1

Probus-presentatie25november2015

doorLeoErkens

MARCCHAGALL1887-1985

“Eendichtermetdevleugelsvaneenschilder”

2

INHOUD

1. Inleiding

2. Enkelekenmerken

3. Witebsk1887-1906

4. St.Petersburg1906-1910

5. Parijs1910-1914

6. TeruginRusland1914-1922

7. Frankrijk1923-1941

8. DeVerenigdeStaten1941-1948

9. WeerinFrankrijk1948-1985

10. Epiloog

3

1.Inleiding

MarcChagalliseenFransekunstschildervanJoods-Wit-Russischeafkomst.

Hijkomtop7juli1887terwereldalsMosjeSegal,deoudstevannegenkinderenvanhetechtpaarSaharenFeiga-Ita.Zijnvaderwerktvooreenharinghandelaar,zijnmoederdrijfteenkruidenierszaak.ZijnvaderveranderdezijnnaaminChagall.

ChagallbezoektdejoodselagereschoolendegemeentelijkemiddelbareschoolvanWitebsk.

FotoWitebsk(Vietsjebsk)opheteindevande19eeeuw

MarcChagall,op97-jarigeleeftijdoverledenop28maart1985,heeftalsgeenanderekunstenaarvande20eeeuwoveralterwereldfascinatieenbewonderingwetentewekken.Doorcollega-kunstenaarHenryMillerwerdhijgetypeerdalseen”dichtermetvleugelsvaneenschilder”.

TijdenszijnlevenwasChagallhechterbevriendmetschrijversdanmetschilders,hijwantrouwdeschilderkunstigetheorieën,vooralalszedogmatischetrekkenaannamen.

4

Nochdekubisten,nochdesurrealistenslaagdenerinhemintelijven:hijstichttegeenschoolenhadgeennavolgers.Hijbleefdegroteeenlingenhetistotophedennietgeluktzijntijdlozewerkbijeenbepaaldestromingondertebrengen.

Indezepresentatiegaikalleeninopzijnschilderkunstenlaatzijnanderekwaliteitenonbesproken.Ditisaleenhelekluif,wanthijwaszeerproductiefopvelegebieden.

2.Enkelekenmerkenoverzijnontwikkelingalsschilder

Jodendomenkunst

DoordathetJodendomzichstrenghoudtaanhetreligieuzeverbodophetafbeeldenvanmensen,iseenJoodseschilderkunstnooitontwikkeld.Ditschiepveelruimtevoordekunstenaardiezichmaaraanweinigconventiesdiendetehouden.ErwarenechterookveelproblemenomdattypischeJoodsethema’snietbestondenenhetreferentiekaderdusdoordeeerstegeneratiekunstenaarsuitgevondenmoestworden.BijJoodseschildersalsChagall,ChaïmSautineenJacquesLipchitzkunjevermoedendatertochgauweenidentiteitgevondenwerd,omdathunwerkenergopelkaarlijkenwatthematiekenstijlbetreft.

Chagallspositieeninvloedzijnnietteonderschatten.BehalveeenvandeoudsteJoodseschilderswashijookdelangstlevendeenhijheeftdaardooraltijdeenvoortrekkersfunctiegehad.AnderekunstenaarskondenhunwerkenaandievanChagalltoetsen.

Zijnherinneringenaanzijnjeugd,zijnbelangrijksteinspiratiebron,tonenallerleiJoodsethema’sdienooitafgebeeldwaren.Chagallsschilderijenzijndoordrongenvanmythologieenmystiek.ZijnbontgeschakeerdedromenenverhalenzijndiepgeworteldinzijnRussisch-joodseverleden.ZijnherinneringenenverlangensdraaienomzijngeboorteplaatsWitebsk,enomdegebeurtenisseninhetlevenvandekleineman,zoalsgeboorte,liefde,huwelijkendood.

Ondanksdegrotehoeveelheidindrukkendiehijo.a.inParijsendeVSopdeed,bleefhijtrouwaanzijnafkomst.Hijbleefverbondenmethetchassidisme(eenmystiekestrominginhetOost-EuropeesJodendom),waarinverhaleningrotegetaleaanwezigzijnenwaaringeloofcentraalstaatindeonverbrekelijkeverbindingtussendemensenGod,diedegelovigeninstaatsteltwonderentedoen.

5

UitChagallsschilderijenrijsteenwereldopvolwonderendiezichinhetdagelijkslevenvoltrekken.Hemelenaardelijkenelkaartedoordringenindezewereld,waarvanveleelementenonderstebovengeschilderdworden.Opzijndoekentartenmensen,hanenenboerenkarrenNewtonswettenvandezwaartekracht,zijzwevenonbekommerddoorhetluchtruim.Rabbijnen,violisten,arbeidersuithetgetto,synagogen,alleslaateenJoodsecultuurziendiedooranderennooiteerderzovrijelijkenliefdevolafgebeeldwas,metalhaargebrekenenpluspunten.

EenkritischenootdiehierbijvaakgehoordwordtisdatChagallinzijnlangelevennooiteenanderthemaheeftaangepaktenalshetwarezijnsuccesbenutheeftzonderartistiekerisico’stenemen.

Omhaarheen(1945)Parijs,MuseumModernArt

6

3.Witebsk1887-1906

DegeboorteplaatsWitebskligtnietvervandegrensmetLitouwen(nuWit-Rusland).Ca.75%vande50.000inwonerswarenjoods,voornamelijkhandelaren,fabrikantenenwinkeliers.Sindsheteindevande18eeeuwwasWitebskeenbolwerkvanhetchassidisme,eenreligieuzestromingbinnenhetJodendom,waarvanBaalsjemTovindejaren30vande18eeeuwinOost-Europadegrondleggerwasgeweest.DeleerstellingenwarenafgeleiduitdeKabbala,eenverzamelingmystiekegeschriften.DezegeschriftenvondengroteweerklankomdatzeeenalternatiefvormdenvoorhetelitaireJodendomenuitinggavenaanhetgeloofineengevoelsmatigeverbintenistussendemensenenGodinzijnallesomvattendeliefde.

MijnvaderenmoederenMarc,1911

7

ZijnvaderverandertdenaamSegalinChagal.Marczetteereentweedelachter,omdatdatinhetFransbeteruittesprekenwas:CHAGALL

Tot1906hadChagallnognooiteenschilderijofeentekeninggezien.Hijisbegonnendoorafbeeldingenintijdschriftennatetekenen.Zoishijschildergeworden.

ZijnmoederwasinhetbegintegenMarc‘swilomkunstenaar-schilderteworden.Latersteundezijhem.Zijnontwikkelingkwamlangzaamopgang.

DeBakkersvrouw,1910

Dezehoutenbakkerswinkelkendehijuitzijnjeugd.Debakkersvrouwheeftversbroodvoorhaastigeklantenonderhandbereik.

Nazijnmiddelbareschoolbezochthijzeerfrequenthetateliervanzijnleermeester/schilderJohannesPen.Hijleerdehierdeeerstebeginselenvanhetvakschilder.

8

Indetijdvoor1906ontstondereenhechtevriendschaptussenChagallenViktorMekler,eenmedeleerlingeneentelguiteenwelgesteldejoodsefamilie.HettweetalbesloothetstadjeWitebskteverlatenennaarSt.Petersburgtegaan,detoenmaligehoofdstadvanRuslandenhetculturelemiddelpuntvanhetland.Hierwarendeberoemdekunstopleidingengevestigd.

Hetbesluitwasechternietzogemakkelijkuittevoeren,wantjodenhaddeneenspecialeverblijfsvergunningnodigdiealleenverstrektwerdaanacademicienhunhuispersoneelendaarnaastaanhandwerkersenhandelsreizigers.Uiteindelijksteldeeenkoopman,eenbekendevanChagallsvader,eenverklaringopdieMarchetrechtgafindehoofdstadhandelswaaroptehalen.

Indewintervan1906-1907reisdenChagallenMeklernaarSt.Petersburg.

Zolanghijleefde,bleefhijzijngeboortestadWitebsktrouw.Telkensweerschilderdehijdewinkeltjeszoalshijdieuitzijnjeugdkende.

4.St.Petersburg1906-1910

“Almijnwerkuitdezeeersttijdisverlorengegaan.”

Als20-jarigegingChagallnaarSt.Petersburg.Hoewelhijdusuiteenzeerreligieuzefamiliestamdeenopgegroeidwasindechassidischetraditie,washetdekunstdiehemtotdezestadaantrok.Hijkwamenigetijdnaderevolutievan1905naarSt.Petersburg,waarverschillendepogroms(razzia’s)tegendejodenplaatsgevondenhadden.Dejodenhaddentoengeenvolwaardigeburgerrechtenenwerdennietopscholenenuniversiteitentoegelaten.Zelfsindestadwasdebewegingsvrijheidbeperkt,maaraldezebelemmeringenwarengeenobstakelsvoorChagallomkunstenaarteworden.

HijkwaminSt.Petersburgmetalleenhetverlangenkunstenaartewordenmetslechts27roebelsopzak.Meerhadzijnvaderhemnietkunnengeven.DooreenaanbevelingvanJohannesPen,zijnleraar,konhijbijeenfotograafJeffeaanhetwerkalsretoucheur.Alsvergoedingkreeghijalleenkosteninwoning.

Viaeenaanbevelingvaneenbeeldhouwerkreeghijbijdiensbroereenjobmeteenmaandelijksetoelagevan10roebel.Geenvetpotdus.

9

Handwerksliedenkregenzonderproblemeneenverblijfsvergunning.DaaromvolgdehijeenopleidingtotreclameschilderindehoofdstadSt.Petersburg.Hijschilderdeheelveelreclameborden,diesteedsveellettersbevatten.Voorhetexamenwaarmeedegezellentijdwerdafgeslotenslaagdehijechterniet.

“Mijnbruidmetzwartehandschoenen”,1909(Basel)

10

TijdensdeperiodeinSt.Petersburghadhijzeerveeljobsopvelerleigebiedenbezochthijdiversekunstscholenmetmeerenmindersucces.HetwasookdetijddathijzijnvrouwBellaRosenfeldleerdekennen.ZijbezochteenhogemeisjesschoolinMoskou.HaarouderswarengelovigejodenenhaddendiversejuwelierszakeninWitebsk.DefamilieRosenfeldbehoordentotderijkstefamiliesindestad.KortnazijnontmoetingmetBellaschilderdehijhetportret“Mijnbruidmetzwartehandschoenen”.

InSt.PetersburgleerdeChagallvelevooraanstaandepersonenophetgebiedvankunstkennen,maarookpoliticidieindeDoemazitten.ZoookdeberoemdetekenaarLéonBakst(=Rosenberg)dielesgafaandevrijzinnigeschoolSvanseva.ChagallvolgdedriejaarlanglessenopdezeschoolmaarschilderdeooktalvandecorsenkostuumsvanBalletsRusses.

ZijnjeugdwerkuitSt.PetersburgbevattallozeelementenuitdeRussischevolkskunst.Opeenaantalschilderijenbeelddehijzijnzussenenanderefamilieledenaf.

Meisjeopdesofa(Mariaska),1907

11

Ditopmerkelijke,inwarmetintenuitgevoerdportrettoontzijnzusMariaskaopeensofategeneensobergehoudenachtergrond,diealleendoorhetpatroonvandestofendebosbloemengeaccentueerdwordt.Chagallverleentzijnmodeleenzekerekinderlijkeonschuldenonrijpheid.Zewastentijdevanhetportretongeveerachtjaar.Hijbeelddehaarafmeteenhoedendonkerejurkomhaaroudertedoenlijken.HetschilderijontstondindetijddathijlessenbijLéonBakstvolgde.

DemeestevanzijnRussischeschilderijen(circa50)werdenChagallinSt.PetersburgafhandiggemaaktdoordelijstenmakerAntokolski,aanwiehijwerkeninbewaringhadgegeven.ToenChagalleenweeklaterbijAntokolskilangsgingomzijnschilderijenoptehalen,ontkendedezeooitwerkvanhemgekregentehebbengekregenenbeweerdezelfsChagallniettekennen!Aangezienhijgeenkwitantiebezat,stondhijmachteloos.LaterdokeneenpaarvanzijnschilderijenweeropinRussischeverzamelingeneninhetWesten.HetwastedankenaanMaximWinawer,eenafgevaardigdeindeDoemainSt.Petersburg,datChagalluiteindelijktochinParijsterechtkwam.Parijswastoenalhetcentrumvanhettoenmaligekunstlevenendestadvanzijndromen.

Debruiloft,1909,Zurich

12

DezeWinawerkochtnietalleeneenpaarvroegewerkenvanChagall,zoals“Debruiloft”,maarhijhielpdejongekunstenaardaarwaarhijkon.

DereisnaarParijsmaaktehijmogelijkmeteenmaandelijksetoelagevan40roebel.Chagallkonhetgenereuzeaanbodnietafslaan.DevierjaarinSt.Petersburgzijnvoorzijnartistiekeontwikkelingvangrootbelanggeweest.Indezejarennamenzijnideeënentoekomstplannenvastevormaan.

Nuwashijklaarvoordevolgendestap:hijverwezenlijktezijndroomengingopwegnaarParijs.

Sjofar(ramshoorn),1911(gouacheoppapier)

13

5.Parijs1910-1914

“ParijswasmijntweedeWitebsk”

NaeenvierdaagsetreinreisdwarsdoorEuropakwamdejongekunstenaarinaugustus1910ophetParijseGareduNordaan.Inzijnkofferszatenalzijnschilderijenentekeningen.ZijnvriendViktorMeklerhaaldehemopvanhetstation.

Chagallhadzijndroominvervullingziengaan:Parijs,destadvanhetlicht,wasvoorhemvooraldestadvandevrijheid.Indezegrotestadbegonzijnverkenningop

Parijsvanuitzijnkamergezien,1913(GuggenheimN.Y.)

14

velerleigebied.Inhetbeginwashetzeermoeilijk.HijspraknauwelijksFransenvoeldezichverlorenindewereldstadParijs.Langzamerhandleerdehijallesbeterkennenenontmoettehijookandere,bekendekunstenaars.

Indegaleriesensalons,maarvooralinhetLouvre,bestudeerdehijhetwerkvangrotekunstenaars,zoalsRembrandt,VanGogh,Renoir,Matisse,Monet,Delacroixenveleanderen.ChagallverkeerdeineenroeswanneerhijdoordeParijsestratenliepenlangsdeoeversvandeSeinewandelde.Alleswasvoorhemgroots.

HetzienvandenieuweFranseschilderkunstwasvoorhemeenvolkomennieuwewereldvankleurenenvormen.Hijnamdeverschillendeartistieketendenseninzichopenvroegzichafwatdatallesvoorhembetekende.Eigenlijkpastegeenenkelerichtingbijhem.HijbewonderdeCézannewiensblok-enrasterpatronendekubistenlatertotvoorbeeldenzoudennemenvoordeindelingvanhunschilderijen.MaarhijhadookevenveelachtingvooranderenalsDelacroix.

Hijbleefechterzijneigengevoelenstrouw,zijnherinneringaanzijngeboorteplaats,Witebsk,enzijnRussischgeboorteland.Hijwaszogefascineerddoorwathijzag,doorhetlichtendehevigheidvandekleurendathijnachtendoorbrachtinzijnatelieromvoortdurendteschilderen.

EenvanzijneersteParijsewerkenis“hetatelier”metmeubels,zijnezelenschilderijenaandemuur.

15

HetAtelier,1910(CentrePompidou,Parijs)

DitschilderijlaatduidelijkdeinvloedvanVanGoghzien.

OverigenswerdChagallvoortdurendaanzijngeboortelandherinnerdomdaterzeerveelRussischelandgenoteninParijswaren.Zijbeoefendendekunstenopallerleigebieden.Hijhadveelcontactenenhijwerderzekerdoorbeïnvloed.

16

DeDrinker(DeDronkaard,1911-1912(privé)

Ditschilderijmetzijnstralende,krachtigerood-engeeltintenenzijndiepezwartstaatonderinvloedvanhetkubisme.Hetisopgedeeldingeometrischevlakkenentoonteenmanzonderhoofddiemeteenmesindehandaantafelzit.Optafelzienweeenfles,eenvis(haring)enkipineenschaal.Haringiseenindicatienaarhetberoepvanzijnvader.DitwerkiseenhoogtepuntuitdeParijseperiodevanChagall.

Indewintervan1911/1912verhuisdehijnaar“LaRuche”(debijenkorf),eenkunstenaarskoloniemet140ateliers.Hierschilderthijveelvanzijnabsolutemeesterwerken,zoals”Ikenhetdorp”.Hierisduidelijkdeinvloedvanhetkubismeteherkennen.

17

Ikenhetdorp,1911

HommageaanApollinaire(GuillaumeApollinairewaseenavant-gardepoëet)iseenvandegrootsteschilderijendieChagallooitschilderde.ZoalsblijktuitdeaangebrachtenamenisnietalleenApollinaire,maarzijnookanderenophetschilderijvermeld:HerwarthWalden,BlaiseCendrardsenRicciottCanudo.Ookhier

18

isduidelijkhetkubismeteherkennen.Devlakkenverdelingvaltsterkop.AdamenEvazijnherkenbaarinhetmidden.Hetscheppingsverhaalisookherkenbaar.Bovendienisdejoodsemystiekeinvloedzichtbaar.Echteentopwerk!

HommageàApollinaire1911-1912,VanAbbeMuseum,Eindhoven

19

ChagallnaminParijsveeldeelaanSalonsententoonstellingenenwedijverdezometveelberoemdecollega-schilders.Alshijgevraagdwerdomeentoelichtingopzijnschilderijenzeihijsteeds”Ikbegrijpzezelfniet”.“Mijnschilderijenzijnmijnbestaansgrond,mijnleven,datisalles”.

Golgotha,1912(N.Y.)

DitwerkwaszijneersteafbeeldingvandegekruisigdeChristus.MetditwerkdemonstreerdehijnogmaalsduidelijkzijnonafhankelijkheidvanelkekunstrichtingdieopdatmomentinParijsmodewas.Veelmensenzagenhemalseenprimitieveschilder,terwijlanderenhemmeernaïefvonden.Geenvanbeidehadgelijk:ChagallwasChagall.Hijwerdwelbeïnvloedmaarbehoordeniettoteenbepaaldestroming.

20

OokinParijshieldhijvastaanjoodsemotievenenonderwerpenuitzijngeboortestadWitebsk.InhetlaatstejaarvanzijnverblijfinParijsbreiddehijechterzijnthematischerepertoireuitmetParijsemotieven,zoalsdeEiffeltorenenz.

Zelfportretmetzevenvingers,1913-1914,StedelijkMuseum,Amsterdam)

21

Ditbuitengewonezelfportretkwamgoedover.Hetgetal7hadvoorChagalleenmystiekeenmagischebetekenis(geborenopde7evande7emaandin1887).

Op15juni1914begonChagallaandelangereisnaarWitebskommetzijnverloofdeinhethuwelijktetreden.HijdachtslechtskortinRuslandteblijven.HijhadzijnheleoeuvreuitParijsmeegenomennaarBerlijnvooreententoonstellingenhijdachtdatbinnenkorttekunnenophalen.Maarhetlotbepaaldeanders.EenpaarwekenlaterbrakdeEersteWereldoorloguitendeRussischegrenswerdvooronbepaaldetijdgesloten.ChagallwasgedwongeninRuslandteblijven.

6.TeruginRusland1914-1922

NadeviersprookjesachtigejareninParijskeerdeChagallterugnaarzijngeboortestad.Terwijlhijweeraanhetwerkging,kwamhetkanongebuldervandeEersteWereldoorlogsteedsdichterbij.Bijgebrekaanlinnenschilderdehijopkartonenpapier.Alleswathijzaglegdehijvast.Intotaalvoltooidehijin1914en1915zestigwerken.

OndanksdehardnekkigeweerstandvanzijnschoonoudershuwdehijzijnverloofdeBellain1915.TeruggaannaarParijswasonmogelijk.DewereldoorlogwoeddeenhijmoestzijnbijdrageleverenalslidvandevoorlichtingsdienstvanhetlegerinRusland.Maarzijnschilderenginggewoondoor!

DeFebruari-revolutievan1917brachtgroteveranderingenenmogelijkheden.Chagallwasnu30jaarenhadinmiddelseenreputatiealsschilderopgebouwd.Hijwerdnietpolitiekactief,mededoortoedoenvanzijnvrouwBella.Tochwerdhijin1918benoemdtotcommissarisvoordekunsteninWitebsk,verantwoordelijkvoorartistiekeencultureleaangelegenheden.Dezejobheefthemnietveelgelukgebracht.

Ophetgebiedvandeschilderkunstwashijookindezeperiodeactiefenproductiefo.a.metwandschilderingenvoortheaterzalene.d.

Ondanksdeslechteeconomischeenpolitiekesituatie,hetantisemitismeendeaanvallenopzijnwerk,heeftChagallaltijdgezegddathijRuslandnietompolitiekeredenenheeftverlaten.

22

Witebsk,1917

7.Frankrijk1922-1941

“Frankrijkismijnwarevaderland”

ZondervrouwendochterverlietChagallRuslandinmei1922.ZijneerstedoelinhetwestenwasBerlijn.HijwildegraagzijnvriendHerwarthWaldenopzoeken.Hijhadhemveertigschilderijenen160waterverftekeningen(gouaches)entekeningentoevertrouwd.WaldenhadChagallinDuitslandbekendgemaaktdoortentoonstellingen.

NadathijWaldenhadgevonden,vernamhijtotzijnontzettingdatWaldenalzijnwerkenaanprivéverzamelaarshadverkocht.Hijhaddeopbrengstenvandeverkoopbijeenadvocaatgedeponeerd.EvendachtChagalldathijeenrijkmanwas,maardoordeenormeinflatiewashetbedragtotbijnanulgereduceerd.HijklaagdeWaldenaan,maarvelegerechtelijkaanklachtenleverdennagenoegnietsop.Hijwaszeerteleurgesteld.

Hierinligtookderedendathijvanveelvanzijn“verloren”geganeschilderijenlaterinParijseentweedeversieschilderde.Hijmaaktereplicatiesvandezevroegere

23

schilderijen,omdatzeverlorenwarengegaanofgestolenwaren,maarzekernietomfinanciëleredenen.

Biddendejood,1923

TijdenszijnverblijfinBerlijnraaktehijvertrouwdmetdebeginselenvandegrafischekunsten.Hiermaaktehijzijneersteetsen.

24

DeRabbi,1922,ets

InBerlijnontmoettehijveelkunstenaarsenondanksdetalrijkewaarderingendiehijkreegvoeldehijzichinBerlijnnietthuis.HijwildedolgraagnaarParijs.Op1september1923kwamhijinParijsaanophetGaredel’Est.Eennieuwhoofdstukinhetlevenvande“tovenaarvanWitebsk”begon.

NazijnaankomstinParijswildehijgraagwetenhoehetmetzijnschilderijenwasdiehijdestijdshadachtergelaten.InzijntoenmaligatelierLaRuchekreeghijnazijnverliezeninSt.PetersburgenBerlijnvoordederdekeerinzijnloopbaaneenenormeklapteverwerken.Allecirca150werkendiehijhadachtergelatenwarenverdwenen.Waarschijnlijkwarendatdemeestwaardevolledoekenuitdetoenmaligekunstgeschiedenis.

Aangezienhijzoveelschilderijenhadverloren,besloothijreplica’sennieuweversiestemaken,vooralvandieschilderijendieeengroteenbijzonderebetekenisvoorhempersoonlijkhadden,zoalsDeJoodinzwartwitenVerjaardag.

25

L’Anniversaire1915(N.Y.)

HijwasblijweerinFrankrijktezijnenzijnnieuwelevensgevoelvindtmenteruginzijnschilderijen:dekleurenwerdenlevendigerenstralender,devormenvrijerenvanlichtgevuld.

26

Russischdorp,1926(privé)gouacheopkarton

ChagallwerkteononderbrokenaannieuweschilderijeninFrankrijkrond1926.InhetbeginindebuurtvanToulon.IndezeperiodeginghijvoorheteerstnaarNiceenwerdverliefdopdeCôted’Azur.Hijwaszeeronderdeindrukvanhetlicht,hetlandschap,hetmildeklimaat,denatuurendeMiddellandseZee.NicewasdestadwaarMatissewoondeenwerkteenwaarookPicassozichlatervestigde.Debestewerkplaatsenvoorkeramiek,mozaïekengietwerklagenindebuurtvanNice.IndezestadistegenwoordigookhetMuseumvanMarcChagallgevestigd.

27

CharlieChaplin,1919(waterverfoppapier)

Eindjarentwintigwashijzeerdrukmetreizenenschilderen,vooralgefascineerddoordeFranselandschappen.Rond1930werktehijergintensiefaangouaches,dekkendewaterverftekeningenoppapier,voorbijvoorbeeldillustratiesbijdefabelsvanLaFontaine,diediversekerententoonwerdengesteld.

Rond1930kreeghijveelopdrachtenvanjoodseopdrachtgevers,zoalsvooreenillustratieindeBijbel,metnamehetOudeTestament.HijbezochtIsraëlendeederveelinspiratiesvoorillustratiesop.

28

InterieurvandesynagogevanSafed,1932(Jeruzalem)

DeKlaagmuur,1932(TelAviv)

29

In1932reisdehijnaarNederland,metnamenaarAmsterdamvooreenexpositievanzijnwerken.Hijwaszeeronderdeindrukvandegrotemeesters,zoalsRembrandt.

Chagallkreegin1933metnogalwatmoeitedeFransenationaliteit.Hijproduceerdeaandelopendebandnieuweschilderijen.HijontmoettezeerveelkunstenaarsvooralweerinParijs,hijleerdebijv.Picassozeergoedkennen.In1938voltooidehijeenvanzijnberoemdstewerken“Dewittekruisiging”.

Dewittekruisiging,1938,(Chicago)

30

HetschilderijlaatChristusaanhetkruiszien,diebedektismeteenjoodsegebedsdoek(tallith).DeHebreeuwseinscriptiebovenhethoofdluidt:”JezusvanNazareth,deKoningderJoden”.Bovendienisereenkandelaar(Menora)tezien,eenjoodmeteenThoraroleneenbrandendesynagoge.DekastwaarindeThorarollenwordenbewaard,staatopenenrollenliggenoverdegrondverspreid.Huizenbrandenenoveralzijnangstigemensentezien.

LaterzeiChagalldatditschilderijzijnreactieopdeJodenvervolgingvanhetNaziregimewas.DeChristusfiguursymboliseerthetjoodsmartelaarschap.

Ditschilderijisimponerendmaarmaaktookveelkritieklos(hetzounaïefzijnenonjuist).Chagalllietzichechternietvandewijsbrengenenbleefvoorstellingenvandekruisiginginallemogelijkecontextenenformatenschilderen.

KortvoorhetuitbrekenvandeTweedeWereldoorlogvluchttenmiljoenenFransennaarhetonbezettezuidenvanFrankrijk.ChagallvertrokindietijdnaarGordes(Provence)waarhijcircaéénjaarwoondeenwerkte.IndietijdslootmaarschalkPétaineenwapenstilstandmetDuitslandenwerdleidervandeVichy-regeringinhetonbezettedeelvanFrankrijk.

Op23juni1941,opdedagdatdeDuitsetroepenRuslandbinnenvielen,bereiktehijmetzijnvrouwNewYork.HeteerstewatzevanhetnieuwevaderlandzagenwashetVrijheidsbeeld.

8.DeVerenigdeStaten1941-1948

“Hierhebikhetritmevanhetlevengezien.”

InNewYorkwerdChagallopgevangendoorPierreMatisse,dezoonvandekunstenaarHenriMatisse.Inhetbeginhadhijeenmoeilijketijd.DestadwasvoorhemeennieuwBabylon,hijsprakgeenEngels.Langzamerhandvoelthijzichwatmeeropzijngemak.Erwoondenveelschrijvers,kunstenaarsencomponistendieEuropaontvluchtwaren.Hijontmoettevelenvanhen,waaronderonzePietMondriaan.

DemoderneAmerikaansekunstenaarsliepennietwarmvoorChagall.Zezagenhemalsiemanddienaarhetmystiekeneigde,eenfolkloristischeverhalenvertellermeteenRussisch-Joodseachtergrond,iniedergevaliemandwaarmeezeweinigaffiniteithadden.

31

PierreMatisseorganiseerdeveeltentoonstellingenvanChagall‘swerkeninNewYork.Zewarenzeersuccesvolenbrachtengoedgeldop.Chagallschilderdealseenbezeteneenproduceerdeheteneschilderijnahetandere.ZijnjareninNewYorkwarenhethoogtepuntindeV.S.

Inseptember1944stierfBellazijnvrouwaaneenvirusinfectie.Bella’splotselingedoodtrofChagallalseenmokerslag.HijgingbijzijndochterinNewYorkwonen,maarkonmaandenlangnietwerken.Nanegenmaandennietschilderenkeerdehijterugnaarzijneigenwoningwaarhijzijnwerkweerlangzaamoppakte.

Indezomervan1945vroeghet“NewYorkCityBallet”hemhetdecorenkostuumsteontwerpenvoorde“Vuurvogel”vanIgorStravinsky.Ditballetdateertvan1910enisgebaseerdopeenoudRussischsprookje.ChagallstorttezichopditwerkenluisterdedagenlangnaardemuziekvanStravinsky.Hijontwierpdriecoulissen,eentoneelgordijnenmeerdan80kostuums.Hetwerdeendaverendsucces.

EensprekendvoorbeeldvanzijnbijzondervruchtbareNewYorksejarenis“DeHaan”.Hetdierneemtbijnahetgeheledoekinbeslag.Invergelijkingtoteerderwerkdoetditschilderijheftigeraanmetmeerspanningenagressie.Voordekleurengeldthetzelfde.Eenpakwitteverenwaarindegeliefdenzichneergevlijdhebben,steektsterkaftegendedonkereachtergrondendebruidinhaarrodejurk.

32

DeHaan,1947(Parijs)

Inaugustus1948gingenChagallenzijntweedevrouwVirginaaanboordvandeoceaanstomer”LeGrasse”omnaarFrankrijktegaan.NaeenminofmeergedwongenverblijfvanzevenjaarindeVSwildehijzichopnieuwinFrankrijkvestigen.

33

(OoknazijnterugkeerinFrankrijkkwamhijregelmatigindeVS,vooralomergroteopdrachtenuittevoeren,zoalsglas-in-loodramen,mozaïeken,sculpturen,keramiek,wandkledenenschilderijen.)

9.WeerteruginFrankrijk1948-1985

“Zingenalseenvogel,zondertheorieenzonderplan”.

InFrankrijkaangekomenginghijindebuurtvanParijswonen.Hijontmoettezoalsaltijdtalrijkekunstenaarsenbezochtveeltentoonstellingenomzoveelmogelijkindrukkenoptenemen.HijwasvooralonderdeindrukvandeMiddellandseZeeendenaasteomgevingvanhetachterlandvanbijv.Nice.

DeCôted’Azurhadzichnadeoorlogontwikkeldalsbrandpuntvanartistiekeactiviteiten.HierwerktenberoemdekunstenaarszoalsMatisse(Vence)enPicasso(Valauris)metwiehijregelmatigcontacthad.

PabloPicassoenMarcChagallinValauris,circa1952

LaterkreeghijruziemetPicassoenderelatiewerddefinitiefbeëindigd.Picassowaseenechtemachoeneenbeetjeoverhetpaardgetild.Indietijd,omstreeks1949,

34

maakteChagallzijneerstekeramiekenveelanderemonumentaledoekennaarBijbelsevoorbeelden.Zijnbezoek,tweedehelft1951,aanIsraëlwasbelangrijk.Inditlandwerdhijbeschouwdalsdegrootstenoglevendejoodsekunstenaarenhijwerdersteedsmetopenarmenontvangen.

InhetzelfdejaarstondderelatiemetVirgina(zijntweedevrouw)onderzwaredruk.ZijverlietChagallenhijzatzondervrouw.Hijstorttezichvolovergaveophetproducerenvannieuweschilderijen.

Eenjaarlater,1952,trouwdehijmetValentina(Vava)Brodsky,eenvrouwuiteenRussisch-joodsefamilie.Zijwaseendonkerharigeschoonheid,25jaarjongerdanhijzelf.Dezelevenspartnernamhemallepraktischedingendeslevensuithanden,zodathijzichmetvolleovergaveaanzijnwerkkonwijden,

Enkelespecifiekeitemsuitzijnveelzijdigewerk

Chagallenhetcircus

Zijntalrijkecircusschilderijenonderscheidenzichvaakvananderewerkendoorhunwarmeenrijkekleurenendoorhungevoelvoordramatiek.Hijhieldvandecircuswereld,vandesfeer,despanningendekleuren.

35

Hetcircuspaard,rond1964(privébezit),Gouacheoppapier

36

Hetcircus,1962

HetplafondvandeParijseOpéra

In1963kreeghijvandeFranseministervancultuurdeopdrachtomeennieuweplafondschilderingindeParijseOpératemaken.Erwasveelkritiekopditvoornemen.UitdiverseconservatievehoekenweerklonkluideennauwelijksverholenantisemitischekritiekophetvoornemenditnationalemonumenttelatendecorerendooreenRussischejood.Anderecriticivondenhemtemodernenteafwijkend.

37

PlafondschilderingindeParijseOpéra,1964.Olieverfoplinnencirca220m2!

38

Idemalsdevoorgaande(totaal5vandezesegmenten)

MinistervancultuurAndréMalrauxlietzichnietintimiderendoordebekrompenconservatievenenJodenhatersenzettezijnplandoor.OndertussenhadChagallgenoegvanallekritieken,hoewelgevleid,aarzeldehijzeersterkomüberhauptde

39

opdrachtteaanvaarden.Hijwaseendromerenwildenietnaariemandspijpendansen.ZijnvrouwVavaduwdehemindegoederichtingenhijbesloottenslottedeopdrachtteaanvaardenenhijgingvolovergaveaanhetwerk.Deenormeafmeting(220m2met1kgverfperm2)vanhetplafond,zijnvormendeomringendekadersbetekendeeengroteuitdagingendetechnischeproblemenwarenimmens.

Hetwerdeengrootsucces.Vriendenvijandwarenhetdaarovereens!Chagallhaderalseenbezeteneaangewerkt.

HetBijbelsemuseuminNiceendegrotetentoonstellingenvandelaatstejaren.

In1969werddeeerstesteenvoorhetMuseéNationalMessageBibliqueMarcChagallinNicegelegd.Debouwduurdecircavierjaarenhetwerdin1973doorAndréMalrauxgeopend.

HetmuseumherbergtmonumentaleschilderijenmetBijbelsethema’s,glas-in-loodramen,eengrootmozaïek,wandkledeneneengrootaantalgouaches.Vaakisereenspecialetentoonstellingrondeenbepaaldaspectvanzijnwerkbijv.“sensdessusdessous”,hetonderstebovenvanmensen,dierenenz.,d.w.z.tegendezwaartekrachtin.

(Rond1970warenerveeltentoonstellingen,onderandereinParijs,diedoordeFransepresidentwerdengeopend.Veelbijvaldoorhetpubliekenbelangrijk:veelbelangstellingvandepers.)

In1973werdenChagallenzijnvrouwVivauitgenodigddoordeRussischeministervancultuurvandeSovjet-Unie.Erwasookeententoonstellingvanzijnwerken.InLeningradzaghijzijntweezustersnameerdan50jaarterug.Dusookeengrotefamiliereünie.

Op8maart1985stierfhijvredig,doorouderdom.Hijhaddiedagnoginzijnatelieraaneenlithogewerkt.HijisbegravenophetkerkhofvanSt.Paul-de-Vence.

40

10.Epiloog.

“Mijnschilderijenzijnmijnherinneringen”

Zelfportretmetpalet,1954/1955(PenenOost-Indischeinkt)

MarcChagallstierfdusin1985op97-jarigeleeftijd.Hijleefdelangerdanallegrotekunstenaarsvande20eeeuw.Hijhadeencomplexkarakter:nueensschuchter,danweeropdringerig,tegelijknaïefengeslepen,maarooksoberenmondain,daarnaastookgierigdanweerroyaal.Hijwassentimenteelengevoelig,maarooknuchterenrationeel.Kortomeengecompliceerdepersoonlijkheid.

Hijwassnelgeraaktdoorkritiek,maarnamgeenbladvoordemondwegalshijzijnmeningoveranderenventileerde.Hijpraattenietgraagovercollega-kunstenaars,maarhijhadeengrotehoogachtingvoordeoudemeesters!

Hetwerkwordtvooralgeassocieerdmethetsurrealisme.Maareigenlijkvaltzijnwerkonderverschillendestromingenalmaakthetnergensdeelvanuit.Chagallheeft

41

eenheeleigenstijldiedromerigaandoet.HijhaaldezijninspiratieuitdeRussischevolkskunstenhetvolksleven,zijnherinneringenaanzijnjeugdenderolvanhetJodendomhierin.

Chagallwasnagenoegdeenigegroteschildervande20eeeuwdieinspiratieputteuithetJodendomeninzijnkunstgeentwijfeloverzijnafkomstlietbestaan.Waaranderejoodsekunstenaarsvoortreffelijkelandschappen,stillevensennaaktenschilderden,wasChagall’skunstzonderJodendomondenkbaar.

Zijnlangelevenwerdhijgeconfronteerdmetaanvallenopzijnwerk.

EenrationeleanalysevanzijnwerkweesChagallresoluutaf.Schilderenwasvoorhemeenintuïtiefproces.

Zijnfenomenalebijdrageaande20eeeuwseschilderkunstisnietmeerwegtedenkenuitdekunstgeschiedenis.

VoorvelegeneratiesnaonszalChagall’snalatenschapnietsaanbetekenisinboeten.

Totslotkangezegdworden:Watdezonisvoordewijn,isChagallvoordeschilderkunstinde20eeeuw!

GeraadpleegdeBronnen.

1. MarcChagallvanJacobBaal-Teshuva2. ChagallvanMuséeNationalMarcChagall,Nice3. MarcChagall1887-1985,LePeintre-PoëtvanIngoF.Wahlter/RainerMetzger4. L’ABCdairedeChagalldeMarieHéléneDampérate.a.5. Internet6. Bezoekenaandiversemusea,o.a.MuséeNationalMarcChagallteNice