergen liep en op de plek waar Rome ontstond de Tiber overstak.

Het Capitool Heuvel van RomeDe Palatijn Heuvel van RomeCicero (schrijver?)Hineininterpretierung De interpretatie van Cicero: Romulus getuigde van

een zeer strategisch inzicht om Rome te stichten op de plaats waar de wereldstad zich nu bevond.

Aeneas Een Trojaanse held kon na de Trojaanse oorlog ontsnappen. Na jaren zwerven kwam hij aan op de kust van Latium, waar hij met Lavinia trouwdeStichtte ter ere van haar Lavinium

Ascanius (= Julus in het Latijn) Zoon van Aeneas die samen met zijn vader kon ontsnappen. Stichtte de stad Alba Longa

Numitor Koning van de stad Alba Longa (vele generaties na Julus). Werd door zijn broer Aemulius van de troon gestoten

Rhea Silvia Dochter van NumitorWerd een Vestaalse maagd gemaakt omdat Aemulius niet wou dat er via zijn broer nog nakomelingen op de wereld zouden komen.

Mars GodMaakte Rhea Silvia (toch) zwangerTweelingMoest hen van Aiemulius in de Tiber gooien

Wolvin Vond de tweeling in het mandje en zoogde hen. Auspicium maiorum De augur observeerde de vlucht van vogels om

daaruit de wil van de goden af te leidenAugur Priester die het auspicium uitvoerdeharuspex Voerde de auspicium minorum uitAuspicium minorum De wil van de goden word afgelezen uit de

ingewanden van geofferde vogels. 753 v.C. (21 april) Stichtingsdatum Rome

Vergilius Latijnse dichter (1e eeuw v.C)Aeneis epos van VergiliusJulische geslacht Afstammelingen van JulusOvidius Dichter (1e eeuw v.C – 1e eeuw na C)Titus Livius Geschiedschrijver (1e eeuw v.C – 1e eeuw n.C.)

Schreef Ab urbe Condita: geschiedenis van Rome vanaf de stichting tot zijn tijd (ten tijde van keizer Augustus)

EpocheCloaca Maxima Grote riool die overtollig water (van de Palatijn)

afvoerde naar de Tiber Regia Verblijfplaats van de koningen op de heuvelVestatempel (zie verder)Muur van Servius Tullius Ten laatste in de 4e v.C. werd het hele gebied (de

zeven heuvels) ommuurd door één stadsmuur.

Hoofdstuk 16 Rome onder de koningen (8 e eeuw v.C. – 509 v.C)

Sabijnse maagdenroof Mythologie die verwijst naar de vroege groei en de etnische samenstelling van de stad.

Virtus, pietas en fides Moed, toewijding ent rouw ten aanzien van de goden en de Romeinse staat: Romeinse morele waarden

Familia Sociale structuur, olv pater familiasHele huishouden: vrouw, kinderen, hele patrimonium, incl. slaven

Pater familias Hoofd van de familie, Mannelijk

Romeinse naamgeving Elke mannelijke Romein had minstens drie à vier namen. Hieruit kon men de sociala status en de familia waartoe hij behoorde aflezen

Praenomen VoornaamIndividuele naamEerste naam

Agnomen BijnaamFacultatiefVerwijst naar bijzonder uiterlijk kenmerk of belangrijke verdiensteVierde naam

Nomen Verwijst naar sociale positie: de gensTweede naam

Cognomen Verwijst ook naar sociale status: de familiaDerde naam

Gens (mv. gentes) Lett: ‘geslacht’Verzameling van familiae die teruggingen op één en dezelfde stamvader

Res publica Publieke leven, eveneens met duidelijke sociale stuctuur

Patriciërs Sociale eliteGrootgrondbezittersLegitimatie van sociale positie obv afstamming

Plebs Rest van de vrije bevolking

Sloten zich vaak aan bij een patriciërs omdat die economisch sterker stonden en dus meer te zeggen hadden.

Patronus (baas)(beschermer)Zorgde voor zijn clientes en verzekerde zich daardoor van hun steun en dit leverde hem prestige voor zijn politieke carrière

Cliens Aanhangers van een patronusKonden rekenen op materiële en juridische bijstand van hun patronus

Slaven Persoon die beschouwd werd als materieel bezit van een andere persoon. Eigenaar kon erin toestemmen om slaaf vrij te laten, of zich vrij te kopen

Vrijgelatenen Speciale categorieWaren persoonlijk vrij, maar hadden geen burgerrechten.

Romeinse koningen (rex) Hadden de functies van opperpriester, opperrechter en opperbevelhebberWerden voor het leven gekozen

Regia Op het forumWaar de Romeinse koningen verbleven

Numa Pomilius Eerste koning van RomeGrondlegger van aantal Romeinse riten en gebruiken Zou Vestatempel op het forum hebben gebouwd

Tarquinus Superbus Laatste koning van RomeWerd omwille van machtsmisbruik door het Romeinse volk in 509 v.C. afgezet

Senaat Stond koning bijGaf raadAanvankelijk wellicht samengesteld uit oudste patres familias van de patricische gentes

Curia SenaatsgebouwWaar de senaat vergaderde(oudste: Curia Hostilia, genoemd naar koning Tullius Hostilius. Tijdens zijn regering zou de eerste curia gebouwd zijn)

Volksvergadering Samengesteld uit overige patres familias van de patricische families die niet in de Senaat zetelden

Comitium Plaats waar de volksvergadering samenkwam.Rond, open plein, voor de curia

Hoofdstuk 17 De Romeinse Republiek (509 – 27 v.C.)

Tarquinus Superbus Laatste koning, verdreven omdat hij zijn macht misbruikte

Romeinse Publiek StaatssysteemVerraad een wantrouwen jegens persoonsgebonden en onbeperkte macht

Res Publica Beheer van de staatsbelangenGekozen functionarissen oefenden gezag uitWerden geadviseerd en gecontroleerd door de

SenaatGelegitimeerd door de Volksvergadering (althans in theorie)

Consul Twee consuls vervingen de koningAmbtstermijn: één jaarOm beurt één maand actiefAndere controleertHadden vetorechtHoogste bestuurdeOpperbevelhebber van het legerIn theorie ook de hoogste rechterlijke macht, maar in praktijk lag die bij de praetoren (zie verder)

Vetorecht Lett: ‘ Ik verbied’Pontifex Maximus De opperpriester

Oefende de priesterlijke functie uit.Mogelijke stap in de cursus honorem (niet verplicht)Fel geambieerdBepaalde kalender en gang van rituelen ( veel invloed)

Toga praetesta Purperen boordToga van de magistraten bij officiële gelegenhedenVoorafgegaan door twaalf lictores

Lictores Symbool voor magistraten met gezagHoe meer lictores, hoe meer gezagCeremoniële ordehandhaversDroegen in een roedenbundel gewikkelde bijl

Teken dat de magistraat besliste over leven en dood

Fasces De bijl die gewikkeld was in een roedenbundelDictator Regeerde in uitzonderlijke omstandigheden

Was alleenheerser, met onbeperkte machtWerd aangeduid door de SenaatMaximum zes maanden

Cursus honorum Bepaalde in welke volgorde de politieke carrière van een mannelijk Romeins burger moest verlopenBepaalde vanaf welke leeftijd bepaalde magistrale functies konden worden uitgeoefend

Questor Eerste stap van de cursus honorumPas na aantal jaren legerdienstVanaf 25 jaarAanvankelijk vier, later tienFunctie bij de schatkistControleren van betalingen en inkomsten van belastingenAdministratie

Aediel Volgende stapVierVerantwoordelijk voor openbare ruimte: aanleg, onderhoud van openbare gebouwen, organisatie van markten en feesten

Praetor Volgende stapHoogste juridische gezagsdragers Vaak eerste vertegenwoordiger van de consulEerst twee (stad/platteland), later tienNa praetor: propraetor: bestuur van een provincie

Pontifex maximus Zie hoger

Censor Na consulOm de vijf jaar ‘éminence grise’Recht om burgers uit te sluiten uit de politiek en uit het openbare levenStelden de Senaat samen

Senaat AdviesorgaanLeden voor het leven benoemdSteeds groter, er kwamen steeds magistraten bijIn principe niet langer exclusief patricisch

Nobiles AmbtsadelKleine kring van aloude Romeinse families

Equites GeldadelNieuwe rijkenBeperk aantalBeperkten hun invloed tot de coulissen

Senatus Populusque Romanus (SPQR) Lett: ‘De Senaat en het Romeinse volk’Comitia Centuriata Één van de twee belangrijkste volksvergaderingen.

Ingedeeld volgens cijnsklassenEerste klasse, allerrijksten, onderverdeeld in 98 centuriën met elk één stem

Comitia Tributa Andere volksvergaderingBesliste over oorlog en vrede, moest wetten goed- of afkeurenStemming per tribus

Tribus Gaat terug op de oude stamverbanden binnen RomeTijdens republiek: geografische kieskringen (3 in de stad, 31 op platteland)

Comitium Openbare plaats, waar de stemming gebeurde.Lex Hortensia 287 v.C.

Besluiten van de Volksvergadering waren ook rechtsgeldig zonder de goedkeuring van de Senaat.

“Uitwijking naar de Heilige Berg” Opstand van de plebejers Begin 5e eeuw voor Chr. Gevolg: voortaan konden de plebejers jaarlijks twee volkstribunen kiezen (later tien)

Volkstribuun Kijkt nauwlettend toe of de politiek van de magistraten en de Senaat niet botste met de belangen van het volk.

Vetorecht Het recht om iets te verbieden. Veto: ‘ik verbied’

Wet der Twaalf Tafelen 451 voor Chr. Romeinse wet werd op schrift gesteld. Het doorbrak de monopolie van de patriciërs die voordien de enige waren die toegang hadden tot de wet.

Equites Rijke plebejische geldadelNobiles Nieuwe stand

Samensmelting van rijke plebejers met oude patricische grondadel

Hoofdstuk 18 Rome wordt de machtigste staat in het Middellandse Zeegebied

Bellum uistum Lett: “Rechtvaardige oorlog”Eerste oorlogen, gericht tegen mogelijke agressors en met eigen veiligheid als prioriteit

ImperialismeTriomftocht Tocht door politieke en sacrale centrum van Rome

Indien je een grote overwinning op het slachtveld had behaald met minimum 5.000 vijandelijke slachtoffers

Latium gebied in Italië (?)Latijnse Bond Verbond van Rome en naburige steden. Sabijnen Italisch bergvolk“De Ganzen van het Capitool” Verhaal ivm Rome bijna veroverd door Kelten (zie

documentenbundel?)Etrusken VolkUmbriërs VolkSamnieten VolkPyrrhus van Epirus Koning van Noord-Griekenland

Verpletterde de Romeinen bij TarenteEen Pyrrhusoverwinning Een moeilijke overwinningMagna Graecia Lett: ‘groot Griekenland’

Noorden van Griekenland onder Romeinse controle Bondgenoot Veroverd gebied door Romeinen

Hadden vrij verregaande autonomie, moesten geen belastingen betalen, wel troepen leveren.

Bevoorrechte steden Genoten volledig Romeins burgerrechtDivede et empera Lett: “Verdeel en heers”

Elke stad kon hopen op Romeinse promotie maar opstandige steden moesten vrezen voor degradatie (en dus minder autonomie en meer betalen)

Heirbanen Militaire wegenWerden aangelegd om controle op veroverde gebieden te versterken

Via Appia Oudste heirbaanVanaf 312 voor Chr. Censor Appius ClaudiusStrijd tegen Samnieten Rome – Capua – Beneventum – Tarente – Brindisi

Via Aurelia HeirbaanRome – Tyrrheense kust

Via Flaminia Rome – Adriatische kust“Alle wegen leiden naar Rome” Uitdrukking afkomstig van de heirbanen die van

Rome vertrekkenOstia Haven

Aanleg daarvan creëerde voor de Romeinen ook een uitweg over zee

Kolonie (lat: Colonia, coloniae) Officiële stichtingen van nieuwe nederzettingen door de Romeinse staat in veroverd gebied

Romanisering Verspreiding van Romeinse taal en gewoontesDiadochenrijken Zie 12.4Carthago Grootmacht in het westelijk bekken van de

Middellandse ZeeDido Lett: “de vluchtende”

Zou Carthago gesticht hebbenPuniërs Poeni

Latijnse naam voor de Carthaagse FeniciërsEerste Punische oorlog 264 vc – 241 vc

Sicilië kwam onder Romeinse controleProvincie (lat: provinicia, provinciae) Lett: “wingewest”

Zo goed als rechteloos gebied onder controle van de Romeinen

Proconsul Bestuurde de provincieTweede Punische oorlog 218 vc – 201 vcTitus Livius Zie 15.2

Beschreef de tweede Punische oorlogHannibal Carthaagse generaal die vocht in tweede Punische

oorlogGebruikte olifanten

Cannae Plaats waar Romeinse leger tijdens de tweede Punische oorlog een verpletterende nederlaag leed

Scipio Generaal Publius Cornelius ScipioVerlegde het front tijdens de 2e PO naar Spanje

Slag bij Zama 202 v.CScipio versloeg uiteindelijk de Carthagers

Twee nieuwe provincieso Provincia Hispania citerioro Provincia Hispania ulterior

Scipio Africanus (major) Agnomen van Scipio, dankzij zijn successen in de 2e PO

Derde Punische oorlog 149 vc – 146 vcCato, Marcus Porcius Senator, sloot elke redevoering af met bekende

uistpraak“Overigens ben ik van mening dat Carthago moet worden verwoest”

Uitspraak van Cato

Scipio Africanus Minor Afstammeling van S A majorLijfde Carthago in

Provincia AfricaMare Nostrum Lett: ‘Onze Zee’

De Punische oorlogen leverden de Romeinen de controle over het westelijk bekken van de Middellandse Zee.

Hoofdstuk 19 De veroveringen veranderden de Romeinse samenleving.

Dienstplichtigen Verplicht om legerdienst te doen

‘Mattheuseffect’ De baten van een oorlog gingen steeds naar een kleine elitaire groep van grootgrondbezitters. De armen werden alleen maar armer.

Latifundia (enkv. Latifundium) Grootgrondbezitters die de grond van de kleine, arme boeren opkochten en zo dus nog meer grond in bezit kregen

Ager publicus Gemeenschappelijke weidegronden

Plattelandsvlucht Verarmde boeren trokken naar de stad, op zoek naar een beter toekomst.

Proletariërs Lett: ‘Zij die enkel hun kroost (proles) bezitten’. Fel verarmde burgers die nauwelijks of geen bijdrage

leverden aan het economisch leven. Equites De geldadel, nieuwe rijken. Haalden financieel gewin

uit de handel en het bankwezen

Panem et circenses Brood en spelen. door brood en spelen te organiseren hielden de politici de verarmde proletariërs zoet. Zo hielden ze ze te vriend voor de verkiezingen.

Juvenalis Satiredichter die de term ‘brood en spelen’ uitvond en in een hekeldicht beschreef hoe het volk ten tijde van de keizers door deze aanpak compleet was versuft.

Tiberius Gracchus (†133 v.C.) Hervormingsplan: de akkerwetHervorming stootte op tegenstand en TG werd gelyncht.

De akkerwet Door Tiberius Gracchus. Limiet voor de omvang van de grond in het bezit van één familie. Indien overtreden => onteigend. Vrijgekomen grond wordt onder armen verdeeld, zo heeft iedereen een minimum aan grond. Het ging vooral om de ager publicus die de grondadel zich hadden toegeëigend tijdens de expansie.

Gaius Gracchus (153-121vC) Broer van TG. Probeerde met gelijkaardig politiek programma het volk gunstig te stemmen maar werd eveneens vermoord.

Optimates Politieke strategie: traditionele politiek: beperkte groep van aristocratische families hadden de (politieke) touwtjes in handen

Populares Nieuwe politiek: in de gunst van de massa/het volk zetten om verkozen te worden voor hogere magistraatfuncties

Hoofdstuk 20 De burgeroorlogen luiden het einde van de republiek in.

Burgeroorlog Politieke spanningen in de 1e eeuw v.C .Politieke knokploegen. Grof: tss optimates en populares

Gaius Marius (157-86 v.C) Was een equites: rijke handelaar. Prototype van de ‘nieuwe man’: ° op het platteland, niet aristocraatVia huwelijk opgewerkt. Grote militaire reputatieVoerde belangrijke legerhervorming door.

Legerhervorming Door G. MariusIpv dienstplicht en zelf voor de uitrusting te moeten zorgen werd het een vrijwilligersleger die soldij kregen.

Beroepsleger Leger werd ook politiek macht

Beroepsleger (zie legerhervorming)Veteraan Generaal op rust.

Kregen als beloning een stuk grond in een Romeinse kolonie.

Sulla Opvolger van Marius.

patriciër (wél aristocraat)Actief geweest in de Bondgenotenoorlog

Bondgenotenoorlog Bondgenoten, bevoorrechte steden en onderworpen steden waren in opstand gekomen tegen Rome om een beter statuut te eisen.

Alle vrije inwoners ten zuiden van de Po kregen Romeins burgerrecht

Mithridates van Pontus Had aantal Romeinse vestigingen bezet op de Klein-Aziatische kust

Eerste burgeroorlog (88-82 v.C) Sulla stond op het punt om te vertrekken naar Mithridates toen de expeditie op het laatste moment aan Marius werd toegewezen. Sulla trok met zijn soldaten naar Rome en onder militaire druk kreeg hij de expeditie terug. Terwijl hij weg was maakte Marius daar gebruik van om al wie Sulla gesteund had van kant te maken. Tegen dat Sulla terugkwam was Rome door Marius en de zijnen geplunderd. Daarop nam Sulla dan weer wraak door al diegenen die verdacht werden van sympathie voor Marius op proscriptielijsten te plaatsen. Deze vogelvrijverklaarden werden zonder enige vorm van proces terechtgesteld. Sulla stelde politiek orde op zaken en riep zichzelf uit tot dictator.

Proscriptielijsten Lijsten van vogelvrijverklaarden (zie ook ‘Eerste burgeroorlog’)

Dictator Alleenheerser. Bestond vroeger al in tijden van crisis maar met tijdsbeperking (6maand)Niet bij Sulla.

Gnaeus Pompejus (106 – 48 v.C.) Had op zijn 23e al een eigen leger. Haalde veel militaire overwinningen als legeraanvoerder onder Sulla

Agnomen ‘Magnus’ (de Grote)Hielp slavenopstand onderdrukkenWerd consul in 70 v.C en gaf meer zeggenschap aan de volksvergadering en volkstribuun ( in de gunst van het volk)Reorganiseerde provincia AsiaVeroverde Syrië ( provincia)Bracht Jeruzalem en Palestina onder Romeinse controle

Slavenopstand (73-71 v.C) Olv SpartacusSpartacus Leidde de slavenopstandGaius Julius Caesar (100-44 v.C) Nieuwe politieke favoriet tijdens afwezigheid van

Pompejus. Werkte samen met Pompejus en Marcus Licinius Crassus: eerste triumviraat.Werd consulVeroverde Gallia Cisalpin, Illyricum, Gallia Narbonensis, uiteindelijk heel GalliëSchreef ‘De Bello Gallico’

Marcus Licinius Crassus (115-53 v.C.) Vormde samen met Pompejus en Caesar het eerste triumviraat.

Eerste triumviraat Caesar, Pompejus en Crassus.

Louter een onderhandse afspraak tot machtsverdeling. Vervulden om beurten de hoogste magistraatfuncties. Waakten over te grote individuele ambities van hun partners

De Bello Gallico Propagande van Caesar over zijn veroveringen in Gallië.

Rubico Grensrivier tussen mandaatgebied van Ceaser en het Italische gebied (bestuurd door de Senaat en de consul

Tweede burgeroorlog (49-48 v.C.) Toen Caesar bevel tot ontwapen negeerde en de Rubico overstak op weg naar Rome

Cleopatra Caesar verbleef bij haar in Egypte, waarna hij orde op zaken stelde in Provincia Africa en aan de Pontus

Had relatie met Marcus Antonius, die bijna Rome uitleverde aan Egypte, maar Octavianus won

‘Veni, vidi, vici’ Lett: ‘ik kwam, ik zag, ik overwon’Uitspraak van Caesar toen hij orde op zaken stelde bij de Pontus

Politieke moord Werd gebruikt om politieke tegenstanders uit te schakelen.

Marcus Junius Brutus Vermoordde Caesar samen met Gaius Cassius Longinus

Caius Cassius Longinus Vermoorde Caesar samen met Brutus. Derde Burgeroorlog (44-27 v.C) De politieke tegenstanders van Caesar hadden zijn

populariteit onderschat en zijn moordenaars kregen heel het volk tegen zich.

Marcus Antonius (82-30 v.C) Eerste van de drie figuren die op de voorgrond traden tijdens de derde burgeroorlog. Strijdmakker van Caesar. Was nooit in publiek met de samenzweerders van de moord gezien: voordeel van de twijfelWas consul dus had alle macht.

Marcus Aemilius Lepidus († 13/12 v.C.) Tweede figuur op de voorgrond. Had bestuurd over provincies Spanje en Gallia Narbonensis.

Gaius Octavius = Gaius Julius Caesar [Octavianus] !!! = Augustus !!!Neef van J.C, werd door J.C geadopteerd als zoonKreeg grootste deel van de erfenis van Caesar

Tweede triumviraat Officiële machtsdelingElk kreeg een gebied:

Octavianus: west-Romeinse Rijk Marcus Antonius: Oost-Romeinse Rijk Lepidus: Africa

Slag bij Actium Octavianus versloeg Egyptische vloot. Marcus Antonius en Cleopatra †

27 v.C. Octavianus legde al zijn bijzondere bevoegdheden neer: einde van de Republiek (begin Romeinse Keizers)

Cicero Romeins redenaar en politicusSchreef over deze periode.

Hoofdstuk 21 Augstus regeert als princeps over het Romeinse Rijk

Augustus Lett: ‘de verhevene’= Octavianus, neef/zoon van J. Caesar

Res Gestae Divi Augusti Propaganda voor AugustusWas een ‘politiek testament’ dat hij zelf schreef: beschrijving van het hij Rome heeft doen herleven na de crisis van de burgeroorlogen.

Publius Vergilius Maro Dichter die propaganda schreef voor AugustusQuintus Horatius Flaccus Dichter die propaganda schreef voor AugustusGaius Cilnius Maecenas Steunde materieel de dichtersSuetonius Antieke geschiedschrijverTacitus Antieke geschiedschrijverPater Patriae Lett: ‘de vader des vaderlands’

Eretitel die Augustus kreeg voor uitzonderlijk verdienstelijke burger.

Imperator Titel die Augustus kreeg‘bevelhebber van het leger’

Keizerlijke en senatoriële provincies Augustus kreeg als consul de belangrijkste grensprovincies. De Senaat kreeg de gepacificeerde provincies

Princeps Lett: ‘de eerste burger’Titel voor AugustusGaf hem net als de andere titels macht.

Praetoriaanse Wacht Oorspronkelijke lijfwacht van de praetorElite-legioen van 4 500 man.

Caesar Titel voor Augustus, om aan te duiden dat hij alleenheerser was. Ook de opvolgende keizers droegen de titel Caesar, als eerbetoon aan Julius Caesar van wie ze allemaal door adoptie afstamden.

‘keizer’ is afgeleid van Caesar Emperor (Eng.) < imperator

Principaat Term voor regeringsvorm van AugustusTiberius Stiefzoon van Augustus die hem opvolgde. Ara Pacis Toegangsweg tot RomePax Romana Lett: ‘De Romeinse Vrede’

Twee eeuwen van vrede in Romeinse RijkRelatieve rust, met wapens afgedwongen. Elke opstand werd neergeslagen.

Hoofdstuk 22 Bloei en verval van het Romeinse Rijk

Tiberius Opvolger van Augustus

Praetoriaanse wacht Zie hoofdstuk 21Caligula Opvolger van TiberiusClaudius Opvolger van CaligulaNero Opvolger van ClaudiusFlavische dynastie Vespasianus en TitusAdoptiefkeizers Keizers die als zoon geadopteerd waren en daarom

opvolgers waren Trajanus Hadrianus Marcus Aurelius

Claudius KeizerVeroverde Britannia

Britannia Veroverd door ClaudiusVespasianus & Titus Vader en zoon

KeizersOnderdrukten opstand in Judea, verwoestten de Joodse tempel

Triomfboog van Titus Beeldhouwwerk waarin gebeurtenissen werden vastgelegd.

Diaspora Joodse diasporaVerspreiding van de joden, Jeruzalem was verwoest.

Germania Veroverde door Domitianus. Limes Kunstmatige grensversterking: grachten, wallen,

palissades. Trajanus Veroverde Dacië (Roemenië)Zuil van Trajanus Beeldt de verovering van Dacië uit. Parthen Volk dat Trajanus probeerde te veroveren. Hij won

met veel moeite en na zijn dood moest het gebied weer worden prijsgegeven.

Hadrianus Bouwde limes in noorden van BritanniaDe Muur van Hadrianus = Hadrian’s Wall

De limes in N-Britannia. Marcus Aurelius Grensoorlog aan de Donau

Standhouden maar met moeiteRomeinse Rijk had limiet bereikt.

Soldatenkeizers Keizers die door hun legioenen naar voor geschoven werden als kandidaat voor het keizerschap.

Muur van Aurelianus Muur rond Rome (vanaf 271)19 km

Diocletianus Hervormingen: Herstelde orde aan de grenzen Reorganisatie van belastinginning

Keizer: Dominus (ipv princeps)Dominus Titel van de keizer

Toonde dat keizer definitieve alleenheerser wasDominaat Keizer als effectieve alleenheerser.Tetrarchie Keizer had medekeizer die deel vh Rijk regeerde

Beide keizers hadden elk mederegent. Constantijn de Grote Opnieuw alleenheerser

Griekse polis Byzantion wordt Constantinopel.Oostelijk deel van het rijk313: godsdienstvrijheid voor de christenen. Controleerde zo de uitbouw van de Kerk

Theodosius KeizerSplitsing van Oost- en West-Romeinse Rijk In 395

Na dood van TheodosiusOost-Romeinse Rijk bleef christelijk keizerrijk tot 1453

476 Keizer Romulus Augustulus werd afgezet. Definitieve einde van West-Romeinse Rijk

Hoofdstuk 23 Religie bij de Romeinen

Traditionele Romeinse religie AnimismeAnimisme Alles is bezield, alles heeft een geest. Elke geest en

god moet gunstig gestemd worden door offers. Antropomorf Een god word als menselijke figuur voorgesteld. Polytheïsme Er zijn meerdere goden. Ritualistisch Voorgeschreven riten moesten punctueel op de juiste

plaats op het juiste moment uigevoerd worden om de god/godin gunstig te stemmen.

Genius Mannelijke beschermgeestJuno Vrouwelijke beschermgeest. Huisaltaar (lat: Lararium) Hier offerde men voor de beschermgeestenLares (enkv: lar) Beschermgeest van de hele familia: beschermen het

huis en het territorium van de familiaPenates Beschermgeest van de familia: beschermen de

huisvoorraad en de haard. Trias Drie hoofdgoden van de staat.

Lares en penates op niveau van de staat. Jupiter, Juno & Minerva

Jupiter Een van de drie hoofdgoden van de staatTempel op het CapitoolOok wel: Jupiter Capitolinus of Jupiter Optimus Maximus. Waakt over de staat en de wetten. Vgl: Zeus bij de GriekenStatige man met baardAdelaar en bliksemschicht.

Juno Een van de drie hoofdgoden van de staatTempel op het Capitool< Etruskische UniLicht- en maangodinEchtgenote van JupiterBeschermde de vrouwen en hun vruchtbaarheidJuno Moneta: beschermde muntslag; (moneire: waarschuwen: Juno Moneta: waarschuwster voor valsmunterij)

Vgl: Griekse HeraMinerva Een van de drie hoofdgoden van de staat

Tempel op het Capitool. < Etrusken (wss)Beschermster van de stad, vnl: ambachtslieden en handwerkersVgl: Griekse Athena.

Vesta HaardgodinBeschermster van de voorradenVestatempel

Vestatempel Voor vestaVolgens traditie al door Numa Pompillius gebouwd. Eeuwig brandend vuur van RomeBewaakt door Vestaalse maagden.

Vestaalse maagden 6: Bewaakten het vuur in de Vestatempel. Waren 30 jaar in dienst, moesten maagd blijvenIndien niet: levend begraven. Meisjes werden nog voor puberteit uitgekozen. Nauwgezet uitvoeren van taken = garantie voor het welzijn van Rome

Mars Aard- en vegetatiegod (oorspronkelijk)Bewaakte akkers en vee militair karakter beschermer van Romeins leger Vgl: Griekse oorlogsgod Ares

Marsveld Legerterrein dat de Romeinen als oefenterrein gebruiktenGenoemd naar oorlogsgod Mars

Venus LiefdesgodinVgl Gr Afrodite

Neptunus WatergodVgl: Gr Poseidon

Diana Maangodin, woont in heilige woudVgl: Gr Artemis

Vulcanus VuurgodVgl: Gr Hephaestus

Ceres Beschermd Romeinse graanvoorradenVgl: Gr Demeter

Pluto Beheerde de onderwereldVgl: Gr Hades

Bacchus God van de wijn/feestenVgl: Gr. Dionysus.

Mercurius God van de handel, handelaars en reizigersReisstaf, gevleugelde voeten, gevleugelde helm, goedgevulde beursVgl: Gr Hermes

Janus Typisch Romeinse godGod van begin en einde, toekomst en verledenTwee gezichten.

Apollo Via Cumae naar Rome gebracht

Orakelgod, god van de geneeskundeAesculapius Romeinse versie van Asclepius

Op TibereilandNaar Rome gebracht na pestepidemie

Lupercalia Wolvenfeest, 15 februariVruchtbaarheidsfeestAls wolven verkleed

Saturnalia Carnavalsfeest, midden decemberRollen werden omgedraaid;

Lustrum Vijfjarig wijdingsfeest. Auspicium en haruspicium Overgenomen van de Etrusken

Waarzeggerij(Zie 2.5 en 15.2)

Cumae Belangrijkste Romeinse orakelplaatsSibille Romeinse waarzegster (vgl: Griekse Pythia)

Deed haar profetieën bij de orakelplaats Sibillijnse boeken Boeken waarin de profetieën van de Sibille

opgetekend werden. Pontifex Maximum Opperpriester van de staat

Voerde zoals de pater familias thuis, de offers voor de staat uit. In de keizertijd was dit de keizer zelf.

Mysteriegodsdiensten Men moest een vormingsperiode ondergaan en ingewijd worden om te mogen deelnemen.

Cybele Frygische vruchtbaarheidsgodinMysterie-cultus.

Magna Mater Lett:’ Grote Moeder’Cultus van Cybele toen ze officieel werd.

Isiscultus Cultus van Isis < EgypteMithrascultus Mithras: Perzische zonnegod.

Vooral populair onder de soldatenZonnecyclus

Mithraeum Plaats waar ingewijden in de mithrascultus samenkwamen.

Keizercultus Keizers werden (eerst) na hun dood, en (daarna) tijdens hun leven als een god vereerd

Divus Caesar Lett ‘ vergoddelijkte keizer’Eerste: Caesar, na zijn dood.

Genius Omdat het moeilijk lag in Rome om een keizer al tijdens zijn leven als een god te vereren werd niet de keizer zelf maar zijn genius vereerd

Apotheose Het ten hemel dragenKeizer werd na zijn dood via de apotheose in de godenwereld opgenomen

Divus Augustus De god Augustus, de vergoddelijkte keizer Augustus. Sol Invictus Lett: ‘de onoverwinnelijke zon’Jezus Christus Zoon van God

Vanaf 1e eeuw n.C.Petrus en Paulus Hun marteldood wordt als eerste christenvervolging

gezien. Marteldood Sterven voor je godsdienst. Catacomben Ondergrondse begraafplaatsen van de christenen. Monotheïsme Geloof in één god. Diocletianus Vervolgde de christenen. Constantijn de Grote Opvolger van Diocletianus.

Godsdienstvrijheid in 313, edict van Milaan‘eerste christelijke keizer’ : liet zich wss (pas) op zijn sterfbed dopen.

Edict van Milaan 313CdG gaf de christenen godsdienstvrijheid.

Concilie van Nicaea 325Door CdG bijeengeroepen: einde aan de theologische disputen binnen christendom

Één leer en één KerkBisschoppen In de belangrijke stedenAartsbisschoppen In de provinciehoofdsteden. Paganus ‘plattelandsbewoner, heiden’

Christendom vooral in steden, plattelandsbewoners niet heidenen in de christelijke ogen.

Theodosius 392 of 394Maakte christendom staatsgodsdienstDe traditionele Romeinse godsdienst werd zelfs verboden

Staatsgodsdienst Christendom als enige (en ‘verplichte’) geloof in Rome

Hoofdstuk 24 De bouwkunst van het Romeinse Rijk

Representatieve gebouwen Gebouwen als representatie van macht en aanzienForum Romanum Centrale plein in RomeMarsveld Oefenterrein van het leger

Genoemd naar oorlogsgod MarsRomeinse bouwcanon Hoe een Romeins gebouw er moet uitzien

Opgetekend door architect VitruviusRondboog Constructie < Etrusken

Maakten grotere constructies mogelijk omdat de verticale druk worde afgeleid.

Triomfboog Boog waaronder keizer binnenkwam als ie een grote veldslag, oorlog, … gewonnen had. Je moest wel een minimum aan vijandige slachtoffers gemaakt hebben

Gewelfbouw Uitbreiding van de rondboog. Zo konden ook grotere ruimtes overspannen worden.

Bakstenen Zij bakten echt hun stenen (lieten ze niet drogen in de zon zoals Mesopotamië en Egypte)Hadden dus grotere weerstand.

Beton Mengeling van zand, water en pozzolaanaarde. Opus testaceum Techniek waarbij beton in een bakstenen bekisting

werd gegoten als constructie-element. Vestatempel Op forum Romanum

Eerste tempels waren rondTholos Ronde tempelFortuna Virilis = Portunus

Beschermgod van de Tiberhaven. Maison Carrée In Nîmes (Fr.)

Zuilen zijn er niet langer: halfzuilen of pilasters worden tegen volle muren aangebouwd.

Pantheon Ultieme voorbeeld van Romeinse architectuurVeel typerende elementen in één gebouw.

Rostra Spreekgestoelte op het Forum RomanumCuria Vergaderplaats voor de senatoren

Zou al door Tullius Hostilius (de 3e koning) gebouwd zijn

Basilica Grote rechthoekige zaalVoor ruim publiek(Basisvorm voor latere kerken)

Keizersfora Keizers lieten nieuwe fora bouwen (forum romanum was vol)

Markten van Trajanus Voorbeeld van keizersforumAlle functies:

Ontmoetingsplein Portieken Basilica voor vergaderingen en rechtszaken Tempel voor de goddelijke keizer Winkelcentrum

Tegen want van de Quirinaal5 verdiepingen

Domus Aurea Lett: ‘Gouden Huis’Paleis van Nero

Mausoleum van Augustus KeizersgrafVaak monumentale bouwwerken

Mausoleum van Hadrianus Pag 127Burcht voor pausen in onrustige tijden Engelenburcht.

Romeinse theater Basis: GrieksDoor rondbogen midden in de stadHalfronde orchestra afgesloten door hoge scènemuur.

Theater van Marcellus p. 128Amfitheater Voor gladiatorengevechten en ander (boertige)

spektakelsAmfitheatrum Flavium = CollosseumCircus Maximus Voor paardenrennen

Op de vlakte tussen de Palatijn en de AventijnAfgesloten met Triomfboog van Titus

Thermen WarmwaterbadenCloaca Maxima Ondergrondse riolering om afvalwater uit Rome naar

de Tiber te voerenOok de latrines waren hierop aangesloten

Latrine Openbare toilettenAquaducten Boven-en ondergrondse waterleidingen. Zorgden

voor de aanvoer van vers, zuiver waterRomeinse wegen Technisch heel hoogstaand

Hoofdstuk 25 Aspecten van het dagelijks leven bij de Romeinen.

Tunica Basiskledingsstuk voor de Romeinen2 rechthoekige lappen wollen stofBovenaan vastgenaaid of bijeengehouden door fibulaeRond de middel een gordel

Fibulae Speld om de tunica samen te houden bij de schouders.

Pallium Dikkere wollen doek die als mantel over de tunica kon worden gedragen.

Toga Voor de hogere statusÉén groot, halfrond doekHoge kwaliteit4 à 6 m breedVolgens strikte voorschriften rond de schouders gedrapeerd

Toga virilis Als een jongen volwassen werd legde hij zijn kinderkleding af en droeg zijn eerste toga.

Toga praetexta Voor de SenatorsWit met purperen boord

Stola Vrouwelijke variant van de tunicaTot op de grond

Palla Manteldoek voor over de stola

Hoofdstuk 26: zie pag. 138 en bundel Bavay-Velzeke