Wat is jeugdliteratuur?

Het begrip jeugdliteratuur is breed, er is moeilijk een definitie van te geven.

Heel eenvoudig: jeugdliteratuur is literatuur die gelezen wordt door de jeugd. Meestal speciaal voor haar geschreven, soms ook niet.

Is er altijd jeugdliteratuur geweest? Zo niet, wanneer is ze dan wel ontstaan?

Algemeen

Joosen & Vloeberghs (2008):

“Kinder- en jeugdliteratuur was er niet altijd. Kinder- en jeugdliteratuur is er niet overal. Het bestaan van kinderliteratuur hangt af van de mate waarin een cultuur kinderen als verschillend genoeg van volwassenen beschouwt om ze van een eigen literatuur te voorzien.”

1 Ontstaan

De West-Europese jeugdliteratuur ontstaat pas in de 18de eeuw.

In de Nederlandstalige literatuur ligt die grens eind 18de eeuw, meer specifiek in 1778, met het verschijnen van de dichtbundel Proeve van kleine Gedigten voor kinderen van Hiëronymus van Alphen.

Proeve van kleine Gedigten voor kinderen is de eerste dichtbundel die speciaal voor kinderen geschreven werd. Het is meteen ook het eerste Nederlandstalige kinderboek. Het laat de gewijzigde kijk op het kind zien.

Van de middeleeuwen tot de 18de eeuw: geen sprake van een echte scheiding tussen de leefwereld van het kind en die van de volwassene

Geen taboes

Nauwelijks een pedagogische visie

Geen aparte opvoeding

Geen boeken speciaal voor kinderen geschreven, tenzij studieboekjes of boekjes van opvoedende aard

Voornamelijk een orale literatuur

Terugblik

Opkomst van de boekdrukkunst (15de eeuw)◦ Meer boeken, vooral schoolboeken◦ Hoofdzakelijk ridderromans, volksverhalen en fabels

De norm voor de komende eeuwen: een werk moest aangenaam zijn om te lezen, het moest tot deugd aansporen◦ Religieuze werken

Het volksboek

Gewijzigde economische situatie voor kinderen

De wereld van de volwassene en de wereld van het kind stilaan gescheiden

17e eeuw

De verlichting kijkt vooruit en is gebaseerd op de rede.

Ze is een cultuurfilosofische stroming met een specifiek kindbeeld.

Het eerste kinderboek verschijnt in 1762: Jean-Jacques Rousseau, Émile, ou De l’éducation.

Het kind is niet langer een volwassene in het klein, maar voor het eerst iemand met een eigen persoonlijkheid.

De verlichting (1)

John Locke, Engelse filosoof: Het kind is een onbeschreven blad dat opgevuld kan worden met kennis. Het is de taak van de opvoeder het te beschrijven met wijze lessen. Niet de opvoeding tot meer kennis is de belangrijkste opvoeding, maar de zedelijke opvoeding, gebaseerd op overreding en zin voor eergevoel.

Duitsland: de filantropijnen, een groep pedagogen

Van Alphen, Kleine gedigten voor kinderen (1778): opvoedkundig; kinderen leren graag en verlangen volwassen te worden

De verlichting (2)

De romantiek kijkt achteruit en plaatst de verbeelding centraal.

Peter Pan (James Barries) wil niet naar school en wil kind blijven.

De romantiek

Kinderliteratuur, jeugdliteratuur, adolescentenliteratuur, Young Adult, cross-over:

◦ Het zijn begrippen die we tegenkomen als we lezen over jeugdliteratuur.◦ Verschillen ze veel van elkaar en is daar reden toe?◦ Of is het verschil nogal kunstmatig?

2 Terminologie en visies

a) Literaire teksten geschreven door jongeren

b) Literaire teksten geschreven voor jongeren

c) Literaire teksten gelezen door jongeren

Visie van Ghesquiere

Literair verwijst naar alles wat door lezers als literatuur kan worden beschouwd, triviale teksten inbegrepen.

Jeugdliteratuur kan gebruikt worden als overkoepelende term voor zowel kinderliteratuur als adolescentenliteratuur, maar het is beter kinderliteratuur naast jeugdliteratuur te gebruiken.

Kinderliteratuur is de literatuur voor kinderen vanaf de peuterleeftijd tot 11 à 12 jaar (puberteit).

Jeugdliteratuur is de literatuur van en voor de leeftijdsgroep van 12- tot 16-jarigen.

Adolescentenliteratuur is literatuur voor 15-plussers.

Is dat onderscheid alleen gebaseerd op leeftijd of is er meer?

Aan de definitie toevoegen:

◦ meestal met een jongere als hoofdpersonage◦ meestal geschreven door volwassenen◦ vaak geïllustreerd, vertaald, gelezen en gerecenseerd door volwassenen◦ verkocht door volwassenen◦ vaak gekocht door volwassenen

Commentaar bij Ghesquiere

Waarom?◦ belangrijke rol van volwassene◦ dubbel publiek: dubbele geadresseerdheid◦ verschillende kindvoorstellingen

De rol van de illustrator en/of de vertaler is van groot belang.◦ Een kinderboek is waardeloos zonder mooie prenten.◦ Een goed kinderboek dat niet vertaald kan worden, blijft beperkt in oplage.

De rol van de volwassene als lezer en koper ◦ De volwassene kan een ouder zijn, een leraar die een boek kiest voor de klas,

een uitgever, een recensent, een bibliothecaris, een boekenverkoper.◦ Hij is een pedagogische bemiddelaar.◦ Jury’s bepalen voor een groot deel welke boeken gekocht zullen worden.

De rol van de uitgevers en verkopers◦ Het zijn de volwassenen die er alle belang bij hebben dat het juiste boek bij de

juiste lezer terechtkomt.

De volwassene is wel degelijk belangrijk.

◦ Hij heeft meer te vertellen dan ons eigenlijk lief is.◦ Vooral uit praktische overwegingen wordt een collectie onderverdeeld in

boeken voor kleuters, beginnende lezers, 8 plus, 10 plus, 12 plus, 14 plus en ouder.

Conclusie

Oefening met boekomslagen (1)

Oefening met boekomslagen (2)

Het is best moeilijk en ook niet per se noodzakelijk om boeken op basis van de omslag in een leeftijdscategorie onder te brengen.

Conclusie

Uitreiking Libris Woutertje Pieterse Prijs 1991:◦ Voor het kinderboek bestaat geen bovengrens in leeftijd zomin als er

voor literatuur een ondergrens valt aan te wijzen … Niet wij moeten naar hen toe, zij moeten naar ons.

◦ Dit boek overschrijdt niet alleen de leeftijdsgrenzen, maar ook de grenzen tussen beeld, tekst en vormgeving.

Deze twee citaten illustreren de gewijzigde visie op literatuur: jeugdliteratuur moet naast volwassenenliteratuur geplaatst worden.

Daaruit groeit een andere visie: de jeugdliteratuur is niet zomaar in vakjes in te delen.

Wanneer hoort een boek tot de jeugdliteratuur en wanneer tot de volwassenenliteratuur?

Is er wel een grens tussen kinderliteratuur en jeugdliteratuur, tussen jeugdliteratuur en adolescentenliteratuur, en tussen adolescentenliteratuur en volwassenenliteratuur?

Als dat al zo is, door wie wordt die grens dan wel bepaald?

De meeste aandacht krijgt de adolescentenliteratuur.

Grensverkeerdiscussie

Terminologie:

Er is veel aandacht voor jongerenliteratuur, wat tot uiting komt in verschillende termen voor soorten jongerenliteratuur:◦ adolescentenliteratuur◦ Young Adult of YA-literatuur◦ cross-over

Wat betekenen ze precies?

3 Adolescentenliteratuur, young adult literature, cross-overliteratuur, volwassenenliteratuur: vervagende grenzen

Adolescentenliteratuur

Young Adultliteratuur

Youth literature

De initiatieroman

Cross-overliteratuur

NUR 302: literaire fictie algemeen, vertaalde literaire roman, novelle

NUR 284: fictie kinder- en jeugdboeken, 13 tot 15 jaar

De adolescentenroman of Young Adultroman is niet zo nieuw als de benaming laat vermoeden. Het genre gaat terug op drie literaire modellen:◦ de schelmenroman◦ de bildungsroman◦ de initiatieroman

Allemaal hebben ze een reismotief en bijna altijd een mannelijk hoofdpersonage.

4 De adolescentenroman vroeger en nu

De oudste voorloper van de adolescentenroman is de schelmenroman of picareske roman:

◦ populair in de 16de en 17de eeuw◦ bekendste werk: La vida de Lazarillo de Tormes uit 1554◦ Tijl Uilenspiegel (Charles De Coster)◦ nadruk op avontuur

De schelmenroman

De robinsonade is genoemd naar Robinson Crusoe (1719) van Daniel Defoe

De nadruk ligt op avontuur.

Er is een sterk didactische ondertoon.

De robinsonade

In het Duitse taalgebied ontstaan op het einde van de 18de eeuw

Soorten: bildungsroman, ontwikkelingsroman en desillusionsroman

Opvoeding en karakterontwikkeling van het hoofdpersonage

Nadruk op lichamelijke en geestelijke groei van het kind tot volwassene◦ Goethe, Wilhelm Meisters Lehrjahre (1795-1796)◦ Charles Dickens, David Copperfield (1849-1850)◦ Frederik van Eeden, De kleine Johannes (1887)◦ Raymond Brulez, André Terval (1930)

Desillusionsroman: de held keert zich ontgoocheld van de wereld af◦ Goethe, Die Leiden des jungen Werthers (1774)

De bildungsroman

Oorsprong in Amerika

Enkele voorlopers van onze hedendaagse initiatieromans: ◦ Mark Twain, Huckleberry Finn (1884)◦ Herman Melville, Moby Dick (1851)◦ F. Scott Fitzgerald, The Side of Paradise (1920)◦ Ernest Hemingway, The Sun also Rises (1926)◦ J.D. Salinger, The Catcher in Rye (1951)

De structuur van een initiatieroman is driedelig: het hoofdpersonage verlaat zijn oude levensfase om over te gaan naar en in te treden in een nieuwe leeftijdsfase. Dat weerspiegelt zich in het verhaal meestal in een reis met een vertrek, een verblijf in een andere omgeving en een terugkeer. De inwijding vindt plaats in een korte tijdsspanne en heeft vaak een crisiskarakter.

De initiatieroman

Geen vrouwelijke hoofdpersonages, behalve in:- Jane Austen, Pride and Prejudice (1813)- Emily Brontë , Wuthering Heights (1813) - Charlotte Brontë, Jane Eyre (1847)Deze werken worden nog altijd gelezen en ook regelmatig verfilmd.

De eerste Nederlandstalige brievenroman en is tegelijk een echte adolescentenroman. De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolff en Aagje Deken is de eerste Nederlandstalige brievenroman en is tegelijk een echte adolescentenroman.

Zij gelden als voorloper voor de typische meisjesboeken van Louisa May Alcott (Little Women, 1868), Tine van Berken, Top Naeff (Schoolidyllen) en Cissy van Marxveldt.

Vrouwen

‘Meisjesboeken’ domineren in de 20ste eeuw een hele tijd de adolescentenroman.

Pas vanaf de jaren zestig en zeventig zijn er weer meer mannelijke hoofdpersonages.

In de jaren zeventig doen de zogenaamde probleemboeken hun intrede.

Door de kritiek die ontstaat op die probleemboeken ontstaat de ‘meer literaire’ adolescentenroman.

De twintigste eeuw

Drie wijzigingen die de adolescentenroman heeft doorgemaakt:

Individualiteit

zelfverwezenlijking en zelfschepping

liminaliteit

(Joosen & Vloeberghs, 2008)

bildungsroman & initiatieroman

stilistische en inhoudelijke evolutie

adolescentenroman

De vraag is niet meer “Is dit een jeugd- of een volwassenenboek?”, maar “Is dit een goed boek?”

Grensverkeerdiscussie

YOUNG ADULT

een aparte kast met volwassenenliteratuur die jongeren aanspreekt, én adolescentenliteratuur waar die jongeren zich nog niet te oud voor voelen en die ook volwassenen aanspreekt

De plaats van de adolescentenroman in de praktijk