LEREN OMGAAN MET COELIAKIE

2

! Op de laatste pagina's van deze brochure vindt u een toelichting

(woordenlijst) van de gebruikte medische termen.

3

1 Coeliakie – en wat nu?

2 Wat is coeliakie?

3 Hoe ontstaat coeliakie?

4 Wat zijn de symptomen?

5 Welke klinische vormen van coeliakie zijn er?

6 Wat moet ik doen bij een vermoeden van coeliakie?

7 Coeliakie en diabetes

8 Coeliakie en lactose-intolerantie

9 Hoe wordt coeliakie behandeld?

10 Wat zijn de positieve effecten van glutenvrije voeding?

11 Wat is een evenwichtige voeding?

12 Hoe kan ik gezond en evenwichtig eten?

13 Welke voeding is toegestaan?

14 Waar moet ik op letten bij het koken?

15 Wat is nog meer belangrijk bij glutenvrije voeding?

16 Is glutenvrije voeding de enige therapie voor coeliakie?

17 Wanneer is meer onderzoek nodig?

18 Is leven met coeliakie een probleem?

19 Wie is Schär?

20 Wat is „Taste for Life“?

21 Wat heeft Schär te bieden?

Woordenlijst

INHOUD

04

06

09

10

12

14

16

17

18

19

21

22

24

36

38

39

40

42

44

45

47

48

4

1

Er ontstaan veel vragen door

beperkingen in de dagelijkse voe-

ding en uit angst dat veel levens-

lust verloren zal gaan. Er is echter

geen enkele reden om daarvoor

te vrezen, want coeliakiepatiënten

hoeven tegenwoordig nauwelijks

problemen te ondervinden door

hun aandoening. Er moeten welis-

waar enkele regels in acht worden

genomen, maar leven met coeliakie

kan een leven zonder compromis-

sen zijn.

COELIAKIE – EN WAT NU?

Een diagnose die veel vragen oproept

5

Als de diagnose coeliakie is

gesteld, volgt een aantal essen-

tiële, positieve veranderingen.

In de eerste plaats verdwijnen

de symptomen geleidelijk door

slechts het volgen van een glu-

tenvrije voeding, zonder medicij-

nen. Het algehele welzijn wordt

hersteld, en verontrustende of

zelfs beangstigende symptomen

en klachten van coeliakie zoals

gewichtsverlies of winderigheid

verdwijnen. De lichamelijke en

geestelijke conditie worden beter,

en vooral het concentratievermo-

gen en de spierkracht herstellen

zich.

De coeliakiepatiënt die van deze

voordelen wil profiteren, moet

zijn voeding aanpassen. Het is

niet gemakkelijk voortaan af te

zien van brood en deegwaren; het

zijn belangrijke onderdelen van

onze moderne voeding. Dit pro-

bleem met eten is met wat ken-

nis en een klein beetje fantasie

op te lossen. De fantasie helpt

om de rijke glutenvrije keuken te

ontdekken. Er zijn voedingsmid-

delen beschikbaar die van nature

glutenvrij zijn en andere waarvan

door speciale voedingsprodu-

centen een grote verscheiden-

heid wordt geproduceerd. In deze

brochure willen wij bijdragen aan

de kennis waarmee de kleine pro-

blemen in het dagelijks leven van

coeliakiepatiënten makkelijker te

verhelpen zijn.

_ Prof Carlo Catassi

Kliniek voor kinder- en jeugdgeneeskunde

van de Universiteit Marche (Italië)

Center For Celiac Research University of

Maryland Baltimore (USA)

2

6

tarwe

WAT IS COELIAKIE?

Coeliakie is een chronische intolerantie voor gluten.

Gluten is een eiwit dat voorkomt in

verschillende graansoorten, zoals

tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en

kamut. Bij kinderen en volwassenen

met een genetische aanleg leidt het

eten van glutenhoudende produc-

ten of producten met sporen van

gluten tot een immuunreactie in de

darmen, en daaropvolgend tot chro-

nische ontsteking en afbraak van de

darmvlokken (atrofie) in de dunne

darm. Het slijmvlies van de dunne

darm is bekleed met darmvlokken

en microvilli, die het oppervlak ver-

groten waardoor de voedingsstof-

fen worden opgenomen. Bij coeli-

akiepatiënten zijn de darmvlokken

en de microvilli in de dunne darm

grotendeels afgebroken, en daarbij

is het slijmvlies van de dunne darm

beschadigd. Doordat het oppervlak

van het slijmvlies is verkleind, kun-

nen minder of geen voedingsstof-

fen (eiwitten, vetten, koolhydraten,

vitaminen en mineralen) worden

opgenomen. Dit leidt tot ondervoe-

ding en symptomen van tekorten.

7

rogge

haver

gerst

emmertarwe

Coeliakie of intolerantie voor gluten

is een van de meest voorkomende

intoleranties ter wereld. In landen

waar veel bewoners afstammen

van Europeanen (Europa, Noord-

en Zuid-Amerika, Australië) heeft

naar schatting een op de honderd

personen coeliakie. Een vergelijk-

baar percentage is van toepassing

op ontwikkelingslanden in Noord-

Afrika, in het Midden-Oosten en in

India, waar de bevolking voorname-

lijk granen eet.

Wat is gluten?

Gluten is een eiwit dat voorkomt in

verschillende graansoorten, zoals

tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en

kamut. Gluten heeft een zeer lage

voedingswaarde. Het dient vooral

als kleefstof die tarwemeel bij

elkaar houdt en daardoor bijvoor-

beeld het bakken van brood moge-

lijk of makkelijker maakt.

8

tarwe

haver

spelt

rogge

gerst

kamut

3

9

HOE ONTSTAAT COELIAKIE?

Coeliakie is een complexe aandoening die wordt veroorzaakt door een samenspel van ver-schillende genetische en externe factoren.

Genetische factoren

Men gaat ervan uit dat genetische

factoren een rol spelen bij het ont-

staan van coeliakie, want eerste-

graads familieleden van coeliakiepa-

tiënten hebben tien maal zoveel kans

op coeliakie dan andere mensen.

Er moeten genetische factoren een

rol spelen, want bloedverwanten in

de eerste graad hebben tien maal

zo veel kans op coeliakie als andere

mensen. De talrijke genen die verant-

woordelijk zijn voor erfelijke aanleg

zijn echter nog niet allemaal onder-

zocht. Belangrijk zijn enkele factoren

van het HLA-systeem, een gencom-

plex dat dient voor het herkennen van

niet-lichaamseigen moleculen. Bij de

meeste coeliakiepatiënten (minstens

95 %) worden de zogeheten genoty-

pen HLA-DQ2 en DQ8 aangetroffen.

HLA-DQ2 en -DQ8 zijn weliswaar een

voorwaarde voor de ontwikkeling van

de aandoening, maar zijn daarvoor

niet alleen verantwoordelijk. Want

een groot deel van gezonde mensen

(20-30% van de wereldbevolking)

beschikt over dezelfde genetische

factoren.

Exogene factor

De enige tot dusver bekende exogene

factor die een rol speelt bij coeliakie

is de aanwezigheid van gluten in de

dagelijkse voeding van de heden-

daagse mens.

10

WAT ZIJN DE SYMPTOMEN?

Er zijn verschillende symptomen die op coeliakie kunnen wijzen.

Typische symptomen van coeliakie

zijn diarree, gewichtsverlies, luste-

loosheid, een opgeblazen gevoel,

buikpijn, misselijkheid en bij kinde-

ren groeistoornissen. In sommige

gevallen is er sprake van anaemie

(bloedarmoede), osteoporose

(botontkalking), amenorrhea (weg-

blijven van de menstruatie), vitami-

ne- of mineralentekort. Ook andere

immuniteitsziekten zoals diabetes

type 1 en schildklierontsteking kun-

nen op coeliakie wijzen.

De symptomen zij zo divers, dat

coeliakie in verschillende klinische

vormen wordt verdeeld, die bij de

diagnose in acht moeten worden

genomen.

Bij de typische symptomatische

vorm van coeliakie doen zich gas-

tro-intestinale klachten voor (tegen-

woordig niet vaak meer). Wat ech-

ter vaker voorkomt, zijn atypische

symptomen en klachten die niet

direct aan coeliakie doen denken,

zoals geïrriteerde darmen of ijzerge-

brek. Bij de stille vorm van coeliakie

treden geen bijzondere sympto-

men op. Deze vorm wordt vaak pas

na serologisch onderzoek vastge-

11

4

steld bij mensen met een verhoogd

risico, zoals diabetici of familiele-

den van coeliakiepatiënten. In die

gevallen lijken de symptomen niet

zichtbaar, maar is in de praktijk

een verbetering van lichamelijke

en geestelijke gezondheid merk-

baar zodra wordt overgestapt op

een glutenvrije voeding. Een kleine

groep patiënten heeft andere dan

darmproblemen, zoals dermatitis

herpetiformis (ziekte van Dühring),

stomatitis aphtosa, diabetes type

I, osteoporose, vruchtbaarheids-

problemen, thyroïditis, allergieën,

intoleranties en sommige neuro-

logische ziekteverschijnselen die in

verband gebracht kunnen worden

met coeliakie. In heel zeldzame

gevallen kan coeliakie zich uiten in

een darmzweer of darmgezwel.

12

WELKE KLINISCHE VORMEN VAN COELIAKIE ZIJN ER?

Korte beschrijving van de klinische vormen van coeliakie

De typische vorm van coeliakie

ontwikkelt zich al vroeg, doorgaans

enkele maanden na de borstvoe-

ding, en gaat gepaard met typische

symptomen van slechte voedselop-

name: chronische diarree, groeipro-

blemen, gebrek aan eetlust, misse-

lijkheid en een opgeblazen gevoel.

De symptomen van de atypische

coeliakie komen pas later tot uiting

op een ander gebied dan de dar-

men, zoals bloedarmoede door

ijzergebrek, toename van transa-

minasen, terugkerende buikpijn,

hypoplasie van het tandglazuur,

dermatitis herpetiformis (ziekte van

Dühring) en groeistoornissen in de

schoolleeftijd.

Typische, symptomatische

coeliakie

Atypische coeliakiecoeliakie

13

5

Stille coeliakie wordt bij mensen

zonder symptomen meestal tijdens

een serologisch onderzoek toeval-

lig ontdekt door de aanwezigheid

van positieve antistoffen. In veel

gevallen lijken de symptomen niet

zichtbaar, maar is in de praktijk een

verbetering van lichamelijke en

geestelijke gezondheid merkbaar

zodra wordt overgestapt op een

glutenvrije voeding.

Bij mogelijke of latente vormen van

coeliakie zijn met een serologisch

onderzoek positieve testresultaten

bereikt, maar geeft een darmbiop-

sie geen sterke aanwijzingen. Bij

mensen met deze vorm van coeli-

akie kan schade in de dunne darm

ontstaan als zij geen glutenvrije

voeding gebruiken. Vaak wordt ook

coeliakie geconstateerd bij men-

sen met een auto-immuunziekte,

met name diabetes type 1 en thy-

roïditis, of met het syndroom van

Down, Turner of Williams of een

IgA-tekort.

Stille coeliakie Mogelijke of latente coeliakie

6

14

WAT MOET IK DOEN BIJ EEN VERMOEDEN VAN COELIAKIE?

Normaal slijmvlies van de dunne darm, afbraak stadium II en afbraak stadium III c.

Bij symptomen die wijzen op coe-

liakie volstaat een serologisch

onderzoek meestal voor de eerste

diagnose. De definitieve diagnose

kan alleen worden gesteld met een

dunne-darmbiopsie. Bij deze biop-

sie worden kleine stukjes weefsel

weggenomen en onderzocht om

eventuele afbraak van darmvlokken

vast te stellen.

Serologische onderzoekenSerologisch onderzoek kan het ver-

moeden van coeliakie versterken.

Daarbij worden in eerste instantie

de antitransglutaminase antistoffen

(anti-tTG) in de categorie IgA onder-

zocht. Dit is een bijzonder betrouw-

bare, routinematig uitgevoerde

bloedtest. Net zo veelzeggend, maar

minder gebruikelijk, is een onder-

zoek naar anti-endomysium-anti-

stoffen (EMA).

De antigliadine-antistoffen (AGA) in

de categorie IgA en IgG zijn vooral

bij kinderen tot 3 jaar het duidelijkst,

omdat deze een eenduidiger testre-

sultaat opleveren dan de andere an-

tistoffen. Verandering van AGA-IgG

alleen is niet doorslaggevend voor

15

de diagnose, behalve voor kinderen

met een IgA-tekort.

De dunne-darmbiopsieBij een positieve uitslag van het

serologisch onderzoek wordt een

dunne-darmbiopsie aanbevolen

die wordt uitgevoerd middels een

gastro-duodenoscopie. Als het se-

rologische onderzoek een positief

resultaat heeft én typische veran-

deringen in de dunne darm worden

geconstateerd (afbraak van vlokken,

toename van intra-epitheliale lym-

focyten), kan met zekerheid de diag-

nose coeliakie worden gesteld.

Glutentest

Sommige gastroenterologen advi-

seren in geval van twijfel (dus als

niet eenduidig coeliakie is vastge-

steld) na één à twee jaar glutenvrije

voeding korte tijd weer gluten in

het voedingspatroon op te nemen.

Als de consumptie van gluten bin-

nen enkele maanden (in uitzonder-

lijke gevallen na jaren) leidt tot een

klinische en bioptische achteruit-

gang, wordt de eerdere diagnose

bevestigd. Deze glutentest moet

plaatsvinden onder streng toezicht

van een arts.

16

7

Vijf tot tien procent van mensen met

diabetes type I (insuline-afhankelijke

diabetes) hebben ook coeliakie. Voor

beide aandoeningen moet een strikt

dieet worden gevolgd, waarbij echter

niet alles verboden is. Aan diabe-

tici (zowel met als zonder coeliakie)

wordt tegenwoordig een "normale",

evenwichtige voeding aangeraden

wat betreft calorieën, eiwitten, suikers

(koolhydraten) en vetten. Om een

verhoogde bloedsuikerspiegel na het

eten te voorkomen, zijn complexe

koolhydraten (brood, pasta, natuurlijk

glutenvrij) en vezelrijke levensmidde-

len (groenten, peulvruchten en vers

fruit) beter dan voedingsmiddelen met

veel enkelvoudige suikers (zoetwaren,

suiker). Levensmiddelen met veel

enkelvoudige suikers mogen slechts

met mate worden gebruikt. Vetten van

plantaardige oorsprong (zoals koudge-

perste olijfolie) en voedingsmiddelen

met meervoudig onverzadigde vetzu-

ren (bijvoorbeeld vis) zijn het beste,

omdat deze een gunstige uitwerking

hebben op het cholesterolgehalte in

het bloed. De behandeling van coelia-

kie heeft ook een positieve uitwerking

op diabetes, omdat de stofwisseling

beter onder controle wordt gehouden

en eventueel ook het insulinegebruik

kan worden verlaagd. Bovendien kun-

nen daarmee eventuele verborgen

complicaties worden vermeden, zoals

bloedarmoede of botontkalking.

COELIAKIE EN DIABETES

Dezelfde oorzaken. En beide een evenwichtige voeding als oplossing.

17

8

Voor de diagnose en ook de eerste

tijd na de diagnose kan bij coelia-

kiepatiënten ook (tijdelijke) lacto-

se-intolerantie optreden, die wordt

veroorzaakt door beschadiging van

het slijmvlies van de dunne darm.

In sommige gevallen verdwijnt de

lactose-intolerantie niet nadat de

patiënt is overgestapt op gluten-

vrije voeding en het dunne-darm-

slijmvlies zich heeft hersteld. Dit is

te wijten aan een genetisch gebrek

van een enzym, dat veel voorkomt

onder bewoners van Zuid-Europa

en niet wordt veroorzaakt door coe-

liakie. In dergelijke gevallen kan de

consumptie van lactosehoudende

levensmiddelen (vooral melk) lei-

den tot langdurige klachten zoals

buikpijn en winderigheid. Voor de

behandeling van lactose-intoleran-

tie moeten levensmiddelen met

een hoog lactosegehalte (melk en

melkproducten, ijs op melkbasis,

verse kaas) worden vermeden. In

plaats van melk kunnen sojapro-

ducten of melk met een laag lacto-

segehalte worden gedronken, die

in elke supermarkt verkrijgbaar is.

Omdat de meeste patiënten een

zekere hoeveelheid lactose verdra-

gen, vormen zure melkproducten

zoals yoghurt en karnemelk harde

Nederlandse kaassoorten meestal

geen probleem.

Lactose-intolerantie en coeliakie treden vaak tegelijk op, maar hebben verschillende oorzaken.

COELIAKIE EN LACTOSE-INTOLERANTIE

9

18

HOE WORDT COELIAKIE BEHANDELD?

Wie strikt glutenvrij eet, hoeft geen enkel probleem te hebben.

Een streng glutenvrij dieet is

momenteel de enige therapie die

een coeliakiepatiënt een optimale

gezondheid kan garanderen. De

symptomen verdwijnen, en de bij

serologisch onderzoek vastgestelde

waarden en de slijmlaag van de

dunne darm herstellen.

De enige oplossing voor coeliakie

bestaat uit het vermijden van alle

voedingsmiddelen die van gluten-

houdende graansoorten worden

gemaakt. Zelfs de kleinste hoe-

veelheid gluten kan weefselschade

veroorzaken. In de meest uiteenlo-

pende levensmiddelen kan gluten

voorkomen, dus bij het inkopen

moet zorgvuldig worden opgelet.

De overstap naar glutenvrije voe-

ding wordt vergemakkelijkt door

de vele speciale producten voor

coeliakiepatiënten (brood, deeg-

waren, koek, pizzabodems, meel,

koekjes, zoetwaren). Deze speciale

producten worden aangeduid met

het symbool van een "doorge-

streepte aar". Dit symbool garan-

deert dat een product glutenvrij

is. Als extra ondersteuning bij de

dagelijkse voeding zijn lijsten met

voedingsmiddelen verkrijgbaar bij

coeliakieverenigingen. Deze kunt u

opvragen bij het Voedingscentrum

te Den Haag.

19

De symptomen verdwijnen, en de

bij serologisch onderzoek vastge-

stelde waarden en de slijmlaag van

de dunne darm worden normaal.

Bij coeliakiepatiënten met de typi-

sche symptomen zijn de effecten

van glutenvrije voeding onmiddel-

lijk zichtbaar. Binnen enkele dagen

verbeteren de eetlust en het alge-

hele welzijn, de diarree verdwijnt

en kinderen beginnen normaal te

groeien. Ook eventuele tekenen

van tekorten, zoals broze botten of

bloedarmoede door ijzergebrek,

verdwijnen geleidelijk. Glutenvrije

voeding verkleint het risico van

langdurige gezondheidsproblemen,

vooral wanneer er direct na de diag-

nose mee wordt begonnen. Auto-

immuunziekten die met coeliakie

samenhangen, kunnen echter niet

helemaal worden uitgesloten. Een

voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld

thyroïditis (ziekte van Hashimoto),

die vooral voorkomt onder meisjes

in de puberteit.

De symptomen verdwijnen

WAT ZIJN DE POSITIEVE EFFECTEN VAN GLUTENVRIJE VOEDING?

Voordelen van een

glutenvrije voeding:

_Slijmvlies van de dunne darm herstelt zich

_Voedingsstoffen worden door het lichaam

opgenomen en benut

_Gewichtsverlies wordt tegengegaan

_ Algeheel welzijn neemt toe

10

20

21

Wie gezond en fit wil blijven, moet

gevarieerd eten, veel water drinken

en matig zijn met zout. Een afwisse-

lende voeding is van groot belang.

Een gezonde dagelijkse voeding

kan worden weergegeven als een

Schijf van Vijf die uit verschillende

lagen bestaat.

Glutenvrije voeding kan gezond, lekker en evenwichtig zijn.

WAT IS EEN EVENWICHTIGE VOEDING?

11

22

12HOE KAN IK GEZOND

EN EVENWICHTIG ETEN?

Groenten en fruit: 200 gram

groenten en twee maal fruit

Groenten en fruit bevatten voe-

dingsvezels, vitaminen, mineralen,

sporenelementen en antioxidan-

ten. Eet iedere dag 200 gram groen-

ten en twee maal fruit.

Graanproducten:

bij iedere hoofdmaaltijd

Graanproducten, zoals glutenvrij

brood en glutenvrije pasta, aardap-

pelen en rijst, bevatten veel kool-

hydraten en voedingsvezels. Deze

leveren energie die het lichaam

makkelijk kan verwerken. Bij iedere

hoofdmaaltijd moet een levens-

middel uit deze groep worden

gegeten, dus 3 porties per dag.

1 portie = ca. 80-100 g glutenvrij

brood, ca. 200 g aardappelen, ca.

100 g glutenvrije pasta.

Melk en melkproducten:

dagelijks

Melk en melkproducten, zoals yog-

hurt, kwark en kaas, bevatten eiwit-

ten, vet, kalk (= calcium) en vitami-

nen. Eet hiervan 2 porties van elk

120 g, indien mogelijk vetarm.

Vlees, vis, eieren,

peulvruchten:

dagelijks voldoende

Vlees, vis en eieren bevatten eiwit-

ten, vet, mineralen (met name ijzer)

en vitamine B. Ook peulvruchten

zoals bonen, linzen, erwten en kik-

kererwten behoren tot deze groep,

omdat ze niet alleen veel koolhy-

draten maar ook veel eiwitten en

ijzer bevatten. Eet dagelijks afwis-

selend 1 portie vlees of vis (ca. 100-

120 g rauw) of als alternatief 2 keer

per week peulvruchten (ca. 60 g).

Het gezondst zijn mager rundvlees,

gevogelte en vis. Eet maximaal 2

keer per week eieren.

Vetten en oliën: dagelijks

met mate

Vetten en oliën bevatten essentiële

vetzuren en in vet oplosbare vita-

minen (A,D,E,K). Het gezondst zijn

plantaardige vetten, zoals koudge-

perste olijfolie en pitoliesoorten.

Eet dagelijks maximaal 3 porties

van elk 10 g. Dierlijke vetten (zoals

in boter) dienen met mate te wor-

den gegeten.

23

vetten en oliën

melk yoghurt kaas vlees gevogelte vis peulvruchten ei

groenten en fruit

glutenvrije pasta glutenvrij brood rijst maïs aardappelen

Tips voor een gezonde en evenwichtige voedingEnkele simpele tips:

Enkele kleine suggesties:

_ gebruik bijvoorbeeld 30 g olie

per dag, bij voorkeur olijf- , zon-

nebloem-, koolzaad-, lijnzaad-,

noten-, sesamolie, enz.

_ drink dagelijks minstens 1-2 liter

water. Drink bij voorkeur mine-

raalwater, verdunde vruchten- of

groentensappen, ongezoete krui-

den- en vruchtenthee.

_ bereid gerechten zorgvuldig en zon-

der vet (braden, stoven, stomen).

_ eet langzaam, kauw goed en ge-

niet van het eten.

_ gebruik meer verse kruiden en

specerijen in plaats van zout.

_ wees matig met alcohol.

_ wees matig met zoetwaren, zou-

tjes en gezoete dranken en spaar-

zaam met suiker.

_ zorg voor minstens 3 porties

groenten en fruit per dag

_ gebruik bij het koken uitsluitend

glutenvrije ingrediënten.

_ Voorkom contact met glutenhou-

dende levensmiddelen.

_ ga regelmatig sporten.

Schär-producten zijn verkrijg-

baar in talrijke reformhuizen, bij

speciaalzaken, drogisterijen, su-

permarkten en internetwinkels.

24

Het herkennen van zogeheten

"riskante" levensmiddelen wordt

gemakkelijker door een nieuwe EU-

richtlijn voor certificering van leven-

middelen. Volgens deze richtlijn

moeten producenten op levens-

middelen vermelden wanneer deze

gluten bevatten, zelfs als het gaat

om minimale hoeveelheden.

Meestal leidt bewuste of onbewus-

te consumptie van gluten tijdens

het eten niet tot ernstige klach-

ten, maar op de lange termijn kan

opnieuw schade aan de slijmlaag

van de darmen ontstaan. Het is dus

belangrijk bij de keuze van levens-

middelen en bij het eten altijd

voorzichtig te blijven zonder bij de

gedachte aan gluten in paniek te

raken of in de stress te schieten.

Dergelijke reacties zijn nergens

voor nodig.

WELKE VOEDING IS TOEGESTAAN?

Waaraan kan ik glutenvrije levensmiddelen herkennen?

13

25

Levensmiddelen zonder

problemen

Er zijn veel producten die van nature

glutenvrij zijn en zonder bezwaar

kunnen worden gegeten: rijst, maïs,

aardappelen, peulvruchten, boek-

weit, tapioka, melk en melkproduc-

ten, vlees, vis, eieren, plantaardige

oliën, groenten en fruit. Bovendien

zijn er talrijke producten die speciaal

voor coeliakiepatiënten worden ver-

vaardigd (brood, deegwaren, gebak,

pizzabodems, meel, koekjes, zoet-

waren). Deze speciale producten

worden aangeduid met het symbool

van een "doorgestreepte aar". Dit

symbool garandeert dat een pro-

duct glutenvrij is.

Riskante levensmiddelen

Riskant zijn de levensmiddelen die

gluten of tarwe als ingrediënt of

toevoeging kunnen bevatten. Voor-

beelden zijn kant-en-klaargerech-

ten, worst, sojasaus en ijs. Bij deze

levensmiddelen is het bijzonder

belangrijk de lijst met ingrediënten

op de verpakking zorgvuldig te lezen.

Riskant zijn ook levensmiddelen die

tijdens de productie mogelijk met

gluten in aanraking zijn geweest.

Verboden levensmiddelen

Verboden zijn alle levensmiddelen

die tarwe, dinkel (spelt), kamut, triti-

cale, gerst en rogge bevatten. Haver

moet eveneens worden vermeden,

omdat het vaak met gluten in aan-

raking is geweest.

Internationaal symbool

voor glutenvrije levens-

middelen

TarweHaverGerstRoggeKamutBulgur, couscous

Alle deegwaren, bakwaren, vlokken, muesli, enz. die van deze granen worden gemaakt

Kant-en-klaarproducten (aardappelpuree, enz.)Gearomatiseerde chipsPopcorn

26

Graan

VerbodenRiskantZonder bezwaar

MaïsRijstGierstBoekweitAmaranthJohannusbroodmeelQuinoaTapiocaManiokAardappelenOliehoudende zaden

Gierst

Boekweit

Een praktische steun bij de boodschappen en keuze van producten

Wij raden aan naast de volgen-

de tabellen informatie van de

coeliakievereniging in uw land te

gebruiken.

27

Groenten

Zonder bezwaar

Diepvries- en verse groentenIngemaakte groenten (in olie, azijn, zout, pekel, enz.) Verse peulvruchten (kikkererwten, erwten, bonen, linzen, soja)

Bedenkelijk

Kant-en-klare groenten-gerechten

Gerechten met groenten of granenGroenten met een deeglaag

Verboden

Fruit

Zonder bezwaar Bedenkelijk

Gekonfi jte vruchten

Verboden

Gedroogd fruit met meel

Diepvries- en vers fruitNotenGedroogd fruit zonder meel

28

Yoghurt met mout, graan, koekjes

Kant-en-klare milkshakes

Crème en puddingGesmolten kaas Kant-en-klare gerechten met kaas

Melkproducten en kaas

VerbodenBedenkelijkZonder bezwaar

Melk

Yoghurt

Room

MascarponeKwarkKarnemelkKefi rVerse kaas naturel, natuur-kaas zoals Emmentaler, Goudse of Edammer kaas, Tilsiter, Parmesaanse kaas, schapenkaas, geitenkaas (naturel), mozarella

29

Vlees of vis met (paneer)meel of met glutenhoudende sauspanharing, braadrolmops, surimi-imitatiekrab

WorstproductenKant-en-klaarsaus met vlees of visKant-en-klaargerechten met vlees of vis

Vlees, vis, eieren

VerbodenBedenkelijkZonder bezwaar

Alle soorten vlees en vis (vers of uit de diepvries) Visconserven: natuurlijk ingelegd in olie, of gerooktMosselen, garnalen, scampi, krabvlees, grote garnalen (vers of uit de diepvries) eieren

30

BierGerst- of gerstemouthou-dende oploskoffi e, sur-rogaatkoffi e, granenkoffi e, diverse oplosthee en sommige gearomati-seerde thee

Kant-en-klaarmixen voor: coctails, chocolademelk, Isotone drankenVruchtensappen met extra voedingsvezelsLikeuren

Dranken

Verboden

BedenkelijkZonder bezwaar

Koolzuurhoudende drankenDranken in zakjes of met fi lters: thee, cafeïnevrije koffi e, (versgemalen) koffi ePuur vruchtensap, vruchtennectar, vruchtensiroopAlcoholische dranken: witte en rode wijn, rosé, sekt, prosecco, brandewijn, grappa, cognac, brandy, rum, tequila, calvados, kirsch, gin

31

Chocolade met biscuit of granen

ChocoladeBonbons en crèmesIJsKauwgomCacaopoeder

Zoetigheden

VerbodenBedenkelijkZonder bezwaar

HoningSuikerFructoseDextrose

32

BechamelsausSauzen op basis van een roux

Kant-en-klaarsauzenBouillonblokjesKruidenmixen,sojasauzenBakingrediënten zoals bakpoeder, couverture

Vetten, sauzen, kruiden en specerijen

Verboden

Bedenkelijk

Alle plantaardige oliënPlantaardige margarineBoter, reuzelHeldere azijnsoorten, balsamico-azijnZout en peperPure specerijen en kruiden

Zonder bezwaar

33

34

35

36

WAAR MOET IK OP LETTEN BIJ HET KOKEN?

14

Glutenvrije gerechten zorgvuldig bereiden

_ Gebruik uitsluitend ingrediënten

die gegarandeerd glutenvrij zijn.

Raadpleeg ter informatie de glu-

tenvrije merkartikelenlijst van het

Voedingscentrum te Den Haag.

_ Raak gerechten niet aan met han-

den met meel of met ongereinigde

keukenapparatuur (schotels, lepels,

zeven, pannen, enz) die met gluten-

houdende gerechten in aanraking

zijn geweest.

_ Verwerk gerechten uitsluitend op

een schone ondergrond, zoals een

werkblad, bakblik, bakvorm of grill.

Belangrijk: begin pas met koken

nadat alles is schoongemaakt.

_ Gebruik geen olie die al is gebruikt

voor het frituren van glutenhou-

dende, gepaneerde gerechten.

_ Gebruik geen water dat al is gebruikt

voor het koken van glutenhouden-

de pasta.

_ Gebruik een ondergrond van bak-

papier op oppervlakken die eventu-

eel met gluten in aanraking kunnen

zijn geweest.

37

15

38

WAT IS NOG MEER BELANGRIJK BIJ GLUTENVRIJE VOEDING?

Een afwisselende voeding is van groot belang.

De glutenvrije voeding die nu al

meer dan 50 jaar wordt gebruikt als

behandeling voor coeliakie, is een

volwaardige voeding die geschikt is

voor alle leeftijden en ook in speciale

omstandigheden (bijvoorbeeld zwan-

gerschap of diabetes). Het afzien van

levensmiddelen die tarwe en andere

glutenhoudende graansoorten bevat-

ten, kan leiden tot een lagere con-

sumptie van voedingsvezels. Maar als

dagelijks voldoende verse groenten en

fruit worden gegeten, wordt dit tekort

gecompenseerd. Het is van belang

dat de voeding voldoende vitaminen

bevat, vooral B-complex, ijzer en vol-

doende calcium.

39

16

IS GLUTENVRIJE VOEDING DE ENIGE THERAPIE VOOR COELIAKIE?

Er wordt onderzoek gedaan naar alternatieve behandelmethoden.

Het doel is de patiënt te bevrij-

den van de "druk" van de gluten-

vrije voeding. Zo wordt onderzoek

gedaan naar minder schadelijke

graansoorten, enzymen die de voor

coeliakiepatiënten schadelijke pro-

teïnebouwstenen kunnen verteren,

medicijnen met een anti-trans-

glutaminase werking, anticytokine

en immuunmodulatoren die de

afweerreactie op gluten stoppen (de

zogeheten "enting"). Momenteel

staat onderzoek naar de effecti-

viteit van deze methoden nog in

de kinderschoenen. De stap van

laboratorium naar klinische tests

wordt bemoeilijkt doordat coeliakie

niet voorkomt in de dierenwereld.

De toekomst ziet er rooskleurig uit

voor coeliakiepatiënten, maar het

is moeilijk te voorspellen wanneer

deze onderzoeken vruchten zullen

afwerpen. Verder is van belang, dat

iedere nieuwe behandeling zich

moet bewijzen ten opzichte van de

reeds bestaande, veilige, effectieve

en beschikbare oplossing: gluten-

vrije voeding.

40

WANNEER IS MEER ONDERZOEK NODIG?

17

Na 1-2 jaar glutenvrije voeding is geen intern onderzoek meer nodig.

Als er geen twijfel bestaat over de

diagnose, is het volgens ons niet

zinvol nog een dunne-darmbiopsie

uit te voeren om na te gaan of de

slijmlaag van de dunne darm zich

heeft hersteld. Wel is regelmatig

onderzoek door een specialist aan

te bevelen om bepaalde labora-

toriumwaarden te controleren, te

weten:

_ waarden van de ijzerhuishouding

(bloedbeeld, ijzer, ferritine). Een

langdurig ijzergebrek kan worden

verholpen door het slikken van

ijzerpreparaten.

_ Anti-tTG-antistoffen (bij een posi-

tief testresultaat is de glutenvrije

voeding niet strikt genoeg aange-

houden).

_Onderzoeken voor een tijdige

herkenning van eventuele auto-

immuunziekten (vooral antithyro-

globuline antistoffen en anti-thy-

roperoxidase voor de diagnose

van thyroïditis).

41

De controle op osteoporose met

metingen van de botdichtheid is

vooral van belang voor vrouwelijke

coeliakiepatiënten bij wie de diagno-

se pas laat is gesteld. Voor patiënten

bij wie tijdens een controlebezoek

een opvallende toename van het

lichaamsgewicht wordt vastgesteld,

worden eerstegraads onderzoeken

van de spijsvertering aanbevolen

(algemeen cholesterolgehalte, HDL-

en LDL-cholesterol, triglyceride,

glucose).

Naaste familieleden van coeliakie-

patiënten (kinderen, broers, zus-

sen en ouders) hebben een grotere

aanleg voor coeliakie (ca. 10%) dan

anderen. Daarom is het zelfs bij

een ogenschijnlijk probleemloze

gezondheid van belang dat ook zij

serologisch worden onderzocht op

anti-tTG-antistoffen en dat eventu-

eel een genetische analyse of HLA-

DQ2/DQ8-genotypebepaling wordt

uitgevoerd.

42

IS LEVEN MET COELIAKIE EEN PROBLEEM?

18

De zwaarste hindernis is de diagnose.

Er wordt wel gezegd dat coeliakie

na de diagnose niet langer een

ziekte maar een leefstijl is. Nadat

een begin wordt gemaakt met

de juiste behandeling, neemt

het algehele welzijn immers snel

toe. De patiënt moet alleen leren

leven volgens de nieuwe regels

die worden voorgeschreven door

de aangepaste voeding. De talrijke

glutenvrije producten die door

verschillende levensmiddelpro-

ducenten zijn ontwikkeld, hebben

zeker bijgedragen aan een hogere

levenskwaliteit van coeliakiepa-

tiënten. Vrijwel overal zijn glu-

tenvrije levensmiddelen verkrijg-

baar, ook in supermarkten, en als

kant-en-klaarproduct of om zelf

te koken en te bakken. De beper-

kingen in de keuze gelden voor-

namelijk voor eten in restaurants,

café's en kantines, want daar is

nog maar een beperkt aanbod van

glutenvrije producten. Maar zelfs

op dat gebied verbetert de situatie

van jaar tot jaar, mede dankzij de

inspanningen van coeliakievereni-

gingen en de groeiende aandacht

van instellingen en media.

Op school

Veel scholen kunnen kinderen

gegarandeerd glutenvrije maal-

tijden geven, maar het is van

belang dat de ouders controleren

43

of het keukenpersoneel op de

hoogte is van het probleem. Met

het grote aanbod aan glutenvrije

zoetigheden en zoutjes vormen

ook speciale gelegenheden zoals

schoolreisjes en verjaardagsfeest-

jes geen enkel probleem.

Jongeren

"Uitzonderingen" op de gluten-

vrije voeding kunnen zich vrij vaak

voordoen bij jongeren. Velen wil-

len immers niet accepteren dat ze

iets anders eten dan de anderen

of ze willen het niet laten merken.

Als de symptomen niet onmid-

dellijk optreden, kan het aantal

uitzonderingen makkelijk uit de

hand lopen. Wat is daaraan te

doen? Het heeft geen zin te begin-

nen over schuld of (nog erger) om

met dreigingen aan te komen.

De jongeren kunnen beter goed

worden voorgelicht. In speciale

gevallen, bijvoorbeeld als er geen

goede verstandhouding met de

ouders is, kan de hulp van een

psycholoog worden ingeroepen

voor de jonge coeliakiepatiënt.

De problemen tijdens de jeugd

zijn meestal tijdelijk van aard en

betekenen niet dat er later geen

"normaal" leven mogelijk is met

coeliakie.

Schär vervaardigt al meer dan 20

jaar glutenvrije producten. In de

loop der jaren is het bedrijf uitge-

groeid tot de Europese marktleider

op dit gebied. Schär streeft in de

eerste plaats naar een voortdu-

rende ontwikkeling van glutenvrije

producten die helemaal zijn afge-

stemd op de dagelijkse behoeften

van coeliakiepatiënten. Dankzij

uitgebreid onderzoek en ontwikke-

ling kan Schär een bijzonder hoog

kwaliteitsniveau bieden voor een

gegarandeerd glutenvrije, afwisse-

lende voeding.

44

WIE IS SCHÄR?

19

Een onderneming die zich heeft gespecialiseerd in de productie van glutenvrije levensmiddelen.

2045

WAT IS “TASTE FOR LIFE”?

Dankzij onderzoek en ontwikke-

ling van Schär komen er jaar na

jaar nieuwe, smakelijke en inno-

vatieve producten op de markt.

Coeliakiepatiënten hoeven dus

niet af te zien van gezond en lekker

eten. Een evenwichtige voeding is

niet alleen voor coeliakiepatiënten

een voorwaarde om gezond en

fit te blijven. Op deze basis heeft

Schär een breed scala aan gluten-

vrije producten ontwikkeld, die er

niet alleen goed uitzien, maar ook

uitstekend smaken. Want coelia-

kiepatiënten hoeven niet hun hele

leven af te zien. Schär is zich daar

na twintig jaar ervaring sterk van

bewust. Het motto van Taste for

Life luidt dan ook: eten en genie-

ten zonder compromissen!

Genieten van het leven zonder je smaak op te

46

47

WAT HEEFT SCHÄR TE BIEDEN?

21

Schär komt voortdurend met

nieuwe ideeën en initiatieven om

tegemoet te komen aan de behoef-

ten van de klanten. Er worden veel

goede tips en interessante infor-

matie over coeliakie en glutenvrije

voeding gegeven, zoals:

_ een gratis abonnement op het

magazine YourLife

_ informatie en adviezen over glu-

tenvrije voeding

_ recepten en tips voor glutenvrij

koken en bakken

_ individuele adviezen via

info@schaer.com

Een eigen internetsite voor kin-

deren met de mascotte Milly, die

de kinderen spelenderwijs infor-

meert over coeliakie en goede

glutenvrije voeding. Bovendien

is er veel kleur- en knutselple-

zier te beleven of kan een fraaie

Milly-sleutelhanger worden aan-

gevraagd.

48

WOORDENLIJST• Anaemie (bloedarmoede) afname van

het aantal rode bloedlichaampjes en het

hemoglobinegehalte (Hb) in het bloed.

De oorzaak kan een tekort aan ijzer zijn,

omdat ijzer nodig is als microvoedings-

stof voor de hemoglobinesynthese.

• Anti-endomysium antistoffen (EMA)

Antistoffen uit klasse A, die werken

tegen een weefselcomponent (het

endomysium). Deze stoffen bevinden

zich in het bloed van coeliakiepatiënten

die nog niet worden behandeld of die

zich niet goed aan een glutenvrij dieet

houden.

• Antigliadine-antistoffen (AGA)

Antistoffen uit de A- en G-klasse die wer-

ken tegen gliadine. Deze stoffen bevinden

zich vaak in het bloed van coeliakie-

patiënten die nog niet worden behandeld

of die zich niet goed aan een glutenvrij

dieet houden. Deze antistof, vooral van

de klasse IgG, is echter minder specifiek

dan Anti-tTG- en EMA-antistoffen.

• Anti-thyroglobuline antistoffen

Het gaat hierbij om zogeheten auto-

antistoffen die thyroglobuline tegen-

werken, een eiwit van de schildklier. Bij

een positief testresultaat is er mogelijk

sprake van een auto-immune schild-

klieraandoening (thyroïditis oftewel de

ziekte van Hashimoto).

• Anti-thyroperoxidase antistoffen

Het gaat hierbij om auto-antistoffen

die thyroperoxidase tegenwerken, een

eiwit van de schildklier. Bij een positief

testresultaat is er mogelijk sprake van

een auto-immune schildklieraandoe-

ning (thyroïditis oftewel de ziekte van

Hashimoto).

• Anti-transglutaminase antistoffen

(anti-tTG) Antistoffen uit klasse A, die

werken tegen het enzym transgluta-

minase. Deze stoffen bevinden zich

in het bloed van coeliakiepatiënten

die nog niet worden behandeld of die

zich niet goed aan een glutenvrij dieet

houden.

• Antistoffen Eiwitmoleculen die als

afweerfunctie tegen specifieke externe

proteïnen van bacteriën, virussen of

levensmiddelen werken.

• Auto-antistoffen zijn antistoffen die

zich tegen de eigen lichaamscellen

keren omdat deze als vreemd worden

beschouwd.

• Auto-immuunziekten Ziekten waarbij

het organisme reageert tegen lichaams-

eigen weefsel of organen (autoagressie).

• Bloedbeeld Test waarbij de rode en

witte bloedlichaampjes alsmede de

bloedplaatjes in het bloed worden

onderzocht.

49

• Darmvlokken Vingervormige, meestal

onvertakte uitstulpingen van de darm-

wand.

• Dermatitis herpetifomiis (ziekte van

Dühring) Huidziekte met sterke blaas-

vorming op typische plaatsen (bijvoor-

beeld elleboog en knie). Komt vaak

voor in combinatie met coeliakie.

• Diarree Dunne, vloeibare en frequente

stoelgang, ook wel buikloop genoemd.

• Down-syndroom Ook wel mongolisme

genoemd. Ziekte waarbij zich in alle

cellen een drievoudig chromosoom

bevindt (trisomie 21). Leidt tot gees-

telijke onderontwikkeling en verschil-

lende klachten zoals typische gelaats-

kenmerken, hartstoornissen en risico

op tumoren.

• Epitheel Wandweefsel dat in de

darmen en in andere organen een

beschermende functie heeft en de bui-

tenkant (darmlumen) van de binnen-

kant scheidt.

• Ferritine Eiwit voor opslag van ijzer; in

geval van een ijzertekort is er te weinig

van dit eiwit.

• Gen Eenheid van DNA-informatie in de

vorm van een keten van nucleïnezuren

die onder andere van belang is voor de

eiwitsynthese.

• Genotype Geheel van erfelijke eigen-

schappen van een organisme.

• Hepatische transaminase Enzym

in de cellen van de lever. Verhoogde

transaminasewaarden wijzen op een

beschadiging van de lever.

• HLA-systeem Gencomplex van chro-

mosoom nr. 6 dat van invloed is op

de synthese van eiwitten die van groot

belang zijn voor de immuunreactie.

• Hypoplasie Onderontwikkeling van een

weefsel of orgaan door voedselgebrek,

een storing in de stofwisseling, bescha-

diging ten gevolge van een infectie,

een fysieke of chemische oorzaak, door

een storing in de bloedtoevoer of door

ouderdom.

• IgA Antistoffen (of immuunglobuline)

van klasse A in het bloed en in uitge-

scheiden stoffen van het slijmvlies.

• IgA-tekort Afkorting voor immunoglo-

buline A tekort. Laag gehalte of ontbre-

ken van IgA in het bloed en in andere

lichaamsvloeistoffen.

• Insuline-afhankelijke diabetes

- Diabetes type I, een auto-immuun-

ziekte waarbij de bètacellen van de

alvleesklier zijn beschadigd en er dus

niet voldoende insuline geproduceerd

kan worden. Leidt tot een storing in de

bloedsuikerspiegel.

• Intra-epitheliale lymfocyten Cellen

die dienen voor immuunbewaking en

bevinden zich in het epitheel van het

darmslijmvlies.

50

• Lactose Ook wel melksuiker genoemd

en bestaat uit een glucose en galac-

tose

• Malabsorptie Verminderde opname

van voedingsstoffen, die wordt ver-

oorzaakt door een storing in de spijs-

vertering of een beschadiging van het

slijmvlies van de darmen.

• Microvilli Haarvormige uitstulpinkjes

die dienen voor oppervlaktevergroting

van cellen en daarmee voor verbete-

ring van stofuitwisseling, bijvoorbeeld

opname van voedingsstoffen in de

darmen.

• Osteoporose Ziekte van het botten-

stelsel met verminderde beendermas-

sa en verslechtering van het botweefsel

door verlies van mineralen en proteï-

nen in de botten.

• Schildklierhormonen Hormonen die

door de schildklier worden geproduceerd

(T3 en T4). De productie hiervan wordt

bepaald door TSH (thyroid stimulating

hormone).

• Serologische merkstof Doseerbare

stoffen in het bloed die dienen voor

diagnose van de ziekte waarop een

patiënt wordt onderzocht.

• Stomatitis aphtosa Ontsteking van

het mondslijmvlies. Ook wel aften

genoemd.

• Thyroïditis Auto-immuunziekte van de

schildklier. In een gevorderd stadium

treedt dit meestal op in combinatie

met verlaagde hormoonproductie van

de schildklier (hypothyroïdisme).

• Turner-syndroom Bij vrouwen optre-

dende ziekte waarbij in de cellen een

van de beide X-chromosomen ont-

breekt (genotype XO in plaats van XX).

Gaat meestal gepaard met stoornissen

in de eierstokken, groeistoornissen en

typische gelaatskenmerken.

• Williams-syndroom Genetisch

bepaalde ziekte die wordt gekenmerkt

door typische gelaatskenmerken, hart-

stoornissen, en verschillende mate van

geestelijke onderontwikkeling.

• Vlokatrofie Pathologische verandering

van de darmvlokken, die worden afge-

broken waarbij de darmwand volledig

afvlakt (bij totale atrofie).

Notities

52

Ook als u aan coeliakie lijdt, kunt u dankzij talrijke hulpmiddelen van een

gevarieerd en actief leven vol afwisseling genieten. Wij helpen daarbij.

Wilt u ons leren kennen? Vul dan gewoon deze kaart in.

MAAK KENNIS MET DE VAN NATURE GLUTENVRIJE SMAAK!

WELKOMSTGESCHENK EN EEN JAARABONNEMENT

*Kindly write only in english, please.

Abonnement op het trendmagazine over coeliakie

„YourLife“ – gratis bij u thuis bezorgd.

Elk magazine boordevol recepten.

info@schaer.com*

www.schaer.com

Po

ste

Ital

ian

e S

pA

AU

T./C

RP

/BZ

C/C

Nr.

3000

2900

-003

Ris

po

sta

pag

ata

/ Ré

po

nse

Pay

ée

Po

rt b

eta

ald

be

ste

mm

eli

ng

/ Ita

lia

Dr.

Sch

är S

.r.l.

Win

kela

u 9

I-39

014

Po

stal

(B

Z)

Ne

pas

aff

ran

chir

No

n a

ffra

nca

re

JA,

IK O

NT

VA

NG

GR

AA

G H

ET

G

RA

TIS

PR

OE

FP

AK

KE

T!

54

Ja, ik on

tvang graag h

et gratis p

roe

fpakke

t!

Naam

E-m

ail

Ik koo

p

gluten

-, tarwevrije p

rod

ucten

lactose-, m

elkvrije pro

du

cten

Ik ben

(h

uis)arts/'sp

ecialist/diëtist

and

ers

Ik ben

geïnteresseerd

in in

form

atie over co

eliakie Ik b

en geïn

teresseerd in

info

rmatie o

ver allergieën

Mijn

gebo

ortejaar

Man

Vrou

w

Su

rft u graag o

p in

tern

et? B

ren

g dan

ee

ns e

en

be

zoe

kje

aan w

ww

.scha

er.co

m.

Lan

dTelefo

on

Po

stcod

eP

laatsnaam

Straatn

aamN

r.

Ach

ternaam

Besch

erm

ing va

n u

w p

erso

onsg

eg

eve

ns

Om

u geregeld

een gratis in

fop

akket (bestaan

de u

it on

s tijdsch

rift You

r L

ife, een p

rod

uctcatalo

gus en

/of een

recepten

blad

) toe te ku

nn

en stu

ren,

bew

aart Dr. S

chär G

mb

H/s.r.l u

w p

ersoo

nsgegeven

s in p

apieren

en elek-

tron

ische vo

rm.

Als u

hiervo

or u

w u

itdru

kkelijke toestem

min

g geeft, on

tvangt u

oo

k on

ze elektro

nisch

e nieu

wsb

rief en en

qu

êtes ten b

eho

eve van m

arkton

derzo

ek. M

et betrekkin

g tot h

et op

slaan van

uw

gegevens h

ebt u

bep

aalde rech

ten.

Deze zijn

vastgelegd in

artikel 7 van h

et Italiaanse w

etsbeslu

it nr. 196 van

30 ju

ni 2003.

Wij garan

deren

u d

at uw

gegevens n

iet wo

rden

verstrekt aan d

erden

die

geen fu

nctie vervu

llen in

de activiteiten

van o

nze o

nd

ernem

ing, b

ehalve

wan

neer w

ettelijke regels on

s daarto

e verplich

ten.

Eigen

aar van d

e gegevensb

ank is D

r. Sch

är Gm

bH

/s.r.l. De n

amen

van d

e in

tern veran

two

ord

elijke perso

nen

en een

volled

ige lijst van alle veran

t-w

oo

rdelijke p

erson

en vin

dt u

op

on

ze web

site on

der w

ww

.schaer.co

m/p

ri-vacy. U

kun

t deze gegeven

s oo

k rechtstreeks b

ij on

s op

vragen p

er tele-fo

on

, fax of e-m

ail.M

et het in

vullen

en verstu

ren van

deze co

up

on

geeft u u

w u

itdru

kkelijke to

estemm

ing vo

or d

e geno

emd

e gegevenso

pslag en

voo

r het to

esturen

van

(aankru

isen in

dien

gewen

st):

on

ze elektron

ische n

ieuw

sbrief

enq

uêtes ten

beh

oeve van

markto

nd

erzoek

Han

dteken

ing

SNL07

Pe

r gezin

kan m

aximaal é

én

pro

efp

akket w

ord

en

aange

vraagd.

55

Teksten: Prof. Carlo Catassi, Dr. Schär, Conzepta

Concept & Lay-out: Conzepta

Fotografie: DPI, Lukas Dostal, Dr. Schär

Druk: Athesia

Dr. Schär GmbH, Winkelau 9, 39014 Burgstall (BZ) Italië www.schaer.com, info@schaer.com

SNL0

5