Matkop en Glanskop: een lastig maar boeiend duo

Hidde Bult

• Naar vermeende Glanskoppen• En verdwenen Matkoppen

• Eerst: hoeherken je ze ?

© Ran Schols

Matkop en Glanskop, zoektochten in West-Brabant:

Veldkenmerken: subtiel*

Pieterbj van den Berg, waarneming.nl

Twan Hak, waarneming.nl

Glanskop

Matkop

Vorm bef: veel overlap, subjectief Kopvorm: Stierennek ronde kopAfhankelijk van houding, subjectief

Kruin: mat of glanzend. Lastig; glans bij 28% Matkoppen, dof bij 7% Glanskoppen. Dof bij alle juvenielen

* Broughton , Br. Birds 102 (2009) 604-16

Pieterbj van den Berg, waarneming.nl

Twan Hak, waarneming.nl

Glanskop

Matkop

Licht vleugelpaneel (Matkop)Randen armpennen en tertials.Maar, verdwijnen door sleet.En, verse slagpennen Glanskop ook met lichte rand. Reflecties

Vleugelpaneel

Vorm bef: veel overlap, subjectief Kopvorm: Stierennek ronde kopAfhankelijk van houding, subjectief

Kruin: mat of glanzend. Lastig; glans bij 28% Matkoppen, dof bij 7% Glanskoppen. Dof bij alle juvenielen

Witte wangvlekMatkop: wit loopt door tot nek, Glanskop: grijs achter oorstreek, maar soms lastig te zien

Wit

Grijzig

Vlekje bovensnavel (Glanskop)Lastig te zien in ‘t veld, reflecties

VlekjeGidsen onbetrouwbaar Kenmerken overlappen*

Veldkenmerken: subtiel*

* Broughton , Br. Birds 102 (2009) 604-16

* Broughton , Br. Birds 102 (2009) 604-16Twan Hak, waarneming.nl

Matkop

Licht vleugelpaneel (Matkop) ±±Randen armpennen en tertials,maar verdwijnt door sleet.Verse slagpennen Glanskop ook met lichte rand. Reflecties

Vleugelpaneel

Vorm bef: veel overlap, subjectief Kopvorm: Stierennek ronde kopAfhankelijk van houding, subjectief

Kruin: Lastig; glans bij 28% Matkoppen, dof bij 7% GlanskoppenDof bij alle juvenielen

Wit

Vlekje

Renee de Kleijn , waarneming.nl

GlanskopGrijzig

±

Vlekje bovensnavel (Glanskop) √√Lastig te zien in ‘t veld, reflecties

Witte wangvlek √√Matkop: wit loopt door tot nek, Glanskop: grijs achter oorstreek, maar soms lastig te zien

Lichte randenGidsen onbetrouwbaar, Kenmerken overlappen*

Veldkenmerken: subtiel*

Otte Zijlstra, waarneming.nl

0

kHz10

0 2 4 6 s

Explosief “pie-TJA” of “psie-Tjoe”, hoog-laag.Soms scheldende ratel als Pimpelmees

Verschillen in geluiden: roep Glanskop

“(zie-zie)-DEH-DEH-DEH”3-5 nasale noten

0

kHz10

0 2 4 6 s

Carel vd Sanden, waarneming.nl

Verschillen in geluiden: roep Matkop

Samenvatting onderscheid Matkop/Glanskop

• Herkenning lastig, soms onmogelijk *• Geluiden onderling karakteristiek *

– Maar, onderscheid met andere mezensoorten ?

• Zoektochten in West-Brabantse bossen naar:– Glanskop – Matkop

• Waar vind je ze ?

* Broughton , Br. Birds 102 (2009) 604-16

Glanskop Poecile palustris

• Habitat: eiken-beukenbossen in gematigde streken– Eiken: rupsen in voorjaar– Beuken: noten in winter (hamstert)

• Veel natuurlijke holen – Kool- en Pimpelmees zijn dominant

• Uitgesproken standvogel – dispersie jongen veelal binnen 1 km

• Bos moet minimaal 4ha meten – Bosfragmentatie heeft grote invloed– Trage kolonisatie van nieuw habitat

Broedende Glanskoppen in Noord-Brabant ?

Van Erve et al. (1967):• Drie zangmeldingen• Waarschijnlijk geen

broedvogel

1962-1965

H?

??

mogelijk

waarschijnlijk

zeker

1973-1975 Teixeira (1979):• Broedt waarschijnlijk /

zeker in 42 atlasblokken

Brabantse Wal

• Brabantse Wal: 11

Snelle expansie is vreemd: nauwelijks dispersie van jongen

Glanskop: “pie-Tja”

Vogels per Atlasblok op Brabantse Wal:sommatie maart, april en mei in 1978-83

Per atlasblok slechts 1-2x gehoord in 5 jaar!

ex., 1-5 pr.ex., 6-50 pr.

Veel intensiever onderzoek voor West-Brabantse broedvogelatlas 1990-96: Glanskop

• Wel “pie-Tja” roep door: – Koolmees (frequent),

Pimpelmees , Zwarte Mees, Matkop (soms), Kuifmees en Eekhoorn (frequent)

• “klepperzang” door: – Pimpelmees (frequent),

Winterkoning• Hidde Bult is tot 1990 gefopt

door “Pseudoglanskoppen”– 0,1-1 “paar” per 100ha oud bos

Brabantse Wal

Glanskop onvindbaar op Brabantse Wal

Veel intensiever onderzoek voor West-Brabantse Broed-vogelatlas 1990-96: Glanskop in Baronie ?

• Oudere loofbossen• Rapporten: 24

territoria in 3 boswach-terijen in 1989-95

• Met cassetterecorder op jacht bij 24 stippen in 1996-97

Brabantse Wal

Veel intensiever onderzoek voor West-Brabantse Broed-vogelatlas 1990-96: Glanskop in Baronie ?

• Oudere loofbossen• Rapporten: 24

territoria in 3 boswach-terijen in 1989-95

• Met cassetterecorder op jacht bij 24 stippen

• Glanskop onvindbaar in Baronie in 1996-97

• Wel “Pseudoglans-koppen”

Brabantse Wal

• In Z. Limburg in 8/12 territoria reacties binnen twee uur !

Jacht op Glanskop: besluiten

• Methode met cassetterecorder werkt prima• Roep en zang diagnostisch voor Glanskop ?• Nee

– o.a. Kool-, Pimpel- en Zwarte Mees maken somsgeluid dat sterk op roep of zang van Glanskop lijkt(“Pseudoglanskoppen”)

• Hidde (allochtoon in West-Brabant) werd gefopt– “mijn” stippen in de Atlas waren onjuist

• Glanskopmeldingen in Noord-Brabant meestal door:– “Allochtonen”, onbewust van zeldzaamheid in Noord-Brabant– Competente karteerders, maar alert op “Peudoglanskoppen”?

• Kun je die valkuilen in Limosa publiceren?

• Had dit artikel gevolgen voor hun verspreidingsbeeld?

Jacht op Glanskop: vervolg

Verspreiding en broedzekerheid Glanskop 1973-77

mogelijkwaarschijnlijkzeker

640 blokken (38%)

Impact publicatie Glanskopperikelen op verspreiding

Rivierengebied, Voorne-Putten,Noord-Brabant,NW Limburg“verlaten”

Delen Drenthe en veenkoloniën “verlaten”

Veranderingen na 1973-77:Verspreiding -18%BMP-index +40%

Verspreiding en broedzekerheid Glanskop 1998-2000

mogelijkwaarschijnlijkzeker

501 blokken (30%)Voorkomen in België en Nederland is identiek aan verspreiding Beuk (stapelvoedsel) bij begin jaartelling!

Nooit in Brabant?

Balans: -108 (-18%)

Belgische Kempen ookonbewoond

Glanskop honkvaste juvenielen (dispersie veelal <1 km): raadsel van Herdgang en avonturiers in Noord-Brabant

Herdgang (Landgoed de Utrecht, Esbeek):

– † Vondst 18-9-59– Territoria tot 1990

Mierlo: – † Ringvondst 6-11-66

Brabantse BiesboschBredaVlaamse introductie: W.

Paulussen (Turnhout): brengt legsels uit Ardennen naar Nederland in 1948/49!

M†H†

Feb. 2015 zingend(J. Frijters)

Tilff, 23-5-66, 98 km

B

BB

Territorium 1986-88(R. Meijer)

Permanente kolonisatie van geschikt habitat in Noord-Brabant blijft lastig. Zijn ze anno 2015 opgerukt?

Voorlopige verspreiding Glanskop 2013-15

Wat expansie ten W. van Maas (), verder identiek aan 1998-2000

Landelijke trend: ± stabielNog altijd dubieuze meldingen op wrn.nl, admins zeer alert

Matkop Poecile montanus

• Allerlei bostypen, vooral: – Nat elzen- of berkenbroek– Dennenbos

• Overvloed dood, zacht hout:– berken, wilgen– Paar hakt zelf holtes verder uit

• Uitgesproken standvogel – Alleen wat dispersie van jongen

• Enorme territoria: 4-15 ha• Foerageert in struiken of lage

boompjesGrove dennen

Broekbos

Verspreiding en broedzekerheid Matkop 1973-77

mogelijkwaarschijnlijkzeker

1131 blokken (68%)

Bijna elk atlas-blok met meer dan 100 ha bos buiten Wadden-eilanden en zeekleistreken

Verspreiding en broedzekerheid Matkop 1998-2000

mogelijkwaarschijnlijkzeker

1083 blokken (65%)

Balans: 5% afnameo.a. in duinstreek

Voorlopige verspreiding Matkop 2013-15

Verspreiding krimpt verder:• Duinstreek en

Voorne compleet verlaten

• Laagveen & zeeklei: o.a. Friesland, Zeeuws-Vlaanderen, West-Brabant

• Achterhoek, Zuid-Limburg

Inventarisatieperikelen rondom de Matkop in Meijendel Hooijmans & Remeeus, 2010

In 1999 laatste Matkop, daarna verwarring met Glanskop….

Matkop trend Nederland (Rode lijst) en Brabantse Wal

NL

NL: 52 % afname sinds 1990cf. Grutto, Spreeuw, Huismus..

UK: 82 % afname sinds 1994

Afname sneller dan landelijk: in 25 jaar van 10,6 0,0 paar/km2! Speelt verdroging een rol?

Brabantse Wal, zes bossen (649 ha)

69

50

90

NL

↓

Jacht op Matkop

Afname Matkop: impact verdroging bossen1

Broekbos

Groot Schietveld, 1538 ha

Afname in droge bostypen, stabiel in vochtige bossen1

Ringgegevens (CES)2: als juli en augustus nat zijn, meer jongen per adulte vogel“Bij nat weer meer voedsel (insecten) beschikbaar voor uitgevlogen jongen”

1 Bulteel 2013 ; cf Boele et al. 2014, Lewis et al. 2009; 2Schekkerman & Van der Jeugd, 2014

Afname Matkop: impact opwarming klimaat ?

1 Bult 2002; 2Schekkerman & Van der Jeugd, 2014

Ringgegevens (CES)2: in warme winters stijgt overlevingskans adulte vogels

Hypothese1: Minder overleving in warme vochtige winters, b.v. door bederf hamstervoorraad

Invloed op voedsel (geleedpotigen) is onbekend

Afname Matkop: meer nestpredatie door Grote Bonte Specht ?

Legsel verorberd door Grote Bonte Specht1. In 1UK 28%, in 2Duitsland 62%

April 2013

Mei 2013Allan Rustell

• Grote Bonte Specht neemt sterk toe

• Speelt géén rol: vergelijkende studies in Vlaanderen3 en UK4

• Neststudie1 : “Eén specht kan kleine populatie voor altijd uitroeien”

1Rustell, Br. Birds 108 (2015) 37-41, 2BWP; 3Bulteel 2013, 4Lewis et al. 2009

• Toegenomen nestpredatie Grote Bonte Specht ?• Verdroging bossen op zandgronden1:

– Cf afname Nachtegaal, Grote Lijster, Spotvogel, Wielewaal, Zomertortel

• Klimaatverandering ?– Adulte vogels overleven beter in zachte winters3

– Invloed op insectenfauna onbekend• Veranderd bosbeheer:

– Minder kapvlaktes minder kavels in struikfase– Minder dennenakkers

• Veroudering bossen: areaal jong bos daalt– Cf afname Spotvogel, Zomertortel

Matkop: mogelijke verklaringen voor afname

1 Boele et al. 2014, 1,2Bulteel 2013, 1,2 Lewis et al. 2009, 3 Schekkerman & Van der Jeugd, 2014; 4Rustell 2015;

• Herkenning– Combinatie van visuele kenmerken en geluid geeft meeste zekerheid– Pas op valkuil: Kool- en andere mezen maken geluiden die aan

Glanskop doen denken– Nog steeds actueel: dubieuze meldingen (Admins alert )

• Glanskop– Verspreiding vertroebeld tot 2000, nu goed in beeld– Populatie min of meer stabiel– Extreem honkvast: trage kolonisatie van nieuw habitat

• Matkop– Verspreidingsbeeld was altijd goed, profiteerde van dennenakkers– Populatie nam na 1990 meer dan 50% af ( Rode lijst)– Meerdere oorzaken, o.a. verdroging en veroudering van bossen

• Met dank voor uw aandacht

Matkop en Glanskop: samenvatting

Bronnen• Baillie S. R., Crick H. Q. P., Balmer D. E., Bashford R. I., Beaven L. P., Freeman S. N., Marchant J. H., Noble D. G., Raven M. J., Siriwardena

G. M., Thewlis R. & Wernham C. V. 2001. Breeding birds in the wider countryside: their conservation status 2000. BTO, Thetford, England.

• Bult H. 1999. Glanskop Parus palustris perikelen in West-Brabant. Limosa 72: 85-88.• Bult H. 2002a. Glanskop Parus palustris. pp. 416-417 in Sovon Vogelonderzoek Nederland, Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-

2000. - Nederlandse Fauna 5. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey-Nederland, Leiden.

• Bult H. 2002b. Matkop Parus montanus. pp. 418-419 in Sovon Vogelonderzoek Nederland, Atlas van de Nederlandse broedvogels 1998-2000. - Nederlandse Fauna 5. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey-Nederland, Leiden.

• Bulteel G. 2013. Teloorgang en vernauwde habitatvoorkeur van de Matkop, een voorbeeld uit de Noorderkempen. Natuur. oriolus 79 : 1-9.

• Devillers P., Roggeman W., Tricot J., del Marmol P., Kerwijn C., Jacob J.-P., Anselin A. 1988. Atlas van de Belgische broedvogels. Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, Brussel.

• Hagemeijer E. J. M. & Blair M. J. 1997. The EBCC atlas of European breeding birds: Their distribution and abundance. T & AD Poyser, London.

• Hooijmans F. & Remeeus A. 2010. Inventarisatieperikelen rondom de Matkop in Meijendel. Intern rapport• Lewis A.J.G., Amar A., Charman E.C. & Stewart F.R.P. 2015. The decline of the WillowTit in Britain. British Birds 102 : 386-393.• Lewis A.J.G., Amar A., Cordi-Piec D. & Thewlis R.M. 2007. Factors influencing Willow Tit Poecile montanus site occupancy: a comparison

of abandoned and occupied woods. Ibis 149 (Suppl. 2): 205-213.• Lippens L. & Wille H. 1972. Atlas van de vogels in België en West-Europa. Lannoo, Tielt en Utrecht.• Paulussen W. 1993. De broedvogels van de Turnhoutse Kempen. Oriel Stringer, Brighton.• Rustell A. 2015. The effects of avian nest predation and competition on the Willow Tit in Britain. British Birds 108 : 37-41.• Samenwerkingsverband Westbrabantse Vogelwerkgroepen 2007. Atlas van de West-Brabantse broedvogels. NPN media, Breda.• Schekkerman H. & van der Jeugd H. 2014. Matkop Poecile montanus. pp. 90-93 in Boele A., Van Bruggen J., Hustings F., Koffijberg K.,

Vergeer J.-W. & Plate C., Broedvogels in Nederland in 2012 Sovon Vogelonderzoek Nederland, Nijmegen.• van Beusekom R., Huigen P., Hustings F., de Pater K. & Thissen J. 2005. Rode lijst van de Nederlandse broedvogels. Tirion Uitgevers B.V.,

Baarn.• Vermeersch G., Anselin A., Devos K., Herremans M., Stevens J., Gabriëls J. & Van Der Krieken B. 2004. Atlas van de Vlaamse

broedvogels 2000-2002. Instituut voor Natuurbehoud, Brussel.

NL

Zand, zuid

Bos laag

Matkop trends: landelijk en regionaal

Broekbos

Grove dennen

NL: 52 % afname sinds 1990Sterker op droge zandgronden, minder in laaglandbos.Compleet op Brabantse Wal

Matkop: Dèh-Dèh-Dèhex., 1-5 pr.ex., 6-50 pr.ex., 51-500 pr.

Glanskop: “pie-Tja”

Glanskop en Matkop op Brabantse Wal in 1978-83: raming per atlasblok, sommatie maart, april en mei

ex., 1-5 pr.ex., 6-50 pr.

Zeer algemeen in alle bossen

Per atlasblok slechts 1-2x gehoord in 5 jaar!