Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

BINNENMILIEU SCHOLEN

invloeden op gezondheid en leerproces

Symposium: Beter presteren door gezond leren

Rotterdam, 3 november 2010

Frans Duijm, arts – medisch milieukundige

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Binnen of buiten …

Fijn om naar binnen te kunnen.

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Binnen of buiten …

• Fijn om naar buiten te kunnen• Foto: Natuurlijkgenoegen

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Binnen of buiten …

• Waarom zitten we niet buiten?

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Binnen of buiten …

• Buitenschool

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Openluchtschool …

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Zelfs in de winter …

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Waarom binnen ?

• Een goed binnenmilieu is een primair DOEL

van een (school)gebouw

• Duurzaamheid inclusief energiezuinigheid

is slechts een RANDVOORWAARDE

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Presentatie

• Relevante binnenmilieufactoren

• Gevolgen voor gezondheid

• Gevolgen voor het leren

• Conclusie

• Verbeterpunten

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

luchtkwaliteit

• De concentratie van de stoffen die afkomstig van de leerlingen, hangt af van :

- het aantal leerlingen en hun activiteit

- de luchtverversing in verhouding tot de maat van het lokaal

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

3-daags patroon van CO2-concentratie in VO

NB : CO2 is geen gevaar maar indicator

kooldioxide

0

1000

2000

3000

4000

5000

10:0

0:0

0

12:0

0:0

0

14:0

0:0

0

16:0

0:0

0

18:0

0:0

0

20:0

0:0

0

22:0

0:0

0

00:0

0:0

0

02:0

0:0

0

04:0

0:0

0

06:0

0:0

0

08:0

0:0

0

10:0

0:0

0

12:0

0:0

0

14:0

0:0

0

16:0

0:0

0

18:0

0:0

0

20:0

0:0

0

22:0

0:0

0

00:0

0:0

0

02:0

0:0

0

04:0

0:0

0

06:0

0:0

0

08:0

0:0

0

10:0

0:0

0

12:0

0:0

0

14:0

0:0

0

16:0

0:0

0

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Fijnstof (= PM10) evenredig met CO2

Dagcurves PM10 en CO2/10 in controlelokaal van 3 april 2009

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

6:00

6:20

6:40

7:00

7:20

7:40

8:00

8:20

8:40

9:00

9:20

9:40

10:

001

0:20

10:

401

1.0

01

1:20

11:

401

2:00

12:

201

2:40

13:

001

3:20

13:

401

4:00

14:

201

4:40

15:

001

5:20

15:

401

6:00

16:

201

6:40

17:

00

PM10 controlelokaal CO2/10 controlelokaal

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

aantal ziektekiemen in de lucht evenredig met CO2

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

CO2-metingen GGD Groningen

ventilatie klaslokalen VOn = 58

2% tijdelijk

acceptabel

2%

acceptabel

97%

onacceptabel

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

CO2 hangt af van ventilatievoorzieningen:plaats, maat en gebruik

in de winter bruikbare ventilatiecapaciteit in m3/uur

800,00600,00400,00200,000,00

P9

8 v

an

he

t C

O2-g

eh

alt

e in

pp

m 4000

3000

2000

1000

R Sq Linear = 0,238

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

temperatuur in leslokalen (Versteeg 2007)

• in de zomer soms of vaak te warm in 84% van de PO-lokalen

• in de winter tochtklachten in 56-75% van de PO-lokalen

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

geluid in leslokalen

• per lokaal gemiddeld 59 tot 87 dB(A) (Zweden, Wålinder 2007)

• 45 dB(A) kan informatieoverdracht storen

• 55 dB(A) is belastend voor de stem

• arbo-norm: maximaal 80 dB(A) gemiddeld per werkdag

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

geluid van leslokalen (Versteeg 2007)

• te veel achtergrondgeluid in de helft van de PO-lokalen, ook zonder leerlingen

• vooral via ramen en afkomstig van mechanische ventilatie

• ongunstige akoestiek in 20% van de PO-lokalen

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

effecten van schoolmilieu

1) discomfort, hinder

2) onwelbevinden, stress

3) ziekte

4) verzuim

5) leerproces: aandacht, tempo, fouten

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

comfort, hinder

• onvoldoende ventilatie

• onvoldoende thermisch comfort

• onvoldoende spraakverstaanbaarheid

• onvoldoende schoonmaak

• onvoldoende regelbaar licht

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

welbevinden, stress

• Gebouw-gerelateerde klachten(= “Sick Building Syndroom”)vermoeidheid, hoofdpijn, prikkelbaarheid prikkeling ogen, neus, keel (“droog gevoel”)diverse andere gezondheidsklachten

• Stress-hormoon (cortisol) door lawaai

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

minder gezondheidsklachten in zeer goed geventileerde kantoren (Fisk 2008)

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

welbevinden in scholen

Indien informatie van kantoren ook op schalen van toepassing:

• 30% minder aspecifieke gezondheidsklachten bij zeer goede ventilatie

• 20% meer aspecifieke gezondheidsklachten bij slechte ventilatie

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

ziekte

• verkoudheid, griep, meningitis door crowding

• astma, hooikoorts, eczeem door allergenen

• verergering van astma door o.a.:virusPM10allergenenftalaten

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

PM10 (fijnstof)

• andere samenstelling dan in buitenlucht

• zeker te verwachten: effecten op de luchtwegen

• langdurige hoge blootstelling van leraren

• mogelijk: effecten op bloedvaten, o.a. in hart en hersenen

• door o.a. “oxidatieve stress”

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

daling ziekenhuisopnames in vakanties (Johnston 1996)

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

ziekenhuisopnames

• Misschien is een aanzienlijk deel van de ernstige gevallen van luchtweginfecties en astma te relateren aan schoolgebouwen.

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

ziekte

• Stemproblemen

• Gehoorverlies

bij leraren

vooral bij slechte akoestiekvooral in gymzalen

aantallen onbekend

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

verzuim

• Bij kantoorwerkers 10-25% van het ziekteverzuim te relateren aan binnenmilieu;vooral buitenlands onderzoek.

• Over leraren geen goede informatie; mogelijk hetzelfde als in kantoren.

• Over leerlingen geen goede informatie.

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

schatting verzuim leraren (PO en VO)

• 440.000 leraren

• algeheel ziekteverzuim 4%

• indien 10% van ziekteverzuim door binnenmilieu:gemiddeld per dag 1760 personen

• kosten vervanging zieke leraren 450.000.000 €/jrx 10% = 45.000.000 €/jr

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

schatting verzuim leerlingen

• primair onderwijs: 1.600.000 leerlingen

• algeheel ziekteverzuim 5% = 80.000/d

• indien 10-25% door binnenmilieu: 8.000 à 20.000/d

• voortgezet onderwijs: 1.000.000 leerlingen 10% van verzuim is ± 5.000/d

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

22 ºC optimaal voor cerebrale prestatiesbij mooi weer (Seppanen en Fisk 2005)

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

leerprestaties nemen af bij hogere CO2-concentratie = minder ventilatie (Jacobs 2007)

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

invloed op leerproces

Veel onzekerheid in data.

Schatting:

• In gunstig binnenmilieu 10-15% minder foutenen 10-15% meer tempo;

• In ongunstig binnenmilieu 10% meer fouten en 10% minder tempo.

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

eindniveau van leerprestatie

• invloed binnenmilieufactoren: onbekend

• school wordt soms 2e milieu genoemd: vooralleerkracht, lesstijl, leerlingen, lesmateriaal

• 3e milieu: vrienden, clubs

• 1e milieu: situatie thuis

• grootste invloed: aanleg, gezondheid, leeftijd;

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Conclusie

• Veel aanwijzingen voor grote impact van binnenmilieu op gezondheid en leerproces.

• Weinig harde gegevens.

• Wenselijk: voorzorgsmaatregelen en onderzoek

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Knelpunten feitelijk binnenmilieu

• aantal personen per m2 en m3

• lucht met ziektekiemen, allergenen, stof

• luchtverversing: kwantitatief, kwalitatief

• schoonmaakbaarheid, schoonmaak

• temperatuur: tocht, te warm

• geluid: achtergrond, akoestiek, gehorigheid

• licht: regelbaarheid, digitale schoolborden

• bronnen: kunststof, schimmel, enz.

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Verbeterpunten

• Kan het niet beter?

Jawel, het kan veel beter.

• Waarom gaat het dan niet beter?

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Knelpunten beleid binnenmilieu

• te weinig probleembewustzijn

• te weinig aandacht van gebruikers

• te weinig onderzoek

• ontoereikende regelgeving

• te weinig toezicht

• te weinig investering/onderhoud

Kenniscentrum

Milieu & Gezondheid

GGD’s Noord-Nederland

Omslagpunt?

26-10-2010: Dit jaar op NOT geen Scholenbouwprijs van ministerie van Onderwijs

Belangrijkste reden is harde kritiek van rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol: in het verleden wonnen te vaak scholen die in de dagelijkse praktijk niet goed bleken.

‘Pas als een school in de hitte, regen en kou heeft gefunctioneerd kun je beoordelen of een ontwerp inderdaad zo geslaagd is als we denken.’