DUURZAAM VASTGOED NIEUWSKRANT

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 1

Zomereditie juni !"11 - PROVADA-special

KWALITEITSSLAGBesparen op energiegebruik hee! veel voor-delen voor zowel eigenaren en huurders van woningen als gebruikers en beheerders van kantoren, winkels en andere gebouwen. Het scheelt "ink in de kosten en het is goed voor het waardebehoud van je woning of vastgoed.

Daarom zet dit kabinet stevig in op energiebe-sparing in de gebouwde omgeving. Gebouwen nemen 30 procent van het totale energiegebruik in ons land voor hun rekening, dus daar valt veel winst te behalen. Bovendien hee! de EU bepaald dat er vanaf 2020 alleen energieneutraal mag worden gebouwd.

Werk aan de winkel dus voor de bouw- en vastgoedwereld. Want duurzaam bouwen vergt extra inspanning, hogere eenmalige investerin-gen en innovatieve oplossingen. Maar op de langere termijn plukken we allemaal de vruchten van deze kwaliteitsslag in de vorm van een lagere energierekening, een gezond binnen-klimaat, minder milieuaantasting en een hogere toekomstwaarde van het vastgoed.

Dat laatste is geen wensdenken. Want uit onderzoek blijkt dat er een relatie bestaat tussen duurzaamheid en marktwaarde van woningen en kantoren. Met andere woorden: investeringen in duurzaamheid verdienen zichzelf terug. Wie nu nog niet overtuigd is van het belang van duurzaam bouwen en energiebesparing, doet zijn portemonnee, het milieu en (de gebruikers van) zijn vastgoed ernstig tekort.

De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,

Mr. J.P.H. Donner

www.duurzaamvastgoedportal.nlondersteunt u met informatie overrendement, techniek en wetgeving

PROVADA 2011 Ook dit jaar organiseren Agentschap#NL, Triodos Bank, Dutch Green Building Council en PROVADA weer het PROVADA Green Forum: drie dagen vol nieuws en deba$en over duurzaam vastgoed tijdens de PROVADA 2011. Alle verslagen, presentaties, %lmpjes en persberichten zijn te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

ENERGIEZUINIG KANTOOR LEIDT TOT HOGERE INKOMSTENEnergiezuinige kantoren met een groen energielabel scoren beter qua huurprijs dan gebouwen met een niet-groen label. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat energiezuinige kantoren in Nederland gemid-deld een 6,5% hogere huurprijs opbrengen.

Deze resultaten komen voort uit een studie uitge-voerd door dr. Nils Kok (Universiteit Maastricht) en dr. Maarten Jennen (Erasmus Universiteit), onder-steund door DTZ Zadelho! en Agentschap NL. Naast deze ‘discount’ voor onzuinige gebouwen toont het onderzoek ook aan dat de nabijheid van een trein-station een significant e!ect hee" op de huur. Als de afstand tot het dichtstbijzijnde station toeneemt met een kilometer, resulteert dat in een huur-prijsdaling van circa 13%.

In lijn met Amerikaanse resultatenDe resultaten uit dit onderzoek zijn in lijn met eerdere onderzoeksresultaten voor de Amerikaanse kantorenmarkt. Deze bevindingen hebben belang-rijke implicaties voor beleggers, vastgoedfinanciers en taxateurs. De huurprijsontwikkelingen van onzuinige en zuinige kantoorpanden lopen volgens de onderzoekers sinds 2009 sterk uiteen.

Huurindex van groene kantoorgebouwen (labels A, B en C) en niet-groene kantoorgebouwen (labels D en lager).

Green LeaseDe bewezen premium op energiezuinigheid levert een extra budget op om in een Green Lease-overeenkomst tussen huurder en verhuurder tot afspraken te komen om het onderliggende kantoor te verduurzamen tot minimaal energielabel C.

Het onderzoeksrapport vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nlOVERHEID VERSNELD

NAAR ENERGIENEUTRAALIn het Lente-akkoord hee" de rijksoverheid al in 2008 met Neprom, NVB en Bouwend Nederland afgesproken om gezamenlijk te streven naar energieneutrale nieuwbouw vanaf 2020. De nieuwe eisen van de EU vormen hiervoor een stok achter de deur; vanaf eind 2020 moet alle nieuwbouw inderdaad ‘nearly energyneutral’ zijn. Over dat ‘nearly’ zal nog wel even gediscussieerd worden, maar veel rek zal waarschijnlijk niet getolereerd worden vanuit Brussel. Voor overheidsgebouwen gaat Brussel nog een ferme stap verder: twee jaar eerder, vanaf eind 2018, energieneutraal. Overigens sluit dit perfect aan bij het huidige beleid van het ministerie van BZK waarin een voorbeeldrol is toegedicht aan overheden.

GASTERRA TEKENT EEN !"-JARIG ‘GROEN’ HUURCONTRACT MET TRIODOS VASTGOEDFONDS

Het voormalige ABN AMRO kantoor, pal naast het Centraal Station Groningen, zal een belangrijk uithangbord voor de verduurza-ming van bestaande kantoorruimte worden. Triodos Vastgoedfonds hee! het gebouw, nu nog met energielabel G, aangekocht en zal het verduurzamen, zodat het uiteindelijk energielabel A+ krijgt. Dit is mogelijk gemaakt via een voor de vastgoedmarkt revolutionair 10-jarig ‘Green Lease’-contract met toekomstig huurder GasTerra, een internationaal opererende handelsonderne-ming in aardgas.

GasTerra en Triodos Vastgoedfonds – bijgestaan door Bouwfonds Real Estate Investment Management – gaan intensief samenwerken om het bestaande gebouw duurzaam te renoveren. Het uiteindelijke resultaat zal een bewijs zijn van de gedeelde overtuiging dat de mondiale energievoorziening volledig verduurzaamd dient te worden. Hernieuwbare energiebronnen vormen deze uiteindelijke duurzame energie-voorziening. In de transitie naar een volledig duurzame energievoorziening zal aardgas een belangrijke rol moeten spelen.

Lees verder op pagina 2

NIEUWSKRA Zomereditie

2006

Groene Huurindex Niet-Groene Huurindex

120

115

110

105

100

95

90

85

802007 2008 2009 2010

2,4

2,2

2

1,8

1,6

1,4

1,2

1

0,8

0,6

0,4

0,2

0Jaar 2011 202020182008200219991995

100

75

50

Lente-akkoord

EPC-eis kantoren

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 2

KORT NIEUWSEnergielabel Google Map

Met de Energielabel Google Map kunt u alle utiliteitsgebouwen in Nederland opzoeken die voorzien zijn van een energielabel, inclusief de gebouw-gegevens die op het energielabel staan vermeld. Deze gegevens worden zichtbaar in een pop-up scherm, zodra u hebt ingezoomd op wijkniveau. Zie www.energy-labels.nl.

Duurzaam Inkoop criteriaAgentschap NL ontwikkelde criteria voor Duurzaam Inkopen. Sinds december 2010 vindt u de criteria op www.pianoo.nl/duurzaaminkopen. Ondermeer staan hier de criteria voor het Duurzaam Inkopen van kantoorgebouwen: nieuwbouw, renovatie, beheer & onderhoud, huur & aankoop, en sloop.

Recast EPBD De Europese richtlijn EPBD is herzien. Vanaf eind 2012 worden belangrijke wijzigingen doorgevoerd die gevolgen hebben voor energiebesparing in de gebouwde omgeving.De belangrijkste wijzigingen van deze ‘recast EPBD’ zijn:

‘nearly zero’ energie verbruiken. De energie die nog nodig is, moet a#omstig zijn uit duurzame bronnen.

dienen alternatieve systemen (zoals

systemen gebaseerd op duurzame energie, warmte kracht-koppeling, stadsverwarming, warmtepompen e.d.) overwogen te worden.

meerwaarde van het energielabel.

het energielabel.

gerenoveerd worden dienen aan energieprestatie-eisen te voldoen.

systemen, warm tapwatersystemen, airconditioningsystemen en grote ventilatiesystemen dienen aan minimale systeemeisen te voldoen.

dienen periodiek gekeurd te worden. Bij deze keuring moet ook een verbeteradvies worden afgegeven. Zie www.agentschapnl.nl/energielabelgebouwen.

Tools voor asset managersAgentschap NL hee" voor gebouw-eigenaren en asset managers handige tools ontwikkeld om de energie-e$ciency en binnenmilieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren. U vindt ze op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl. Een selectie:

Utiliteitsbouw

onderhoud gebouwen

zorg- en onderwijsgebouwen.

EnergiecijfersDe interactieve website www.energiecijfers.nl gee" u informatie over energieprijzen, energielabels en

andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Ook kunt u zelf een grafiek of tabel samenstellen.

Excellente GebiedenDertien Excellente Gebieden doen, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC-eisen in 2015, op grotere schaal ervaring op met zeer energiezuinige nieuwbouw. Zie www.excellentegebieden.nl.

Solar ToursDe Solar Tours 2011 hebben een bijzonder zonnig beeld opgeleverd over de kansen van de toepassing van zonne-energie in de bouw. Vier dagen lang – van 10 t/m 13 mei – zijn bestuurders en energieprofes-sionals uit de bouw per bus langs belangwekkende projecten gereden, verspreid over heel Nederland, en geïnformeerd over actuele toepassingen van zonne-energie. De vier Solar Tours zijn georganiseerd door Agentschap NL in het kader van de ‘European Solar Days’ met als doel om zonne-energie en de toepassingsmogelijkheden ervan een week lang in heel Europa in de schijn-werpers te ze%en. Voor een volledig beeld van alle bezochte projecten en de online zonne-energiecatalogus zie www.solartours2011.nl.

Het Christiaen Huygens College in Eindhoven is bezocht tijdens de Solar Tours. Hier is een slimme combinatie toegepast van een thermisch Energie-dak® uitgebreid met PV-folie.

Films op YouTubeInspirerende, korte films over verduur-zamen van vastgoed en energieneutraal bouwen, en interviews met koplopers

vindt u op een van de filmkanalen van Agentschap NL: www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed.

Duurzaam erfgoedOp 12 oktober houdt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een symposium over duurzaamheid. Hoe kunnen monumenten energiezuiniger worden, meer comfort bieden en het milieu

de grenzen? Kijk voor meer informatie op www.cultureelerfgoed.nl/duurzaamerfgoed.

Gebouw van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed in Amersfoort. U kunt een !lm over dit gebouw bekijken op www.rgd.nl.

Duurzaam hotelAmstelside ontwikkelt in Amsterdam nabij het Amstelstation een duurzaam viersterrenhotel van 18.500 m& met 20 verdiepingen en 300 kamers. Het moet het eerste Leed Platinum gecertificeerde hotel van Europa worden. Het hotel krijgt een ‘slimme gevel’ en zal zelf energie opwekken. Het ontwerp is van Paul de Ruiter en Mulderblauw Architecten. De bouw is gestart in 2011; de oplevering staat gepland voor juni 2013. Zie www.paulderuiter.nl.

Duurzame daken In het kader van het Ro%erdam Climate Initiative gaat gemeente Ro%erdam tot

eind 2011 zo’n 25.000 m& gemeentelijk vastgoed voorzien van een groen dak. In Ro%erdam is de afgelopen twee jaar al ruim 40.000 m& groen dak gerealiseerd waarvan ruim 5.000 m& op gemeentelijk vastgoed. Zie www.ro!erdam.nl/groenedaken.

De Provincie Utrecht is gestart met het project ‘De Daken Duurzaam’. De provincie stimuleert toepassing van daktechnieken als zonnepanelen, windturbines, groene en wi%e daken. Het project is gericht op gemeenten en huiseigenaren en omvat onderzoek, metingen, proe"uinen en excursies. Op enkele grote gebouwen in de provincie Utrecht worden experimen-ten uitgevoerd. Zie www.dedakenduurzaam.nl.

‘Green Building Finance and Investments’

Op 23 en 24 maart vond in Maastricht een internationale conferentie plaats over groen bouwen en financiering, georgani-seerd door de Universiteiten van Maastricht en Berkeley (Californië). Sprekers waren ondermeer James Cameron, Ma%hew Kahn, René Buck en Nils Kok. Alle papers en presentaties zijn te downloaden via www.conference.epri.eu.

Eerste energieneutrale zwembadEen burgerinitiatief in de gemeente Dinkelland (provincie Overijssel) leidt tot het eerste energieneutrale zwem-, zorg- en sportcentrum in Nederland. Het gebruik van bodemwarmte, zonne-ener-gie en toepassing van een biomassacen-trale leidt tot een reductie van bijna 1 miljoen kg CO'-uitstoot. De gescha%e besparing op gemeenschapsgeld bedraagt de eerste tien jaar al ongeveer ( 800.000. De oplevering staat gepland in 2012.

Van label G naar A+Naar aanleiding van berichten in de media over het eerste groene verhuurcontract van Nederland in Amersfoort (tevens een huurcontract met Triodos Vastgoedfonds) hee! GasTerra Triodos Vastgoedfonds in het najaar van 2010 benaderd met de vraag voor haar als investeerder op te treden. De duurzaamheid van het gebouw zal vorm krijgen door het toepassen van ondermeer zeer e&ciënte gastechnieken, Warmte Koude Opslag, lage temperatuur verwarming en daglichta'an-kelijke en energiezuinige verlichting. Ook zal de isolatie van het gebouw sterk worden verbeterd. De systeemplafonds worden vervangen door klimaatplafonds waardoor hoge kantoorruimtes ontstaan met een sterk verbeterd binnenklimaat. De renovatie moet leiden tot een A+ energielabel en een Groenverklaring van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het kantoor zal ook geschikt gemaakt worden voor Het#Nieuwe Werken.

Green LeaseHet ’Green Lease’-concept houdt in dat de huurder een huurprijs betaalt die gebaseerd is op de totale exploitatiekosten van het gebouw. Door de ingrijpende energiebespa ring worden de energiekosten veel lager dan in een vergelijkbaar niet gerenoveerd kantoor. Deze ‘winst’ gebruikt Triodos Vastgoedfonds voor de renovatie. Het

huurcontract is aangevuld met bindende afspra ken om het gebouw maximaal duurzaam te gebruiken, bijvoor beeld door water gebruik te mini maliseren en alleen energie zuinige kantoor apparatuur te gebruiken. Eén jaar na ingebruik name zal het contract omgezet worden in een huurcontract waarbij energie inbegrepen is (een ’all-in’-huurcontract).

Guus Berkhout, Investment Manager Triodos Vastgoedfonds.

Vervolg van pagina 1 NIEUWE EPG GEPUBLICEERDHet Nederlands normalisatie-instituut NEN hee! op 15 april de nieuwe bepalingsmethode energieprestatie gebouwen gepubliceerd, de ‘Energieprestatie van gebouwen’ (NEN 7120). Deze norm, kortweg EPG genoemd, bevat de bepalingsmethode voor de energieprestatie van woningen en utiliteitsgebouwen. Tegelijk hee! NEN twee hiermee samenhangende normen gepubliceerd: de energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (NVN 7125, kortweg EMG) en de ventilatienorm NEN 8088-1.

Invoering per 1 Januari 2012De minister van Binnenlandse Zaken is van plan om de nieuwe normen per 1 januari 2012 aan te wijzen in de bouwregelgeving. Daarmee krijgt de markt voldoende tijd om te wennen aan de nieuwe normen. Vanaf die datum zal het gebruik van deze normen verplicht zijn voor nieuwe woningen en utiliteitsgebouwen. Tot#1#januari 2012 gelden de huidige normen. De nieuwe normen vervangen de bestaande energieprestatienormen voor woningen (NEN#5128) en utiliteitsgebouwen (NEN 2916). Met de nieuwe normen voldoet Nederland aan de eisen van de herziene Europese richtlijn Energie prestatie van gebouwen (EPBD). Op termijn zal de EPG ook gelden voor bestaande gebouwen. Vooralsnog blijven hiervoor echter de huidige ISSO-richtlijnen gelden.

Nieuwe EPG doet meer recht aan de bouw-fysische werkelijkheidDe EPG doet meer recht aan de bouwfysische werkelijkheid en de huidige speci%eke omstandigheden in Nederland. Ook sluit de EPG beter aan bij de praktijkervaringen van de laatste jaren. Op basis van die ervaringen is een groot aantal uitgangspunten, formules en forfaitaire waarden (kengetallen) in de EPG verbeterd ten opzichte van de huidige normen. Hierdoor worden schilmaatregelen en instal latie maatregelen beter op hun werkelijke prestatie gewaardeerd. In de EPG worden ook technieken gewaardeerd zoals micro-warmte-krachtkoppeling (micro-wkk) en geavanceerde ventilatiestystemen. Met de EMG is er nu ook een uniforme bepalingsmethode voor de energieprestatie van maatregelen op gebiedsniveau.

In opdracht van het ministerie van Binnen-landse Zaken zorgt Agentschap NL voor communicatie en kennisoverdracht over de nieuwe normen naar marktpartijen, in afstemming met de partijen van het Lente-akkoord voor Energiebesparing in de Nieuwbouw. Meer informatie: www.agentschapnl.nl.

Illus

tratie

: KNZ

B en

Kop

pert

& K

oeni

s

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 3

GROENE WONING LEVERT 6.""" EURO MEER OP

dan woningen zonder label. Bovendien blijken kopers bereid voor ‘groen’ gelabelde woningen (labels A, B en C) gemiddeld 3%, o"ewel 6.000 euro, meer te betalen. Dat blijkt uit een grootschalig wetenschappelijke studie van hoogleraar vastgoed Dirk Brounen van de Universiteit van Tilburg en Nils Kok van de Universiteit Maastricht in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het rapport ‘Het energielabel op de koopwoningmarkt’ is te vinden op www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties.

EVALUATIE WOONLASTENWAARBORG

corporaties investeringen in energiebesparing verdiscon-teren in de huur. Centraal in dit instrument staat de garantie dat de woonlasten zullen dalen op complex-niveau. Het instrument is op diverse plaatsen in Nederland toegepast. De invulling aan de woonlasten-waarborg kan echter per corporatie nogal verschillen, bijvoorbeeld in de wijze van overleg met bewoners. Agentschap NL hee", in samenspraak met Aedes en de

Op basis van interviews, een internetenquête en groepsdiscussies met corporaties en bewoners wordt de woonlastenwaarborg geëvalueerd, do’s en dont’s beschreven en mogelijke verbeteringen aangedragen. In een tweede fase, eind 2011, worden de daadwerkelijke energiebesparing en het e!ect van afgegeven garanties geanalyseerd.

-gen? Stuur dan een mail naar m.corpeleijn@atrive.nl. De eindrapportage van fase 1 is eind juni beschikbaar op www.agentschapnl.nl/woningbouw.

RIJKSGEBOUWENDIENST KOPLOPER BIJ VERDUURZAMING VASTGOED

VIJF VRAGEN AAN ALEX VERMEULEN, DIRECTEUR ADVIES & ARCHITECTEN BIJ DE RIJKSGEBOUWENDIENST

Rgd vastgoedportefeuille Totale voorraad gebouwen 7,1 miljoen m&Totale voorraad kantoorpanden 4,5 miljoen m& waarvan in eigendom 2,7 miljoen m& waarvan gehuurd 1,8 miljoen m&

1 - Duurzaam Inkopen met label C“Onze ervaringen met Duurzaam Inkopen van huisvesting in 2010 zijn positief. De eis – minimaal label C – is duidelijk, simpel en realistisch en vanuit voorraadoptiek behoorlijk ambitieus. Over tien jaar tijd besparen we hiermee jaarlijks zo’n 16 procent energie. Wij merken dat verhuurders graag aan onze eis willen voldoen. Voor diverse panden ligt er een nieuw contract met label C of zelfs beter. Een succes, dus.”

2 - Kampioen van de voorraad“De Rgd gaat niet voor enkele iconen maar wil kampioen van de voorraad worden. Het ‘laaghangend fruit’ plukken we via twee nieuwe instru-menten: FCIB* en RgdBOEI**.

Via FCIB gaan we komende jaren de klimaatinstallaties van de hel! van alle panden controleren, opnieuw inregelen en testen. Daarmee besparen we 10 tot 15 procent energie per pand. We investeren eenmalig 16 miljoen euro in FCIB, maar dat halen we er met de behaalde energiebespa-ring weer dubbel en dwars uit.”

3 - Energieneutraal in 2018“Weet je wat die ambitie betekent? Nieuwbouwprojecten zijn lang lopende processen, het besef dringt door dat we in feite nu al met ‘energie neutraal’ moeten beginnen. Wij ontwikkelen een aanpak en een marktbenadering. Duidelijk is: wij – en dus ook de markt! – moeten wakker worden, we moeten nu aan de slag!”

4 - Nieuwe contractvormen“De Rgd gaat werken met main-contracting waarbij we bouw-kundig, elektrotechnisch en energie beheer en tot soms zelfs ook#groenonderhoud, voor clusters van gebouwen tegelijk en voor meerdere jaren aanbesteden. Wij zijn ervan overtuigd dat geïnte-greerde contractvormen leiden tot duurzame resultaten.”

5 - Leegstand“De Rgd gaat 1,5 tot 2 miljoen m& kantoorruimte teruggeven aan de markt. Dit vanwege concentratie en krimp van de rijksoverheid, een strakkere ruimtenorm voor rijkswerk plekken en introductie van Het Nieuwe Werken. Wij willen ook onze maatschappelijke verantwoor-delijkheid nemen bij de afstoot van onze eigendomspanden. Daar ligt de komende jaren een belangrijk aandachtspunt.”

* FCIB = Functioneel Controleren, Inregelen en Beproeven

** RgdBOEI = Brandveiligheid, Onderhoud, Installaties en Energiebesparing

Voor meer informatie: zie www.rgd.nl.

De Rijksgebouwendienst brengt jaarlijks de energetische kwaliteit van de kantorenportfolio in beeld aan de hand van de energie-index, de CO'-emissie, het gestandaardi-seerde energiegebruik en de energiekosten.Op 1 januari 2010 bedraagt het vloeroppervlakte kantoren 4.570.000 m& BVO.

De gemiddelde energie-index is 1,45 (labelklasse D) voor zowel eigendom als huur. De totale gebouwgebonden CO'-emissie per jaar bedraagt circa 198.000 ton. Het energiegebruik bedraagt 3.369 TJ per jaar.

Energielabels 2010 Rgd (eigendom) Energielabels 2010 Rgd (huur)

PLATFORM DUURZAME HUISVESTING VAN START

Op het symposium ‘Duurzame Huisvesting: wie is aan zet?’ van 10 februari jl. hebben vertegenwoordigers van de brancheorganisaties in het Platform Duurzame Huisvesting hun handtekening gezet onder een intentieverklaring. Daarmee spraken zij af zich gezamenlijk in te ze%en voor de verduurzaming van de huisvestingsketen in de utiliteitsbouw. Het Platform Duurzame Huisvesting is een alliantie van branche-, kennis- en koepelorganisaties die een belangrijke rol spelen bij huisvesting in de bestaande utiliteitsbouw, het onderhoud en beheer van gebouwen, het investeren en beleggen in gebouwen en het managen van de gebouwgebonden facilities. Agentschap NL is oprichter en secretaris van het Platform.

Meetmethoden vergelijkenHet Platform wil huisvestingsknelpunten oplossen zoals: de split incentive tussen eigenaar en huurders, de risico’s van investeringen in duurzame maatregelen en de definitie van duurzaamheid. Over dit onderwerp organiseert het Platform Duurzame Huisvesting tijdens de PROVADA op dinsdag 7 juni een workshop met als titel ‘Eén taal, één methode?’. Tijdens de workshop wordt ondermeer de bruikbaarheid van de verschillende meetmethoden met elkaar vergeleken. Meer informatie en verslag van de workshop: www.platformduurzamehuisvesting.nl.

Het Platform Duurzame Huisvesting tekent de intentieverklaring.

Woonlastenwaarborg

bij energiebesparing

NIEUW WWS WAARDEERT ENERGIELABELVanaf 1 juli 2011 telt het energielabel mee bij de bepaling van de huurprijs. De Eerste en Tweede Kamer zijn akkoord gegaan met het wetsvoorstel om het woningwaarde-

levert in het puntensysteem. Dit betekent dat woningcorporaties op termijn voor een woning met een slecht energielabel wellicht een huurverlaging moeten doorvoeren, terwijl voor een woning met een goed energielabel een huurverhoging doorgevoerd mag worden bij mutatie. Dit is een belangrijke mogelijkheid voor corporaties om energie-investeringen (gedeeltelijk) terug te verdienen. Zie: h!ps://zoek.o"cielebekendmakingen.nl/dossier/32302.

25%

20%

15%

10%

5%

0%AA+A++ B C D E F G

25%

20%

15%

10%

5%

0%AA+A++ B C D E F G

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 4

DE VERHALEN ACHTER !" BIJZONDERE DUURZAME KANTOREN

Hoofdkantoor ENECO te Ro"erdam (25.000 m&)

Kantoorgebouw De Bussumse Watertoren (3.500 m&)

Jan Willem Hennink, Search BV: “De discussie over kosten is voor een deel ook lastig. Juist omdat je alleen maar over datgene praat wat in geld kan worden uitgedrukt. Wie wat extra geld ui$rekt voor een duurzaam gebouw, hee! in negen van de tien gevallen ook een kwalitatief beter gebouw. Die extra kwaliteit wordt weliswaar erkend, maar past niet altijd binnen de kaders van een kosten-baten-berekening”.

Kantoorgebouwen GouweZone te Gouda (10.000 m&)

Bert Jansen Minicars te Goor (1.013 m&)

Bert Jansen, ondernemer te Goor: “Iedereen weet dat de energielasten over het algemeen alleen maar toenemen en dat ook blijven doen”.

Tina Bergsma, Transavia.com: “Wees niet bang voor de ambities van je gebouweigenaar. Het is niet gek als je zelf nog niet helemaal zo ver bent; laat je er gewoon door stimuleren”

Gemeentehuis te Bronckhorst (7.600 m&)

TNT Green O#ce te Hoofddorp (17.000 m&)

UPC Kantoorpand te Leeuwarden (7.800 m&)

Renovatie gemeentehuis te Oss (18.499 m()

Kantoorgebouw TransPort te Schiphol-Oost (11.200 m&)

Jan Eerkens, Projectontwikkelaar Schiphol Real Estate: “Juist het gezamenlijk streven naar een hoger liggend plan, namelijk het realiseren van een energie-zuinig en duurzaam gebouw, dwingt de verschillende disciplines om gezamenlijk buiten de bestaande kaders te denken en tot oplossingen te komen”.

Sabine Bentvelzen, Ericis BV Gouda: “In onze contacten met potentiële huurders wijzen we er nadrukkelijk op dat de energielast circa 70 procent lager ligt dan gemiddeld. De totale servicelasten die normaal zo rond de 40 euro per vierkante meter per jaar liggen, komen daardoor veel lager uit; vaak realiseert men zich dat niet”.

Paul de Ruiter, architect TNT Hoofddorp en UPC Leeuwarden: “De gebruiker staat centraal; hoe meer aandacht je besteedt aan het realiseren van de speci%eke gebruikseisen nu, hoe langer een gebouw van waarde blij! in de toekomst”.

PRAKTIJKVOORBEELDEN LENTE-AKKOORD

Albert Brouwer, installatie-adviseur gemeentehuis Oss: “Je moet binnen je bouwteam onderling goed communiceren en snel schakelen om nieuwe technie-ken probleemloos in te kunnen passen binnen het project”.

Kantoorgebouw Search BV te Amterdam (2.000 m&)

Jan Sijbrandij in opdracht van het Lente-akkoord en Agentschap NL

interessant voor alle professionals die bezig zijn met duurzaamheid, van ontwikkelaar tot be heerder en van %nancier tot de eindgebruiker. Zij kun nen lezen dat de duurzame klant écht koning kan zijn.” De tien brochures zijn geschreven door Jan Sijbrandij op basis van diepte-interviews. Deze zijn te downloaden via www.lenteakkoord.nl en via www.duurzaamvastgoedportal.nl

* Het Lente-akkoord is een initiatief van Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM, NVB en het ministerie BZK/WWI (voorheen het ministerie van VROM/WWI).

Gé van Tiem, hoofd Vastgoed bedrijf gemeente Oss: “We willen in Oss doorgroeien naar een zeer professionele organisatie. Dat betekent dat je een bepaald type mensen wilt aantrekken dat daar bij past. Dat betekent vervolgens ook, dat je een omgeving aan moet bieden waarin dat tot uitdrukking komt. Dan kan het feest beginnen”.

Michel Baars, bedrijfsdirecteur Search BV: “Door duur zaamheid op een bedrijfskundige manier te be naderen en op zoek te gaan naar de positieve business-case, laat je zien dat het niet meer hoe! te kosten en dat er in sommige geval len zelfs geld mee te verdienen valt”.

Jos Schut, Director of Corporate Facility and Real Estate Management UPC:“Duurzaam vastgoed gaat er over dat je een gebouw aanbiedt waar werkelijk behoe!e aan is. Dat klinkt misschien stom, maar het schijnt een zeer bijzondere opva$ing te zijn in Nederland”.

De ambities van de partners* van het Lente-akkoord zijn hoog. Binnen 12 jaar in drie stappen naar energieneutrale nieuwbouw in 2020 gaan is geen eenvoudige opgave. Onmogelijk is het niet, dat bewijzen koplopende partijen in tien bijzondere duurzame kantoren. Claudia Bouwens, programmaleider van het Lente-akkoord: “In de kantoren markt is behoe!e aan duurzame voorbeelden. Vooral de reductie van het energieverbruik speelt een cruciale rol. Ik#ben ervan overtuigd dat de tien geselecteerde praktijk voorbeelden zullen inspireren tot navolging. De ervaringen zijn objectief opgetekend in tien brochures, met voors en tegens. Daardoor geven ze op boeiende wijze een kijkje in de keuken. Ze zijn

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 5

LEREN VAN ENERGIENEUTRALE KANTOREN Wat waren de belangrijkste motieven om te in vesteren in energiebesparing en innovatie? Hoe borg je ambities tijdens het ontwerp- en bouw proces? En hoe kun je de split-incentive op he! en? De initiatief-fasen van zes NESK kantoor projecten zijn geanaly seerd, succesfactoren bepaald en lessen zijn getrokken:

PRAKTIJKVOORBEELDEN NESK

VerdienmodelOp basis van de analyse is het hiernaast staande verdienmodel op gesteld. De exacte invulling verschilt per project en partij.

Ambities borgen De projecten leren ook hoe je ambities kunt vastleggen en ervoor kunt zorgen dat alle partijen deze in het ontwerp-, bouw- en beheerproces blijven hanteren:

zoals een energielabel, beoordelingsinstrument of keurmerk.

duurzaamheid.

installateur én de gebruiker.

ontwerp-, bouw- en beheerteam.

Split-incentive ophe!en Ook op de vraag hoe je van een duurzaam gebouw een business case kunt maken, hoe de hogere investerings kosten verrekend kunnen worden met lagere energie lasten, zodanig dat dit alle partijen voordeel oplevert, geven de projecten antwoorden:

energieprestaties, comfort, huurprijs en energielasten zo vroeg mogelijk vast.

verantwoordelijk blijven voor de exploitatie en het energiebeheer over de eerste jaren na oplevering.

UKP NESK REGELING

neutraal te bouwen. Het gaat niet alleen om technische innovaties, maar ook om nieuwe samenwer kings vormen en

gemonitord door Mobius Consult. De rapportage en meer informatie over de projecten vindt u op www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.

NIEUWBOUW HOOFDKANTOOR CBW-MITEX, ZEIST

Hoofdaanvrager: KropmanOpp: 2.132 m!, oplevering: 2011

RENOVATIE PROVINCIEKANTOOR NOORD-HOLLAND, HAARLEM

Hoofdaanvrager: Provincie Noord-HollandOpp: 19.341 m!, oplevering: 2012

RENOVATIE RIJKSMONUMENT DE TEMPEL, DEN HAAG

Hoofdaanvrager: Aurelius Monumenten BVOpp: 1.832 m!, oplevering: 2010

NIEUWBOUW TWEEDE HUIS BALLAST NEDAM, GORINCHEM

Hoofdaanvrager: Ballast Nedam IPMOpp: 2.560 m!, oplevering: 2012

NIEUWBOUW TNT GREEN OFFICE, HOOFDDORP

Hoofdaanvragers: Triodos en OVGOpp: 17.000 m!, oplevering: 2011

NIEUWBOUW VILLA FLORA, VENLO

Hoofdaanvrager: Gemeente VenloOpp: 10.921 m!, oplevering: 2011

Hogere huurprijsExploitatieverlengingBetere verhuurbaarheid

Direct !nancieel rendement

Past bij MVO en imago

Beter comfortHogere gebruikskwaliteitBijdrage CO -reductieExtra PR

Maatschappelijk rendement

Hogere marktwaarderendement

in Energie-prestatie

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 6

ENERGIELABELPOSTER MAAKTLABELSPRONG ZICHTBAAR

PRAKTIJKVOORBEELDEN ENERGIELABELPOSTERS

bestaande gebouwen is mogelijk, zelfs als het een monu -ment betre". Agentschap NL hee" de Energielabelposter ontwikkeld en reikt deze uit aan eigenaars en huurders van bestaande gebouwen die een aanmerkelijke energie-prestatieverbetering realiseren. De poster maakt in één oogopslag een (voorgenomen) labelsprong van een gebouw inzichtelijk. De onderstaande gebouwen krijgen een Energielabelposter aangeboden.

Central Post, Ro"erdam DHV-kantoor, Amersfoort Watertoren, Bussum Provinciekantoor, Haarlem

WNF, Zeist FrieslandCampina, Amersfoort Raad voor de Kinderbescherming, Almelo Ernst & Young, Den Haag

Kantoorvilla, Baarn De Tempel, Den Haag Servicebureau Gemeenten, Amersfoort Ministerie van Financiën, Den Haag

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 7

Dutch Green Building Week

DGBC organiseert van 19 tot en met 23 september de Dutch Green Building Week. Hiermee sluit ze aan bij de World Green Building Week. Het doel is om te laten zien welke belangrijke rol duurzame gebouwen spelen in gezondere, duurzamere gemeenschappen. Wereldwijd ze$en alle Green Building Councils hun initiatieven en die van hun participanten daarom in de ‘vitrine’. Meer informatie op www.dutchgreenbuildingweek.nl.

Onder de naam BREEAM-NL ontwikkelt de Dutch Green Building Council een reeks beoordelings-methoden. De BREEAM-NL-reeks is het eerste – voor de Nederlandse markt geldende – duurzaamheids-keurmerk dat internationaal meetelt. Het eerste DGBC-keurmerk, BREEAM-NLNieuwbouw, werd operationeel in oktober $%%&. In $%'' bereiken zowel BREEAM-NL Bestaande Bouw en Gebruik als het DGBC-keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling de operationele status. Eigenaar DGBC verandert daarmee dit jaar van een ontwikkelorganisatie naar een netwerkorganisatie met een knooppuntfunctie op het gebied van duurzaam bouwen.

DISTRIBUTIECENTRUM STRYKER

Goodman ontwikkelt voor medische technologiebedrijf Stryker een nieuw regionaal distributiecentrum. Een hoge EPC-waarde voor zowel het magazijn als het kantoor, een hoogwaardig ecologie-plan, separate meters en monitoring van de milieu-impact van de aannemer, zijn enkele ontwerpmaatregelen. Verder worden de werkplekken in het kantoor ingericht met voldoende daglicht en aangenaam uitzicht. Er worden specifieke ontwerpmaatregelen voor logistiek toegepast om de kans op schades te verminderen.

MEER DAN ! MILJOEN M# GEREGISTREERD NieuwbouwIn Nederland is inmiddels meer dan 1 miljoen m( bruto vloeroppervlakte geregistreerd voor het behalen van het BREEAM-NL duurzaamheidscerti%caat. “Een prachtig resultaat, als je bedenkt dat we in oktober 2009 zijn gestart met de eerste registraties en certi%cering mogelijk is vanaf april 2010”, zegt DGBC-directeur Stefan van U)elen.

Bestaande BouwHet DGBC keurmerk voor de beoordeling van de duur-zaamheidprestatie van bestaande gebouwen heet BREEAM-NL Bestaande Bouw en Gebruik (BREEAM-NL BBG). In 2011 worden de eerste certi%caten uitgereikt.

TRANSPORT – SCHIPHOL REAL ESTATE

Kantoorgebouw TransPort is een ont wik keling en belegging van Schiphol Real Estate. In het ontwerp is gezocht naar de beste positie ten opzichte van de zon voor daglich%oetreding en klimaat- en energiebeheersing. Het duurzame concept en het architectonisch ontwerp zijn in samenwerking met Architecten-bureau Paul de Ruiter uit Amsterdam tot stand gekomen. De bouw is gerealiseerd door Bouwbedrijf De Vries en Verburg uit Stolwijk. Het resultaat is een e$ciënt en inspirerend commercieel kantoorgebouw voor de hoofdkantoren van Transavia en Martinair.

WDP TILBURG – WDP

Het logistiek platform in Tilburg verhuurt

vast aan logistieke groep Kuehne+Nagel voor een middelencentrum voor een grote Nederlandse retailer. De site hee"

hee" het oude pand gesloopt, de site gesaneerd en hergebruikt voor een state-of-the-art logistiek pand van 17.000 m&. Een voorbeeld van duurzaam grondgebruik. In het ontwerp is gekozen voor hoog frequente verlichting, 15% betere EPC dan Bouwbesluit, mee%oestel-len voor alle grote verbruikers en

gasmeters), energiezuinige buitenverlich-ting, verbeterde luchtdichtheid van het gebouw door minimalisatie luchtinfiltra-tie laad- en losplatforms, sanitaire toestellen met verminderd waterverbruik en gebruik van regenwater.

KANTOOR CHARITATIEVE INSTELLING – OVG

Projectontwikkelaar OVG realiseert een nieuw kantoor (5.800 m&) voor een

Alexanderkwartier langs de A12 in Den Haag. Met een grotendeels glazen gevel wordt een hoge mate van daglich%oetre-ding gerealiseerd. Het gebouw hee" onder meer een warmte- en koudeopslag, mos-sedum dak en atrium, waterbespa-rende toile%en en slimme installaties met aanwezigheidsdetectie en daglichtrege-lingen. In constructie en bekleding is gebruik gemaakt van FSC-hout.

WDP SITE VOOR TER BEKE WIJCHEN

een logistiek platform. De nadruk ligt vooral bij energiebesparing. Het betre" een gekoeld gebouw en daarbij is energie uiteraard een erg hoge kostenpost. Er is gekozen voor een energiezuinige koelinstallatie . De gebruiker verbruikt ook veel warmtapwater voor reiniging. Daarom is gekozen voor warmterecupera-tie van de koelinstallatie en wordt warmtapwater verwarmd door zonnecol-lectoren. In het sanitair zijn waterzuinige toestellen gebruikt.

FLORAHOLLAND NAALDWIJK

Coöperatieve Bloemenveiling Flora-Holland ontwikkelt een nieuw terrein ten behoeve van toekomstige groei (35 hectare) inclusief water, groen en infra structuur.

GBA (detectie, bemetering en regelingen), Zon-PV en energiezuinige verlichting. De keuzebepalende factoren waren de lage exploitatiekosten, het feit dat het alle maal bewezen technieken zijn, het gebruikersgemak en de goede moge -lijkheden voor integratie met de bestaande gebouwen, systemen en voorschri"en.

BREEAM-NL NIEUWBOUW ONTWERPCERTIFICATEN BREEAM-NL NIEUWBOUW OPLEVERCERTIFICATEN

STADSKANTOOR UTRECHT

Stadskantoor Utrecht omvat 66.000 m( en is een van de grootste gebouwen die de komende drie jaar wordt gebouwd in Nederland. Ontwikkelaar is NS Poort. In april 2011 werd de eerste paal geslagen. Het bouwproject is onderdeel van de heront-wikkeling van het Utrechtse Stations-gebied waarin onder andere de nieuwe OV-terminal door ProRail wordt gebouwd. De oplevering staat gepland in 2014.

STADSKANTOOR ROTTERDAM

De gemeente Ro%erdam laat het Stadskantoor duurzaam herontwikkelen. Van het huidige pand blij" het monu-mentale L-vormige deel behouden, de latere aanbouw wordt gesloopt. Architectenbureau OMA is verantwoorde-lijk voor het ontwerp. Het gebouw wordt energiezuinig met zonnecollectoren en groene daken en de wijze waarop gebruik wordt gemaakt van daglicht en de opvang van regenwater. Via glasvezel wordt daglicht in het gebouw gebracht.

DE MONARCH DEN HAAG

In een joint venture van Provast en ASR Vastgoed Ontwikkeling wordt De Monarch gerealiseerd. Goede isolatie beperkt de energieverliezen. Hierdoor wordt de benodigde energie voor distributie van lucht en water geoptimali-seerd. De warmte en koude die uiteinde-lijk nodig is, wordt opgewekt door een geoptimaliseerde combinatie van energieopslag, warmtepompen en ketels met een hoog rendement.

WONINGBOUWPROJECT DE CAAIEN

bvo per woning) is onderdeel van de Haagse wijk Ypenburg. Voor Dura Vermeer is De Caaien het eerste woning-bouwproject met de zogenaamde PCS-hybride woning, die zij samen met Itho en Giesbers & Van der Graaf hebben ontwikkeld. De EPC van de woningen is 0,42. Bijna een halvering ten opzichte van de toenmalige normen flink lager dan de norm die voor 2011 geldt (namelijk 0,6). De Caaien is gebouwd tussen 2008 en 2010.

WDP TILBURG – WDP

Na het in april 2010 behaalde ontwerp-certificaat voor dit logistieke platform,

een BREEAM-NL Nieuwbouw oplever-certificaat, het eerste in Nederland.

Duurzame gebiedsontwikkelingHet DGBC Keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling wordt in september 2011 gelanceerd. Het keurmerk dekt een nieuw deel van het duurzaam bouwen-spectrum, waarvoor tot nu toe eigenlijk nog niets bestond, ook internationaal niet. Het traject om het nieuwbouwlabel en het gebiedslabel compatible te maken is in volle gang.

Kijk voor meer informatie op www.dgbc.nl of www.breeam.nl.

PRAKTIJKVOORBEELDEN BREEAM-NL

= good = very good

= excellent

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 8

EnergietransitieIn de brochure ‘De kunst van duurzame energietransitie’ presenteert Agentschap NL vijf toonaangevende projecten waar innovatieve energieconcepten zijn geïntroduceerd. Het gaat om projecten in Zuid-Holland (Zuidplaspolder), Den Haag (Zuid-west), Del" en Amsterdam (Noord en IJburg). In de brochure leest u hun ervaringen met energietransitie: Hoe organiseren zij deze energietransitie?

af? Hoe komen samenwerkingsverban-den tot stand? www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling

Energieambities bij gebiedsontwikkeling

Met het rapport ‘Centraal stellen van duurzame energieambities in het gebiedsontwikkelingsproces’, biedt Agentschap NL handva%en aan gemeen-ten om energieambities te borgen bij integrale duurzame gebiedsontwikkeling. Het rapport gee" een overzicht van het proces, instrumenten en energie-concepten. www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling

Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling

Het ministerie van Infrastructuur en Milieu stelt een Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling beschikbaar. Deze handreiking kiest voor een gebiedsgerichte invalshoek waarbij duurzaamheids-aspecten in samenhang worden bekeken. De samenhang tussen thema’s is beschreven vanuit maatschap-

pelijke opgaven. De handreiking biedt ook informatie over proces, instrumenta-rium en kansrijke ‘sjablonen’ die in de praktijk worden gehanteerd, zoals ‘gezonde wijk’, ‘klimaatvriendelijke wijk’, ‘duurzaam woon-werklandschap’. Voor gemeenten, marktpartijen en bestuur-ders. www.ruimtexmilieu.nl

Brochure ‘Technieken in de bestaande bouw’

Agentschap NL-brochure over bewezen energiebesparende technieken voor bestaande woningbouw die grootschalig toepasbaar zijn tegen relatief beperkte onderhouds- en investeringskosten. www.agentschapnl.nl/woningbouw

Financiering duurzame gebiedsontwikkeling

Nieuwe publicatie ‘Toekomstwaarde Nu’ over de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De publicatie gee" een overzicht van reeds toegepaste methodieken, instrumenten en ideeën op het gebied van de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De kennis is bijeengebracht door AgentschapNL, het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) en werk-groep Toekomstwaarde NU van de Community-of-Practice Oneindig Laagland. Meer informatie bij Marion Bakker, marion.bakker@agentschapnl.nl.

Oneindig LaaglandIn het magazine ‘Oneindig Laagland’ presenteert een groep van 25 professio-nals in de gebiedsontwikkeling praktische kennis over Cradle-to-Cradle ambities bij duurzame gebiedsontwikkeling. De groep hee" zich anderhalf jaar verbonden in een Community-of-Practice (CoP) Oneindig Laagland en oplossingen ontwikkeld voor zeven ambitieze gebiedsontwikkelingsprojecten. Uit de casuïstiek van de projecten komen drie belangrijke vraagstukken boven-drijven: financiering van duurzame gebieds ontwikkeling, het meten van duurzaamheid en e!ectieve samenwer-king. De CoP is georganiseerd door Agentschap NL en de RnR group. Het magazine kunt u downloaden via www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl.

Quick wins met Slim LichtVerlichting kost in utiliteitsgebouwen maar liefst 20 tot 25% van de totale energierekening. Verouderde TL-systemen, halogeen-spotjes en een slechte regel-baarheid zijn belangrijkste boosdoeners. Moderne TL in goede armaturen, een regeling op aanwezigheid en daglicht en het toepassen van Led-spots halveren de energierekening. De nieuwe brochure-reeks Slim Licht gee" alle quick wins voor kantoren, scholen, winkels, zorg-gebouwen en bedrijfshallen. www.slimme-energie.nl

Brochure ‘Innovatie in Energie’Agentschap NL-brochure gee" een overzicht van innovatieve energietechnie-ken voor de woningbouw. www.agentschapnl.nl/woningbouw

Brochure en film DMOPHet meerjaren onderhoudsplan is een zeer bruikbaar instrument voor verduur-zaming van gebouwen. In een duurzame aanpak wordt per gebouwelement of gebouwgebonden installatie een bredere, duurzamere, afweging gemaakt. Zodat bijvoorbeeld bij de vervanging van kozijnen ook aan beter isolerend glas of aan ventilatievoorzieningen wordt gedacht, of bij de vervanging van een cv-installatie meer duurzame en energie-e$ciëntere systemen voor warmteopwekking overwogen worden. Een duurzame afweging kan echter ook leiden tot het eerder vervangen van gebouwelementen of tot aanvullende voorzieningen. Agentschap NL hee" een brochure en een film beschikbaar voor gebouweigenaren en beheerders. www.slim-onderhoud.nl

Hans Korbee Selina Roskam Irma ThijssenAlbert Hulsho"

AGENTSCHAP NL STIMULEERT DUURZAAM VASTGOEDAgentschap NL voert het energie-besparingprogramma voor de gebouwde omgeving uit van het ministerie van BZK-WWI. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken, energieneutraal vastgoed bouwen en bestaande kantoorgebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren van toepassing van rendabele maat-regelen en het opschalen van

nieuwe duurzame technieken en samenwerkingsvormen. Kijk op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl voor informatie over rendement, techniek en maatregelen, instrumenten, regelgeving en %nancieringsmogelijkheden. Telefoon (088) 602 24 51.

De kunst van duurzame energietransitieInnovatieve gebiedsontwikkeling in de praktijk

Dit is een publicatie in opdracht van:

Agentschap NLNL Energie en KlimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE UtrechtT +31 (0) 88 602 92 00

© Agentschap NL | februari 2011Publicatie-nr. XXXXXXXXX

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.

De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.

Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden ondersteuning bij energiebesparing, duurzame energie en CO!-reductie van de gebouwde omgeving.

Innovatie in EnergieO

verzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw

In samenwerking met: Wonen, Wijken en IntegratieMinisterie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Dit is een publicatie van:

Agentschap NLNL Energie en KlimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE UtrechtT 088 602 25 33www.agentschapnl.nl/duurzameenergie

© Agentschap NL | December 2009Publicatie-nr. 2DENB0901

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

Agentschap NL is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hèt aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.

Innovatie in EnergieOverzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw

Technieken in de bestaande bouw

warmteweerstandTrias Energetica

energiezuinigenergiebesparingsverkenner

Verdienen met duurzaam onderhoud!Naar een duurzaam meerjaren onderhoudsplan (DMOP): de stand van zaken

Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn:

NIEUWE PUBLICATIES

FINANCIËLE REGELINGEN VOOR DUURZAME UTILITEITSBOUWDe overheid hee! in 2011 wijzigingen doorgevoerd in het (scale en subsidiebeleid. Hieronder een overzicht van de regelingen voor duurzame utiliteitsbouw.

EIA en MIADe EIA (Energie-investeringsa!rek) is een %scale regeling van de ministeries van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I) en Financiën, voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. Ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw komen in aanmerking. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia.De MIA (Milieu-investeringsa!rek) en Vamil zijn vergelijk-bare regelingen van de ministeries Infrastructuur & Milieu (I&M) en Financiën voor ondernemers die investeren in een duurzaam gebouw of in duurzame voorzieningen. Zie www.agentschapnl.nl/miavamil. De EIA, MIA en Vamil zijn bedoeld voor organisaties die inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen en %scaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben

geïnvesteerd. Groen%nanciering en EIA of MIA zijn te combineren. Dit geldt niet voor EIA en MIA.

GroenregelingDe Groenregeling is een gezamenlijke regeling van de ministeries I&M, EL&I en Financiën. In november 2010 hee! de Tweede Kamer besloten om het belastingvoor-deel op groene beleggingen af te bouwen. De regeling blij! wel bestaan. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/groenbeleggen.

EOS Er komen in de eerste hel! van 2011 geen nieuwe tenders voor de Energie Onderzoek Subsidies (EOS). Het ministerie van EL&I hee! dit besloten. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/eos.

SDE+In 2011 wordt de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) omgevormd naar de SDE+. Het ministerie van EL&I wil de SDE+ uiterlijk 1 juli 2011 open stellen. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/sde.

UbouwpanelHet Ubouwpanel 2010 is gereed. Het Ubouwpanel is een jaarlijkse energie-monitor van Agentschap NL en brengt de penetratie in beeld van energie be-sparende maatregelen, verwarming- en koelinstallaties en het energiege-bruik bij een vaste groep van 1.000 utiliteits gebouwen. Deze zijn verdeeld over vijf categorieën: kantoren, onderwijs gebouwen, w inkels, ziekenhuizen en verzorgingsinstellin-gen. Deze achtste rapportage is beschikbaar op www.energiecijfers.nl. 2004

kantoren HF-verlichtingwinkels HF-verlichtingkantoren LED-verlichtingwinkels LED-verlichting

20181614121086420

2006 2008 2010

aandeel in verlichtingsplan %

Isolatie in kantoren

2004

kantoren HF-verlichtingwinkels HF-verlichtingkantoren LED-verlichtingwinkels LED-verlichting

20181614121086420

2006 2008 2010

aandeel in verlichtingsplan %

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 9

DUURZAAMSTE GEBOUWEN GERANKT GreenCalc+ versie 4.1In de nieuwste GreenCalc+ versie 4.1 is de geharmoniseerde nationale milieuda-tabase van Stichting Bouw Kwaliteit geïntegreerd. Dit hee! tot e)ect dat alle Milieu-index Gebouwscores (MIG) wijzigen ten opzichte van versie 2.2; de index gaat gemiddeld zo’n 20 punten omlaag. De GreenCalc+ labelindeling is hierop aangepast, zodat de nieuwe labels aansluiten bij de ‘oude’ ambitieniveaus. Meer informatie over de nieuwe versie van GreenCalc+ en het e)ect op de labelklasse indeling vindt u op www.greencalc.com.

Duurzaam Inkoop-eisen ambitieusKijkend naar de gerealiseerde Milieu-index Gebouw (MIG) resultaten in scorelijst zou geconcludeerd kunnen worden dat de eis die de overheid stelt binnen duurzaam inkopen (een MIG van minimaal 200 berekend met GreenCalc+ V2.2) niet ambitieus is. Dat is echter niet het geval. De hierboven getoonde gebouwen zijn zeer duurzaam. De criteria bij duurzaam inkopen zijn zo gekozen dat het ambitieniveau hoog maar realistisch is.

Project GreenCalc score *Watertoren Bussum 1087TNT Green O&ce Hoofddorp 1005TNT Distributiecentrum Veenendaal 632RWS Terneuzen 323NIOO-KNAW Wageningen ** 285WNF Zeist 269DUO (OCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen ** 259RWS IJmuiden 257Central Post Ro$erdam 252DWA Bodegraven 251

Zie voor de o&ciële Top 10 www.greencalc.com.* MIG berekend met GreenCalc+ versie 2.2.** gecontracteerd, nog niet geveri%eerd.

HOGESCHOOL ROTTERDAM GAAT VOOR EEN DUURZAME STADSCAMPUSDe duurzame Stadscampus Coolhaven met moderne onderwijsvoorzienin-gen, congres- en sportfaciliteiten, werkstudio’s en studietuinen moet een belangrijke trekker worden voor Ro$erdamse studenten. Met behulp van de digitale tool ‘Naar een duurzame campus’, door TU Del! en Agentschap NL speciaal ontwikkeld voor het onderwijs, gee! Hogeschool Ro$erdam inhoud aan deze verduur-zaming. Op basis van keuzes die in de

tool worden gemaakt, verschijnt een mogelijk toekomstbeeld, toegesneden op de duurzame wensen en behoef-ten. Hogeschool Ro$erdam maakt de onderwijslocaties steeds duurzamer en voor de toekomstige Stadscampus is het gewenst dat duurzaamheid vanaf de start meteen wordt meege-nomen in de bouwplannen. De tool is in principe ontwikkeld voor het hoger onderwijs, maar ook interessant voor bijvoorbeeld

toekomstige science & research-par-ken en innovatie-campussen. Dit in relatie tot duurzame vastgoedstrate-gieën: duurzame keuzes voor gebouwen in termen van doelen, meters, gebruikers en euro’s. De tool is gratis beschikbaar op www.duurzamecampus.nl. Agentschap NL hee! bijgedragen vanuit de Meerjarenafspraken, zie www.agentschapnl.nl/mja.

BETER LABEL DANKZIJ NIEUWE VERLICHTING

Maar liefst 20 tot 25% van al het energiegebruik in gebouwen gaat naar verlichting. Dit terwijl verlichting vaak nodeloos brandt en er aantrekkelijke alternatieven voorhanden zijn. Zo biedt moderne tl-verlichting een betere kleurweergave, rustig beeld, hoog rendement en lange levensduur. Bovendien zijn deze T5-systemen goed te regelen naar daglicht en aanwezig-heid. Led-verlichting biedt nu al een hoogwaardig alternatief voor alle plaatsen waar nog halogeenverlichting of spaarlampen hangen. En de beste led-systemen bieden nu al een alternatief voor tl-verlichting.

Doordat verlichting zo’n grote post is op het energiegebruik van een gebouw leidt het vervangen van oude verlichtingssystemen door moderne varianten in vrijwel alle gebouwen tot een beter energielabel. Het biedt een kostene!ectieve oplossing voor panden die nu niet aan duurzaamheidscriteria voldoen. Agentschap NL hee" een verlichtingsscan en brochurereeks voor eindgebruikers beschikbaar op www.slimme-energie.nl.

MINDER RISICO’S MET ENERGIENEUTRALE GEBOUWEN

Op de PROVADA 2010 was het woord ‘sloop’ nog taboe. De uitkomsten van het

adviseurs over de keuze tussen bestaande en nieuwe kantoren baarde daardoor veel opzien. De studie is uitgevoerd in

opdracht van Agentschap NL en begeleid door IVBN, Neprom, Rijksgebouwendienst, TNT en ING-REIM. Het doorhuren zonder ingreep van bestaande kantoorgebouwen kwam als slechtste optie uit de studie; ingrijpende renovatie of sloop en nieuwbouw als de twee beste keuzes.

Vervolgstudie ‘Renoveren of nieuw bouwen?’

adviseurs in 2011 onderzocht wat de e!ecten zijn van de EU-eis van energie-neutrale nieuwbouw vanaf 2018. Daarnaast zijn de verdergaande mogelijk-heden van renovatie doorgerekend. Deze studie maakt evenals de vorige studie gebruik van een life-cyclebenadering waarin alle meetbare milieue!ecten zijn verdisconteerd. Het resultaat laat zien dat de milieuvoordelen ten opzichte van de variant ‘niets doen’ groter worden. Voor partijen die ook in de toekomst willen beschikken over courant vastgoed is energieneutraal vastgoed een veilige keuze. Essentiële randvoorwaarde is daarbij wel dat de te renoveren of nieuw te bouwen gebouwen een lange levens-duur hebben. Een goede locatie en flexibiliteit blijven een vereiste. Het rapport is beschikbaar op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

NIOO-KNAW Wageningen

DUO (OCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen

Toelichting scenario's:1: Doorexploiteren2: Lichte renovatie 3a: Zware renovatie3b: Zware renovatie, energie-nul, biomassa3c: Zware renovatie, energie-nul, PV4a: Sloop + nieuwbouw4b: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, biomassa4c: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, PV

9,0

8,0

7,0

6,0

5,0

4,0

3,0

2,0

1,0

0,0

Schaduwprijs (energie en materialen)

E: nieuwE: bestaandM: nieuwM: bestaand

1 2 3a 3b 3c 4a 4b 4c

Agentschap NL DUURZAAM VASTGOEDKRANT PROVADA-special 10

Dit is een publicatie van:

Agentschap NLNL Energie en klimaatCroeselaan 15Postbus 8242 | 3503 RE Utrechtwww.agentschapnl.nl

© Agentschap NL | Juni 2011Publicatie-nr. 2EGOU1104

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

ACTIVITEITENBESLUITOndernemers zijn verplicht om alle energiebesparende maatregelen te tre)en die binnen vijf jaar worden terugverdiend. Dit staat in Artikel 2.15 van het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer.

Deze verplichting geldt voor ondernemingen met een minimaal jaarlijks energiegebruik van 50.000 kWh of 25.000 m* gas. Dit komt grofweg overeen met gebouwen van minimaal 700 m(. Het is de verantwoordelijkheid van de ondernemer om energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering door te voeren. De gemeente bepaalt of de ondernemer aan de verplichting voldoet. Voor meer informatie: www.infomil.nl/energie.

TRIODOS BIEDT EINDGEBRUIKER PRESTATIECONTRACTIn maart 2009 is het eerste duurzaam gerenoveerde rijksmonument in Nederland in gebruik genomen. Eigenaar Triodos Vastgoedfonds en huurder AT Osborne hadden drie ambities: duurzame renovatie, energiege-bruik en CO'-uitstoot drastisch verminderen en eigen-tijdse voorzieningen toevoegen om daarmee de villa in Baarn nieuwe toekomstwaarde te geven. Voor dit pand is nu ook een langdurig prestatiegericht onderhoudscontract afgesloten. Het Model Energieprestatiecontract van AT Osborne en een Werkomschrijving technisch onderhoud zijn te downloaden van onze website www.duurzaamvastgoedportal.nl.

KANSEN VOOR DUURZAAM VASTGOED IN DE ZORGZorginstellingen zijn, gedreven door de wijzingen in het bekostigingsstelsel, bezig met het professionaliseren van hun vastgoedorganisatie. Dit biedt kansen voor het ontwikkelen van beleid voor duurzaamheid en energiebesparing. Met het nemen van energiebesparende maatregelen, zoals het beter inregelen van installaties, het verbeteren van isolatie en het installeren van energiezuinige verlichting zal de energierekening omlaag gaan. Er zijn echter meer redenen om te investeren in energie-besparing: het verbeteren van het binnenklimaat. Het verminderen van tocht en extreme hi$e hebben een direct e)ect op het welbevinden van clienten en het verplegend personeel.

Variërend van grote ziekenhuizen tot kleinschalige woonvormen bedraagt de omvang van de vastgoedvoorraad van deze sector bijna 30 miljoen m&. Anders dan in de kantorenmarkt of de retail is de zorgsector meestal zelf eigenaar van het vastgoed. De zorginstelling kan dus zelf pro%teren van de extra kwaliteit en uitstraling van een duurzaam gebouw en van de lagere energierekening. Werknemers laten duurzaamheid meewegen in hun

beslissingen bij de keuze van een werkgever, belangrijk om voldoende handen aan het bed te houden. Argumentatie genoeg voor zorg -instellingen om aan de slag te gaan.

Ruim 20% besparingspotentieelHet energiebesparingspotentieel in de zorg bedraagt ruim 20%. Agentschap#NL ondersteunt zorg-instellingen met kennis en instrumen-tarium om bestaande gebouwen energiezuiniger te maken. Voor meer informatie: www.energiebesparingindezorg.nl. Contact: wijnanda.willemse@agentschapnl.nl.

ESCO-DOORBRAAK ROTTERDAMSTRUCTURELE VERDUURZAMING BEGINT BIJ ZWEMBADEN

Dit voorjaar zijn de resultaten van de eerste ESCo-aanbesteding in het kader van Ro%erdamse Groene Gebouwen gepresenteerd. De aanbesteding had betrekking op de verduurzaming van negen zwembaden. De resultaten op een rij:

energiekostenbesparing

binnenklimaat van de zwembaden

Dit alles is vastgelegd in een 10-jarig Onderhoud- en Energieprestatiecontract (OEPC) en wordt uitgevoerd zonder aanvullende investeringen door de gemeente Ro%erdam, de eigenaar van

de zwembaden. Juist deze combinatie van vergaande energiereductie en verbetering van het binnenklimaat vormt een doorbraak in Nederland voor het verduurzamen van gebouwen door de inzet van een Energy Service Company (ESCo).

Twee budge!enHet succes van Ro%erdam is mede tot stand gekomen dankzij de duur van de overeenkomst, namelijk 10 jaar. En door het gegeven dat Ro%erdam, naast het energiebesparingbudget dat de ESCo zelf genereert, het budget voor beheer en onderhoud van de negen zwembaden ter beschikking hee" gesteld aan de ESCo. Dit dubbele budget hee" de aanbiedende

partij in staat gesteld meer besparende maatregelen te tre!en dan doorgaans gebruikelijk is bij conventionele ESCo-overeenkomsten. Een groot succes voor alle in- en externe experts van Ro%erdam en de deelnemende ESCo-partijen! Meer informatie: www.ro!erdam.nl/groenegebouwen en www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Wie volgt?Agentschap NL zoekt contact met vastgoedeigenaren, overheid en niet-overheid, die dit voorbeeld willen opvolgen en ook kiezen voor budgetneu-traal verduurzamen van hun gebouwvoor-raad. U kunt hierover contact opnemen met Albert Hulsho!, albert.hulsho!@agentschapnl.nl.

TRIODOS BOEK ‘LEVEN IN GEZONDE GEBOUWEN’

Triodos Bank presenteert tijdens de PROVADA 2011 het boek ‘Leven in gezonde gebouwen’. Hierin beschrij" de bank, die in 2004 als eerste een duurzaam vastgoed-fonds lanceerde, haar visie op duurzaam-heid en de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed. "In een tijd waarin iedereen een eigen invulling lijkt te geven aan het ruime begrip duurzaamheid, laten wij graag zien hoe wij daar al bijna tien jaar concreet invulling aan geven," zegt Guus Berkhout, fondsmanager van Triodos Vastgoedfonds. "Onze visie gaat niet alleen over energieverbruik en milieu-kwaliteit (Planet) maar stelt ook de vraag of de gebruikers pre%ig en gezond kunnen werken in het gebouw (People). Het concept en de belevingswaarde (Project) van een gebouw zijn even

relevant als rendement (Profit): een gebouw is immers pas werkelijk duur-zaam als financieel rendement en maatschappelijk rendement elkaar

hun financiële criteria als regel juist tegenover de heersende milieucriteria plaatsen, verbinden wij beide waarden in één model. Hierdoor ontstaat een model dat álle aspecten van duurzaamheid beoordeelt, zowel bij aankoop als beheer".

Leidraad PrestatiecontractAgentschap NL hee! een Leidraad Prestatiecontract Beheer en Onderhoud Gebouwen opgesteld om marktpartijen te ondersteunen bij de ontwikkeling en aanbesteding van prestatiecontracten en ESCo’s. In de Leidraad vindt u onder meer tools voor monitoring, het de%nië-ren van Key Performance Indicatoren (KPI’s) en het gebrui-kersgedrag in relatie tot gebouw-prestaties. U kunt de leidraad gratis downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Op www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed is een interview met wethouder Van Hu"elen van Ro#erdam te bekijken waarin zij de ESCo-overeenkomst toelicht.

“Energie besparen is een niet te missen kans om de ! nanciële gevolgen van de economische crisis wat te verzachten. Zo kunnen we er mede voor zorgen dat de behandeling, service en faciliteiten voor patiënten en cliënten in de zorginstellingen op peil blijven,” aldus André de Reus voorzi" er beroepsvereniging FMGezondheidszorg. Naast kostenbeheersing spelen volgens hem ook morele overwegingen een rol om energie te besparen: “Juist zorginstellingen hebben een taak een bijdrage te leveren aan het terugdringen van de CO2-uitstoot.”

KennisDe Reus benadrukt dat besparen op energie veel meer is dan lampen uitdoen en de thermostaat omlaag draaien. “Denk aan maatregelen in de catering, want juist de voedselproductie is een geweldige energieslurper of aan de manier waarop we gebouwen binnen en buiten laten reinigen. Ook in deze onderdelen van ons brede vakgebied kunnen we veel winnen door te besparen.” Volgens De Reus is er al veel belangstelling onder facilitair managers voor energiebesparing. “Maar het gaat nu eenmaal om speci! eke kennis van technieken en gedragsbeïnvloeding die niet iedereen noch elke instelling in huis kan hebben. Juist dat is wat we met dit symposium willen bereiken: een # inke impuls aan kennisverspreiding over energie besparen.”De beroepsvereniging organiseert het symposium samen met Agentschap NL, onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. “Agentschap NL is bij uitstek de specialist in het toepassen van duurzaamheid in bedrijven en instellingen en dus ook energiebesparing. We zijn blij dat zij hun kennis met facilitair managers willen delen, tijdens maar ook na zeven oktober,” stelt De Reus vast.

“Met dit symposium willen we een ! inke impuls geven aan kennisverspreiding over energie besparen.”

“Liever besparen dan bezuinigen”

Voorzi! er beroepsvereniging FMGezondheidszorg André de Reus

Jaarlijks 115 miljoen euro besparen kan

Volgens TNO Centrum Zorg en Bouw kan de zorgsector tussen de 12 en 25% energie besparen. Dit komt overeen met een jaarlijkse gemiddelde kostenbesparing van 115 miljoen euro en een reductie van de CO2-emissie van ongeveer 600 kton per jaar.

In samenwerking met Agentschap NL maakte TNO een inscha! ing van de potentiële energiebesparing in de zorgsector. Hiervoor is een onderverdeling gemaakt in ziekenhuizen, verpleeghuizen, verzor-gingshuizen en de gehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg en jeugdzorg. Deze indeling is zo gekozen, omdat er verschil is in gebouwvormen, beze! ingsgraden, installatie concepten en energiever-bruik. Het jaarlijkse energieverbruik van de totale zorgsector bedraagt ruim 900 miljoen kubieke meter gas en 2,3 miljoen MWh electriciteit. Vergelijkbaar met ruwweg 600.000 huishoudens.

Cluster

ZiekenhuizenVerpleeghuizenVerzorghuizenGHZ/GGZ/Jeugdzorg

Totaal

Gas (*1000 m3/jaar)

237.600213.000210.000240.000

900.600

Electriciteit(MWh/jaar)

741.600518.300511.000584.000

2.345.900

Primair(PJ/jaar)

15,212,312,113,8

53,3

CO2-emissie(kton/jaar)

842672662757

2,932

Energiekosten(M!/Jaar)

163130128146

567

energiegebruik per cluster

Energiebesparende maatregelenOp basis van het percentage instellingen dat de energiebesparende maatregel hee" doorgevoerd, maakte TNO een inscha! ing van het maximaal te behalen percentage en het energiebesparende e# ect ervan. Hieruit blijkt dat ziekenhuizen veel energie kunnen besparen met dak- en vloerisolatie, HR-ketels en systeemoptimalisatie. Voor nieuwbouw biedt warmte- en koudeopslag nog veel mogelijkheden.

>> Als het gaat om energie en klimaat

congreskrant zorg | 01

Energie besparingin de zorg

SYNTRUS$ACHMEA LABELT WINKELVASTGOEDAls eerste grote vastgoedbelegger in Nederland is Syntrus Achmea gestart met al haar winkelpanden van een energielabel te voorzien. Het gaat om zo’n 400 objecten, in waarde totaal 2,4 miljard euro. De labeling vindt plaats op unit-niveau. Deze exercitie moet Syntrus Achmea een eerste indicatie geven van de energieprestatie van de gehele retailportefeuille. Vervolgens zal Syntrus Achmea met alle 1.400 huurders van winkelunits om de tafel gaan om afspraken te maken over verbetering van het energielabel.

www.duurzaamvastgoedportal.nlondersteunt u met informatie

over rendement, techniek en wetgeving