... · Web viewJohan Brouwer is een vreemde vogel en niet erg standvastig. Hij wisselt nog al eens...

Explosiegevaar! Teksten voor docenten

1. Introductie

Verteller (stem Eric Co rton): 1 juli 1943De höhere SS- und Polizeiführer maakt bekend: 12 doodvonnissen zijn voltrokken wegens een aanslag op het Bevolkingsregister te Amsterdam. De leiding van de terroristenbende stond in nauw contact met kunstenaars-en studentenkringen. Vijf daders hadden joods bloed. Twee der voornaamste daders waren homoseksueel.

Wie waren deze mensen? Hoe kwamen ze tot hun daad? En waarom pleegden zij een aanslag op een stoffig gemeentekantoor, nog geen 100 meter hier vandaan? In de volgende ruimte kun je kennismaken met de hoofdrolspelers.

2. Wie bedachten de aanslag?

Verteller: Hier sta jij te midden van de hoofdrolspelers uit ons verhaal. Het is een bonte groep kunstenaars, outsiders met een andere kijk op het leven dan de meeste Nederlanders. Die kleine vrouw met sigaret is Frieda Belinfante. Ze heeft een joodse vader en ze is lesbisch. Belinfante is een zelfverzekerde vrouw en gewaardeerde cellist en dirigent. En dat is bijzonder want er zijn maar heel weinig vrouwelijke dirigenten.

Belinfante:‘Alles kan uitgedrukt worden in muziek, het slechte, het goede, het angstaanjagende’

Verteller:Links naast Belinfante zie je schrijver en beeldend kunstenaar, Willem Arondéus. Zijn vrienden noemen hem Tiky. Tiky is hét voorbeeld van de gekwelde kunstenaar. Hij twijfelt over zijn werk en zichzelf en heeft altijd te weinig geld. Bovendien houdt Arondéus van mannen en dat maakt het leven voor hem nog zwaarder.

Arondéus:‘Ja, ik ben altijd al een outcast geweest en voel mij soms zo waardeloos’

Verteller: Daar in het midden, met die hoed op, dat is Gerrit van der Veen. Hij is beeldhouwer. Gerrit is een stoere man. De vrouwen zijn dol op hem en hij op vrouwen. Van der Veen is getrouwd en heeft twee dochters.

Van der Veen:‘Ik wil iets groots doen’

1


Verteller:En met dat ‘grootse’ bedoelt Van der Veen geen grote beeldhouwwerken…Nee…. wacht maar af. Die man met het strikje en die kuif, dat is Jonkheer Willem Sandberg. De meesten noemen hem Wil. Wil Sandberg is grafisch vormgever en tentoonstellingsmaker bij het Stedelijk Museum Amsterdam. Hij kent veel mensen in de kunstwereld.

Sandberg:‘Kunst moet overal om de mensen heen zijn’

Verteller:Eén van onze hoofdpersonen heeft een moord op zijn geweten. Hij is schrijver, weet veel over Spanje en is docent. Zijn naam is Johan Brouwer en hij staat links van Van der Veen. Die moord pleegde Brouwer in zijn jonge jaren in verband met een mislukte bankoverval. Johan Brouwer is een vreemde vogel en niet erg standvastig. Hij wisselt nog al eens van geloof en politiek standpunt. Mensen vinden hem intelligent en fel.

Brouwer: “Ik ben zo laf dat ik mezelf voortdurend moet bewijzen dat ik durf.”

Verteller:Last but not least hebben we architect Koen Limperg, een zachtaardige, sociale man. Met zijn ontwerpen wil hij het leven van mensen prettiger maken. Koen tekent grappige cartoons over dingen waar hij het niet mee eens is. Hij ontwerpt ook theaterdecors.

Limperg‘Toneeldecors en architectuur moeten functioneel zijn’, dat is mijn motto.

Verteller: Ze zeggen wel eens ‘soort zoekt soort’. Maar deze kunstenaars zijn zo verschillend van elkaar! Wat zijn dan de overeenkomsten?.....Misschien wel dat zij de moed hebben om anders te zijn.

Verteller:Dit muziekstuk componeert Henriette Bosmans speciaal voor Frieda Belinfante. Zij zijn razend verliefd. Kun je dat terug horen in de cellomuziek?

Verteller:Koen Limperg staat aan het begin van zijn carrière en heeft nog niet veel gebouwen ontworpen. Hij heeft wel een duidelijke visie: architectuur moet functioneel zijn. Dit is te zien op deze spotprent, waarin hij kritiek geeft op te kleine en onhandige woningen.

2


Limperg: Wat bij het bouwen van huizen en kastelen niet denkbaar is, kan op het toneel wel worden gemaakt. Die mestkever laten vliegen was nog een hele klus, maar het is gelukt!

Verteller:Een gek mannetje met springerige kuif en tekenmap in de hand. Dit zelfportret stuurt Wil Sandberg in 1935 als nieuwjaarswens naar zijn relaties. Zijn liefde voor letters kun je ook duidelijk terugzien op deze poster.

Verteller:Deze potloodschets maakt Tiky Arondéus waarschijnlijk als voorbereiding voor een wandschildering. Met zijn kunst verdient hij nauwelijks voldoende geld om van te leven. Vanaf 1933 concentreert hij zich op het schrijven. Hij schrijft romans en een biografie over kunstschilder Matthijs Maris.

Verteller:Gerrit van der Veen maakt beelden van verschillend formaat. Guusje Rübsaam, de dochter van zijn vriend en huisarts, poseerde voor dit bronzen beeld waarmee Van der Veen een openstaande rekening aan zijn vriend ‘betaalde’. Tussen Guusje en Gerrit ontstaat een langdurige liefdesrelatie.

Verteller:Johan Brouwer is gefascineerd door Spanje en schrijft er historische boeken en romans over. Twee thema’s komen daarin steeds terug: zijn interesse voor mystiek en zijn afkeer van moderne wetenschap en rationalisme.

3. Lid worden van de Kultuurkamer?

Verteller:15 mei 1940. Ik heb er prijs op gesteld, u persoonlijk een toelichting te geven bij het hoogst ernstige besluit (…)Nederlanders wij hebben de wapens moeten neerleggen omdat het niet anders kon.

Verteller:Nederland is in handen van de Duitsers. Het dagelijkse leven gaat zo goed en kwaad als dat kan, gewoon door. Maar langzaam maar zeker overheersen de Duitse bezetters de Nederlanders steeds meer. Zo moeten begin 1942 alle kunstenaars lid worden van de Kultuurkamer. Joden mogen geen lid worden. Wij zijn hier in kunstenaarssociëteit De Kring, vlakbij het Leidseplein.

3


Hier komen kunstenaars om met een drankje en een sigaret van alles te bepraten. Er wordt ook flink gediscussieerd of je wel of niet lid moet worden van de Kultuurkamer. Alleen als je lid bent, mag je als kunstenaar blijven werken.

Zou jij lid worden? Kies nu je antwoord. Loop naar het tafeltje met het beste antwoord en activeer daar antwoord 1.

Ik heb geen keuze want ik ben joodsVerteller:Dus jij mag niet lid worden omdat je joods bent. Er zit niks anders op dan ander werk te zoeken om brood op de plank te krijgen…nou ja tenzij je half joods bent..

Stem BelinfanteJa, mijn vader is Joods en mijn moeder niet en ik ben daarom half Joods. Maar we doen er thuis niks aan. Als half jood mag je van de nazi’s toch lid worden van de Kultuurkamer op twee voorwaarden: je moet bewijzen dat je geen volbloed jood bent en je moet een loyaliteitsverklaring ondertekenen. Wat een onzin! Daar ga ik mooi niet in mee. Ze bekijken het maar!

Verteller:Frieda Belinfante wordt geen lid. Maar stel je voor: je bent NIET joods of misschien ben je half joods. Dan mag je dus toch lid worden, maar zou je dat dan ook doen?Kies opnieuw. Activeer antwoord 1 bij het tafeltje met het beste antwoord.

Antwoord 1 > Waarschijnlijk welVerteller: Oké, jij wordt dus lid. Dat is een veilig besluit. Je mag blijven werken en houdt brood op de plank. Maar waar blijft je vrijheid als kunstenaar als de Duitsers zich met jouw kunst gaan bemoeien? En zie je die ariërverklaring hangen? Daarmee moet je aantonen dat je niet joods bent. Want joden mogen geen lid worden. Ook onze zes kunstenaars praten in De Kring over de Kultuurkamer.

Belinfante:Ze sluiten de joden stap voor stap uit. Als je de eerste stap accepteert omdat je denkt dat het niet zoveel kwaad kan, volgt de tweede, en voor je het weet ben je medeplichtig.

Arondéus:Zeker waar, Frieda. Er komt een moment dat je moet kiezen: eigenbelang of medemenselijkheid. Ik laat de joden niet vallen en word daarom geen lid.

Verteller: Wat doe jij? Wil jij je keuze veranderen? Of blijf je bij je besluit? Word je lid van de Kultuurkamer?Kies nu definitief. Activeer antwoord 2 bij het tafeltje met het beste antwoord.

4


Antwoord 2 > Waarschijnlijk welVerteller:Dus je wordt lid! Nou, je bent zeker de enige niet. De meeste kunstenaars, zo’n 42.000, worden lid. Ze zien er geen kwaad in of ze durven niet te weigeren uit angst voor de nazi’s. Arondéus, Limperg, Belinfante, Brouwer, Sandberg en Van der Veen worden geen lid. Zij vragen iedereen om te weigeren. Hun protesten zie je op de wand hier tegenover.

Antwoord 1 > Denk het nietVerteller:Oke jij wordt dus geen lid. In de Kring maken Koen Limperg, Frieda Belinfante en Gerrit van der Veen zich boos.

Koen van Limperg:Slappelingen zijn het, al die collega’s die lid worden van de Kultuurkamer! Het is onmenselijk en onwaardig om lid te worden. Ik doe het niet. Ik geef nog liever mijn beroep op, dan lid te worden.

Stem Belinfante:Ze sluiten de joden stap voor stap uit. Als je de eerste stap accepteert omdat je denkt dat het niet zoveel kwaad kan, volgt de tweede, en voor je het weet ben je medeplichtig.

Van der Veen:En als de Duitsers onze kunst gaan bepalen. Dan wordt het werk van de beeldhouwers slaafs, gewetenloos en ontoonbaar.

Verteller:Onze zes kunstenaars weten het zeker: zij worden geen lid van de Kultuurkamer. Dat is een ingrijpend besluit: geen lid betekent geen werk en geen inkomen. En als je werkloos bent, kun je verplicht worden om in Duitsland te gaan werken.En daar komt bij: verzet tegen de Kultuurkamer kan gevaarlijk zijn. Zie je die protestbrief aan de wand? De schrijver van die brief is binnen een week gevangen genomen! Zou je voor je inkomen én veiligheid niet toch gewoon maar lid worden? Dat is wel net zo makkelijk en wie doe je daar nu kwaad mee?Wat doe je? Wil je je keuze veranderen? Of blijf je bij je besluit? Word je lid van de Kultuurkamer? Maak nu je definitieve keuze door antwoord 2 te activeren bij het tafeltje met het beste antwoord.

Antwoord 2 > Denk het nietVerteller:Zo, dus jij wordt definitief geen lid van de Kultuurkamer. De meeste kunstenaars, zo’n 42.000, worden - soms na lang twijfelen -, wel lid.

5


Je bent in goed gezelschap want Arondéus, Limperg, Belinfante, Brouwer, Sandberg en Van der Veen worden ook geen lid. Zij hebben nooit getwijfeld.

4. Helpen?

Verteller:Wat doe jij nu je land wordt getrapt en geknecht? Nu het bloedt uit ontelbare wonden,Wat doe jij nu je volk wordt ontmand en ontrechtDoor de zwarte en feldgraue honden?

Verteller en Van der Veen samen:Op de bres voor de vrijheid, jij man van het verzetDie verbeten het gespuis blijft belagenJij die vecht, jij die valt voor de vrijheid en het recht,Jij die stand houdt waar velen versagen.

Verteller:Dit gedicht schrijft Gerrit van der Veen voor de Vrije Kunstenaar, een verzetskrant. Er zijn een paar coupletten weggelaten.

Van der Veen:Oh, het ergert mij zo dat veel Nederlanders zich zo laf gedragen. Uit protest ben ik uit de Nederlandsche Kring van Beeldhouwers gestapt, samen met de penningmeester. De penningmeester heeft de kas meegenomen. Met dat geld maken we een steunfonds. We gaan Joodse kunstenaars die geen lid MOGEN worden en kunstenaars die geen lid WILLEN worden geld geven zodat zij het hoofd boven water kunnen houden. Wil Sandberg zorgt voor de verdeling van het geld.

Sandberg:Ik doe dat niet alleen hoor! Gerrit zorgt ervoor dat beeldhouwers die steun nodig hebben geld krijgen, Frieda zorgt voor de musici, Tiky voor de schilders en Koen voor de architecten. We noemen onze illegale organisatie de Centrale Kunstenaars Commissie.

Verteller:De onderdrukking wordt erger en erger. Vanaf januari 1942 moet iedereen vanaf 15 jaar een persoonsbewijs bij zich hebben. Dat is een soort ID. Bij Joden staan er twee dikgedrukte J’s in. Door het persoonsbewijs kan de Duitse bezetter de bevolking beter controleren.

Van der Veen:

6


Ik zit hier beeldjes te maken, maar daar heeft nu niemand iets aan. Ik wil iets groters doen. Ik wil de Joden helpen om uit handen van de nazi’s te blijven. Het vervalsen van persoonsbewijzen is daarvoor het beste wat ik kan doen.

Verteller:Jaaa en dat vervalsen is natuurlijk gevaarlijk werk. Als je wordt betrapt moet je maar afwachten wat de Duitsers met je gaan doen. Arondéus, Van der Veen, Sandberg en Belinfante zijn niet bang. Van der Veen richt zelfs de Persoonsbewijzencentrale op. Op een zolderkamer vervalst hij samen met een groep vrienden duizenden persoonsbewijzen per maand. Zij krijgen daarbij hulp van Frans Duwaer die in zijn drukkerij stiekem lege persoonsbewijzen drukt. Daarmee worden nieuwe valse persoonsbewijzen gemaakt.Ze zijn bestemd voor Joden, verzetsmensen die gezocht worden en jonge mannen die verplicht in Duitsland moeten werken. Een vals persoonsbewijs helpt ze om uit handen van de nazi’s te blijven.Wil je helpen met vervalsen? Schuif aan bij Van der Veen en Sandberg!

5. Geweld gebruiken?

Verteller:Ook al ziet je valse persoonsbewijs er perfect uit, je bent daarmee nog niet veilig. De Duitsers kunnen in het bevolkingsregister controleren of je persoonsbewijs echt of vals is.En veel Nederlanders lopen inmiddels gevaar. Want vanaf half juli 1942 worden de Joden weggevoerd. En jonge mannen zonder werk kunnen verplicht worden om in Duitsland te gaan werken.De besprekingen in De Kring zijn voor onze kunstenaars te gevaarlijk geworden. Ze komen nu in wisselende huiskamers bij elkaar.

Verteller:Het is 24 oktober 1942. Wil Sandberg viert zijn 45ste verjaardag. De vijf andere kunstenaars zijn er ook. Ze praten over de controle van de valse persoonsbewijzen. Frieda Belinfante krijgt een geweldig maar gevaarlijk idee:

Belinfante:“We moeten de persoonsgegevens in het bevolkingsregister vernietigen!”

Verteller:Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. De persoonskaarten liggen in metalen archiefkasten in een bewaakt gebouw. Moeten ze de boel opblazen of in de fik steken? Hoe komen ze dan aan explosieven? En de bewakers… hoe schakel je die uit? Zijn ze bereid bewakers te doden als het niet anders kan? En hoe gaan de Duitsers reageren? Er wordt flink gediscussieerd. Ik ben benieuwd met wie jij het eens bent.

7


Luister bij de drie activeerpunten naar de meningen van de kunstenaars. Als je alle meningen hebt gehoord, kun je met de rode ringen laten zien met wie jij het eens bent!

A. Er mogen nooit doden vallenLimperg:Ik ben principieel tegen geweld. Als we geweld gebruiken, zijn we niet veel beter dan de nazi’s. Het gebouw opblazen dat kan, maar er mogen absoluut geen doden vallen. Ik raak geen pistool aan!

Van der Veen:Maar Koen, de bewakers hebben wapens. Als die gaan schieten moeten wij ons toch kunnen verdedigen?

Arondéus:We moeten in ieder geval de bewakers overmeesteren! Daar hebben we pistolen voor nodig. Dat kan niet anders.

Belinfante:Pistolen? Tiky, hoor je wel wat je zegt. Ik wil echt niet het risico lopen dat ik iemand vermoord omdat ik een pistool op zak heb. Kunnen we geen manier bedenken om zonder pistolen binnen te komen?

Van der Veen:Zeg moeten we dan beleefd vragen of we naar binnen mogen? Dat gaat echt niet lukken…

Arondéus:We kunnen wel ongeladen wapens meenemen om de bewakers af te schrikken.

Van der Veen:En als die bewakers gaan schieten, dan gaan wij er aan!

Arondeus:Dát risico moeten we dan maar nemen. We moeten er in elk geval voor zorgen dat we zelf nooit mensen kunnen doden. Er mogen nooit doden vallen.

B. Het is beter dat er geen doden vallenBrouwer:Ik heb toen ik jong was een moord gepleegd en weet dus hoe het is om een moord op je geweten te hebben. Doden doe je alleen als het echt nodig is. En nu is het niet echt nodig.

8


Sandberg:Juist Johan. Die bewakers van het bevolkingsregister doen gewoon hun werk. Bovendien wat zullen de mensen ervan vinden als wij onschuldige Nederlandse bewakers doden?

Belinfante:Heren, het gaat er toch niet alleen om wat de Nederlanders ervan zullen vinden? Het gaat ons om het principe. We plegen de aanslag om mensenlevens te redden, niet om doden te maken! We willen toch geen doden op ons geweten hebben?

Brouwer:We moeten vooral praktisch zijn en over de gevolgen nadenken: wat doen de Duitsers als er doden vallen? Ik bedoel...het zal niet de eerste keer zijn dat die schoften uit wraak onschuldige Nederlanders doden. En dan zeggen dat het de schuld is van het verzet…

Sandberg:Ik ben het met je eens Brouwer. Het is gewoon beter als er geen doden vallen, want we moeten de steun van de bevolking behouden en het maakt de kans op Duitse wraakacties kleiner. Het is beter dat er geen doden vallen.

C. Er mogen doden vallenVan der Veen:Jullie kijken nu naar mij, begrijp me niet verkeerd… ik schiet echt niet zomaar mensen neer. Verraders wel, dat tuig knal ik zonder problemen neer. Een dolle hond wordt toch ook afgemaakt en dat soort, is nog erger en gevaarlijker! Maar de bewakers bij het bevolkingsregister doen gewoon hun werk. Die hoeven niet dood. Maar we moeten wel geladen wapens meenemen. Je weet maar nooit of ze gaan schieten, en dan moeten we ons kunnen verdedigen om te zorgen dat onze actie lukt.

Limperg:Maar Gerrit, dan heb je straks bloed aan je handen. Is dat echt wat je wilt? We zijn kunstenaars, geen moordenaars.

Van der Veen:Ja dat klopt! Maar het is oorlog en als je in verzet gaat, moet je accepteren dat er doden kunnen vallen. Er mogen doden vallen als dat nodig is om de actie te laten slagen.

Verteller:Heb je alle meningen gehoord? Pak dan nu een rode ring en breng je stem uit. Met wie ben je het eens?

9


De zes kunstenaars kiezen er voor om géén doden te laten vallen. Ze besluiten om verkleed als agenten en rechercheurs de bewakers te overmeesteren en ze dan met een injectiespuit te verdoven. Brouwer gaat op zoek naar artsen in opleiding die hiermee kunnen helpen. Maar om het plan te laten slagen zijn er nog veel meer spullen en mensen nodig….

6. Voorbereiding

Verteller:Zijn onze outsiders inmiddels helden geworden door hun verzet? Zijn ze held omdat zij geen lid zijn geworden van de Kultuurkamer? Of omdat ze persoonsbewijzen vervalsten? En die aanslag die zij nu voorbereiden is dat een heldendaad? Wat als het mis gaat en er toch slachtoffers vallen? En wat als zij zelf slachtoffer worden? Ho. Stop! Nu loop ik te ver op de zaken vooruit.

De zes kunstenaars besluiten een aanslag te plegen op het bevolkingsregister. De afspraak is dat er geen doden mogen vallen. Dit is hun plan: de mensen die de aanslag zullen uitvoeren, dringen - verkleed als politieagenten en rechercheurs in zelfgemaakte uniforms – met een smoes het gebouw binnen. Ze overmeesteren de bewakers. De twee artsen in opleiding zullen de bewakers met een spuitje verdoven. De bewakers worden veilig buiten neergelegd. Daarna zal met explosieven en brandstof de boel worden opgeblazen en in de fik gezet. Het vuur moet de persoonskaarten vernietigen. De kunstenaars weten heel goed dat ze met deze aanslag een groot risico nemen.

Belinfante:Denk je dat we het gaan overleven Tiky?

Arondéus:Ik houd er rekening mee dat we het niet overleven, Frieda. Maar ik vind dat niet erg. Ik heb geen kinderen, en wat was mijn leven tot nu toe waard?! Nu beteken ik tenminste iets voor anderen.

Limperg:Maar jij Gerrit, jij hebt wel kinderen.

Van der Veen:Koen, Ik heb echt veel liever dat mijn kinderen later zeggen we hebben een moedige vader gehad, dan: we hebben nog een vader, maar hij was laf.

Limperg:Dat klinkt heel dapper, maar wat vinden je vrouw en kinderen daar eigenlijk van?

10


Verteller:(peinzend) Ja, met zo’n daad breng je natuurlijk niet alleen jezelf in gevaar. Ook voor je dierbaren kan het grote gevolgen hebben.Ok. Nu ga ik je verbeeldingskracht testen.Doe je ogen dicht en stel je voor dat JIJ deze aanslag zou moeten voorbereiden. Hoe zou je beginnen? (aarzelende stem, beetje lacherig) …Zou je een boodschappenlijstje maken? … Zou je weten welke kennissen en vrienden je om hulp zou kunnen vragen? Wie er te vertrouwen zijn?...Heb je enig idee hoe je aan explosieven kan komen?...en wat je allemaal nog meer nodig hebt….

Doe je ogen nu maar weer open. Aan de wand zie je alle spullen die nodig zijn voor de aanslag. Heel veel mensen helpen bij het regelen ervan. Er worden ook 7 extra mannen gezocht om deze levensgevaarlijke missie uit te voeren.

7. De aanslag

Verteller:En daar staan we dan, midden in het bevolkingsregister van Amsterdam. De plek waar het allemaal gebeurd is.De eerste twee aanslagpogingen op 12 en 22 maart 1943 mislukken. Maar de derde keer, zaterdagavond 27 maart, is het raak!Niet alle 6 de kunstenaars doen mee die avond.

Belinfante:Ik zou graag hebben meegedaan, maar ze wilden geen vrouwen bij de aanslag zelf. Punt uit. Er was geen discussie mogelijk.

Sandberg:Ja en ik had ook mee willen gaan, maar men vond dat ik een te bekend gezicht had. En Brouwer en Limperg, die waren niet sterk genoeg.

Verteller:Van de zes kunstenaars zijn alleen Tiky Arondéus en Gerrit van der Veen aanwezig bij de aanslag. Arondéus heeft de leiding. Wie had dat kunnen denken, dat die altijd aan zichzelf twijfelende Arondéus de hoofdrol zou spelen?Drie jongens van de sabotagegroep Rattenkruid doen mee, omdat zij ervaring hebben met explosieven. Johan Brouwer regelt twee Utrechtse artsen in opleiding, Cees Honig en Willem Beck, die de bewakers zullen verdoven. Zij nemen twee vrienden mee. Met z’n negenen gaan ze - verkleed als politieagenten - ’s avonds op weg naar het bevolkingsregister, dat ligt naast dierentuin Artis.

Je wilt zeker weten hoe dit afloopt he?! Activeer het activeerpunt bij het beeldscherm, dan kom je het te weten!

11


Verteller:Amsterdam 1943Prinsengracht 876Artis21:0021:1523:00

Arondeus:Heren we gaan!Deze keer gaat het lukkenOpen de deur. Wij moeten het gebouw doorzoeken!Inspectie!Allemaal handen op je rug!! Gezicht naar de muur!Neem zijn pet!Jullie hoeven niet bang te zijn!Jullie levens zijn niet in gevaar!Jullie gaan buiten op wacht staan.Dan maar zo! Plak hun monden goed af.

Natuurlijk is het saakie in orde! Maar we hebben net controle gehad en nou mot je ophouwe met dat geseik!!

Snel! weg!

Van der Veen:Snel! Erop af!!

Coos Hartogh:De explosieven zijn geplaatst

Beck:Het verdovingsmiddel is op

Honig:De explosieven zijn goed afgeleverd

Slachtoffer:Ik heb niks gedaan!MmmmZzzzzzz

Onbekend:Au Sssssstt

12


Bloemgarten:Kijk geld! En lege persoonsbewijzen!

Reitsma:Er komt een aflossing van de wacht!

8. De ravage/ De overwinning

Verteller:Om negen minuten over elf komt de eerste brandmelding binnen bij de brandweer. 2 wagens rukken uit. 5 minuten later vertrekken er nog 7 brandweerwagens.Met gillende sirenes arriveren zij bij het bevolkingsregister, dat in vuur en vlam staat. Voor de deur hebben de aanslagplegers een bord neergezet met de tekst: Explosiegevaar! De brandweer begrijpt hoe het zit en doet rustig aan met blussen, zodat het vuur zijn werk kan doen.

Belinfante:Vanaf het dak van mijn huis zag ik de rode vuurgloed boven Artis. Ik wist, het is gelukt. Ik voelde een kalme genoegdoening.

Verteller:De brandweer kan natuurlijk niet té lang treuzelen want dat valt op. Met 20 spuiten blussen zij uiteindelijk de brand. Ze gebruiken zoveel water dat persoonskaarten die niet beschadigd zijn door het vuur, veel waterschade oplopen..De zolderetage van het bevolkingsregister brandt volledig uit. De begane grond is door de explosieven zwaar beschadigd.

Verteller:De aanslagplegers zijn in feeststemming. Ze zijn zelfs een beetje roekeloos en organiseren twee overwinningsfeesten. Sandberg organiseert een feest in een huisje bij de duinen.

Sandberg:En een daverend feest was het! Ik heb bijna iedereen uitgenodigd die ons heeft geholpen. Tot diep in de nacht hebben we over de aanslag gepraat, op het succes gedronken en veel gelachen. De spanning moest er uit!

Verteller:Bij de Duitsers is de stemming minder feestelijk. Ze zijn woedend. Heel Nederland heeft het over de aanslag. Op 29 maart looft de Sicherheitsdienst een beloning uit van in totaal 10.000 gulden voor verklaringen die leiden tot de ontdekking van de daders…

13


9. Verraad en proces

Verteller:10.000 gulden, nu ruim 63.000 euro, is veel geld. En je raadt het al: er is altijd iemand gevoelig voor zo’n beloning. Er waren zoveel mensen betrokken bij de voorbereiding van de aanslag dat al snel iemand de naam Joop Hoogsteder noemt. Joop was koerier voor de groep en vervoerde onder andere de explosieven. Hij heeft tegen iemand opgeschept over de aanslag en wordt verraden.

Duitser:Wer war der Auftraggeber für den Anschlag? Sag es! Wo sind deine Freunde? Wer hat den Sprengstoff geliefert?

Verteller:De verzetsmensen hebben een afspraak: áls je wordt gepakt, hou je twee dagen je mond, zodat de anderen zich in veiligheid kunnen brengen. Maar Hoogsteder noemt op de eerste dag al namen en adressen. In 3 weken tijd worden 22 mannen en vrouwen opgepakt. Ze worden opgesloten in het Huis van Bewaring aan de Weteringsschans. Van de zes beramers weten Frieda Belinfante, Wil Sandberg en Gerrit van der Veen op tijd onder te duiken. De opgepakte mannen worden in een cel aan hun bed geketend. Zij worden regelmatig verhoord en geslagen. Tiky Arondéus en Sjoerd Bakker, de kleermaker die de politie-uniformen heeft gemaakt, worden extra hard aangepakt omdat ze homoseksueel zijn.Je kunt gaan liggen op het gevangenisbed. Kun jij je indenken hoe je je in zo’n situatie zou voelen? Als je twee maanden moederziel alleen in een cel ligt, wordt mishandeld en niet weet wat er komen gaat…Activeer het activeerpunt bij de tenlastenlegging hier op de wand om meer te horen over het strafproces.

Verteller:Vrijdagmorgen 18 juni moeten alle gevangenen ‘antreten’. Twee aan twee geboeid, worden zij in overvalauto’s, naar het Koloniaal Instituut, het huidige Tropenmuseum, gebracht. Daar is de Ordnungspolizei gevestigd.De Duitse bezetters veroordelen hun slachtoffers vaak zonder een proces, maar dit keer pakken ze het groots aan. Door een showproces willen zij aan heel Nederland laten zien hoe verdorven de Joodse en homoseksuele daders zijn. En een show, dat wordt het …maar niet ten gunste van de Duitsers.De aangeklaagden worden tijdens de rechtszaak één voor één verhoord. Tiky Arondéus is als eerste aan de beurt. Hij benadrukt dat het vanaf het begin duidelijk was dat de aanslag geen mensenlevens mocht kosten.

Duitse voorzitter:Herr Arondéus, nu hebt u heel toevallig deze twee jonge artsen bereid gevonden om de bewakers en agenten te verdoven. Maar als die nu eens niet gekund hadden, dan had u zonder gezeten en dan… Had u dan ook geen geweld gebruikt?

14


Arondéus:(valt voorzitter in de rede) Meneer de voorzitter, dan had ik direct twee anderen gevonden. Er zijn er genoeg die graag willen helpen.

Verteller:Arondéus staat zijn mannetje in de rechtszaal. En hij is niet de enige. Vrijwel alle aangeklaagden houden zich sterk en geven een krachtig weerwoord. Ze zetten waar het kan, de nazi’s op hun plaats. Zelfs de Duitsers zijn onder de indruk van hun heldhaftige en vastberaden houding. 14 mannen worden ter dood veroordeeld. De andere 8 gevangenen moeten naar een gevangenis of concentratiekamp. Joop Hoogsteder krijgt maar 1 jaar gevangenisstraf. Van de aanslagplegers krijgen de jonge artsen Cees Honig en Willem Beck uiteindelijk gratie van de doodstraf. Ze worden naar concentratiekamp Dachau in Duitsland gestuurd. Na de rechtszaak worden de ter dood veroordeelden gezamenlijk in de dodencel geplaatst. Er volgt een bijzondere periode waarin Tiky Arondéus en Johan Brouwer er voor zorgen dat iedereen opgewekt blijft. Samen lezen zij uit de bijbel, ze lachen, zingen en discussiëren. De mannen hebben grote bewondering voor elkaar. Voor sommigen en Tiky Arondeus in het bijzonder, is deze periode merkwaardig genoeg de gelukkigste periode uit hun leven.

10. Executies

Verteller:Twaalf mannen krijgen uiteindelijk de doodstraf tijdens het showproces van de Duitsers…Als je weet dat het einde nadert, wat doet er dan nog toe? Wie wil je nog iets zeggen en wat dan? Tiky Arondéus spreekt een paar dagen voor de terechtstelling een vriendin en vraagt haar om na zijn dood de wereld te vertellen dat homoseksuelen geen zwakkelingen zijn.De gevangenen krijgen allen pen en papier om afscheidsbrieven te schrijven. In de vitrine zie je de brieven die bewaard zijn gebleven. Willem Arondéus, 48 jaar

Arondéus:“Als je deze brieft krijgt is alles voorbij, morgenochtend vroeg worden wij gefusilleerd. Het is zoo licht om heen te gaan; er is in ons geen enkele droefheid meer of angst; als je eenmaal zoo dicht bij den dood gekomen bent als wij nu zijn, dan verliest het alle verschrikking”

Verteller:Johan Brouwer, 45 jaar

Brouwer:“Ik sterf in vrede, doch betreur het nu heen te gaan. Ik had nog een paar boeken willen schrijven. Het zij zo. Dank voor je vriendschap tot het allerlaatste…. En daarna

15


Verteller:Sjoerd Bakker, 28 jaar“Ik hoop tot het laatste te blijven wie ik was. En alles over te geven wat dit leven betreft. Jullie weten wat ik gevraagd heb: niet in wraak aan mijn dood te denken, die op zijn tijd en plaats was in het grote plan, wat wij niet kunnen doorgronden.” Rudi Bloemgarten, 23 jaar“(lief mammeke) als een lawine heeft het leven ons geslagen en ik hoop dat de herinnering aan mij je niet met smart zal vervullen. Het zijn de heerlijkste weken van mijn leven geweest die ik, in stille overpeinzing mocht doorbrengen. Mammie wees flink en krachtig. Troost is er steeds te vinden en wat wij deden was onze eigen schuld”Karl Gröger, 25 jaar “Een ding verzoek ik jou en je vrienden: laat je niet door haat of wraak leiden in je handelingen. “God is er, ik voel Zijn kracht in mij.” Henri Halberstadt, 32 jaar“Het is zoover. Over een uur word ik gehaald. Ik zal het dragen Riekel. Het moet. Ik kan nu niets meer zeggen. (…) Ik vind het nog steeds heel erg maar voel dat ik het zal dragen. En denk eraan – geen haat en wraak maar een nieuwe, betere wereld”Guus Reitsma, 20 jaar “Wees overtuigd dat (…) ik als een gelukkig man, zonder haat, maar vol liefde voor het Vaderland, ben weggegaan.”Koen Limperg, 34 jaarCoos Hartogh, 26 jaarSam Van Musschenbroek, 26 jaarCornelis Barentsen, 50 jaarCornelis Roos, 30 jaarHet is ’s nachts 4uur. Alle 12 ter dood veroordeelden worden uit hun cel gehaald. Ze worden naar de duinen bij Overveen gebracht. Daar staan ze, zij aan zij, zonder blinddoek, als om 7 uur ‘s ochtends de Duitsers hun geweren richten.Het doodsvonnis is voltrokken.

11. Terugblik

Verteller:Van onze zes kunstenaars blijven er drie uit handen van de Duitsers: Gerrit Van der Veen, Frieda Belinfante en Wil Sandberg. Hun namen zijn bekend en daarom moeten ze vluchten, onderduiken en steeds weer van adres veranderen. Zij lezen in de krant dat hun vrienden zijn geëxecuteerd.De jonge artsen Cees Honig en Willem Beck krijgen gratie en worden naar concentratiekamp Dachau in Duitsland gestuurd. Daar zitten veel Nederlandse verzetsmensen gevangen. Luister naar de verhalen van de overlevenden door de activeerpunten bij de objecten te activeren.Twaalf verzetsmensen zijn gedood. Dat is een hoge prijs. Was het ’t allemaal waard?

16


Verteller:Frieda Belinfante gaat na de aanslag door met haar verzetswerk, maar dat wordt steeds moeilijker. De Duitsers zijn haar op het spoor en jagen haar op. Belinfante vermomt zich als man: een herenpak, hoed en bril maken van haar de heer Hans Kroon.

Belinfante:Om mijn nieuwe vermomming te testen, ging ik naar de kapper. De kapper vroeg routineus ‘scheren of knippen’ meneer? En toen ook mijn eigen moeder mij in het voorbijgaan op straat niet herkende, wist ik het zeker. Mijn vermomming was geslaagd.

Verteller:Belinfante zoekt steeds andere slaapplaatsen, maar overal waar ze komt, duiken Duitsers op. Ze moet vluchten en stuurt haar moeder een brief waarin zij doet alsof ze op vakantie gaat. Via België en Frankrijk komt zij na een barre tocht door sneeuw en ijskoud water in het neutrale Zwitserland. Als in 1945 de oorlog voorbij is, keert zij terug naar Nederland.

Belinfante:Bij terugkomst leek het wel alsof iedereen weer opgelucht overging tot de orde van de dag. Over de mensen die hun leven gewaagd hadden, praatte niemand. Het was alsof mijn vrienden voor niets gestorven waren. Het was zo’n ijskoude douche.

Verteller:Dus als Frieda Belinfante in 1947 de kans krijgt om naar Amerika te vertrekken, laat zij Nederland maar wat graag achter zich. In Amerika ontmoet zij de liefde van haar leven. Ze zet haar muzikale carrière succesvol voort. Frieda is zeven jaar lang de vaste dirigente van het Orange County Philharmonic Orchestra. Belinfante sterft in 1995, 90 jaar oud.

Verteller:De Duitsers hebben Wil Sandberg al snel na de aanslag in het vizier. Als de Sicherheitsdienst in de nacht van 1 april naar zijn huis komt, is hij toevallig niet thuis, maar in het huisje bij de duinen. Zijn vrouw Lida waarschuwt hem. Hij pakt zijn fiets en vlucht. Hij gaat onopvallend leven als Henri van den Bosch en later als Herman van der Tol.

Sandberg:Ik hield de Duitsers voor de gek door brieven te versturen met Zwitserse postzegels en stempels om zo de indruk te wekken dat ik veilig in Zwitserland zat. Ik stuurde sommige van mijn brieven naar mensen waarvan ik wist dat ze veel kletsten, dan zouden wel meer mensen denken dat ik in Zwitserland zat.

Verteller:

17


Eens per maand ontmoet Sandberg samen met Gerrit van der Veen hun vriend en drukker Frans Duwaer. Zo blijft hij nauw betrokken bij de persoonsbewijzencentrale tot ook Van der Veen en Duwaer worden gepakt en gefusilleerd.Wil Sandberg maakt tijdens zijn onderduikperiode collages van gescheurde stukjes papier.

Sandberg:Deze pagina’s maakte ik als eerbetoon aan mijn overleden vrienden. De T staat voor Tiky Arondéus, de G. voor Gerrit Van der Veen, K. staat voor Koen Limperg, F. voor Frans Duwaer en de J voor Johan Brouwer. Ik zet ook mijn S er alvast bij, de kans dat ik de oorlog overleef is klein.

Verteller:Op de dag van de bevrijding - 5 mei 1945 - meldt Wil Sandberg zich precies om 9 uur ’s ochtends bij het Stedelijk Museum. Hij gaat weer aan het werk. Hij wordt na een paar jaar directeur en een belangrijke persoon in de kunstwereld. Hij is 86 jaar oud als hij in 1984 sterft.

Verteller:Gerrit van de Veen blijft actief in het verzet als leider van de Persoonsbewijzencentrale. Hij probeert maar liefst zeven keer om verzetsmensen te bevrijden uit het Huis van Bewaring aan de Weteringsschans. Zijn laatste poging is in de nacht van 30 april 1944.

Van der Veen:Alles ging precies volgens plan tot die verdomde hond begon te blaffen. Ik heb het beest met twee schoten afgemaakt maar toen waren de Duitsers natuurlijk gealarmeerd. We konden alleen nog maar vluchten. In het donker vlogen de kogels ons om de oren. Ik werd geraakt in mijn rug en mijn bil. Mijn vrienden brachten mij in veiligheid.

Verteller:Maar Van der Veen is zwaar gewond. Een dokter verwijdert 1 kogel, maar zijn benen blijven gevoelloos. Gerrit van der Veen verandert van verzetsleider in een machteloze gewonde man. Op 12 mei doen de Duitsers een inval op zijn schuiladres. Hij wordt gepakt en vier weken later ter dood veroordeeld. In een afscheidsbrief aan zijn vrouw schrijft hij:

Van der Veen:“Het is wel jammer, maar bij al die miljoenen mensen die vallen en de velen die nog vallen zullen, zinkt mijn persoon in het niet’.

Verteller:Op 10 juni 1944 wordt de 41 jarige Gerrit van der Veen met zes verzetsvrienden ’s avonds naar de duinen bij Overveen gebracht. De officier wil hem liggend fusilleren omdat Van der Veen niet meer kan staan, maar zijn vier vrienden tillen hem op en klemmen hem tussen zich in.

18


Verteller:De twee artsen in opleiding, Cees Honig en Willem Beck, worden naar concentratiekamp Dachau gestuurd en moeten daar werken als arts. Het leven in het kamp is zwaar. Zij zitten daar tot na de bevrijding. Van de aanslagplegers zijn Honig en Beck de enigen die de oorlog overleven. Zij blijven hun hele leven bevriend.

12. Geschiedschrijving en privacy

“De leiding van de terroristenbende stond in nauw contact met kunstenaars-en studentenkringen. Vijf daders hadden joods bloed. Twee der voornaamste daders waren homoseksueel.” Zo ‘frameden’ de nazi’s de aanslagplegers. Homo’s pasten niet in het ideaalbeeld van de sterke, Germaanse man. Het traditionele gezin was de maatstaf. Vrouwen werden gezien als alleen huisvrouw en moeder. Maar, al deden de nazi’s er een schepje bovenop, deze denkbeelden waren toen heel normaal in Europa. Getrouwde vrouwen mochten zonder toestemming van hun man tot 1957 niet werken. Tot ongeveer 1970 was homoseksualiteit in bepaalde gevallen strafbaar.

De oproep van Arondeus - vanuit zijn dodencel - ‘om aan de wereld te vertellen dat homoseksuelen geen zwakkelingen zijn’, was dus gericht aan de hele samenleving. Had zijn oproep effect? Nou, zeker niet direct. In de eerste jaren na de oorlog werden er meer Nederlandse homo’s tot gevangenissenstraffen veroordeeld dan ooit. En het is heel opvallend dat Gerrit van der Veen als grote held wordt vereerd en Tiky Arondeus nauwelijks. Kijk maar eens naar informatie aan de wand. Arondeus werd in de kranten bijna niet genoemd.

Loe de Jong, de bekendste geschiedschrijver over Nederland tijdens de oorlog, geeft in 1975 Arondeus wèl alle credits als leider van de aanslag. Maar HIJ noemt Frieda Belinfante niet één keer. Opmerkelijk, want zij speelde bij de voorbereidingen een belangrijke rol.

Wat vind jij ervan dat Arondeus en Belinfante tot lang na de oorlog weinig aandacht en waardering kregen? Het heeft vast te maken met hun geaardheid en geslacht. En het past ook in de tijdsgeest van toen. En laten we eerlijk zijn, ook nu nog worden vrouwen en homo’s lang niet altijd gelijk behandeld.

19

... · Web viewJohan Brouwer is een vreemde vogel en niet erg standvastig. Hij wisselt nog al eens...

Documents

Transcript of ... · Web viewJohan Brouwer is een vreemde vogel en niet erg standvastig. Hij wisselt nog al eens...