www.duurzaamvastgoedportal.nlondersteunt u met informatie overrendement, techniek en wetgeving

Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 1

Editie februari 2012

DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT

LEIDRAAD GREEN LEASE vERTAALT GROENE AMBITIES NAAR hUURcONTRAcT

“CO2-reductie, meer grip op de huisvestingslasten en het stimu-leren van de bouwsector. Dat zijn de speerpunten van minister Spies van BZK voor de gebouwde om ge ving in Nederland. Het Rijk zal zijn steentje bijdragen, maar ver wacht nog meer van de markt.

Zo ook in de utiliteitsbouw als het om duurzame huisvesting gaat. Daar is voor de marktpartijen nog een wereld te winnen. Zeker, de groep koplopers groeit. Zeker, we zien steeds meer succesvolle voor beelden van energieneutrale nieuw bouw en gebouwen die van G- naar A-label gaan. Prachtige initiatieven van overheden en markt partijen, waar zij met recht trots op kunnen zijn. Maar er kan en moet meer gebeuren.

En dat kan. Facilitair managers kun nen nu al beginnen met het uitvoeren van rendabele maat-regelen. De eerste winst is daar-mee binnen. Het Rijk zal dit soort maatregelen stimuleren door toe passing van de Wet milieu -beheer en het energielabel. Agentschap NL wil ook graag suc cessen en leerervaringen van ge re a liseerde projecten met u delen. We gaan in 2012 meer initiatieven van duurzame huis-vestings projecten mobiliseren. Samen met het Platform Duurzame Huisvesting. We zien dat de markt daar zijn verant-woordelijkheid begint te nemen.

Dit hele spectrum van mogelijk-heden voor verduurzaming van de utiliteitsbouw vindt u in deze Nieuwskrant: actuele informatie over beleid, onderbouwde argumenten voor verduurzaming, han dige overzichten van instru-menten, en succesvolle voor-beelden uit de praktijk. Duurzame huisvesting is van grote econo-mische betekenis, nu en op de langere termijn.”

Drs. Rob Boerée, Directeur van NL Energie en Klimaat

KEES REZELMAN: ‘hOU hET SIMpEL EN GEEf GAS’

“De top van de eindgebruikers is inmiddels wel doordrongen van het belang van duurzaamheid. Althans op papier. In de organisatielagen daaronder komt het bij veel organisaties nog niet in de top 5 van beslissingen voor”, aldus Kees Rezelman, Managing Consultant Huisvesting en Vastgoed bij AT Osborne, vice-voorzitter van CoreNet Global Benelux en als docent verbonden aan de Amsterdam School of Real Estate. Op 16 februari is Rezelman dagvoorzitter van het symposium ‘Groen vastgoed, goed verhuurd?’. Dit symposium draait om

de vraag hoe de eindgebruiker is te betrekken bij de verduurzaming van utiliteits-gebouwen. Rezelman pleit ervoor om met simpele voorbeelden vanuit de ene sector de andere sector te verleiden tot het nemen van acties. Zijn boodschap: “Hou het simpel en geef gas”. En dat kan. Met eenvoudige maatregelen zijn snel grote bespa rin gen te realiseren. En er zijn inmiddels ook legio voorbeelden waar verhuurder en huurder samen afspraken hebben gemaakt over ingrijpende verduurzaming van hun gebouw en over een verdeling van de investeringen en energiekosten. De verhuurder krijgt zo een beter verhuurbaar pand en de huurder profiteert van een hoger comfort.

Een video-interview met Kees Rezelman kunt u bekijken op www.platformduurzamehuisvesting.nl en op www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed.

Kees Rezelman

Om verduurzaming in beheer en exploitatie te stimuleren heeft Jones Lang Lasalle (JLL) in opdracht van Agentschap NL en het Platform Duurzame Huisvesting de Leidraad Green Lease ontwikkeld. Het aantal vergroende huur­contracten is nu nog op twee handen te tellen. Verduurzaming van bestaande bouw komt langzaam aan op gang, maar de prestaties van huurder en verhuur­der worden nog nauwelijks vastgelegd.

Het TransPort-gebouw op Schiphol, met huurders Martinair en Transavia en verhuurder Schiphol Real Estate, is via een Green Lease verhuurd.

SyMpOSIUM: GROEN vASTGOED, GOED vERhUURD?

Bij de verduurzaming van gebouwen draait het om de wensen van de gebruiker. Dit is het leidende thema op het symposium van Platform Duurzame Huisvesting op 16 februari 2012 in Den Bosch. • Draagthetvergroenenvanvastgoedbijaandeverhuurbaarheid?• Waaromzoueeneindgebruikereenduurzaamgebouwwillen?• Hoekandehuisvestingsketendegebruikerverleidentotduurzame

huisvesting?• Hoewordenkostenenopbrengstenverdeeld?

Op de website van het Platform vindt u ook het hele programma van het symposium, en na 16 februari de presentaties en verslagen van de deelsessies. Verder vindt u hier actuele informatie, interviews en films. www.platformduurzamehuisvesting.nl.

Energiezuinige gebouwen moeten ook duurzaam beheerd en geëxploiteerd worden. Wanneer een verhuurder bij voor-beeld energiezuinige verlichting aan brengt, maar de gebruiker energie slurpende kopieer apparaten gebruikt, dan zie je de investering niet terug op de energie reke-ning. Verduurzaming is een kwestie van gezamenlijke verantwoordelijkheid. “Want een prachtig groen ge bouw is een lege huls als het niet zui nig gebruikt wordt”, zegt Elsbeth Quispel, hoofd duur-zaamheid bij JLL. “En de verhuurder heeft op zijn beurt de plicht technische instal-laties optimaal in te regelen”.

De Leidraad geeft tips hoe de gezamen-lijke verantwoordelijkheid vastgelegd kan worden. De verdeling van de kosten, de baten en de risico’s moeten terugkomen in het huurcontract. Zowel de huurder als de verhuurder moeten worden geprikkeld om zich tot het uiterste in te zetten voor een duurzaam gebruik van het gebouw.

Cees Jonker, participant namens Vastgoed Belang in het Platform Duurzame Huis-vesting: “We juichen dit toe. In 2020 willen we dat 80 procent van het bezit van onze leden is verduurzaamd tot energie-label C”. Daarmee heeft Vastgoed Belang, dat 56 procent van het totale kantoren-bestand in Nederland vertegenwoordigt, hetzelfde ambitieniveau als de Rijks-gebouwen dienst. Op dit moment heeft een derde van het kantorenbestand nog een G-label. Jonker voorziet dat een deel hiervan gesloopt zal moeten worden. De Leidraad Green Lease vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl en op www.platformduurzamehuisvesting.nl.

Verduurzaming is een kwestie van gezamenlijke verantwoordelijkheid

Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 2

AGENTSchAp NL BIEDT ONDERSTEUNINGDuurzaamheidswijzer

De Rgd moet jaarlijks gemiddeld 2% energie besparen bij alle bestaande rijks-gebouwen; in totaal 25% voor de totale portefeuille in 2020. En vanaf 1 januari 2019 moeten alle nieuwe overheids-gebouwen bijna-energieneutraal zijn. In de Duurzaamheidswijzer geeft de Rgd een overzicht van de maatregelen en projecten die zij hiervoor inzet. www.rgd.nl

Energiecijfers De interactieve website www.energie­cijfers.nl geeft u informatie over energie-prijzen, energielabels en andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde om geving. Ook kunt u zelf een grafiek of tabel samenstellen.

Energielabels Tot 1 januari 2012 zijn er 10.500 utiliteits-gebouwen gelabeld, waarvan bijna de helft kantoorgebouwen. Op www.energiecijfers.nl vindt u een overzicht van het aantal afgemelde ener gie-labels en de verdeling per gebouwfunctie. Met de Energielabel Google Map kunt u de gelabelde utiliteitsgebouwen op zoeken. www.energy­labels.nlU kunt het energielabel van een gebouw opvragen via www.ep­online.nl, aan de hand van een adres of het afmeldnummer. Agentschap NL beheert de Energielabel- database. Zie www.agentschapnl.nl/energielabel.

Expertteam KantoortransformatieMeer dan 7 miljoen m2 kantoren staat momenteel leeg, en naar verwachting zal dit nog toenemen. Hergebruik en her-ontwikkeling van leegstaande kantoren vraagt om een creatieve inbreng van zowel overheden, marktpartijen als potentiële gebruikers. Een tiental transformatie -projecten is samengebracht in het rapport ‘Transformatie kantoren gaat niet vanzelf’ (te vinden op www.rijksoverheid.nl). Agentschap NL start in opdracht van het ministerie van BZK samen met de VNG een Expertteam Kantoortransformatie om gemeenten ‘hands-on’ te ondersteunen bij transformatie van kantoren naar woonruimte. Meer informatie: www.agentschapnl.nl/kantoortransformatie.

vOORBEELDpROjEcTEN

Voorbeeldprojectendatabase Uitgebreide beschrijvingen van voorbeeld-projecten in de Woningbouw, Utiliteits-bouw en Gebiedsontwikkeling vindt u op www.kennishuisgo.nl. U kunt ook snel selecteren op bijvoorbeeld NESK, Excel-lente Gebieden, Scholen, Sociale Woning-bouw of Zorg.

NESKVijftien energieneutrale scholen en kanto ren, nieuwbouw en renovatie, zijn geselecteerd voor de NESK regeling. Op www.agentschapnl.nl/energieneutraal­bouwen vindt u informatie, video’s en de eerste monitorrapportages. Ook staan hier de eerste twee eindrapportages, over TNT Green Office en rijksmonument De Tempel.

Lente­akkoord Publicaties van tien voorbeelden van energiezuinige utiliteitsbouw zijn te vinden via www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen en www.duurzaamvastgoedportal.nl.

fINANcIëLE REGELINGEN vOOR DUURZAME GEBOUWENEIA

De EIA (Energie-investeringsaftrek) is een fiscale regeling van de ministeries van EL&I en Financiën. De winstaftrek bedraagt maximaal 41,5% van de investe-ringskosten. Op de EIA-lijst 2012 staan 160 investeringen, waaronder warmte-pompen, WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen, PV-systemen, zonnecollectorsystemen, diverse installaties voor verlichting, kli-maatsystemen en WTW-installaties. Ook het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw komt voor EIA in aanmerking. En kosten voor een energieonderzoek, energieadvies of maatwerkadvies. Voor meer informatie: www.agentschapnl.nl/eia, 088-6023430, of eia@agentschapnl.nl.

MIA en VamilDe MIA (Milieu-investeringsaftrek) en Vamil zijn fiscale regelingen van de minis-teries I&M en Financiën. In 2012 komen nieuwe en gerenoveerde gebouwen in aanmerking met een BREEAM-keurmerk (niveau excellent of very good), met een bepaalde GPR Gebouw 4 score of een Groenverklaring. Op de Milieulijst staan verder zo’n 360 voorzieningen met een maximale winstaftrek van 36%. Bijvoorbeeld een vegetatiedak, een regenwaterinstallatie, milieuvriendelijke verlichting, emissiearme verwarmingsketels, waterbesparende toiletten en infil-tratiesystemen. Het aantal keurmerken is uitgebreid met onder andere MVO- en CO2-prestatieladder en de SMK-Barometers. Bij een aantal keurmerken, zoals FSC-keur, Milieukeur, Dubokeur en Ecolabel, kunnen zowel de producenten als afnemers gebruik maken van MIA/Vamil. Voor meer informatie: www.agent-schapnl.nl/miavamil, 088-6023480, of miavamil@agentschapnl.nl.

De EIA, MIA en Vamil zijn bedoeld voor ondernemers: organisaties die inkom-sten- of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfs-middelen waarin zij hebben geïnvesteerd. EIA en MIA zijn niet te combineren. NB: aanvragen kan nu ook digitaal via het e-Loket! www.agentschapnl.nl/eloket

SDE+In 2011 is de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) omgevormd naar de SDE+. De SDE+ gaat half maart open en gaat vanaf 2012 ook duurzame warmte-projecten ondersteunen. Kijk voor actuele informatie op www.agentschapnl.nl/sde, 088-6023450 of sde@agentschapnl.nl.

Ondersteuning MKB bij technische innovatiesOndernemers die technische innovaties ontwikkelen, kunnen ondersteuning aanvragen via de WBSO en per 2012 ook bij de RDA (Research en Development Aftrek, vanaf mei). Per 1 januari 2012 heeft het ministerie van EL&I het Innovatiefonds MKB+ gelanceerd, een revolverend fonds. Tot en met 2015 is 500 miljoen euro beschikbaar. Kijk op www.agentschapnl.nl of neem contact op met 088-6029000.

IEE-IIIn januari is het Europese programma IEE-II geopend, met een budget van 67 miljoen euro. Voor de gebouwde omgeving zijn relevant: SAVE (verbeteren van energie-efficiëntie) en ALTENER (stimuleren van duurzame energiebronnen). Overheden kunnen bovendien een grant aanvragen voor Project Development Assistance. Hieronder vallen ondermeer: renovatie van gebouwen, duurzame energie in gebouwen, en stadsverwarming. Hiervoor zijn geen Europese partners nodig. Voor meer informatie kunt u kijken op www.agentschapnl.nl of op de website van de Europese Commissie.

Nieuwe tender voor kantoorrenovatieEnergiesprong start een nieuwe tender “Kantoren vernieuwen naar energie-neutraal”. Er is anderhalf miljoen euro beschikbaar voor haalbaarheidsstudies en  uitvoeringsprojecten. Alleen consortia kunnen inschrijven, in februari (haalbaarheidsstudies) en in mei en juni (uitvoeringsprojecten). Energiesprong wordt uitgevoerd door SEV in opdracht van het ministerie van BZK. www.energiesprong.nl

Nieuwe energietechniekenIn 2011 zijn vanuit het Energie Onderzoek Subsidie programma (EOS) een groot aantal projecten afgerond. Het betreft ont-wikkeling van nieuwe energie tech nie ken, maar ook demonstratie projecten. Bijvoor-beeld koeling uit warmte via een therm o-chemische warmtepomp, koude winning uit diepe meren, reactor techno logie voor de kleinschalige pro ductie van waterstof of hoge tempera tuur opslag op 300 meter diepte. Van alle pro jecten en technieken is een beschrijving gemaakt. www.agentschapnl.nl/eos

Films op YouTubeInspirerende korte films over verduur-zamen van vastgoed, energieneutraal bouwen, NESK, duurzaam inkopen, ESCo’s, en interviews met koplopers vindt u op ons filmkanaal www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed.

Interviews ‘Circle of Fame’Interviews met koplopers bij gebieds-ontwikkeling en in woning- en utiliteits-bouw kunt u lezen op www.duurzaamgebouwd.nl en op www.circleoffame.nl.

pUBLIcATIES

Eindrapport Taskforce VerlichtingHet eindrapport presenteert resultaten, activiteiten, ‘tien lichtende voorbeelden’ en aanbevelingen. www.taskforceverlichting.nl

Zuinig licht;

Heldere keuze

Eindrapport Taskforce Verlichting

November 2011

Dit is een publicatie van:

Taskforce Verlichting

p.a. Agentschap NL - NL Energie en Klimaat

Croeselaan 15

Postbus 8242 | 3505 RE Utrecht

T +31 (0)88 602 2770

© Agentschap NL | november 2011

Publicatie-nr. 2TFVL1104

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld

kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor

eventuele fouten.

Over de Taskforce Verlichting

De Taskforce Verlichting voert – in opdracht van het ministerie

van Infrastructuur en Milieu – activiteiten uit om energiezui-

nige verlichting in Nederland tot de

standaard te maken en licht hinder te

beperken. In de Taskforce Verlichting

zi� en deskundigen op persoonlijke

titel, a� omstig uit (markt)partijen op

gebied van verlichting. Agentschap NL

faciliteert de Taskforce Verlichting.

Zie: www.taskforceverlichting.nl.

Zuinig licht, heldere keuze | Eindrapport Taskforce Verlichting

Uit het eindrapport van de Taskforce Verlichting blijkt dat sinds 2008 de toepassing van aanwezig-heidsdetectie in kantoren is gestegen van 13% naar 28%; het aandeel energiezuinige verlichting is gestegen van 23% naar 35%.

Quick wins met Slim LichtVerlichting kost in utiliteitsgebouwen maar liefst 20 tot 25% van de totale energierekening. Moderne, energie-zuinige verlichting en goede regelingen halveren dit. De brochurereeks Slim Licht geeft alle quick wins voor kantoren, scholen, winkels, zorggebouwen en bedrijfshallen. www.slimme­energie.nl

Gebouwmonitoring met energieprofielen

In meer dan zeventig procent van de utiliteitsgebouwen kan energie worden bespaard door een betere werking van de installaties. De energieprofielaanpak geeft inzicht in de kwalitatieve werking van installaties, energieverspilling, de assetkwaliteit van het gebouw en verbeter-mogelijkheden. Download het rapport ‘Energieprofielen voor utiliteits gebouwen’ via www.agentschapnl.nl/mja.

De knop omHet werkboek ‘De knop om!’ vergroot het energiebewustzijn in uw organisatie en helpt bij het opzetten van campagnes voor gedragsverandering. U kunt het werkboek downloaden via www.agentschapnl.nl/mja of gratis opvragen via 088-6029200 of via info.mja@agentschapnl.nl.

ESCo’s Energy Service Companies (ESCo’s) zijn bedrijven die de aanleg en het onderhoud en beheer van de (klimaat-)installaties van gebouwen overnemen. Zij leveren een gegarandeerde energiebesparing, inclu-sief de financiering ervan. Met een ESCo kunt u een overeenkomst sluiten waarin prestatieafspraken over energiebesparing zijn vastgelegd. Op www.agentschapnl.nl/esco vindt u achtergrondinformatie, een marktstudie, video’s, een leidraad en modelovereen komsten.

Tools voor asset managersAgentschap NL heeft voor gebouw eige -naren en asset managers handige tools ont wikkeld om de energie-efficiency en bin nen milieukwaliteit van gebouwen te ver beteren en duurzaamheid te stimuleren. U vindt ze op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme­energie.nl. Een selectie:• LeidraadPrestatiecontractbeheeren

onderhoud gebouwen• LeidraadGreenLease• Stappenplanverduurzamingkantoren• InstallatiePerformanceScan• SchoonLichtScan• Maatregelendatabasevoorkantoren,

zorg- en onderwijsgebouwen• EnergiebesparingsverkennerU-bouw• Energiescore:top10maatregelenlijst• EPA-UMaatwerkadvies• EPCheck.

DMOPIntegreren van duurzaamheid in het meerjaren onderhoudsplan (DMOP) leidt tot duurzamere keuzes en besparing op onderhoudskosten. Agentschap NL heeft een brochure en een film beschikbaar voor gebouweigenaren en beheerders. www.slim­onderhoud.nl

RgdBOEIRgdBOEI® is een integrale inspectie- en adviesmethode voor gebouwen, ontwik-keld door de Rijks gebouwendienst (Rgd). Dat scheelt in tijd, overlast en in de af stemming van verschillende plannen. Plus het levert een fikse energie- en kostenbesparing op. www.rgdboei.nl

FCIB De Rgd loopt systematisch alle rijks-gebouwen langs om de klimaatinstallaties Functioneel te Controleren, Inregelen en Beproeven (FCIB). Dit levert aanzienlijke besparingen op. Meer informatie: www.slimme­energie.nl en www.rgd.nl.

Energielabel Google Map

Aantal energielabels van kantoren en winkels. Totaal 4900 kantoren en 1900 winkels. Bron: www.energiecijfers.nl.

0

200

400

600

800

1000

1200

GFEDCBAA+A++

Kantoren Winkels

AGENTSchAp NL hELpT BIj vERDUURZAMEN GEBOUWENAgentschap NL ondersteunt eindgebruikers, beleggers, projectontwikkelaars en eigenaren die hun gebouwen duurzaam willen bouwen, renoveren, beheren en gebruiken. Onze focus ligt op toepassing van de Wet milieubeheer en het energie-label, op de MJA-dienstensector en op de voorbeeldrol van de overheid. Kijk op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl voor informatie over rendement, techniek, instrumenten, regelgeving, financieringsmogelijkheden en voorbeeldprojecten. Onze adviseurs duurzame gebouwen zijn:

Hans Korbee Hans Scherpen zeel Selina Roskam Irma Thijssen Henk Waaldijk Wouter Wienk

Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 3

ENERGIELABEL: ZIchTBAAR OphANGENSTEEDS MEER GEBOUWEN MOETEN AAN vERpLIchTING GAAN vOLDOEN

Vanaf 1 januari 2013, of eerder in geval van eerdere inwerking-treding, moet het energielabel zichtbaar zijn opgehangen in gebouwen in de Europese Unie met een gebruiksoppervlakte van 500 m2 of meer, die door publiek worden bezocht. Dit geldt voor gebouwen die in gebruik zijn door een overheidsinstelling en voor publieke gebouwen die een energielabel hebben als gevolg van een mutatie (huur, verkoop, nieuwbouw). Voorbeelden van deze tweede groep zijn ziekenhuizen, winkels, supermarkten, restaurants, schouwburgen, banken en hotels.Daarnaast moet vanaf 1 januari 2013 alle nieuwbouw bij opleve-ring voorzien zijn van een energielabel. Ook nieuw is de ver-plichting om de energielabelklasse te vermelden in advertenties in commerciële media bij verkoop en verhuur van gelabelde gebouwen.

De verplichting dat er een energielabel aanwezig is op een trans-actiemoment (verkoop, verhuur) blijft ongewijzigd.Met het energielabel voor gebouwen krijgt een gebouweigenaar meer inzicht in de energieprestatie van zijn gebouw of woning. Sinds 1 januari 2008 is een energielabel verplicht bij bouw, ver-koop of verhuur in woningbouw en utiliteitsbouw. Het energie-label komt voor uit de Europese richtlijn voor energieprestatie van gebouwen, de EPBD.Meer informatie over de EPBD en het energielabel vindt u op www.energielabelgebouw.nl. U kunt zich ook abonneren op de Nieuwsbrief van het ministerie van BZK via https://abonneren.rijksoverheid.nl/subscriptions.

De kracht van het DUO+ label voor winkelsHet DUO+ label is een systematiek waarbij vastgoedeigenaar en retailer elk hun deel van de energiekwaliteit van een winkel

(winkelcentrum, winkel unit) inbrengen om tot een optimaal energielabel te komen, dat voldoet aan de wettelijke eisen. De systematiek geeft de bijdrage van beide partijen aan en is daarmee een basis voor onderling overleg met als doel om de energie kwaliteit van de winkel of het winkelcentrum te verbeteren en daarmee een groener label en een lager energiegebruik te verkrijgen. Als extra - vandaar de ‘+’ - biedt de systematiek de mogelijkheid om in plaats van standaardwaarden voor bijvoorbeeld openings-tijden, apparatuur en verlichting van onverwarmd openbaar gebied de werkelijk optredende situatie in te vullen. Hiermee benadert het berekende energiegebruik het werkelijk te ver-wachten energiegebruik en kan het effect van energiebesparende maatregelen op verlaging van het energiegebruik en energie-kosten meer realistisch worden ingeschat.

DUURZAAM INKOpENAgentschap NL ontwikkelde criteria voor Duurzaam Inkopen, onder andere voor nieuwbouw en grote renovatie van kantoorgebouwen, voor beheer & onder-houd, en voor de huur & aankoop van huisvesting. Het duurzaam inkopen van huisvesting (met als criterium: minimaal label C) is van groot belang voor over-heden, vastgoedeigenaren en eindge bruikers. Huisvesting omvat namelijk qua omzet ruim de helft van alle facilitaire inkopen. Hier ligt een groot energie -besparingspotentieel. De criteria staan op www.pianoo.nl/duurzaaminkopen.

Overheden geven groene voorbeelden Diverse lagere overheden hebben afgelopen jaar bij nieuwbouw, renovatie of aanhuur al gekozen voor een duurzaam kantoor of voor sterke verduurzaming van een bestaand kantoor. Voorbeelden van bijna-energieneutrale overheids-gebouwen:• DegemeentenBronckhorst,Hardenberg,GroningenenGroesbeekhebben

(plannen voor) een duurzaam gemeentehuis. Regio Venlo heeft Villa Flora opgeleverd.

• DegemeentenOssenSteenwijk,ProvincieNoord-HollandenWaterschapDe Dommel hebben hun gebouw gerenoveerd tot energielabel A+.

• Montfoortmaakthetstadskantoorenergieneutraalmetzonnepalen.DenHaag geeft het Museon een ‘zonnedak’. Coevorden plaatst 18.000 m2 zonne-panelen op de daken van negen basisscholen, de brandweerkazerne, een dorpshuis en het gebouw van Gemeentewerken.

• RotterdamgaatviaeenESCodenegenzwembadenverduurzamen.• DegemeenteDenHaagenhetServicebureauGemeenteninAmersfoort

hebben bij de aanhuur van een nieuw kantoorpand samen met de verhuurder het gebouw verduurzaamd van label G naar A.

Op bit.ly/agnlduurzaamgebouwd10 vindt u meer informatie over deze voor-beelden, uit Duurzaam Gebouwd nr. 10. Heeftunogeengoedvoorbeeld?Laathetonsweten! Irma.thijssen@agentschapnl.nl.

KANSEN vOOR EScO’SVolgens een recente studie van de Universiteit Utrecht kan de markt voor Energy Service Companies (ESCo’s) in Nederland groeien tot een volwassen markt, mits een aantal marktbarrières worden weggenomen. Een van de belangrijkste daar-van is dat ESCo-aanbieders erin slagen hun dienstverlening aan te bieden in combinatie met financiële arrangementen, zodat opdrachtgevers (gebouw-eigenaren, eindgebruikers) geen eigen middelen hoeven in te zetten voor de voorfinanciering van projecten.Uitgaande van de huidige stand van de energietechnologie en de status van de gebouwen, kan de inzet van ESCo’s in Nederland resulteren in een jaarlijkse besparing van € 770 miljoen en een verlaging van de CO2-uitstoot met 4 Mton. Daarmee kan de inzet van ESCo’s een significante bijdrage leveren aan het verlagen van CO2-emissies in Nederland. De volledige studie ‘Views on the emerging Dutch ESCo Market: Can it become successful?’vandeUniversiteitUtrechtistevindenop www.agentschapnl.nl/esco.

Nederlands ESCo-platform in oprichtingAdviesbureau BuildDesk onderzocht in 2011 in opdracht van Agentschap NL de meerwaarde en haalbaarheid van een platform voor de verdere ontwikkeling van de markt van Energy Service Companies (ESCo’s) binnen Nederland. BuildDesk concludeerde dat er vanuit de markt ruim voldoende vraag is naar een dergelijk platform. PPS Netwerk Nederland wil nu een Nederlands ESCo-platform oprichten, samen met Agentschap NL. Het platform gaat zich richten op het vergroten van bekendheid van ESCo-dienstverlening bij gebouweigenaren, eindgebruikers en financiers, ondermeer door het aanbieden van een website, seminars, work-shops en een databank met best practises en praktijkinformatie van ESCo-dienstverlening in binnen- en buitenland. Het platform gaat ook optreden als intermediair en katalysator die partijen kan ondersteunen en in contact brengen met experts. Naar verwachting gaat het platform dit voorjaar van start. Meer informatie: Albert Hulshoff en Hans Korbee, 088-6022430.

DE WET MILIEUBEhEER EN hET AcTIvITEITEN BESLUITGROOT ENERGIEBESpARINGSpOTENTIEEL LIGT vOOR hET OpRApEN

In de utiliteitsbouw ligt een energiebesparingpotentieel met een terugverdientijd van maximaal 5 jaar van 70 PJ. Hiervan is 47 PJ te realiseren door naleving van de huidige Wet milieu-beheer. Volgens de Wet milieubeheer en het Activiteiten besluit zijn bedrijven/instellingen verplicht om energiebesparende maatregelen te nemen met een terugverdientijd van 5 jaar of minder. Dit geldt voor alle bedrijven en organisaties met een jaarlijks energieverbruik van meer dan 50.000 kWh elektriciteit en/of 25.000 m3 aeq. Dit komt grofweg overeen met gebouwen vanaf 700 m2. Het is de verantwoordelijkheid van de onder-nemer om energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering door te voeren. De gemeente bepaalt of de ondernemer aan de verplichting voldoet. Voor meer informatie: www.infomil.nl/energie. Hier vindt u ook een lijst met de 30 meest rendabele energiebesparende maatregelen die samen tachtig procent van de mogelijke besparingen dekken.

Amsterdam en Rotterdam als voorbeeldDe gemeenten Amsterdam en Rotterdam laten zien dat de bovengenoemde aanpak werkt. Zo zoekt de Dienst Milieu en Bouwtoezicht (DMB) van de gemeente Amsterdam nadrukkelijk samenwerking met organisaties en bedrijven op. De dienst zet in op het bieden van ondersteuning, het creëren van draagvlak en het geven van voorlichting. De DCMR Milieudienst Rijnmond handhaaft de Wet milieubeheer namens vijftien gemeenten in de regio Rijnmond. Dit doen zij via een proactieve en structurele aanpak, in samenwerking met de gebouwbeheerders. Daarbij wijzen zij op de voordelen, in plaats van te dreigen met boetes. Artikelen over de Wet milieubeheer en interviews met Patrick Teunissen, adviseur duurzaamheid bij DMB, en Willem de Neve, beleidsmedewerker bij DCMR, vindt u in FMI nr. 11, 2011, Bouwregels in de praktijk okt. 2011, Weekblad Facilitair nr. 288, 2011. Zie ook op http://issuu.com/nlduurzaamvastgoed.

NIEUWE BEpALINGS METhODE EpGDe Energieprestatie van Gebouwen (EPG) treedt per 1 juli 2012 in werking. Het gaat hier om de aanwijzing van de aangepaste bepalings methode voor de energieprestatie van nieuwbouw

en grootschalige renovatie in het Bouwbesluit. De methode staat beschreven in de NEN 7120.

financier

overheid

retailervastgoedeigenaar

EUNLGemeente

stakeholders consumenten

De gemeente Oss heeft het gemeentehuis gerenoveerd. Het gebouw heeft nu energielabel A+ en GPR Gebouw score 8,4.

Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 4

Dit is een publicatie van:

Agentschap NLNL Energie en klimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE Utrechtwww.agentschapnl.nl

© Agentschap NL | Februari 2012Publicatie-nr. 2EGOU1201

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

AvANTES EN UNI-INvEST WERKEN SAMEN AAN EEN DUURZAAM BEDRIjfSpAND

Avantes, producent van spectrometers, zocht een duurzaam bedrijfspand. Het bedrijf vond een ideale locatie in Apeldoorn, maar dit moest een grondige renovatie ondergaan. In samen-werking met verhuurder Uni-Invest werd het pand flink verduur-zaamd, waardoor het energielabel verbeterde van G naar A. In een tienjarig huurcontract legden beide partijen vast dat Avantes maandelijks een deel van de investeringswaarde bovenop de huur betaalt: een zogenaamde ‘green fee’. “Voor zo’n duurzame renovatie is een langetermijnrelatie van groot belang. Zo kunnen wij onze investeringen in tien jaar terugverdienen” zegt technical manager Christian Huijbregts van Uni-Invest. “Wij hebben overal duurzame verlichting en op het dak ligt 55 m2 aan zonnecellen. Dat sluit prima aan op onze bedrijfsfilosofie”, volgens directeur Benno Oderkerk van Avantes.Lees het hele artikel op http://bit.ly/avantes.

Verhuurder Uni-Invest verduurzaamde dit pand voor Avantes: van G naar A.

KANTOOR phIDIAS vAN ENERGIELABEL G NAAR A

DHL Ontwikkeling heeft in opdracht van eigenaar Investerings-maatschappij Phidias een kantoorgebouw in Zwolle duurzaam gerenoveerd. "Phidias heeft een geweldige sprong gemaakt van energielabel G naar A", aldus wethouder Dannenberg van de gemeente Zwolle. Het kantoor heeft een ware facelift gekregen. Dankzij de huurtoezegging van Countus voor een periode van 15 jaar en de Energie Investeringsaftrek was het project voor de eigenaar haalbaar. Om tot de beste keuzes te komen was er nauwe samenwerking tussen DLH Ontwikkeling en Countus. Met het plaatsen van een nieuwe dakbedekking inclusief hoog-waardige isolatie, het investeren in warmte/koude opslag en optimale isolatie voor het hele gebouw heeft het pand een nieuw leven gekregen. "Samen maak je iets mooiers dan alleen," aldus Kees Meijer, directeur van Countus.Lees het hele artikel op de website www.agentschapnl.nl onder nieuws.

De heer Meijer van Countus (links) en de heer Huiskamp van Phidias (rechts) ontvangen een energielabelposter van wethouder Dannenberg (midden).

KEUZEWIjZER vOOR MEET INSTRU MEN TEN

Hoeduurzaamisditgebouweigenlijk?Enhoemaakikhetnogduurzamer?Goedevragenwaarunognietzosneleenantwoord op zult vinden. Instrumenten genoeg, maar welkepassenbijuwsituatieenbehoeften?Werkgroep3van het Platform Duurzame Huisvesting werkt aan een keuzewijzer voor meetinstrumenten. Aan de hand van een tiental vragen krijgt u een antwoord op de vraag welke instrumenten in uw situatie het best bruikbaar zijn. Op het symposium ‘Groene gebouwen, goed verhuurd’ wordt een try-out georganiseerd. Zie www.symposiumduurzamehuisvesting.nl.

fMN EN DGBc LANcEREN GEDRAGScODE EINDGEBRUIKERS

In september 2011 is de “Gedragscode voor duurzame eindgebruikers” door Facility Management Nederland (FMN) en de Dutch Green Building Council (DGBC) gelanceerd. Deze code moet zowel de verduurzaming van de werkomgeving als de gebouwen een stimulans geven. Wim Ledder, voorzitter van FMN: “Met de onder-tekening van de code geven partijen aan dat duurzaamheid van de werkomgeving in het beleid van de organisatie is of wordt opgenomen en geïmplementeerd in 2012. Daarnaast vragen we organisaties hun kennis en ervaring te delen met anderen”. FMN en DGBC brengen bewuste duurzame eindgebruikers en eind-gebruikers die dat willen worden bij elkaar en geven handreikingen om duurzaam te acteren. De Gedragscode eindgebruikers is te vinden op de website www.platformduurzamehuisvesting.nl of direct via http://bit.ly/gedragscodeeindgebruikers.

Gedragscode eindgebruikers• Onzeorganisatieisverantwoordelijkheidvoordeverduurzamingvan

onze werkomgeving.• Wijmakenonzemedewerkersbewustvandebijdragediezijkunnen

leveren aan de verduurzaming van hun eigen werkomgeving door gedragsverandering.

• Wijhanterenduurzaamheidseisenvoordepandendiewijgebruiken.• Wijlatenalleeneennieuwpandontwikkelenalsergeenbestaand

alternatief is.• Wijnemenalsgebruiker(ookalshuurder!)verantwoordelijkheidvoor

een pand dat wij achterlaten, voor zover mogelijk.• Wijbekijkenonzehuisvestingslastenintegraal,zodaterruimteisvoor

investeringen in duurzaamheidsmaatregelen.• Wijvoereneenactiefmilieubeleid.• Wijmetenenverbeterendefysiekewerkomgevingvanonze

medewerkers.• Wijdelenenpromotenonzekennisenervaringoverdeduurzaamheid

van onze werkomgeving.• Wijvoerenactiefbeleid,ofontwikkelendatvooreind2012,voorde

verduurzaming van onze werkomgeving.

RENOvATIE pROvINcIE-KANTOOR hAARLEM

De provincie Noord-Holland heeft hoge ambities voor de re -novatie van het provinciekantoor (19.341 m2) in Haarlem: GPR 9. Maar: hoe organiseert de provincie dat de zeer hoge energie-ambities gedurende het ontwerp-, sloop- en bouwproces - en onder druk van tijd en budget - overeind blijven? De provincie heeft de ambities expliciet vastgelegd, in het ontwerpteam verder uitgewerkt, de architect en later ook aannemer en instal-lateur op basis van de GPR-eisen geselecteerd, en de bouwfysisch adviseur de taak gegeven om continu te checken of de duurzaam-heidseisen nog worden gehaald. Dit is een van de NESK voor-beeldprojecten: Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren.www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen

Artist impression van de binnentuin van het provinciekantoor Noord-Holland.

Hier komt een aanbouw van tweezijdig gebogen driedubbel glas in kegelvorm.

ENERGIELABELpOSTER vOOR OBS DE WILGENSTAM

Tijdens de NESK bijeenkomst van 22 september hebben kinderen van OBS de Wilgenstam in Rotterdam Schiebroek een energiela-belposter uitgereikt aan de directeur Peter Bergen. De school is – in slechts 8 weken tijd ! – gerenoveerd van label G naar A+, wat neerkwam op een energiereductie van 80%. Heembouw voerde in opdracht van Stichting Boor (Bestuur Openbaar Onderwijs Rotterdam) de duurzame renovatie uit. Er kwamen ondermeer gevel-, vloer- en dakisolatie, zonnepanelen op het dak, een wind-molen en in elk lokaal een klimaatbeheersingsysteem. Dit is een van de NESK voorbeeldprojecten: Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren.www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen en www.frissescholen.nl

Kinderen van OBS De Wilgenstam reiken een energielabelposter uit aan directeur Peter Bergen.

GreenStep, de joint venture van bouwer Dura Vermeer en installateur Unica, heeft binnen acht maanden een kantoor van Unica in Amsterdam gerenoveerd van label G naar A. En zo 51 procent energie bespaard. GreenStep laat hiermee zien dat er gebouwen zijn waarbij door verduurzaming leegstand kan worden voorkomen.

Altera Vastgoed heeft het kantoorgebouw van 21.000 m2 naast het Amstelstation stapsgewijs ver-beterd van label F naar A. Opmerkelijk is de toepassing van gaswarmtepompen. En: het voorheen single tenant gebouw (Fortis) is nu geschikt voor de multitenant-markt.

EvENEMENTEN• Groen2012,23februariinhetWTCinLeeuwarden, www.groen2012.nl.• SolarTours2012,8t/m11mei,www.solartours2012.nl.• PROVADA2012,5,6en7juni,AmsterdamRAI,www.provada.nl.

Wij horen graag uw mening, opmerkingen en suggesties over deze krant.