VERRASSEND PERSPECTIEF Ideeën over mens en cultuur

JOHAN HUIZINGA – HOMO LUDENS

Gevaarlijk spel spelen Het politieke spel Kat-en-muis spel Liefdesspel Verleidingsspel Scramble for Africa De race om het Witte Huis Economisch spel Advocaat van de duivel spelen Openkaart spelen Stommetje spelen Tegenspel bieden Alles op het spel zetten Buiten spel blijven

De vermoorde onschuld spelen De zwartepiet doorspelen De eerste viool spelen Hoog spel spelen Iemand de bal doorspelen Iemand in de kaart spelen Leentjebuur spelen Mooi weer spelen Met vuur spelen Onder één hoedje spelen Niet om de knikkers maar om het spel

Jean-Léon Gérôme, Pollice Verso (1872)

Zujerleech – Het Laagland / Laagland Theater

1872 - 1945

‘Toen wij mensen … … een plaats te verdienen’ (26)

‘Wat is nu eigenlijk … … zijn hoedanigheid’ (30)

‘Wij spelen, en weten, dat wij spelen, dus wij zijn meer dan enkel redelijke wezens, want het spel is onredelijk’ (31)

1. geen noodzaak, men kan het ook laten

‘Het spel kan te allen tijde worden uitgesteld of achterwege blijven. Het wordt niet opgelegd door fysieke nood, nog minder door morele plicht. Het is geen taak. Het wordt gedaan in de ‘vrije tijd’. Eerst secundair, doordat het spel cultuurfunctie wordt, raken de begrippen van moeten, taak en plicht eraan verbonden’ 2. afgebakend in tijd en ruimte ‘Het spel zondert zich van het gewone leven af in plaats en duur’ Het spel is letterlijk en figuurlijk begrensd. ‘Het heeft zijn verloop en zijn zin in zichzelf’

3. spel staat buiten het gewone leven ‘Spel is niet het ‘gewone’ of ‘eigenlijke’ leven. Het is een uittreden daaruit in een tijdelijke sfeer van activiteit met een eigen strekking’ Alleen maar ter ontspanning? Geen ‘serieuze’ activiteit? Spel kan behoorlijk ‘menens’ zijn en ernstig worden genomen ‘Het is onmisbaar voor het individu, als biologische functie, en het is onmisbaar voor de gemeenschap om de zin die het inhoudt, om zijn betekenis, zijn uitdrukkingswaarde, om de geestelijke en sociale verbindingen, die het schept, kortom als cultuurfunctie’

4. de regels van het spel ‘Ieder spel heeft zijn regels. Zij bepalen wat er binnen de tijdelijke wereld, die het heeft afgebakend, gelden zal. De regels van het spel zijn volstrekt bindend en onbetwijfelbaar’ Spel is dus een illusie, een gespeelde werkelijkheid 5. een volmaakte wereld ‘Binnen de speelruimte heerste een eigen en volstrekte orde. (Het spel) schept orde, het is orde. Het verwezenlijkt in de onvolmaakte wereld en het verwarde leven een tijdelijke, beperkte volmaaktheid (…) Het spel bindt en verlost. Het boeit, het bant, dat wil zeggen betovert’

6. spanning ‘Onder de kwalificaties die op het spel van toepassing zijn, noemden wij die van spanning. Dit element van spanning neemt er zelfs een zeer bijzondere en gewichtige plaats in. Spanning wil zeggen onzekerheid, kans. Er is een streven gaande naar ontspanning. Er moet iets ‘lukken’, met zekere inspanning’ ‘In die spanning wordt de kracht van de speler op de proef gesteld: zijn lichaamskracht, zijn volharding, zijn vindingrijkheid, zijn moed, zijn uithoudingsvermogen, en tegelijk zijn geestelijke kracht, inzover hij, bij al zijn vurig verlangen om het spel te winnen, zich binnen de perken van het geoorloofde moet houden, die het spel voorschrijft’

7. spelgemeenschap ‘De spelgemeenschap heeft een algemene neiging, blijvend te worden, ook als het spel is afgelopen’

7. spelgemeenschap - groepsvormend karakter, identiteit - het gewone leven wordt tijdelijk opzijgeschoven ‘De tijdelijke opheffing van het gewone gemeenschapsleven ter wille van een groot en heilig spelseizoen is in talrijke sporen ook in voortgeschreden culturen terug te vinden. Alles wat saturnaliën of carnavalszeden betreft, behoort daartoe’

7. spelgemeenschap - vermommingen & maskerade ‘De vermomde of gemaskerde ‘speelt’ een ander wezen. Hij ‘is’ een ander wezen! Kinderlijke schrik, uitgelaten vermaak, heilige ritus en mystische verbeelding gaan in alles wat masker en vermomming is onoplosbaar dooreen’

De functies van het spel: - het is een kamp om iets - het spel is een vertoning van iets

Het spel is een kamp om iets:

‘De antithetische en agonistische basis der cultuur is in het spel, dat ouder en oorspronkelijker is dan alle cultuur, gegeven’ ‘Het is niet een ‘uit strijd tot spel’ geweest, ook niet een ‘uit spel tot strijd’, maar een ‘in wedijverend spel tot cultuur’’

‘Strijd is de vader van alle dingen’ Herakleitos (ca. 540 – 480 v. chr.)

Strijd (Herakleitos) ↓

dialectiek (Hegel, Marx)

‘Men moet ernst besteden aan wat ernstig is en niet andersom. Uit de aard van de dingen is God allen gezegende ernst waardig. De mens echter is gemaakt om een speeltuig van God te zijn, en dat is wezenlijk het beste aan hem. Dus moet hij, dien aard volgende en de schoonste spelen spelende, het leven (op deze wijze) doorbrengen’ Als dan spel het ernstigste is, - ‘dan moet het leven worden doorgebracht zekere spelen spelend met offeren, zingen en dansen, om de goden gunstig te stemmen en in den strijd te winnen’

Het spel is een vertoning van iets :

‘Wij raken hier aan de grondslagen der godsdienstwetenschap, aan de vraag naar het wezen van cultus, ritus en mysterie’ ‘De heilige vertoning is meer dan een schijnbare verwezenlijking, meer ook dan een symbolische verwezenlijking, zij is een mystische verwezenlijking’ Het spel als heilige viering, de heilige viering als spel ‘Het woord vieren … centrale mysterie’ (49)

‘Het spel-element der cultuur’

niet → het spel neemt in de

cultuur een hele belangrijke

plaats in

niet → cultuur komt voort uit

het spel (soort van culturele

evolutie)

‘Cultuur komt op in spelvorm,

cultuur wordt aanvankelijk

gespeeld’

‘Cultuur begint niet als spel

en niet uit spel, maar in spel’

Aard en betekenis van het spel als cultuurverschijnsel

Conceptie en uitdrukking van het begrip spel in de taal

Spel en wedijver als cultuurscheppende functie

Spel en rechtspraak

Spel en krijg

Spel en wijsheid

Spel en poëzie

De functie der verbeelding

Spelvormen der wijsbegeerte

Spelvormen der kunst

Beschavingen en tijdperken sub specie ludi

Het spel-element der hedendaagse cultuur

Homo ludens Proeve eener bepaling van het spelelement der cultuur

E.H. Gombrich George Steiner Umberto Eco

Scène uit Door de bank genomen van De Verleiders. Een moderne Lopakhin.