Post on 14-Dec-2014
description
reeks van 4 avonden• stress en hartresonantie
−Dirk Laverge
• stress: neurologisch vlak−Philippe Vandevorst
• stress en mindfulness−Kristel Van Maele
• stress en TAO−Dominique Respens
je stress onder controlemet je hartritme
Dirk Laverge, 12 maart 2014
Doel
Aanleiding…
• zelf stressgevoelig
• eigen zoektocht−yoga−t’ai chi−TM−PRH−NLP technieken−meditatie−cursussen (vormingplus)−mindfulness −stapels boeken…
zeer interessant, maar….
• je moet tijd vrijmaken−yoga 20 min.−meditatie: 2x 20 min−mindfulness: body scan (30 min.)
• als je alles optimaal wil doen….
zou je om 5 uur ‘s morgens
opstaan…
daarom…*
hart-
resonanti
e
Inhoud
Stress
triggers
symptomen
stress
Stress triggersaanleiding? wat gevoeld?
(en waar?)hoe gereageerd?
kritiek van collega ongemak in keeltanden op elkaar
smile (maar inwendig koken)
ruzie tussen kids druk in voorhoofd uitvliegen
…
Symptomen
• Aan welke symptomen herken je het
optreden van stress?−adrenaline kolkt aders−….
• Laten we even kijken naar de
onderliggende fysiologische
processen.
Stress: coping
externe boosters• snelle suikers
− snacks− cola
• ontsnappingsroute− week-end zee− citytrip
• vitaminen
• wellness− massage− sauna
• joggen (runners high)
• op je werk gooien
interne bron
• onuitputbare innerlijke
energiebron = − focus op ademhaling− focus op hart
Stress: onderliggende fysiologische processen
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
1/3 Hersenen
• grofweg 3 lagen van hersenen
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
1°hersenstam
• of reptielenbrein
• oudste deel: 300 000 000
• ook bij: reptielen, vissen
• functies: …
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
2° emotionele brein
• of: limbisch systeem, primitieve
hersenen*
• 200 000 000 jaar oud
• ook bij zoogdieren **
• functies: ….
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
3° verstandelijke brein
• of neocortex, hersenschors, cerebrum
• functies: …
• razendsnel gegroeid, maar …
niet altijd in staat om controle uit te
oefenen op andere delen
gevolg….
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
cfr. evolutie hersenen
• bottom-up circuits *−limbisch systeem neocortex−sterker ‘bedraad’ dan
• top-down circuits −neocortex limbisch systeem
• rol amygdala!!−FFF respons
• gevolg?
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
gevolg……bij stress
• limbisch systeem neemt de controle
over
(je merkt dat ook niet direct*)
• gevolg−onlogica−impulsiviteit −emotionele instabiliteit ….
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
Mr. Cortex
• één en al verstand
• onderdrukking van limbisch systeem
• gevaar: emoties onderdrukken− tegen zin gaan werken− tegen beter weten in huwelijk in stand houden
• gevolg−stress: emotionele en fysische klachten
• hartritmestoornissen, bloeddruk , immuniteit
• dus: je verstand voorrang geven op je hart
maakt ziek!*
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
Mr. Dinosaur
• één en al emotie
• neo-cortex staat op non-actief
• nadeel: impulsief, snel in paniek
• vb. levensbedreigende situatie = nuttig−limbisch systeem (gericht op overleven)
krijgt voorrang op cognitieve denken
• maar: uitsluitend je emoties volgen
maakt ook ziek…
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
ideaal • hoog IQ
• én hoog EQ
= in harmonie
= in flow
HR en impact op hersenen
• emoties gestabiliseerd
• frontale kwabben in cortex beter
bevloeid*
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
Autonoom zenuwstelsel
• bestaat uit 2 delen…
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
sympathisch stelsel
• GAS pedaal
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
parasympathisch stelsel
• REM
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
Conclusie
• beide systemen werken dus in
tegenovergestelde richting
• evenwicht tussen ‘rem’ en ‘gaspedaal’ is dus
belangrijk, beide moeten in topconditie zijn.
• zoogdieren: constant in evenwicht
• stress zorgt voor onevenwicht−vb. stresserende werklunch…**−chronisch activeren sympaticus put je energie-
reserves uit.
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
HR en impact op AZS
• evenwicht tussen ‘rem’ en
‘gaspedaal’
• voordeel−optimale toegang tot kennis
van cognitieve brein−én tot emotionele brein
(intuïtie).
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
hersenen
autonoom
zenuwstelsel
hormonen
3/3 hormonen
• bij stress
• welk hormoon?
• twee:−1° reactie: adrenaline (snel en kort)−2° anti-stress reactie (veel en lang)
• cortisol• DHEA
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
1°stresshormoon: adrenaline• adrenaline = vlucht-of-vechthormoon
• adrenalinerespons = snel−hartritme −bloeddruk −je verbruikt veel suikers−dopamine *−endorfines **
• vb. bijna botsing***
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
oermens vs. moderne mens
• adrenaline respons
= zeer nuttig
• overlevingsreactie
bij gevaar
• zelden levensgevaar
• maar
adrenalinerespons zit
wel ingebakken in
ons lichaam
• en treed op bij
minste stress
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
gevaar:
• van
adrenalinestoot
naar
adrenalinestoot
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
• maar−antistressreactie
(cortisol, DHEA) kan je niet eindeloos overeind houden *
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
langdurige stress
• bijnierschors = uitgeput
(cortisol )
• je wordt moe, prikkelbaar,
maar adrenaline houdt je
nog overeind
• stadium ‘opgejaagde
konijnen’, adrenalinejunkies
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
• gevaar jarenlang op
adrenalinestoten te
leven = depressie−bijnier maken minder
dopamine
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
HR en hormonen
• verbetering hormonaal
evenwicht−DHEA (+100%)− cortisol (-23%)− productie IgA*
• effect gedurende 6 uur na 1 oefening
hersenen
autonoomzenuwstels
el
hormonen
Deel 2
hart-ritme
hart-ritmevariabiliteit
coherentehart-ritmevariabiliteit
HART : indrukwekkende prestaties
• werkt meestal zonder onderbreking−70 tot 80 jaar−Liefst zonder ‘onderhoud’ of
‘reservestukken’…
• hoe vaak slaat ons hart?−dag?−jaar? *
bron: http://relaxforhealthnow.com/images/C.gif
hart – brein communicatie
• neurologisch
• biochemisch−hormonen −neurotransmitter
s
• fysisch−bloeddruk golf
1) neurologisch
• hart > pomp
• autonoom netwerk
van neuronen−soort kleine
hersenen*−40 000 neuronen in
en rond het hart
2) biochemisch
• hart: hormonenfabriekje−eigen voorraad adrenaline−hormoon ANF = regelt bloeddruk−hormoon oxytocyne = liefdeshormoon*−deze hormonen werken rechtstreeks in
op de hersenen.
oxytocine
Bron: DS 13/02/2010
3) fysisch
• 3° bij elke hartslag stuurt
het hart
elektromagnetische
signalen naar gans het
lichaam−dit kan aangetoond worden
op op een afstand van enkele meters….*
Hartritme
• iedereen kent wel z’n hartslag −bij rust…−bij sport..
• zone training
oefening
• word je bewust van je ademhaling
• “teken” je ademhaling
• vel papier• 1 min.• potlood gaat mee en
met in en uitademen (beweging borstkas) = golfbeweging
Conclusie?
• tel de curves
• hoeveel x / minuut?
• inademen−hartritme
• uitademen−hartritme
• conclusie : ademhaling
heeft sterk impact op het hartritme!
hart-ritme
hart-ritmevariabiliteit
coherentehart-ritmevariabiliteit
Hartritmevariabiliteit (HRV)
• Hartritme bv. 70 = is een wiskundig
gemiddelde….
• maar in realiteit versnelt en vertraagt
het hart voortdurend
• die pauze tussen 2 hartslagen is nooit
gelijk = sinusaritmie*
• reeds veel studies (>10.000 wet. art.)**
0 1 2-0.5
0
0.5
1
1.5
2
m V
olts
Hartritme variabiliteit
2,5 seconden hartslag data
.859 sec. .793 sec. .726 sec.
70 BPM 76 BPM 83 BPM
© Copyright 1997 Institute of HeartMath
pubmed
Oorzaken: HRV
• naarmate we ouder worden
vermindert die veranderlijkheid.
Naast ouder worden, andere oorzaak daling HRV• volwassenen bedienen zich
voortdurend van het gaspedaal
(sympaticus)
hart-ritme
hart-ritmevariabiliteit
coherentehart-ritmevariabiliteit
Hartresonantie
• coherente hartritmevariabiliteit
• een grote variatie kan −ofwel regelmatig −ofwel chaotisch zijn.
60
70
80
90
HE
AR
T R
AT
E
1 50 100 150 200
60
70
80
90
HE
AR
T R
AT
E
TIME (SECONDS)
FRUSTRATION
APPRECIATION
© Copyright 1997 Institute of HeartMath
emoties gereflecteerd in hartritme patroon*
• dus zekere resonantie tussen
verschillende ritmes−ademhalingsritme−hartritme−bloeddruk−hersenritmes
• hart = centrale ritmische kracht !
hartresonantie
• door het hart te controleren, leren
we ons emotionele brein te
controleren,
en omgekeerd.
Biofeedbackapparatuur
• Je kunt direct op een scherm zien hoe
jouw hartritme van moment tot moment
varieert.
• Spiegel van je emoties.
• Veel mensen denken dat emoties je
“overkomen”.
De stressmeter laat zien dat
je ze kunt sturen.
bron: nuvtiaal.nu , video op: http://www.stresseraser.nu/stresseraser
iPhone applicatie
• gewone hartritme
conclusie
• -4000 BC 2013
• oude spirituele moderne
techno
kennis* (ECG, fmri
scans, ..)
leveren bewijs
• dus: spirituele kennis en wetenschap komen samen
= unieke aan hartresonantie
Ons hart….
in oude culturen
in religie
metaforen
spreuken
India
• 4000 BC
• hart = verantwoordelijk
voor emoties en gevoelens
• Yoga: hart = innerlijke guru
China
• hart = zetel van het verstand
• symbool*
• polsslag **
Japan• shinzen (orgaan)
• kokoro (verstand
v/h hart)
Egypte
• hart = wezen van het menselijk
bewustzijn *
Griekenland
• hart = zetel van
het verstand
Turkije
• Het oog van het hart
vergist zich niet.
Tibet
• Wie rijkdommen
opstapelt,
kweekt ijzer in zijn hart.
yoga
• hart is de zetel
van het
bewustzijn*
Wijsheid van oude spreuken
• Recht uit het hart spreken
• Volg je hart
• Iemand in je hart sluiten
• Iets doen met hart en ziel
• Je hart uitstorten
• Laat het niet aan je hart komen
• Uit het oog, uit het ….
• Play from your heart
een hart van goud hebben
iemand een riem onder het hart steken
volg je hart
iemands hart winneniemand in zijn hart sluiten vraag: waar voel je de liefde en, verliefdheid?
iets doen met hart en ziel
het hart op de tong hebbenrecht uit het hart spreken
iemands hart is gebroken (*) …cardiomypathie
uit het oog, uit het hart
van zijn hart een steen maken
Happinez nr 2 , 2011
Conclusie
• gemeenschappelijke
noemer?
• hart =
centrum van −intuïtie *−verbondenheid met anderen
Oefening• wijs jezelf even aan?*
• wat is het meest betrouwbaar?
Conclusie
Hart = innerlijk kompas
volg je hart…
• makkelijker gezegd
dan gedaan….
• we leren ook niet hoe
we dit kunnen doen
• nu wél met hartresonantie
demo
gewoon bezig op pc oproepen hartcoherentie telefoon rinkelt…
pro contra
• levert overtuigend
bewijs
• overstijgt daarmee
‘zweverige new
age’
• duur*
• afhankelijk
apparatuur
• na enkele keren:
niet echt meer
nodig…
Wie past het reeds toe?• managers bedrijven
− Londen: Shell, BP, HP, Unilever, ….− US: Motorolla, video BBC
• ziekenhuizen − daling uitstroom verpleegkundigen (Chicago)
• Leger− NATO piloten
• onderwijs: − betere examenresultaten
• Hogent : start to breath (DS, dec. 2010, vrt nieuws)• US: lager onderwijs
video: http://www.youtube.com/watch?v=-VrNJxJLVnc&NR=1 • UK: universiteiten (Harvard).
− zie filmpje
sporters
• concentratiesporten−golf−boogschieten
• Link met huisdieren−kind speelt met hond
= spontaan in coherentie*
−oude mensen met huisdier leven langer, is geen toeval
ABC news: Stanford univ.
Video NATO piloten
Hogent: start to breathe
• vtm journaal:−Hogent−studentenpsycholoog: Vincent
Willemyns*
Howest
HC: wat is het niet?• géén
ontspanningstechniek
zoals yoga,
mindfulness, zen…
• wel een actietechniek−kan zowel met een harstslag
van 150 als van 60
+ effecten HC: psychologisch• enquêtes bij managers na 1 maand
training:−minder stress −minder slapeloosheid−efficiënter vergaderen−helderder van geest
+ effecten HC: lichamelijk
• hersenen evenwicht
• AZS evenwicht
• hormonaal evenwicht
• daling bloeddruk *
Wat hebben we geleerd?
ademhaling• synchr
oniseert
hartritme• synchr
oniseert
hersenritme• synchron
iseert
hormonaleritmes• impact
gedrag
Deel 3
DEEL 3: OEFENINGEN
• 3.1 intro: ademoefening
• 3.2 hartfocus
• 3.3 snelle coherentie
3.1 Intro: ademfocus
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
oefening
• word je bewust van je ademhaling
• zie eerder: aandachtsoefening:−teken je ademhaling*
• vel papier• 1 min.• potlood gaat mee en
met in en uitademen (beweging borstkas) = golfbeweging
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
Goede ademhygiëne
• buikademhaling−handen op buik
• let ook op je houding:−rug recht,−voeten plat op grond*−benen niet gekruist
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• inademing−stimuleert sympaticus −versnelt hartritme
• uitademing−stimuleert parasympaticus−vertraagt hartritme
• dus rustige ademhaling
brengt zenuwstelsel in balans
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• adem = anker*
adem
geestlichaam
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
raakvlak
• vroeger−kind: boos, verdrietig, …−wat zei oma? …*
• trainer−midden basket match….
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
conclusie
• probleem: doorgaans ademen we te
snel
• oplossing: bewust vertragen
• principe −5 seconden in , 5 seconden uit*−5+5 = 10 sec.−dus 6 x ademen in 1 minuut
• zo vertraag je de frequentie van ademen• en verdiep je de ademhaling
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• Als je ademt in die frequentie−dus 6 ademhalingen / minuut−6 trillingen / 60 seconden−dus ademen in 0,1 Hz
• zo kom je spontaan in
hartresonantie*
• doe nu de oef. een 2° keer −tel pas achteraf!!
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• in software van heartmath institute
wordt hier ook rekening mee
gehouden−in de trainingsfase−ademen in F6 (5 sec. in, 5 sec. uit)
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
http://www.spiritueelmagazine.nl/goede-ademhaling.html
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
http://www.spiritueelmagazine.nl/goede-ademhaling-2.html
http://www.spiritueelmagazine.nl/goede-ademhaling-2.html
oefening
• stress triggers in kaart brengen
Enkele situaties
trigger
• kids = rommel in huis
• partner = weer te laat
eten
• baas = weer overuren
reactie
3.2 hartfocus
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
a) waarom?
• emoties neutraliseren*
• Stress respons doorbreken
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• niet de situatie is de oorzaak van
stress
• maar wél onze perceptie−in moment: hartfocus−achteraf: herkaderen
• Probleem van vorige week:• is het volgend jaar
nog zo belangrijk?
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
b) hoe?
• stap 1: focus op je hart −(HF = heartfocus)
• stap 2: adem in je hart −(HB = heartbreathing)
• stap 3: roep een warm
gevoel op−(HF = heart feeling)
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
stap 1: HF : heart focus
• ga met je aandacht naar je
hart of hartstreek
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
stap 2: HB: heart breathing
• In F6 (5 sec. in, 5 sec. uit)
• beeld je in dat je door je hart
(of borststreek) ademt−niet letterlijk …−is bij wijze van spreken
• tip: leg je hand op je hart (begin)
• helpt om je energie te focussen
op deze regio
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
stap 3: HF: heart feeling
• roep een gevoel van warmte op in je
hart of borstkas−roep een leuke herinnering op
(levendig)−denk aan een kind waarvan je houdt−of een huisdier (*)−afdaling met ski−zeilboot, … indien spontane glimlach = OK
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
oefening
• 2 minuutjes
• zoek even een beeld dat een warm
gevoel oproept (zie foto’s)
• probeer het zo helder en scherp
mogelijk voor ogen te brengen
• en gebruik dit bij de oef. straks
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• niet aan dat beeld denken
• maar dat beeld voelen, herbeleven
• idee: met warme gevoelens kan je
je HRV sturen!!
• metafoor*
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• aan dat beeld denken is één ding
• maar dat beeld voelen, herbeleven
is veel krachtiger!
• idee: met warme gevoelens kan je
je HRV sturen!!
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
variant
• glimlach en breng die
smile naar je hart
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
metafoor
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
dus 3 stappen
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
c) wanneer?
• midden in stresssituatie−examen (schriftelijk/mondeling)−korte deadline: pak leerstof….
• af en toe ‘bijtanken’ −pauze (werk)−onderweg (trein, bus, auto)
• maar ook op regelmatige basis−bv. Tijdens korte koffiepauze
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
d) Raakvlak 1
• basis: emotionele intelligentie−cfr. Daniel Goleman
• anecdote (kids en snoep)
−ABC van EQ*: • bewust worden van emoties en
stemmingen• verwoorden van “ “• verbanden zien tussen je gevoelens en
gedachten• en die emoties en stemmingen controleren
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
d) raakvlak 2
• pure mindfulness techniek−SAARA
• stoppen, ademen, aandacht, ruimte, activiteit hervatten (D. Dewulf)
• stoppen, landen, activiteit hervatten (B. Prins)
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
3.3 Snelle coherentie
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
a) Waarom?
• snel in ‘flow’ geraken−endorfines −oxytocines
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
flow = in de ‘zone’ zijn
bore-out burn-out
in de zone
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
b) Hoe?
• idem als hartfocus
• dit gevoel nu ankeren met een
gebaar
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
oefening
• kies éérst een bepaald ‘anker’
• voorwaarde:−onopvallend−iets wat je anders niet aanraakt
• pas dit opnieuw toe−gedurende 2 minuten−ev. terug met potlood
• wat voel je?
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
c) wanneer?
• éérst inoefenen−rustige omgeving−dus: ‘automatisme kweken’
(conditioneren)
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
c) wanneer?
• éérst inoefenen−rustige omgeving−3 x 3 minuten/dag*
• ‘ s morgens na opstaan !!
• middagpauze• ‘s avonds
−dus: ‘automatisme kweken’ (conditioneren)
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
• eenmaal onder de knie:−vlak vóór meeting, onderhandeling, ….−toepasbaar midden in een onverwachte
stress-situatie!−‘ s morgens na
opstaan !!
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
automatisme kweken
oefenenoefenenoefenen
oefenenoefenen
oefenenoefenenoefenen
oefenenoefenen
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
conditioneren
• als je het dan écht nodig hebt,
kan je er spontaan gebruik
van maken
W I T I
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
verdieping 1
• focus op je hart én solar plexus−adem in je hart−en adem uit in je solar plexus
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
verdieping 2
• ademhalingsritme−ipv 5 sec. IN en 5 sec. UIT−4 sec. IN en 6 sec. UIT
• nadruk op parasympaticus
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
take home message “365”
• 3 x oefenen per dag
• 6 x ademen per minuut−5 in , 5 uit
• 5 minuten lang
• 365 dagen / jaar !!
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
Bijsluiter
• HRV is ook bruikbaar in andere
domeinen−concentratieproblemen−te hoge bloeddruk−sportprestaties
adem-focus
hart-focus
snellecoherentie
2 Extra oefeningen
• knopen leren doorhakken
• wég met oude ballast−terugkerende piekergedachtes−oude ‘rommel’ die je in je rugzak
meesleept leren loslaten
extra oef. 1: knopen doorhakken• tappen uit je diepste intuïtie
• helderder nadenken
• Knopen doorhakken
hoe?
• 1+2+3 van daarnet
• 4° stap: −vraag aan je hart wat een goede
oplossing kan zijn in de gegeven situatie
• verwacht géén tekstballon
met ‘de oplossing’
of een ondertiteling
• maar word je bewust van
kleine signalen, een ander
gevoel, of perceptie….
extra oef. 2:Mededogen van je hart
a) Waarom?
• afgeraken van steeds terugkerende
piekergedachtes
• herprogrammeren van slechte
gewoontes/herinneringen
• deblokkeren van oude gekneldheden
• let op:−trauma’s = psychiater of psycholoog !
b) Hoe?
• Stap 1 = bewust worden van een
specifieke negatieve emotie, angst,
spanning, gekweldheden (verleden)
• Breng ze ‘in kaart’
Zet ze op papieraanleiding? wat gevoeld?
(en waar?)hoe gereageerd?
kritiek van collega ongemak in keeltanden op elkaar
smile (maar inwendig koken)
ruzie tussen kids druk in voorhoofd boos roepen
…
• is een analyse tool
• dan weet je waarmee je aan de slag
kunt….
Stap 2
• focus op je hart−adem in je hart−en adem uit in je solar plexus
(zorgt voor een verdieping)
Stap 3
• dompel het gevoel nu onder in de
warmte van je hart−metafoor wasmachine
• Kijk met ‘mededogen’ naar
die situatie−EHBO = erken probleem, herken het,
benoem het, en omarm het
Stap 4
• vraag aan je hart om nieuwe
inzichten en kracht om beter met
het probleem om te gaan en je
gedrag te veranderen
c) Wanneer?
• ‘s avonds (vóór slapengaan)
• na meditatie (verdiepen ervan)
DEEL 4: LITERATUUR
Kees Blase
• Slanker met je
hartritme
• David O’ Hare
en Kees blase
• http://www.hartfocus.nl
Luc Swinnen
• Stress is geen
probleem
• Luc Swinnen
• www.stressmanagement.be
Peter Aelbrecht
• Homo Energeticus
• Oefenboek
• receptenboek
• http://www.homo-energeticus.be
Doc Childre
• Transforming
stress
• Doc Childre
• www.heartmath.com
• www.heartmath.org
tijdschrift
Qi gong: hartklank (hao)
• de warmte van
het hoofd en je
hart, gaat in je
buik.− http://www.happinez.nl/insp
iratie/do-it-yourself/buikoefeningen/buikoefening/aflevering-1-de-onderbuik/
gratis e-books• op site van
heartmath
http://endless-satsang.com/free-spiritual-ebooks.htm
websites
• heartmath.com ….org
• hartfocus.nnl
• nu vitaal
• wibo van gennip
• universe of possibilities
http://www.heartmath.org/
http://www.hartfocus.nl/
http://www.wibovangennip.nl/
http://www.ca.uky.edu/HES/fcs/possibilities/index.htm
“take home message”
• luisteren naar de stem van je hart
is het meest betrouwbare kompas !!