05/11/12

Erik Mathijs, KU Leuven Frank Nevens, VITO Philippe Vandenbroeck, shiftN

05/11/12

Ter inspiratie…

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

2. Systeemanalyse: de werkwijze

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

2. Systeemanalyse: de werkwijze

3. Landschapsontwikkelingen

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

2. Systeemanalyse: de werkwijze

3. Landschapsontwikkelingen

4. Regime: het huidige dominante systeem

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

2. Systeemanalyse: de werkwijze

3. Landschapsontwikkelingen

4. Regime: het huidige dominante systeem

5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

2. Systeemanalyse: de werkwijze

3. Landschapsontwikkelingen

4. Regime: het huidige dominante systeem

5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties

6. Conclusies en verdere stappen

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

ü  complex ü  persistent ü  verweven ü vicieus ü niet-lineair

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

ü  Technologie alleen zal niet volstaan ü  Remediërende deeloplossingen optimaliseren, het dominante denken en doen blijven ü  Meer ingrijpende verandering is nodig

‘wicked’

ü  complex ü  persistent ü  verweven ü vicieus ü niet-lineair

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

“A system is an interconnected set of elements that is coherently organized in a way that achieves something” Donella Meadows, 2009

Nood aan meer systeem denken handelen innovatie ,

ü  complex ü  persistent ü  verweven ü vicieus ü niet-lineair

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

ü  Technologie alleen zal niet volstaan ü  Remediërende deeloplossingen optimaliseren, het dominante denken en doen blijven ü  Meer ingrijpende verandering is nodig

Nood aan meer systeem denken handelen innovatie ,

“Ingrijpende verandering in maatschappelijke systemen; verandering in cultuur, structuur en werkwijzen”

= ‘Transitie’

Rotmans, 2003

05/11/12

1. Het kader : waarom systeemanalyse

“Ingrijpende verandering in maatschappelijke systemen; verandering in cultuur, structuur en werkwijzen”

= ‘Transitie’

05/11/12

2. Systeemanalyse: de werkwijze

ü  aantoonbaar ü meetbaar ü ‘rationeel’ ü fysiek ü statistiek ü modellen ü wetenschappelijk

HARD

05/11/12

2. Systeemanalyse: de werkwijze

zacht

ü  standpunten ü waarnemers ü perceptie ü wereldbeelden ü ...

05/11/12

2. Systeemanalyse: de werkwijze

HARD en zacht

Cijfers: illustratief en niet exhaustief, volledig

Elementen van normativiteit

Er is geen voorgeschreven, vaste methode voor systeemanalyse in functie van duurzame ontwikkeling/transitie

Topicrapport is een ‘experiment’ en de werkwijze zowel als de uitkomsten zijn voor een groot deel emergent

05/11/12

2. Systeemanalyse: de werkwijze

Houvast 1: systeemdiagram

psychologischebehoeften

fysiologischebehoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

innovatie

menselijk en sociaalkapitaal

druk4

5

6 7

7

8

1

2

3

A causal loop diagram is a diagram that aids in visualizing how interrelated variables affect one another. The diagram consists of a set of

nodes representing the variables connected together. The relationships between these variables, represented by arrows, can be

labeled as positive or negative

05/11/12

2. Systeemanalyse: de werkwijze

Houvast 2: multi-level perspectief

Niches

Landschap

Sociotechnisch regime

Tijd

Markten, gebruikersvoorkeuren

Wetenschap

Industrie

Cultuur

Beleid

Technologie

Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen

De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.

Het regime is dynamisch stabiel.

Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

05/11/12

2. Systeemanalyse: de werkwijze

Houvast 2: multi-level perspectief

Niches

Landschap

Sociotechnisch regime

Tijd

Markten, gebruikersvoorkeuren

Wetenschap

Industrie

Cultuur

Beleid

Technologie

Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen

De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.

Het regime is dynamisch stabiel.

Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

3. Landschapsontwikkelingen

4. Regime: het huidige dominante systeem

5. Niches: nieuwe systeemconfiguraties

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

ü   grotendeels  autonome  dynamieken  ü zichtbaar/voelbaar  en  waarschijnlijk  verder  toenemend  ü weinig  of  geen  individuele  invloed  op  uit  te  oefenen  ü ze;en  in  meer  of  mindere  mate  druk  op  de  werking  van  huidige  systemen  ü Niet  noodzakelijk  wereldwijd,  kunnen  ook  meer  regionale  dynamieken  zijn  

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

1. De wereldbevolking en de welvaart stijgen

Groeiend volume van consumptie (ook voeding), verschuivingen binnen globaal voedingspatroon, ruimtebeslag, streven naar hoog welvaartspeil, stijgende nood aan hulpbronnen…

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

2. Globalisering zet door: de wereld ‘wordt een dorp’

Verlies van controle op eigen productiesystemen en markten, machtsconcentraties op vlak van kennis, grondstoffen, culturele uitwisseling, migratie….

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

3. De lokale bevolking (EU, Vlaanderen) vergrijst

Toenemende afhankelijkheidsratio’s, specifieke behoeften van ouderen, noodzaak van langer werken….

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

4. De wereld en Vlaanderen verstedelijken

Urban sprawl, ruimtebeslag, ‘grond’ is duur

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

5. Het klimaat verandert: adapteren en mitigeren

Voelbare effecten van klimaatverandering, energieverbruik onder druk, aanpassingsstrategieën (in het bijzonder ook voor landbouwproductiesystemen

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

6. De schaarste van natuurlijke hulpbronnen wordt voelbaar

Toenemende concurrentie voor hulpbronnen, stijgende prijzen, Mineralen, energie, water, grond, biodiversiteit

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

7. Waarden en ethische standpunten van consumenten veranderen

Acceptatie van technologie, identiteit, authenticiteit, dierenwelzijn, gezondheid, gelijkheid, eerlijke handel…

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

8. ‘Andere groei’ wordt steeds meer punt van discussie

Stijgend ‘BNP’ betekent niet per definitie stijgende voldoening en geluk; bewustzijn van grenzen aan groei die materieel-gebonden is

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

9. Honger en ongelijkheid in de wereld blijven

925 miljoen mensen lijden honger, ook in België bestaat nog armoede en honger, tegelijk niet onaanzienlijke voedselverliezen

05/11/12

3. Landschapsontwikkelingen

10. De digitale revolutie zet door

Ongekende mogelijkheden voor samenwerking en handel; tegelijk anonimiteit, misbruik en criminaliteit

05/11/12

4. Regime: het huidige dominante systeem

psychologischebehoeften

fysiologischebehoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

innovatie

menselijk en sociaalkapitaal

druk4

5

6 7

7

8

1

2

3

‘hotspots’: fricties, problemen

Economische motor

Ecologische en sociale demping

Technologische smering

05/11/12

4. Regime: het huidige dominante systeem

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

Voldoende, divers, gezond, veilig

voedsel…

Maar ook…

05/11/12

4. Regime: het huidige dominante systeem

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

À la tête du client

Maar ook…

05/11/12

4. Regime: het huidige dominante systeem

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

Landbouw voor voeding

Maar ook…

05/11/12

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

menselijk en sociaal kapitaal

4. Regime: het huidige dominante systeem

Specialisatie en schaalvergroting met

voordelen

Maar ook…

05/11/12

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

4. Regime: het huidige dominante systeem

Maar ook… Natuurlijk hulpbronnen

aan de basis; productief ingezet

05/11/12

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

druk

4. Regime: het huidige dominante systeem

Vervuiling van de omgeving verlaagt

Maar ook…

05/11/12

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

menselijk en sociaal kapitaal

druk

4. Regime: het huidige dominante systeem

Samen boeren op mensenmaat

Maar ook…

05/11/12

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

innovatie

menselijk en sociaal kapitaal

druk

4. Regime: het huidige dominante systeem

Landbouwers en ondernemers

realiseren een hoge productiviteit

Maar ook…

05/11/12

psychologische behoeften

fysiologische behoeften

fysieke behoeften

consumptie

inkomen

productie

natuurlijk kapitaal

innovatie

menselijk en sociaal kapitaal

druk

4. Regime: het huidige dominante systeem

Wereldwijde uitwisseling van ideeën, kapitaal,

goederen, arbeid, kennis

Maar ook…

05/11/12

5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties

Niches

Landschap

Sociotechnisch regime

Tijd

Markten, gebruikersvoorkeuren

Wetenschap

Industrie

Cultuur

Beleid

Technologie

Kleine netwerken van actoren steunen innovaties op basis van verwachtingen en visies. Belang van leerprocessen

De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.

Het regime is dynamisch stabiel.

Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

05/11/12

5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties

Niches

Landschap

Sociotechnisch regime

Tijd

Markten, gebruikersvoorkeuren

Wetenschap

Industrie

Cultuur

Beleid

Technologie

De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.

Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

stads- landbouw

Bio- landbouw

Anders eten

Nieuwe productie-

paradigma's

05/11/12

5. Niche(regime)s: naar nieuwe systeemconfiguraties

Niches

Landschap

Sociotechnisch regime

Tijd

Markten, gebruikersvoorkeuren

Wetenschap

Industrie

Cultuur

Beleid

Technologie

De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.

Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

Stads- landbouw

Bio- landbouw

Anders eten

Nieuwe productie-

paradigma's

•  Industriële ecologie •  Bio-gebaseerde

economie •  "Fabriek van de

toekomst" •  Peer-to-Peer

•  Uitbreiding functionaliteit stedelijke ruimte

•  Intensieve productie-eenheden met minimale ruimtelijke afdruk

•  Korte ketens •  Functionele verbreding van

landbouw •  Landbouw als leverancier van

ecosysteemdiensten

•  Vermindering van dierlijke eiwitten

•  Slow Food •  Personaliseerbare

voeding

05/11/12

5. Niche(regime)s: duiding

Niches

Landschap

Sociotechnisch regime

Tijd

Markten, gebruikersvoorkeuren

Wetenschap

Industrie

Cultuur

Beleid

Technologie

De nieuwe configuratie breekt door, gebruikmakend van ‘windows of opportunity’.

Landschapsontwikkelingen oefenen druk uit op het regime

Stads- landbouw

Bio- landbouw

Anders eten

Nieuwe productie-

paradigma's

•  Nicheregimes in brede zin, als complexe socio-technische subsystemen op zich. Mix van gekende en avant garde elementen.

•  Relatie tussen regime en nicheregime is vaak moeilijk te duiden.

•  Waterdichte motivering voor selectie is niet aan de orde.

05/11/12

5. Niche(regime)s: transcenderen van diepe tegenstellingen

Toekomst van het landbouw- en voedingsysteem?

Vaak een dovemansgesprek ...

05/11/12

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter

Markteconomie Nutsmaximalisatie en efficiëntie

Solidaire economie Wederkerigheid en co-productie

Ecologische economie Integratie van materiële en thermodynamische beperkingen

Lokale ontwikkeling Lokale verankering van productiecapaciteit en -factoren

05/11/12

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter

Markteconomie

Solidaire economie

Ecologische economie

Lokale ontwikkeling

Stads- landbouw

Bio- landbouw

Anders eten

Nieuwe productie-

paradigma's

05/11/12

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter

Markteconomie

Solidaire economie

Ecologische economie

Lokale ontwikkeling

Stads- landbouw

Bio- landbouw

Anders eten

Nieuwe productie-

paradigma's

Slow food als appel aan gemeenschapsvorming en nieuwe vormen van politiek engagement. Alternatieve bronnen van dierlijke eiwitten kunnen bestaansmogelijkheden van rurale bevolking in ontwikkelingslanden vergroten. Nadruk op verantwoordelijkheid nemen voor gezondheid door de consument als vorm van een zelfredzame levenshouding.

Vermindering van dierlijke eiwitten en personaliseerbare voeding als kans voor differentiatie/nieuwe niches. Personaliseerbare voeding als instrument om de productiviteit van werknemers en de volksgezondheid in het algemeen te verbeteren.

05/11/12

5. Niche(regime)s: 4 opvattingen van waardecreatie als filter

Markteconomie

Solidaire economie

Ecologische economie

Lokale ontwikkeling

Stads- landbouw

Bio- landbouw

Anders eten

Nieuwe productie-

paradigma's

Vormt een dynamische marktniche die globaal gezien sterk groeit. Biedt een mogelijkheid voor producenten en distributeurs om zich in de markt te differentiëren. Kan functioneren als precursor en katalysator van een meer duurzame conventionele landbouw.

Het billijkheidprincipe vormt een sociale dimensie van biologische landbouw. In de cocreatie van nieuwe ‘solidaire’ producent-consument ketens (in het kader van community-supported agriculture bijvoorbeeld) kiezen de actoren vaak voor bio.

05/11/12

5. Niche(regime)s en hotspots

05/11/12

5. Niche(regime)s en hotspots

Stadslandbouw Biolandbouw Anders eten Nieuwe productie

05/11/12

5. Niche(regime)s en hotspots

Stadslandbouw Biolandbouw Anders eten Nieuwe productie

05/11/12

6. Conclusies en verdere stappen

Systeemanalyse is nooit ‘af’: het is een continu proces Bijkomende ruimte nodig om dat continu proces mogelijk te maken Systeemanalyse moet nog sterker inter- en transdisciplinair zijn (stakeholders mee actief analyseren) Gebruik van systeemanalyse in bredere trajecten ter realisatie van nieuwe systeemsettings

05/11/12

6. Conclusies en verdere stappen

Stimuleer essentiële systeemfuncties om innovatiesystemen te ontwikkelen

05/11/12

6. Conclusies en verdere stappen

Welke niches dragen bij tot een duurzaam landbouw- en voedingssysteem? Welke innovatiesystemen zijn er al en welke moeten verder ontwikkeld worden? Leg verbindingen met andere maatschappelijke systemen en met netwerken in het buitenland (bv. EIP) Mobiliseer ondernemers en betrek ze bij het ontwikkelen van de verschillende functies