DUURZAAM VASTGOED NIEUWSKRANTZomereditie juni 2010 - PROVADA-special

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 1

0

2,0

4,0

6,0

8,0

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

Bouwjaar 1980 Bouwjaar 1990 Bouwjaar 2000

MaterialenEnergie

“Kijk naar de implementatie van Duurzaam Inkopen, nieuwbouw die richting energieneutraal gaat en de toenemende leegstand en je beseft : niets doen is geen optie meer. Daarom hebben we in deze PROVADA-special van de Duurzaam Vastgoed Nieuwskrant veel informatie bijeengebracht om u te ondersteunen bij het verduurzamen van vastgoed.”

Jo Daemen, Manager Energiebesparing Utiliteitsbouw Agentschap NL

DE KEUZE VAN DE DUURZAME HUURDERONDERZOEK LEGT VERSCHILLEN NIEUWBOUW – BESTAANDE BOUW BLOOT

Transavia, UPC, TNT en CBW-Mitex kozen recent voor de huur van een zeer duurzaam nieuwbouwkantoor. DHV, AT Osborne en Ernst & Young gaven de voorkeur aan het verduurzamen van bestaande panden. Welke keuze is eigenlijk het beste voor het milieu? Om deze vraag te beantwoorden verrichte W/E adviseurs in opdracht van Agentschap NL een onderzoek dat wetenschappelijk de verschillen in milieubelasting kwantifi ceert. Twee referentiekantoren van 3.000 respectievelijk 18.000 m2 uit de bouwjaren 1980, 1990 en 2000 zijn doorgerekend op vijf scenario’s: huren zonder wijzigingen, lichte renovatie, ingrijpende renovatie, sloop en nieuwbouw en nieuw-bouw plus leegstand en latere sloop. De focus van de studie lag op de milieuaspecten energie en materiaal gebruik; fi nanciële en sociale aspecten zijn buiten beschouwing gelaten.

De resultaten van de studie tonen aan dat alle varianten die geen groen energielabel opleveren een beduidend hogere milieubelasting geven. De verschillen zijn meer dan een factor 2. Voor deze gebouwen is duidelijk: niets doen is geen optie meer. Opmerkelijk is dat de varianten ingrijpende renovatie en sloop in combinatie met nieuwbouw elkaar weinig ontlopen in milieubelasting. Andere overwegingen zullen hier de doorslag geven. De studie maakt ook duidelijk dat de combinatie nieuwbouw en leegstand relatief slecht scoort. Het onderzoek is begeleid door een klankbordgroep met vertegenwoordigers van IVBN, NEPROM, Rgd, ING REIM, TNT Real Estate en DTZ Zadelhoff . Het rapport inclusief managementsamenvatt ing vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

IVBN FORMULEERT DUUR-ZAAMHEIDS DOEL STELLINGEN

De IVBN heeft doelstellingen voor het verduurzamen van de bestaande voorraad afgekaart met de leden. Het gaat om energiereductie van 25% in 2020 en 3% energie reductie per jaar vanaf 2011. Bij het verduurzamen moeten tenminste twee energiesprongen gemaakt worden of moet het gebouw aan het C-label voldoen. Volgens Hans Copier, voorzitt er van de IVBN Taskforce Duurzaamheid, zijn de eisen die IVBN stelt in sommige opzichten strenger dan op dit moment de Rijks gebouwendienst heeft geformuleerd. Bron: PropertyNL februari 2010.

www.duurzaamvastgoedportal.nlondersteunt u met informatie overrendement, techniek en wetgeving

ROTTERDAMSE GROENE GEBOUWEN De gemeente Rott erdam is in april een open bare aan be steding gestart om de komende jaren haar vastgoed te verduurzamen en de CO2-uitstoot sterk te verminderen. In het programma 'Rott erdamse Groene Gebouwen' wordt de gemeentelijke vastgoedportefeuille per gebouw-groep duurzamer gemaakt door energiebe-sparende maatregelen te treff en.

Aangezien gemeentelijke zwembaden groot-verbruikers zijn van energie en water is ervoor gekozen om met deze gebouwgroep als pilot-project te starten. De gemeente gaat hiervoor een EnergiePrestatie Contract afsluiten met een Energy Service Company (ESCo). De ESCo is ver-antwoordelijk voor de investeringen en voor het realiseren van de energie besparing. Rott er dam is de eerste gemeente in Nederland die gebruik maakt van deze manier van publiek private samen werking.www.rott erdam.nl/groenegebouwen

PROVADA 2010 Ook dit jaar organiseren Agentschap NL, Triodos Bank, Dutch Green Building Council en PROVADA weer het PROVADA Green Forum: drie dagen vol nieuws en debatt en over duurzaam vastgoed tijdens de PROVADA 2010. De verslagen zijn te vinden op www.duurzaamgebouwd.nl. Alle presentaties, verslagen, fi lmpjes en persberichten zijn te vinden op www.provadagreenforum.nl.

Integrale milieubelasting bij de vijf scenario’s

1 een pand in ongewijzigde vorm huren;2 een pand na lichte renovatie huren 3 een pand na ingrijpende renovatie huren 4 een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand5 een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand na leegstand.

Schaduwprijs in € per m2 BVO per jaar

Ondanks de economische situatie vinden aanzienlijk meer Nederlandse kantoorgebruikers duurzame huisvesting belangrijk dan twee jaar geleden. Bij 73% van de Nederlandse kantoorgebruikers staat duurzaamheid inmiddels hoog op de agenda. Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van de 38% van mei 2008. Dat blijkt uit onderzoek van Jones Lang LaSalle onder 163 Nederlandse kantoorgebruikers. 83% van de huurders is bereid om bovenop de huurprijs een premie te betalen voor energiebesparing, gezondheid & comfort, lagere servicekosten en een beter imago. 86% is inmiddels ook al aan de slag met het opstellen van plannen of het uitvoeren van concrete acties voor het verduur-zamen van de huisvesting. Eigenaar-gebruikers lopen hierin voorop. Het JLL rapport is te vinden op de website www.JLL.nl onder ‘Onderzoek’.

Signaalfunctie Rijksgebouwendienst is grootJLL noemt de Rijksgebouwendienst als belangrijk voorbeeld. “De duurzaam inkoop eis dat te huren accommodaties minimaal label C moeten hebben, is een zeer sterk signaal dat in de markt veel heeft losgemaakt. Een klant als de Rgd hou je nu eenmaal graag binnenboord of je wilt ze juist graag als nieuwe klant binnenhalen”, volgens onderzoekers Macke en Langbroek in het FD van 17 mei.

Rekenstudie CO2-reductiepotentieelAgentschap NL en de Rijksgebouwendienst hebben gezamenlijk DHV een reken-studie laten uitvoeren naar het CO2-reductiepotentieel van het Duurzaam Inkoop beleid op de Rgd-voorraad kantoorgebouwen. Dit wordt ook geëxtrapoleerd naar scenario’s waarbij per 2015 label B wordt gevraagd, waarbij de Rgd een derde van de voorraad afstoot en waarbij 20% van de markt het overheidsbeleid volgt. De Duurzaam Inkoop criteria staan op www.agentschapnl.nl/duurzaaminkopen.

73% KANTOORGEBRUIKERS VINDT DUURZAME HUISVESTING BELANGRIJK

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 2

FINANCIËLE REGELINGEN VOOR DUURZAME UTILITEITSBOUWNieuwe GroenregelingNu ook voor grote nieuwbouwkantoren en voor renovatie

Op 30 maart is de nieuwe Groenregeling van het ministerie van VROM in werking getreden. Voor zeer ambitieuze nieuwe gebouwen is het voordeel in de nieuwe regeling tot drie keer zo groot geworden. Het bedrag dat groen gefi nancierd kan worden is opgetrokken van € 400 naar € 600 per m2 bvo. Daarnaast is de beperking tot 5.000 m2 per project komen te vervallen. Nieuw in de regeling zijn de mogelijkheden voor duurzaam renoveren. Het voordeel neemt hierbij toe naarmate er meer energie wordt bespaard. Projecten met een Groenverklaring komen bovendien ook in aanmerking voor de Milieu Investeringsaft rek (MIA). De eisen voor nieuwbouw en renovatieprojecten zijn te vinden op www.agentschapnl.nl/groenbeleggen, of neem contact op met het Secretariaat Groen Beleggen, 088-602 2416 of groenbeleggen@agentschapnl.nl.

MIA – Milieu Investeringsaft rekDe MIA en Vamil (Milieu Investeringsaft rek en Willekeurige afschrijving Milieu Investeringen) zijn fi scale regelingen van de ministeries van VROM en Financiën voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen. Een zeer duurzaam utiliteitsgebouw, renovatie van een bestaand utiliteitsgebouw, maar ook milieu-investeringen zoals een vegetatiedak of gevelbegroeiingssysteem, een installatie voor het gebruik van regenwater, milieuvriendelijke verlichting, low NOx-branders, waterbesparende toilett en en infi ltratiesystemen komen voor de regeling in aanmerking.

MIA erkent BREEAM-NL labelMet ingang van januari 2010 komen ook utiliteitsgebouwen met een BREEAM-NL certifi caat in aanmerking voor de MIA. Bij een certifi caat 'good' of beter komt 15% van de investering in aanmerking voor fi scale aft rek.

LEEGSTAND NEEMT TOEHet totale aanbod kantooroppervlakte is 46,5 miljoen m2. Daarvan staat volgens DTZ Zadelhoff 6,7 miljoen m2 leeg. De leegstand neemt toe. 28% staat momenteel langer dan 3 jaar leeg. Dit komt neer op 1,9 miljoen m2. Met een deel van het structurele aanbod is nauwelijks iets te beginnen. Dit zijn vaak objecten op de minder goede locaties. Eigenaren moeten inzien dat dit probleem zich niet vanzelf oplost en dat er actie moet worden ondernomen. Bron: DTZ-rapport: Het aanbod veroudert, maart 2010.

ONDERZOEK TU DELFT: HELFT LEEGSTAANDE KANTOREN MOET WORDEN HERONTWIKKELDVolgens promovendus Hilde Remøy van de Technische Universiteit Delft zal na de crisis al gauw de helft van de nu leegstaande kantoorpanden ongebruikt blijven. In Amsterdam, de grootste kantorenmarkt in Nederland, staat momen-teel 16,5% van de panden leeg. Landelijk ligt dat percentage op 13%. Een deel zal komende tijd gesloopt moeten worden. Herontwikkeling en herbestemming, bijvoorbeeld tot wonen, is volgens Remøy de enige oplossing. Herontwikkeling van het bezit betekent voor de eigenaar meestal een forse verliespost bovenop de gemiste inkomsten als gevolg van de leegstand. De eigenaar die moet slopen heeft een nog grotere verliespost. Want die houdt alleen de waarde van de bouwgrond over. 'De eigenaren van langdurig leegstaande kantoren, vooral buitenlandse pensioenfondsen en particuliere beleggers, geven langzaam maar zeker hun struisvogelgedrag op’, stelt Remøy. Bron: PropertyNL, april 2010.

DUURZAME KANS BESTAANDE KANTORENKan een bestaand kantoorgebouw door een duurzaamheidslag weer aantrek-kelijk in de markt worden? DTZ Zadelhoff , INBO en Deerns ontwikkelden de Duurzame Kans voor Bestaande Kantoren. Deze methodiek analyseert hoe kansrijk een verduurzaming van een gebouw is. Dat gebeurt op basis van gebouwkenmerken en commerciële criteria, zoals verbetering verhuurbaarheid, imagoverbetering, verbetering uitstraling, verbetering welbevinden, energie-besparing en geldbesparing. Vervolgens wordt het ambitieniveau van de huurder en/of eigenaar vastgesteld. Dit ambitieniveau wordt vertaald naar concrete motieven en doelen. Er wordt een geschikte keuze gemaakt uit maatregelen. Deze zijn gekoppeld aan meetbare duurzaamheidslabels, zoals het energielabel, GreenCalc-scores of BREEAM-NL. Voor meer informatie: www.duurzamekans.nl

VROM GAAT NIEUWBOUW KANTOREN STERK AFREMMENHet ministerie van VROM wil de nieuwbouw van kantoren in Nederland met kracht gaan afremmen. Daarnaast moeten lege kantoren voor minimaal tien jaar een woonbestemming kunnen krijgen, in plaats van het maximum van vijf jaar dat nu geldt. Demissionair minister van VROM Huizinga heeft maatregelen afgekondigd die vanaf 1 januari 2011 van kracht worden. Zowel vastgoedadviseur DTZ Zadelhoff als Jones Lang LaSalle hebben aangege-ven dat zij de aanpak van het het ministerie van VROM steunen. Bron: Vastgoedjournaal.

Tijdelijk extra budget voor MIAIn verband met de extra maatregelen van het kabinet voor de bestrijding van de kredietcrisis, is extra budget voor de MIA\Vamil beschikbaar gesteld. Ondernemers kunnen in 2010 gebruik maken van 20 procent extra MIA (tot een maximum van € 500.000 extra steun per onderneming), mits zij vóór de economische crisis fi nancieel gezond waren. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/miavamil.

EIA – Energie Investeringsaft rekDe EIA is een fi scale regeling van de ministeries van Financiën en Economische Zaken, vergelijkbaar met de MIA regeling. De regeling is bedoeld voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. De aft rek van de fi scale winst bedraagt maximaal 44% van de investerings-kosten. Gemiddeld levert dit een voordeel op van 11% op de investering. Op de EIA-lijst staan ondermeer warmtepompen, WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen, PV-systemen, zonnecollectorsystemen, diverse installaties voor verlichting, klimaatbesparings systemen en WTW-installaties. Sinds 2009 komen ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw voor EIA in aanmerking. Bedrijven die in 2010 investeren in energiebespa-ring kunnen via de Energie-investeringsaft rek (EIA) in totaal € 150 miljoen fi scaal terug krijgen. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia.

De fi scale regelingen EIA, MIA en Vamil zijn aantrekkelijk voor organisaties die inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen en fi scaal eigenaar zijn van de bedrijfs middelen waarin zij hebben geïnvesteerd. Groenfi nanciering en EIA of MIA zijn te combineren. De combinatie MIA en EIA gaat niet samen.

EOS - Energie Onderzoek SubsidieEOS is een programma van het Ministerie van Economische Zaken voor innovatie en onderzoek naar energie-effi ciency en duurzame energie. Afh ankelijk van het type project kan bij verschillende EOS-regelingen een beroep worden gedaan op subsidie. Zie www.agentschapnl.nl/eos.

SDE - Stimulering Duurzame EnergieproductieDe SDE is een subsidieregeling van het ministerie van Economische Zaken. Op 31 mei is de categorie zon-PV geopend voor installaties met een vermogen groter dan 15 kWp en maximaal 100 kWp. Zie www.agentschapnl.nl/sde.

0

2000

4000

6000

8000

20092008200720062005200420032002

Aanbod

Opname en aanbod(x 1.000 m2 v.v.o.)

OpnameBron: DTZ Zadelhoff

DUURZAAMSTE HOGESCHOOLDe Haagse Hogeschool in Delft is met een indrukwekkende GreenCalc+ score van 256 de meest duurzame hogeschool van Nederland. Bovendien is het de eerste onderwijsinstel-ling met een Energielabel A++. Architect Syb van Breda: “De grootste duurzaamheidslag hebben we gemaakt door een extreem compact, goed geïsoleerd en slim ontwerp te maken. Het leverde een gebouw op dat niet alleen een laag

energiegebruik kent, maar ook in staat is om een groot deel van zijn eigen energie te produceren.” De hoge duurzaam-heidsscore is opmerkelijk, omdat scholen meestal lastig zijn te verwarmen en te koelen. “In tegenstelling tot de meeste andere gebouwen, lopen er de hele dag grote aantallen mensen in en uit. Daarnaast varieert het gebruik van de ruimtes continu. Dan is een leslokaal leeg, dan is het plotseling gevuld met dertig studenten.” De installaties worden vraaggestuurd geregeld, via het innovatieve gebouwbeheersysteem Octalix. De toepassing van de diverse energiebesparende technieken zorgt voor een energiebesparing van 67% en een reductie van de CO2-uitstoot van 65%. Het geheel aan installaties en het ontwerp leverde de Haagse Hogeschool in 2009 de NET-Trofee op; de prijs die jaarlijks door het ministerie van VROM wordt uitgereikt aan een initiatief dat uitblinkt door zijn energiezuinige aanpak. Het hele artikel is te lezen op www.duurzaamvastgoedportal.nl

FINANCIËLE REGELINGEN VOOR DUURZAME WONINGBOUWTijdelijk extra EIA budget voor huurwoningen

Het kabinet heeft in 2009 besloten de crisisgelden ook ter beschikking te stellen voor het verbeteren van het energielabel van huurwoningen. Eigenaren van huurwoningen die in box 1 vallen kunnen gebruik maken van de EIA als zij het energielabel van de huurwoningen met minimaal twee labelstappen verbeteren of als label B is bereikt. Omdat de EIA voor huurwoningen 1 december 2010 stopt, moeten investeringsverplichtingen vóór deze datum zijn aangegaan. Daarna is er nog maximaal drie jaar de tijd om de investeringen ter realiseren. Wordt er in de woning ook geïnvesteerd in zonneboiler of warmtepomp uit de subsidieregeling Duurzame Warmte, dan kan dit gecombineerd worden met de EIA aanvraag. Op de site www.agentschapnl.nl/eia staat ook een fi lmpje over het aanvragen van EIA voor huurwoningen.

Duurzame WarmteDankzij de regeling Duurzame Warmte is het voor particuliere huizenbezitt ers of verhuurders van woningen fi nancieel aantrekkelijker om over te stappen op duurzame warmte installaties in de eigen woning. Met de huidige energieprijzen worden de aanschaf van een zonneboiler, warmtepomp, lucht/waterwarmtepomp of micro-wkk niet terugverdeind via de besparing op de energiekosten. Met subsidie kan dat wél. Het subsidiebedrag hangt af van de opbrengst (zonneboiler) of het opgesteld vermogen (warmtepomp). Zie www.agentschapnl.nl/duurzamewarmte.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 3

MAKE-OVER STATIONSGEBIED UTRECHT

In het stationsgebied en het westelijke deel van de binnenstad van Utrecht vindt ingrijpende herstructurering plaats. Agentschap NL is betrokken bij de zoektocht naar duurzame oplossingen voor deze gebiedsontwikkeling. Er zijn inmiddels vier concrete duurzame projecten benoemd: groene daken, ondergronds afvaltransport, photovoltaïsche cellen/panelen op perrondaken en warmte-koude-opslag (WKO). Om (WKO) mogelijk te maken is nagedacht over een innovatieve oplossing, de zogenaamde ‘biowasmachine’, waarbij ondanks de grondwater veront reinigingen toch WKO toepasbaar is.

BiowasmachineDe totale, integrale aanpak van de ondergrond (5-50 meter beneden maaiveld) is ‘biowasmachine’ genoemd. Hierbij worden ‘open’ WKO systemen ingezet als saneringstechniek en als duurzame energievoorziening. Het grondwater in het stationsgebied wordt jaar in jaar uit rondgepompt, van koude naar warme bellen, afh ankelijk van het seizoen. Met als gevolg dat het grondwater voortdurend in beweging is. Hierdoor kunnen verontreinigingen binnen het invloedgebied sneller over een groot oppervlak worden verplaatst. De betere menging heeft als voordeel dat de bacteriën beter hun werk kunnen doen. Naast deze dynamiek heeft de verhoogde temperatuur (warmtebronnen) een positief eff ect op natuurlijke afb raakprocessen in de ondergrond.Zo ontstaat een actieve saneringssituatie waarbij WKO grootschalig wordt ingezet en de bodem op termijn schoner gemaakt wordt. Door de integrale oplossing van de ondergrond wordt ca. 20 miljoen op de kosten bespaard.Achtergrondinformatie vindt u op www.citychlor.eu of www.allesoverwko.nl.

AGENTSCHAP NL ZET BREED IN OP DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING

EXTRA STIMULANS VOOR ENERGIE-ZUINIGE NIEUWBOUWPROJECTEN

Duurzame gebiedsontwikkeling, ofwel hoe kunnen functies op het gebied van mobiliteit, natuurontwikkeling, leefb aarheid, energietransitie, sociale stijging en economische groei elkaar in de fysieke ruimte versterken, in plaats van belemmeren? Stedelijke gebieden hebben te maken met een opeenstapeling van eisen en tegelijkertijd dienen groei en krimp zich aan. Lokale en sectorale ontwikkelingen vragen om een integrale

aanpak vanuit meerdere ruimtelijke schaalniveaus. In het programma duurzame gebiedsontwikkeling (DGO) gaat Agentschap NL dit jaar samen met het ministerie van VROM en spelers in het veld aan de slag om ontwerprichtlijnen voor DGO te ontwikkelen, innovatieve koploperprojecten te begeleiden en de verworven kennis en ervaring te ontsluiten naar andere gebiedsontwikkelingen.

NEDERLANDBOVENWATER EN DUURZAME VERSTEDELIJKING

NederLandBovenWater is een programma van en voor mensen die geraakt zijn door gebiedsontwikkeling. Het programma - een initiatief van Habiforum en het Nirov – loopt van 2010 tot medio 2012. Centraal in het programma staan twaalf actuele gebiedsontwikkelingspraktijken, waaronder Westfl ank-Haarlemmermeer, Rijnenburg Utrecht en Watergraafsmeer Amsterdam. Meer dan 120 deelnemers uit het bedrijfsle-ven, overheid en het kennisveld leveren een actieve bijdrage in de ontwikkel- en refl ectiesessies. Agentschap NL is medetrekker van het thema ‘Duurzame gebiedsont-wikkeling’. Met haar bijdrage verwacht Agentschap NL een impuls te kunnen geven aan de noodzakelijke transitie naar duurzame verstedelijking. Onlangs wijdde de VROM-raad nog een adviesrapport aan dit onderwerp.

Begin mei zijn dertien vooruitstrevende nieuwbouwprojecten, door Minister Van Middelkoop voor Wonen, Wijken en Integratie, aangewezen als excellent gebied. Bij deze projecten wordt ervaring opgedaan met zeer energiezuinig bouwen. Een onafh ankelijke commissie, bestaande uit projectontwikkelaars, bouwers, woningcorporaties, gemeenten en provincies, heeft de aanvragen beoordeeld. Er is ondermeer gelet op de mate waarin opgedane kennis en ervaringen kunnen worden toegepast in andere nieuwbouwprojecten elders in Nederland.

Energiezuinige nieuwbouwAchterliggend doel van de regeling excellente gebieden is om, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC-eisen in 2011 en

2015, op grotere schaal ervaring op te doen met zeer energie-zuinige, innovatieve nieuwbouw. De vernieuwingen kunnen zowel technisch, organisatorisch en/of fi nancieel van aard zijn. De aanvragen moesten projecten betreff en waarin minimaal een 25% betere energieprestatie dan wett elijk verplicht worden gerealiseerd. Opvallend was dat veel aanvragen verder gingen in hun ambitie om energiezuinig te bouwen.

Profi teren van kennis en ervaringOok u kunt van de opgedane kennis en ervaring in de excellente gebieden met innovatieve werkwijzen en technieken profi teren. NL Energie en Klimaat, Agentschap NL informeert u op www.excellentegebieden.nl.

De excellente gebieden Omvang project EPC ambitieAlkmaar - Vroonermeer Noord 600 woningen woningen: 0,4

Almere - Hout Noord 4.320 woningen en 56.500 m2 utiliteitsbouw

woningen: 0,4utiliteitsbouw: tussen 0,7 - 1,7

Amsterdam Oost-Watergraafsmeer -Jeruzalem

455 woningen en 4.975 m2 utiliteitsbouw woningen en utiliteitsbouw: < 0,41

Amsterdam Westerpark - De Houthaven 750 woningen en 68.000 m2 utiliteitsbouw woningen: max. EPC van 0,2 utiliteitsbouw: max. EPC van 0,45

Den Haag - Erasmusveld-Leywegzone 4.500 woningen en 47.500 m2 utiliteitsbouw

woningen: minimaal 25% onder de norm tot energieleverendutiliteitsbouw: minimaal 25% onder de norm

Groesbeek - Stekkenberg West 244 woningen woningen: 0,6 in de eerste fase, daarna 0,4

Deventer - Steenbrugge 1132 woningen woningen: t/m 2014 tussen 0,3 en 0,4 daarna < 0,3.

Heusden - Geerpark 750 woningen en 1000 m2 utiliteitsbouw woningen en utiliteitsbouw: minimaal 50% onder de norm

Koggenland - Distriport 640.000 m2 utiliteitsbouw utiliteitsbouw: uitgangspunt is energie-neutraal

Spijkenisse - De Elementen (Dijkzone) 348 woningen en 6.923 m2 utiliteitsbouw woningen en utiliteitsbouw: 25% onder de norm

Uden - Velmolen Buiten 67 woningen woningen: variërend van 0,43 tot 0,46

Veere - Grijpskerke 54 woningen en 987m2 utiliteitsbouw woningen: ≤ 0,2utiliteitsbouw: < 1.

Venlo - Villa Flora en Innovatoren 125.665 m2 utiliteitsbouw utiliteitsbouw: 0, 49 (Villa Flora) en < 1 (Innovatoren)

DOE MEE AAN DE COMMUNITY OF PRACTICE LEEFBAARHEID EN MOBILITEIT

Uit ervaring op andere beleidsterreinen is gebleken dat een Community of Practice (CoP) een eff ectieve en inspirerende manier is om tot duurzame praktijkoplossingen te komen. Momenteel vormt Agentschap NL een nieuwe CoP die zich richt op het raakvlak tussen bereikbaarheid (infrastructuur, mobiliteit) en leefb aarheid in de gebouwde omgeving. Agentschap NL zoekt professionals bij ondermeer gemeenten, provincies en Rijkswaterstaat met een brede oriëntatie en open mind. Discussies en cases worden afgewisseld met concrete ontwikkelvragen onder leiding van ervaren begelei-ders. Qua inhoud wordt ingezoomd op de toegevoegde waarde van integrale duurzame oplossingen en op de vraag hoe kun je door integraal te werken kansen herkennen en waarmaken. De CoP bijeenkomsten vinden plaats op 29 juni, 14 september, 12 oktober en 16 november in de regio Utrecht. De deelnemers bijdrage is € 500 excl. BTW. Voor meer informatie kun u terecht bij Lidwien Reyn, 088 602 2434, lidwien.reyn@agentschapnl.nl

TOOLKIT DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING BINNENKORT OP DE MARKT

Hoe komt u tot energieneutrale of zelfs energieleverende gebiedsontwikkeling? De Toolkit Duurzame Gebiedsontwikkeling gaat u daarbij helpen. Deze wordt gemaakt voor en door marktpartijen, in opdracht van Agentschap NL. De éérste tool die is uitgewerkt, betreft ‘Energie in de Ruimtelijke Ordening’ en geeft inzicht in een optimale mix van energieconcepten. Het is een rekentool die laat zien wat op korte én lange termijn de CO2-uitstoot is in relatie tot investeringen, energie-exploitatiekosten en de kosten voor de eindgebruikers. Lees een uitgebreid artikel op www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling.

DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 4

VOORBEELDPROJECTEN UKP NESK NAAR ENERGIEZUINIGE SCHOLEN EN KANTOREN

Het ministerie van VROM / WWI heeft via het Unieke Kansen Programma UKP NESK in totaal 5 miljoen euro subsidie beschikbaar gesteld voor zeer energiezuinige praktijkprojecten. Met deze tender wil het ministerie van VROM de sector stimuleren in de omslag naar energieneutraalbouwen.

Een belangrijk doel van de NESK is om te leren van ervaringen – technisch, procesmatig en fi nancieel – met verdergaand energiezuinig bouwen. Agentschap NL zorgt voor begeleiding, monitoring, communicatie en publiciteit.

Meer informatie over de projecten vindt u op www.agentschapnl.nl/ukp_nesk en op www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.

NIEUWBOUW SO/VSO SCHOOL ODYZEE GOES Stichting EmergisOdyZee, school voor speciaal en voortgezet speciaal onderwijs in Kloetinge, is een initiatief van Gemeente Goes, Stichting Respont en Emergis/centrum voor geeste-lijke gezondheidszorg. Een nieuw schoolgebouw gebouwd volgens het concept van Passief Bouwen en de vijf eisen van Frisse Scholen.

RENOVATIE OBS WILGENSTAMROTTERDAM SCHIEBROEK Stichting BoorStichting BOOR verduurzaamt OBS De Wilgenstam (PO). De school krijgt een isolerende schil, een klasse A binnenklimaat met WTW, verwarming en koeling via vloer-systeem, een gesloten WKO-installatie met een warmtepomp en lokale energieopwekking met 300 m2 PV-panelen en windenergie.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 5

NIEUWBOUW HOOFDKANTOOR CBW-MITEX ZEIST Kropman CBW-Mitex ontwikkelt een nieuw hoofdkantoor. Kropman Installaties garandeert dat dit energieneutraal wordt, via een energieprestatie- en onderhoudscontract met bonus-malusregeling voor 15 jaar. Octalix levert een innovatief energie-managementsysteem met Energie-zuil met MyWorkplace. Architect Rau past C2C-materialen toe.

NIEUWBOUW VILLA FLORAVENLO Gemeente VenloVilla Flora wordt eerst hoofd-gebouw voor de binnenexpo van Floriade 2012, later beeldbepalend kantoor op Venlo GreenPark. Architect Kristinsson en adviseur Volantis hebben in opdracht van Regio Venlo technieken van de energieleverende kas en C2C-principes toegepast.

NIEUWBOUW BASISSCHOOL IN HART VAN OIJENOIJEN Eco-Maat ProjectEnergieneutrale school in het Hart van Oijen in de gemeente Lith. Samenwerking van zes partijen met veel expertise. De kracht zit in de koppeling van technieken, zoals optimaal geïsoleerde en lucht dichte schil, biogas-WKK , zonne panelen, drie collectieve warmte pompen, LTV. Het biogas komt van een nabij gelegen mestvergister.

NIEUWBOUW MFC BREDE SCHOOLWESTERGEEST TRIEMEN Gemeente

KollumerlandDe gemeente wil een energie-neutraal Multifunctioneel Centrum bouwen, ingepast in het Friese landschap. Corporatie Woon-Friesland treedt op als ont wikkelaar en gaat het MFC exploiteren en beheren. De duur zaamheid is uitgewerkt volgens de Breeam methodiek.

NIEUWBOUW VMBO HUYGENS COLLEGE EN DE POLSSTOK HEERHUGOWAARD Gemeente

HeerhugowaardEnergieneutrale school in stations-gebied zal huisvesting bieden aan twee scholen. Dankzij PPS con-structie is expertise en inventiviteit van marktpartijen optimaal benut. Ook lokaal energiebedrijf is betrokken. Veel aandacht voor kwaliteitscontrole en inregeling installaties.

NIEUWBOUW TNT GREEN OFFICEHOOFDDORP Triodos /

OVG Green Offi ce bvTriodos en OVG bouwen een nieuw hoofdkantoor voor TNT, met ambitie GreenCalc > 1000 punten en LEED Platinum. Architect Paul de Ruijter ontwierp een compact gebouw met veel daglicht en atrium. Energieconcept via WKO en bio-WKK. Realisatie en beheer in innovatieve contractvorm.

NIEUWBOUW TWEEDE HUISGORINCHEM

Ballast Nedam IPMBallast Nedam IPM wil een eigen energieneutraal en innovatief kantoor bouwen, een boegbeeld van duurzaamheid, met ambitie Breeam Excellent. Het pand wordt een showcase van duurzame energie technieken: warmte-koude opslag, warmtepomp, verlichting, energiedak, PV en windmolens.

NIEUWBOUW VO COMENIUS LYCEUMAMSTERDAM MeroschDe Amarantis Onderwijsgroep wil een energieneutraal Comenius Lyceum neerzett en met een gezonde leer- en werkomgeving. Dit wordt gerealiseerd door goede afstemming van technieken. Een dubo-auditor zal de integrale duurzaamheid en prestaties waarborgen.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 6

Actueel

Actueel Dutch Green Building Council: duurzaamheid meetbaar maken

Dutch Green Building Council (DGBC) reikte op 15 april 2010 tijdens de vakbeurs Building Holland de eerste twee BREEAM-NL Nieuwbouw ontwerp-certifi caten uit. De ontvangers waren het TransPort kantoorgebouw van Schiphol Real Estate (Very Good, 3 sterren) en een door de Belgische inves-teerder WDP ontwikkeld logistiek platform in Tilburg (Good, 2 sterren). De beoordelingsmethodiek BREEAM-NL Nieuwbouw werd vorig jaar september gelanceerd als het eerste – voor de Nederlandse markt geldende – duurzaamheidskeurmerk voor nieuwbouw dat internationaal meetelt. Binnen BREEAM wordt niet alleen gekeken naar het energieverbruik van een pand, maar ook naar landgebruik, ecologie, het bouwproces, watergebruik, afval, vervuiling, transport, materialen, gezondheid en comfort. De Dutch Green Building Council ontstond in 2008 als een door de vast goed- en bouwbranche geïnspireerd initiatief vanwege de toenemende vraag naar toetsing van duurzame ontwikkeling in het vakgebied.

BREEAM NL Bestaande bouw DGBC werkt momenteel hard aan de realisatie van BREEAM-NL voor Bestaande Bouw en gebruik. Het keurmerk beoordeelt de gebouweigen-schappen én het beheer en gebruik ervan. De beoordelingsmethode helpt eigenaars van bestaande gebouwen de operationele kosten terug te brengen en de ecologische prestaties te verbeteren. Dit verhoogt de marktwaarde en garandeert een blijvend goede positie in het totale Nederlandse aanbod aan gebouwen.Naast de negen categorieën uit BREEAM-NL nieuwbouw, krijgt deze methode ook een indeling in drie stappen, variërend van self assessment tot volledig certifi cering traject. Stap 2 wordt een internationale benchmark via de database van de International Sustainability Alliance (ISA).

Duurzaamheidskeurmerk Gebiedsontwikkeling Ondertussen werkt de DGBC ook nog aan een duurzaamheidkeurmerk voor gebiedsontwikkeling. Er is een mooie lijst van pilots samengesteld met aansprekende projecten als Venlo Greenpark, VU/Kenniskwartier aan de Amsterdamse Zuidas, het Rott erdam Central District, Schiphol Oost en Park 20|20 in Haarlemmermeer. In totaal nemen er maar liefst 23 pilotprojecten deel aan de eerste inputronde.

Meer informatie vindt u op: www.dgbc.nl of www.breeam.nl

Triodos Bank is als fi nancier betrokken bij verschillende vastgoedprojecten met maatschappelijke meerwaarde. De fi nancieringsstructuur sluit naadloos aan bij het vastgoed. De dienstverlening van Triodos Bank is gericht op (particuliere) vastgoedbeleggers, landgoed eigenaren maar ook partijen die sociale woningen verhuren, bouwen, renoveren en/of herbestemmen, zoals woningcorporaties. Daarnaast verstrekken we fi nancieringen aan organisaties en particulieren die zich richten op het behoud en exploitatie van (rijks)monumenten. Met Triodos Groenfonds bieden we aantrekkelijke fi nancieringen aan projecten die in bezit zijn van een Groenverklaring. Tevens vragen wij een Groenverklaring aan voor projecten die hiervoor in aanmerking komen. Contactpersoon: Jurrien Appers, tel. 030 694 26 16

Triodos Vastgoedfonds is het enige beursgenoteerde duurzame vastgoedfonds van Nederland. Het fonds belegt in de meest innovatieve duurzame kantoren van Nederland. Het betreft nieuwbouw en bestaande bouw waarin gewerkt is met duurzame materialen. Bovendien hebben deze gebouwen een laag energieverbruik, liggen zij op goed bereikbare locaties en hebben zij een optimaal binnenklimaat voor de gebruikers. Het fonds heeft speciale interesse voor monumenten, waar natuur- en cultuurbehoud met een gedegen rendement gecombineerd kunnen worden. Contactpersoon: Guus Berkhout, tel. 030 693 65 33

De fi nanciële meerwaarde van duurzaam vastgoedDe vastgoedbranche is één van de sectoren waar op het gebied van duurzaamheid veel winst te behalen is. Door duurzaam te ontwikkelen en te bouwen en door bestaande bouw te verduurzamen ontstaat er een aanbod van vastgoed met een langere levensduur, lagere energiekosten, minder CO2-uitstoot en vaak meer betrokken huurders of kopers. Deze combina-tie maakt dat er naast meerwaarde op het gebied van duurzaamheid, ook fi nanciële meerwaarde zit aan duurzaam vast-goed. Betrokken huurders en lagere energiekosten zorgen voor een stabiele bezett ingsgraad en op de middellange termijn een goede positie op de vastgoedmarkt. Met de strenger wordende bouw- en energienormen zal de vraag naar duurzame en energiezuinigere panden alleen maar toenemen. Triodos Bank is een bank die actief is op het gebied van duurzaam vastgoed. De bank ontwikkelt, fi nanciert en belegt in duurzame vastgoedprojecten en panden die duurzaam verbeterd kunnen worden. Triodos Bank kijkt daarbij verder dan alleen het aanbod van nieuwe gebouwen en richt zich ook op bestaande bouw en (rijks)monumenten. Monumenten zijn van zichzelf per defi nitie al duurzaam. Niet alleen vanwege de lange levensduur van het gebruikte materiaal, maar ook vanuit cultureel oogpunt; cultureel erfgoed blijft op deze manier behouden voor de toekomst. Deze benadering past binnen de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed waarbij panden getoetst worden aan de hand van de 4 P’s People, Planet, Profi t en Project. Op al deze parameters moet een vastgoedobject of -project goed scoren of moet er verbetering mogelijk zijn.

10.0

8.0

6.0

4.0

2.0

0.0

People

Profit

PlanetProject

Result beforeResult afterAmbition

Duurzame Innovator Pitch Tijdens de PROVADA 2010 beleeft de Duurzame Innovator Pitch zijn tweede editie. Opnieuw presenteren jonge, startende, innovatieve ondernemers hun duurzame ideeën voor de vastgoedmarkt op deze beurs. Vijft ien innovaties staan tentoongesteld op de Green Market. De uiteindelijke winnaar ontvangt 10.000 euro aan prijzengeld, een full colour advertentie in het DGBC-magazine, één jaar gratis lidmaatschap en maatwerkondersteuning bij de verdere ontwikkeling van zijn idee. Daarnaast lift de winnaar mee op de met de prijs gegenereerde publiciteit.

DUURZAAM-HEID IN RETAIL

De Nederlandse winkelvastgoed-markt is verantwoordelijk voor 18% van het energiegebruik in de totale utiliteitsbouw. Hier zijn grote besparingen mogelijk. Een compli-cerende factor is het grote aantal betrokken partijen met wisselende belangen. De retail- en vastgoed-sector hebben hun krachten gebundeld. In maart 2010 is het Platform ‘Koplopers Duurzaamheid in Retail’ van start gegaan. De initiatiefnemers zijn: Agentschap NL, Dutch Green Building Council, IVBN, NEPROM, NeVaP en NRW. Op de PROVADA worden de eerste resultaten gepresenteerd.

ZES MARKTPARTIJEN IN DUUR ZAAM WINKEL -INITIATIEF AM

Corio, SCM Europe, Grontmij Vastgoedmanagement, CBW-MITEX en BAM Advies & Engineering hebben zich aangesloten bij het initiatief van gebieds- en vastgoed-ontwikkelaar AM om de Toolkit Duurzaam Winkelvastgoed te ontwikkelen. De Toolkit heeft als doel de duurzaamheid van winkel-centra structureel te verbeteren.

Kantoorvilla in BaarnEen mooi voorbeeld van een verduurzaamd project is het rijksmonument Villa Rusthoek in Baarn. Triodos Vast goedfonds kocht het pand aan als beleggings-object. Deze kantoorvilla kreeg na de duurzame renovatie een Groenverklaring van het ministerie van VROM en kon daardoor tegen een lagere rente groen gefi nancierd worden door Triodos Groenfonds. Samen met huurder AT Osborne werd gekeken hoe economische en duurzame ontwikkeling hand in hand konden gaan bij de verduurzaming van dit gebouw. Het resultaat van de verduurzaming van het rijks monument in Baarn is een succes. Op alle vier de P’s van de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed is een aan zienlijke verbetering gerealiseerd. En minstens zo belangrijk is dat Triodos Vastgoedfonds als eigenaar, Triodos Bank en Triodos Groenfonds als fi nancier-ders en AT Osborne als huurder allen terugkijken op een goede samenwerking aan een prachtig project.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 7

Hans Korbee Selina Roskam Irma ThijssenAlbert Hulshoff

AGENTSCHAP NL STIMULEERT DUURZAAM VASTGOEDAgentschap NL voert het energiebesparings-programma van het ministerie van VROM / Wonen, wijken en integratie voor de gebouwde omgeving uit. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken en energieneu-traal vastgoed bouwen of bestaande kantoor-gebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren en opschalen van nieuwe duurzame technieken.

Agentschap NL biedt:• instrumenten en kennis die hun eff ectiviteit

in de praktijk bewezen hebben • overzicht van fi scale regelingen en subsidies• makelen en schakelen: ondersteuning op

maat, inzet van ons netwerk• extra publiciteit via publicaties, artikelen,

beurzen en congressen.Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn: Hans Korbee, Selina Roskam, Albert Hulshoff , Irma Thijssen, telefoon 088 - 602 2451.

In 2009 heeft Senter Novem een leidraad laten ontwikkelen als onder-steuning bij het opstellen van prestatie contracten voor technisch beheer en onderhoud van gebouwen. Deze leidraad heeft geleid tot veel positieve reacties uit de markt. Zo maken ondermeer Octalix, winnaar van de Innovator Pitch 2009, en het Ontwik kelingsbedrijf Rott erdam (OBR) gebruik van de leidraad. Agentschap NL heeft meerdere verzoeken voor aanvullingen ontvangen. Daarop is besloten om een verdiepings-slag te maken: versie 2.0. In leidraad 2.0 vindt u ondermeer tools voor:• monitoring • defi niëren van KPI’s• gebruikersgedrag in relatie tot gebouwprestaties• storingsanalyse• model-prestatiecontractLeidraad 2.0 is samengesteld door advies bureau Corporate Facility Partners, op basis van interviews met Octalix, Kropman Installatietechniek, OBR, TNT en Triodos Bank. Leidraad 2.0 is te downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.

NIEUWS! Voorbeeldprojecten

Energieneutrale en zeer energiezuinige projecten uit de projectendatabase van Agentschap NL zijn nu te raadplegen via internet. De komende tijd zullen er steeds meer projecten verschijnen. U vindt de voorbeeldprojecten voor utiliteitsbouw, woningbouw en gebiedsontwikkeling op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Vernieuwd energielabelVanaf 1 januari 2010 is het vernieuwde energielabel voor gebouwen beschikbaar. Diverse nieuwe duurzame technieken tellen nu mee bij de bepaling van het energielabel, zoals decentrale ventilatie, micro-WKK en bodemisolatie van de kruipruimte. De waardering van bestaande technieken zoals zonneboilers is daar naast verbeterd. Zie www.energielabelgebouw.nl.

Interactieve website geeft energiecijfers op maat

De interactieve website Energiecijfers.nl levert een schat aan informatie over energieprijzen, energie labels en andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Energiecijfers.nl biedt de mogelijkheid om zelf een grafi ek of tabel samen te stellen waardoor het gegevensaanbod altijd aansluit bij uw specifi eke wensen. Zie www.energiecijfers.nl.

Tools voor asset managersHandige tools voor gebouweigenaren en asset managers om de energie-effi ciency en binnen milieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimu-leren, kunt u snel vinden op onze web-sites www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimmeenergie.nl. Een selectie:• Stappenplan verduurzaming kantoren• Energiebesparingsverkenner

Utiliteitsbouw• EPA-U Maatwerkadvies• EPCheck• Installatie Performance Scan• Schoon Licht Scan• Leidraad Prestatie Contracten• Maatregelendatabase voor kantoren,

zorg- en onderwijsgebouwen

Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw EBVU

Speciaal voor gebouwbeheerders en facilitair managers heeft Agentschap NL de Energiebesparings verkenner Utiliteits-bouw laten ontwikkelen. De EBVU geeft snel inzicht in het energieverbruik van een gebouw, energiebesparingsopties en kosten- en milieubesparingen. Daarnaast geeft de EBVU een indicatie van het huidige energielabel en het mogelijke label na het nemen van de voorgestelde maatregelen. Zie www.slimmeenergie.nl

Schoon Licht Scan In utiliteitsgebouwen gaat ongeveer 22% van de energie op aan verlichting. Dat kan gemakkelijk 30 tot 60% minder. Of dat ook in uw kantoor, school of bedrijfshal het geval is kunt u eenvoudig verkennen

met de Schoon Licht Scan. Deze berekent voor u de mogelijke energiebesparing, uw investering en de terugverdientijd. Zie www.slimmeenergie.nl.

LED-verlichtingDat LED-verlichting een grote toekomst tegemoet gaat, daar zijn de deskundigen het wel over eens. Maar in welke gevallen doet u er verstandig aan om nu al over te stappen op LED? In opdracht van Agentschap NL stelde het onderzoeks-bureau LED Expert een handzame brochure op over LED-verlichting voor huishoudens en utiliteitsgebouwen. Zie www.agentschapnl.nl/schoonlicht.

Duurzaamheidsscan CFPCorporate Facility Partners heeft een CO2-scan ontwikkeld voor bestaande panden. De scan maakt het energiege-bruik, de CO2-reductie en besparingen zichtbaar. Lees het interview met Huub Boissevain en Bram Adema op www.circle-of-blame.nl.

IEE 2010 open tot 24 juniHet tweede Intelligent Energy Europe programma (IEE-II) is hét instrument van de EU om niet- technologische projecten op energiegebied te ondersteunen. Dit programma wil het aandeel duurzame energie vergroten door niet-technische barrières op te heff en, de toegang tot de markt te verbeteren en de bewustwording te bevorderen. Het budget voor 2010 is vastgesteld op 56 miljoen euro voor projecten. Tot 75% van de subsidiabele kosten wordt vergoed. Een gemiddeld

subsidiebedrag voor een consortium van tenminste drie partners uit drie verschil-lende EU landen ligt rond een miljoen euro. Projectvoorstellen dienen aan te sluiten bij het werkprogramma van de Europese Commissie voor 2010. Dit is te vinden op de website van IEE. De call (subsidieronde) is open gegaan op 23 maart en sluit op 24 juni 2010. Meer infor matie bij het National Contact Point bij EG-Liaison, Kathrin Braun, 088 602 5250, of www.egl.nl. Of bij de website van de EU htt p://ec.europa.eu/energy/intelligent.

KP7KP7 is het 7e kaderprogramma van de EU voor onder zoek en technologische ontwikkeling. Het loopt zeven jaar, van 2007 tot en met 2013. Het programma heeft een totaal budget van meer dan 50 miljard EUR. KP7 is een belangrijk instrument om te beantwoorden aan de Europese behoeft en voor banen en concurrentievermogen en om de leidende positie in de wereldwijde kennisecono-mie te vergroten. Het geld wordt voor het grootste gedeelte gespendeerd aan subsidies voor onderzoeksactoren binnen Europa en daarbuiten, om onderzoek, techno logische ontwikkeling en demonstratie projecten te cofi nancieren. De activiteiten gefi nancierd door KP7 moeten een Europese toegevoegde waarde hebben, en de uitvoering moet gebeuren door een consortium van deelnemers uit verschillende Europese landen. Voor meer informatie: htt p://ec.europa.eu, of raadpleeg het

National Contact Point, bij EG-Liaison, Kathrin Braun, 088 602 5250, of www.egl.nl.

LEIDRAAD PRESTATIE CONTRACTEN 2.0 NU BESCHIKBAAR

Minder energieverbruik en meer werk-comfort zijn mooie beloft es die met duurzaam bouwen in het verschiet liggen. Maar alertheid blijkt geboden. In alle bouwfases vallen beslissingen die van invloed zijn op het realiseren van deze groene ambities.Een goed binnenklimaat in kantoren is essentieel voor goede werk prestaties en een laag ziekteverzuim. Maar dragen de doelstellingen op het gebied van energiebesparing daar ook aan bij, of zijn ze soms zelfs strijdig met een gunstig binnenklimaat? Volgens het praktijkonderzoek van Agentschap NL, uitgevoerd in twintig kantoorgebouwen, gaan een energiezuinig gebouw en een goed binnenklimaat wel degelijk samen. De facilitair manager kan kennis over de gebruikers en het beheer van het gebouw

inbrengen en een vertaling naar de praktijk maken. En dus al vroeg in het bouwproces, bij de planfase een belangrijke rol opeisen: dit blijkt de sleutel tot succes. Alleen zo is de energiezuinige kantoor omgeving écht afgestemd op de eindgebruiker.

Lees het volledige artikel in Facilitair Management Magazine van maart jl., met interviews met Rick Wolleswinkel, directeur van Octalix, Gert Harm ten Bolscher, manager bij DWA, en Victor de Vries, projectleider bij de gemeente Goes. Het volledig onderzoek ‘Energie-effi ciëntie en een goed binnen klimaat: een succesvolle combinatie?’ vindt u op de site www.slimme-energie.nl.

NeVaP 'Handboek Vastgoedmanagement'

Tijdens de PROVADA 2010 is het 'Handboek Vastgoed-management' gelanceerd. Maarten Vermeulen (Protego Real Estate Investors) en Mariëlle Wieman (NeVaP) hebben samen met 24 senior vastgoedprofessionals dit bijna 500 pagina's tellende studieboek geschreven voor studenten vastgoed (manage ment) aan HBO en universiteit. Daarnaast is het boek een naslagwerk voor vastgoedprofessionals. Het 'Handboek Vastgoed manage ment' besteedt veel aandacht aan duurzaamheid. Het boek is een initiatief van NeVaP (Nederlands Vastgoed mana gement Platform) en wordt uit gegeven door Noordhoff Uitgevers.

Redactie:Maarten Vermeulen

Mariëlle Wieman

Eerste druk

HandboekVastgoedmanagement

Handboek Vastgoedmanagement.indd 1 8-4-10 14:06

FACILITAIR MANAGER HEEFT DOORSLAGGEVENDE ROL BIJ SUCCESVOL ENERGIEZUINIG BOUWEN

CENTRAL POST

ECONOMISCHE AANJAGER

LSI project investment heeft het oude postsorteerbedrijf in Rott erdam verbouwd tot een modern multi-tenant gebouw: een zeer duurzaam monument met label A en GreenCalc score 252. Het gebouw is begin 2010 opgeleverd en voor 80% verhuurd aan ondermeer ProRail, TNT, Achmea en Stichting Jeugdzorg Rott erdam. Ook gaat LSI zelf een deel gebruiken. LSI heeft daarnaast het initiatief genomen voor de herontwikkeling van de WeenaBoulevard. LSI-directeur Luc Smits: “Wij zien duurzaamheid in de context van maatschappelijke ontwikkelingen. Voor ons betekent dat – en dat doen we al meer dan tien jaar – het opnieuw in de markt brengen van grote kans-arme gebouwen en daarmee opnieuw meerwaarde en impuls geven aan omliggende wijk en leefomgeving. Onze focus ligt daar mee op binnen-stedelijke ontwikkeling en heront-wikkeling. Het Central Post fungeert na jarenlange leegstand nu als econo-mische aanjager voor Rott erdam Centrum”. Zie ook www.lsi.eu. Het hele artikel is te lezen op www.duurzaamvastgoedportal.nl

DHV KANTOOR VAN LABEL G NAAR A

Het 40 jaar oude hoofdkantoor van DHV in Amersfoort wordt ingrijpend gerenoveerd en maakt een labelsprong van energielabel G naar A. Voor de oude gevel is een transparante gevel geplaatst. Deze combineert betere daglichtt oetreding met zongestuurde lichtwering.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 8

Dit is een publicatie van:

Agentschap NLNL Energie en KlimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE Utrechtwww.agentschapnl.nl/utiliteitsbouw

© Agentschap NL |Juni 2010Publicatie-nr. 2KPUB1022

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, fi nanciering, netwerken en wet- en regelgeving.

De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.

DE TEMPEL KRIJGT MET WARMBOUWEN LABEL A

Het monumentale kantoorpand de Tempel in Den Haag wordt gerenoveerd volgens het concept van WarmBouwen. Architectonische details van het interieur blijven zo behouden. Bij WarmBouwen wordt een gebouw gezien als een systeem dat functioneert in evenwicht met zijn omgeving. Er wordt gebruik gemaakt van natuurlijke materialen en de schil is selectief doorlaatbaar en kan naast warmte, kou, CO2 en zuurstof ook het vocht reguleren. Door de renovatie zal de Tempel het eerste rijksmonument in Nederland worden met energielabel A. Op deze locatie is warmteopslag gevonden in de Haagse Beek die onder het gebouw stroomt. De afdeling Archeologie van de gemeente Den Haag gaat de Tempel huren. Zie ook www.duurzaamgebouwd.nl.

BOUWFONDS KOP LOPER IN VERDUURZAMING KANTOORPANDENBouwfonds Real Estate Investment Management (REIM) en Honeywell hebben in mei een intentieverklaring getekend voor de verduurzaming van een kantoorpand voor de Rijksgebouwendienst, van energielabel G naar D. Hierbij is Honeywell verantwoordelijk voor de engineering en de begeleiding. Het bedrijf garandeert daarnaast een toekomstige energiebesparing.

Energielabel C of D De Rijksgebouwendienst huurt het pand aan de Haagse Neuhuyskade 40 van één van de fondsen van Bouwfonds REIM. Sinds 1 januari koopt en huurt de Rijks-overheid alleen gebouwen die binnen twee jaar met twee labelstappen verduur-zaamd zijn, of minstens label C hebben. De doelstellingen van Bouwfonds REIM sluiten daar op aan. ‘Ons streven is om gebouwen in onze fondsen binnen vijf jaar op energielabel D te hebben en gebouwen aan te kopen met minimaal label C’, vertelt Anthony Gijsbers, directeur van Bouwfonds Real Estate Services.

ESCO: Energy Service CompanyHet project Neuhuyskade is een nieuwe stap in verduurzaming van bestaande kantoorgebouwen. Bouwfonds REIM schakelt namelijk een Energy Service Company (ESCO) in: Honeywell Building Solutions, uitvoerder van gebouwbeheer-systemen. Honeywell zorgt voor de benodigde technische kennis, ontwerpt en begeleidt de verduurzamingsmaatregelen en is verantwoordelijk voor de administratie. Het bedrijf garandeert de energiebesparing van 25 procent binnen de verwachte terugverdientijd van de installatiekosten. In de Verenigde Staten, Engeland en Duitsland zijn ESCO´s al ingeburgerd in de vastgoedmarkt.

VAST GOED FONDSEN ZWIJGEN OVER CO2-DOEL STELLINGEN

BOUWFONDS REIM VREEST TWEEDELING KANTORENMARKT OP BASIS VAN DUURZAAMHEID

Assetmanager Bouwfonds REIM ziet een structurele tweedeling ontstaan in de Nederlandse kantorenmarkt. Vooral het niet-duurzame deel van die markt zal de komende jaren in toenemende mate onaantrekkelijk worden voor beleggers. Bouwfonds ziet daarentegen de periode 2010-2011 wél als een goed instap-moment voor beleggingen in het duurzame of te verduurzamen deel van de Nederlandse kantorenmarkt. De asset manager hanteert hierbij een ruim duurzaamheidbegrip, dat verder gaat dan het energieverbruik en de CO2-uitstoot. Hierbij wordt ook rekening gehouden met structurele duurzaamheids-apecten als bereikbaarheid, kwaliteit van een locatie en fl exibiliteit van het gebruik. Over kantoren die niet voldoen aan deze duurzaamheidcriteria is Bouwfonds REIM niet positief gestemd. De rendementsverschillen tussen duurzame panden en niet-duurzame panden zullen toenemen. Bron: Vastgoedmarkt.nl.

Vastgoedfondsen geven onvoldoende inzicht in hun inspannin-gen om energie te besparen en CO2-uitstoot terug te dringen. In vergelijking met andere sectoren bieden vastgoedfondsen weinig informatie over hun duurzame bedrijfsvoering in publiek beschikbare documenten. Zo blijkt uit een onderzoek onder de tien grootste vastgoedfondsen door de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) in opdracht van Agentschap NL. “Het is opvallend dat vastgoedfondsen weinig tot geen aandacht besteden aan energiebesparing en CO2-

uitstoot, terwijl de gebouwde omgeving verantwoordelijk is voor 40% van de totale CO2-uitstoot in Nederland", vertelt Giuseppe van der Helm, directeur van VBDO. Daarnaast gaven de vastgoedfondsen aan verduur zaming van hun portefeuille niet alleen te kunnen oppakken. “Een aantal fondsen gaf aan zich in een spagaat te bevinden tussen huurder en belegger. Huurders willen zo min mogelijk betalen en beleggers willen een zo hoog mogelijk rendement", legt Van der Helm uit." Het rapport van januari 2010 is te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

EEN GEBOUW DAT LEEFT C2C PRINCIPES TOEGEPAST BIJ NIOO-KNAW GEBOUW IN WAGENINGEN

In de loop van 2010 zullen twee van de drie vestigingen van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO KNAW) verhuizen naar een nieuwe locatie in Wageningen. In het glasrijke gebouw, ontworpen door Claus & Kaan Architecten, komen laboratoria en kantoren voor 160 mensen en daarnaast kassen, onderzoeksvelden en proefvijvers. Bij het ontwerp is zo veel mogelijk uit gegaan van de cradle to cradle fi losofi e: getracht wordt zoveel mogelijk kringlopen (energie, water, voedingsstoff en) gesloten te krijgen. De ambitie is om het slimst lerende duurzame onderzoekslaboratorium van Nederland te worden, met bijvoorbeeld toepassing van de allernieuwste (en nog niet volledig uitontwikkelde) technieken op het gebied van energieopwekking, duurzaam energiegebruik, materiaalkeuze en CO2 uitstoot.

Op het terrein zal ook op compleet nieuwe manieren duurzame energie worden ingezet. Denk daarbij bijvoor-beeld aan zeer diepe warmteopslag in de ondergrond – waarschijnlijk goed voor 70% besparing op verwarming en koeling – en het omzett en van eigen afval en uitwerpselen in energie en voedingsstoff en. NIOO directeur Louise Vet: “Wij proberen met ons gebouw niet de omgeving zo min mogelijk te belasten, maar eerder zo veel mogelijk aan onze omgeving bij te dragen. Zo zullen we op verschillende manieren de biodiversiteit in de omgeving bevorderen.” Zie: www.nioo.knaw.nl/content/dossier- nieuwbouw-nioo.

www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u met informatie overrendement, techniek en wetgeving