Ongebakken aarde in hedendaagse gebouwen

in Brussel

26 februari 2021

Seminarie Duurzame Gebouwen

INTEGRATIE VAN LEEMBOUW

BC Architects & Studies BC Materials

in architectuurprojecten

PRESENTATIE VAN DE SPREKER

BC architects & studies is een architectencollectief dat verder gaat dan het bouwen

van puur esthetisch aantrekkelijke gebouwen. Vanuit een ecologisch bewust

optimisme doen ze grondig onderzoek naar materialen, investeren ze in circulaire

logica en stimuleren ze co-creatie. Gaandeweg probeert BC de hele bouwsector te

transformeren.

BC Materials is een spin-off van het bureau BC Architects & Studies. BC materials

geeft een tweede leven aan de uitgegraven grond van bouwwerven, die wordt

omgevormd tot lokale bouwmaterialen zoals leempleisters, leemstenen en stampleem

voor muren en vloeren.

BC is van mening dat architecten, om een positieve impact op onze samenleving te

hebben, moeten ingrijpen buiten de enge definitie van de professional die de uitvoering

van gebouwen ontwerpt en controleert. Daarom waagt BC zich aan

materiaalproductie, contractering, kennisoverdracht en maatschappelijke organisatie,

wat allemaal hun ontwerpbenadering beïnvloedt.

Een rode draad in het werk is de keuze om te werken met lokale middelen en

vaardigheden, en de interesse voor natuurlijke bouwmaterialen zoals aarde en

kalkhennep. In deze presentatie tonen we enkele architectuurprojecten waarin

leembouwmaterialen werden toegepast. Dit steeds in een hedendaagse, stedelijke

context. Vanuit deze projecten concluderen we enkele ervaringen betreffende de

integratie van leembouw in architectuurprojecten. 2

3

4

INTEGRATIE VAN LEEMBOUW

IN ARCHITECTUURPROJECTEN

ARCHITECTUURPROJECTEN

LEEMSTEEN

STAMPLEEM

LEEMPLEISTER

CONCLUSIES

TOEPASSINGEN

NORMERING

PRIJS

CRAFTSMANSHIP

GROEIPOTENTIEEL

MINIMUMVEREISTEN CIRCULAIR BOUWEN ALS HEFBOOM

LEEMSTEEN

Fort V Edegem BC architects

STAMPLEEM

The Wall Tienen AST77

Tanneurs Brussel Lionel Jadot

LEEMPLEISTER

Koekelberg Brussel BC architects

Karper Brussel Hé Architectuur

Usquare Brussel BC architects

5

BC materials

+

ARCHITECTUURPROJECTEN

FORT V, Edegem

Eerste (hedendaagse) publieke gebouw uit ongebakken aarde in Benelux.

Leemsteen als draagstructuur en binnenafwerking.

© Thomas Noceto 6

FORT V, Edegem

© Thomas Noceto

VIDEO

7

FORT V, Edegem:

19,000 leemstenen werden in-situ geproduceerd gedurende 3 weken

© Thomas Noceto

FORT V, Edegem

Lokale productie met Boomse klei vanop 2km van de site.

FORT V, Edegem

Opbouw gelijkaardig aan conventioneel metselwerk.

© Thomas Noceto

FORT V, Edegem

Combinatie van bio-sourced materialen:

kalkhennep als isolerende buitenlaag, leemsteen als dragende binnenlaag.

© Thomas Noceto

FORT V, Edegem

© Thomas Noceto

LEEMSTEEN

Fort V Edegem BC architects

STAMPLEEM

The Wall Tienen AST77

Tanneurs Brussel Lionel Jadot

LEEMPLEISTER

Koekelberg Brussel BC architects

Karper Brussel Hé Architectuur

Usquare Brussel BC architects

13

BC materials

+

ARCHITECTUURPROJECTEN

THE WALL, Tienen

Binnenwand uit stampleem van 15m hoog.

© Steven Massart

THE WALL, Tienen

Gebruik van lokale aarde van de site met toevoeging van zand en gravel.

THE WALL, Tienen

Uitvoering door Leemniscaat.

© Thomas Noceto

THE WALL, Tienen

Uitvoering door Leemniscaat.

© Thomas Noceto

THE WALL, Tienen

Uitvoering door Leemniscaat.

© Thomas Noceto

THE WALL, Tienen

Uitvoering door Leemniscaat.

© Thomas Noceto

THE WALL, Tienen

Binnenwand uit stampleem van 15m hoog.

© Steven Massart

LEEMSTEEN

Fort V Edegem BC architects

STAMPLEEM

The Wall Tienen AST77

Tanneurs Brussel Lionel Jadot

LEEMPLEISTER

Koekelberg Brussel BC architects

Karper Brussel Hé Architectuur

Usquare Brussel BC architects

21

BC materials

+

ARCHITECTUURPROJECTEN

TANNEURS

Stampleem vloer in centrum Brussel

© Jasper Van der Linden

TANNEURS

Unieke textuur en toevoeging inertie

© Jasper Van der Linden

LEEMSTEEN

Fort V Edegem BC architects

STAMPLEEM

The Wall Tienen AST77

Tanneurs Brussel Lionel Jadot

LEEMPLEISTER

Koekelberg Brussel BC architects

Karper Brussel Hé Architectuur

Usquare Brussel BC architects

24

BC materials

+

ARCHITECTUURPROJECTEN

KOEKELBERG

Verbouwing rijwoning te Koekelberg, Brussel

© Jasper Van der Linden

KOEKELBERG

Volledige interieur met leempleister

© Jasper Van der Linden

KOEKELBERG

Basislaag en afwerkingslaag

© Jasper Van der Linden

KOEKELBERG

Uitvoering door Studio Grond

KOEKELBERG

Uitvoering door Studio Grond

LEEMSTEEN

Fort V Edegem BC architects

STAMPLEEM

The Wall Tienen AST77

Tanneurs Brussel Lionel Jadot

LEEMPLEISTER

Koekelberg Brussel BC architects

Karper Brussel Hé Architectuur

Usquare Brussel BC architects

30

BC materials

+

ARCHITECTUURPROJECTEN

KARPER

Verbouwing en uitbreiding rijwoning in Molenbeek, Brussel

KARPER

Renovatie en verticale uitbreiding

KARPER

Isolatie van strobalen

KARPER

Leempleister in interieur als afwerking op bestaande muren en op strobalen

Ontwerp: Hé architectuur

© Tim Van de Velde

KARPER

Ontwerp: Hé architectuur

©Jasper Van der Linden

LEEMSTEEN

Fort V Edegem BC architects

STAMPLEEM

The Wall Tienen AST77

Tanneurs Brussel Lionel Jadot

LEEMPLEISTER

Koekelberg Brussel BC architects

Karper Brussel Hé Architectuur

Usquare Brussel BC architects

36

BC materials

+

ARCHITECTUURPROJECTEN

USQUARE

Usquare te Elsene als voorbeeldproject circulaire economie, met de stad als metabolisme.

© Jasper Van der Linden

USQUARE

Gebruik van bio-sourced materialen:

kalkhennep en 2000-3000m² leempleister voor bureau’s en residenties.

© Sander Lambrix

USQUARE

Akoestische leempleister door BC materials met absorptiecoefficient van 0.3.

Door toevoeging van vezels en kurk.

© Sander Lambrix

TOEPASSINGEN

• vochtbuffering

• thermische inertie

• akoestische performantie

• esthetisch

• gezond (geen VOC-emissies, binden van toxische stoffen en geuren)

40

CONCLUSIES

NORMERING

• Momenteel: Duitse DIN-norm & « Lehmbau-Regeln » als

referentie

Franse norm rond leemsteen wordt afgestemd op DIN.

Atex’en beschikbaar en/of in opmaak. (Atex 2588 en Cycle-terre)

• Belgische versie: in opmaak door WTCB (Clay-Bio-Masonry)

– Normatief kader voor ongebakken klei en bio-gebaseerde

metselwerkproducten

• Technische voorlichting binnenpleister

– Vlaanderen: wordt opgemaakt door werkgroep ism. WTCB

– Wallonië: reeds in typebestek CCTB

» Cahier des Charges Type-Bâtiments: 54.17.1a Enduits à base d'argile

41

CONCLUSIES

PRIJS

• Leemsteen

– vandaag niet competitief genoeg

» dmv. schaalvergroting €1,50 -> <1€

• Leempleister

– inclusief plaatsing: vergelijkbaar met of iets duurder dan

klassieke gipspleister+verf

• Stampleem – arbeidsintensief en bijgevolg kostelijk per m²

– accentelementen wel heel toegankelijk

42

CONCLUSIES

CRAFTSMANSHIP

Nood aan verspreiding van kennis en kunde

• Kennis architecten

– Stadsatelier de Ville:

» Workshops / Opleidingen architecten

• Capaciteitsopbouw aannemers: in progress

– Scholingswerven

– Workshops / Opleidingen architecten

43

CONCLUSIES

44

GROEIPOTENTIEEL

• leempleister

• leemstenen

• stampleem

• totale gewicht bouwmateriaal Brussel (extrapoleerbaar naar

België?)

– 14% -> binnenmetselwerk

– 3% -> binnenpleisterwerk

45

CONCLUSIES

MINIMUMVEREISTEN CIRCULAIR BOUWEN ALS HEFBOOM

• Unieke asset leembouwproducten: circulair in bron en

bestemming, low-carbon

• Focus op Life Cycle Analysis (LCA) en opmaak Environmental

Product Declaration (EPD)

– Toevoeging aan TOTEM-tool voor kwantificeerbare

vergelijking

• Verplichting van minimumvereisten als hefboom voor gebruik

leembouwmateriaal

– Circular Economy Package (EU)

– Boetesysteem per ton CO2-uitstoot

46

CONCLUSIES

47 Foto: Anaïs Pereira

48

49

50

51

Uitgraving zand in werfput te Brussel

52

CONTACT

BC architects & studies www.bc-as.org

BC materials

www.bcmaterials.org

: 02 831 68 80

E-mail : info@bcmaterials.org