De effecten van het werken met de leerlijn programmeren · 2.2 Het belang van programmeren 11 2.3...

Deeffectenvanhetwerkenmetdeleerlijnprogrammeren

Eenquasiexperimenteelonderzoek

Afbeelding1.Een verdiepings- en uitbreidingsprogramma voor het basisonderwijs. Overgenomenuit"ComputerScienceforkidsvoorleerkrachten"vanM.Powell,2010(http://www.csunplugged.nl/wp-content/uploads/CS_draadloos2411141.pdf).Copyright2010,M.VanPowel.

NicoWoudwijk

DEEFFECTENVANDELEERLIJNPROGRAMMEREN NICOWOUDWIJK

InhoudsopgaveVoorwoord 4Samenvatting 51.Inleiding 7 1.1 Contextanalyse 7 1.2 Doelstellingen 8 1.3 Verwachtingen 9 1.4 Centralevraagstellingendeelvragen 102.Theoretischkader 11 2.1 Inleiding 11 2.2 Hetbelangvanprogrammeren 11 2.3 Maarwatisnoueigenlijkprogrammeren 12 2.3.1Unpluggedprogrammeren 12 2.3.2Visueelprogrammeren 13 2.4 ComputationalThinking 14 2.5 Gepersonaliseerdleren 14 2.6 Effectenvanhetprogrammeren 15 2.7 Derolvandeleerkracht 173.Opzetvanhetonderzoek 19 3.1 Inleiding 19 3.2 Onderzoeksstrategie 19 3.3 Deonderzoeksgroep 19 3.4 Deinterventie 20 3.4.1 Instructieunpluggedleerlijn 20 3.4.2 Instructievisueleleerlijn 21 3.5 Demethodenvandataverzamelingenanalyse 21 3.5.1 Kwantitatievedata 21 3.5.2 Kwalitatievedata 22 3.6 Beschrijvingvandeinstrumenten 22 3.6.1 Leerlingenvragenlijsten 22 3.6.2 Leerkrachteninterview 23 3.6.3 Leerkrachtenvragenlijst 24 3.7 Communicatieenethischeaspecten 24 3.8 Validiteitenbetrouwbaarheidvanhetonderzoek 25 4.Resultaten 27 4.1 Inleiding 27 4.2 Verloopinterventie 27 4.3 4.3.1 Inhoeverrekrijgthetgepersonaliseerdlerenplaats 27

binnendeleerlijnunpluggedprogrammeren?4.3.2 Inhoeverrekrijgthetgepersonaliseerdlerenplaats 28

binnendevisueleleerlijnprogrammeren?

4.4 4.4.1 Hoewordtdeleerlijnunpluggedprogrammeren 28ervarendoordeleerlingen?

4.4.2 Hoewordtdevisueleleerlijnprogrammeren 29ervarendoordeleerlingen?

4.5 4.5.1 Watisheteffectopdeprogrammeervaardigheden 29alsleerlingenwerkenmetdeleerlijnunpluggedprogrammeren?

4.5.2 Watisheteffectopdeprogrammeervaardigheden 29alsleerlingenwerkenmetdevisueleleerlijnprogrammeren?

4.6 4.6.1 Watisheteffectophetprobleemoplossendvermogen 29vandeleerlingendiewerkenmetdeleerlijnunpluggedprogrammeren?

4.6.2 Watisheteffectophetprobleemoplossendvermogen 30vandeleerlingendiewerkenmetdeleerlijnunpluggedprogrammeren?

4.7 Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopde 30 motivatiebijdeleerlingen? 4.8 Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopde 31 motivatiebijdeleerlingen? 4.9 Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopde 31 motivatiebijdeleerlingen?

5.Conclusies,discussieenaanbeveling 33 5.1 Inleiding 33 5.2 Conclusies 33 5.3 Discussie 36 5.4 Aanbevelingen 376.Literatuurlijst 39BijlagenBijlage1:Vragenleerkrachteninterview 42Bijlage2:Ouderbriefvoorafgaandaanhetonderzoek 43Bijlage3:Leerkrachtenbriefvoorafgaandaanhetonderzoek 44Bijlage4:VragenlijstSamenwerkengroep4/5 45Bijlage5:VragenlijstSamenwerkengroep6/7en8 50Bijlage6:VragenlijstMotivatie4/5:aangepast 55Bijlage7:VragenlijstMotivatie4/5:origineel 62Bijlage8:VragenlijstMotivatie6/7en8:aangepast 67Bijlage9:VragenlijstMotivatie6/7en8:origineel 74Bijlage10:VragenlijstZelfregulatie6/7en8aangepast 81Bijlage11:VragenlijstZelfregulatie6/7en8origineel 87

VoorwoordNaeenjaarsamengewerkttehebbenmetpartnersalsKennisnet,SLOendePO-raadwerddeleerlijnunpluggedprogrammerenop25mei2016ineenminisymposiumgelanceerd.MedewerkersvandebesturenOPONOAenOnderwijsgroepFierhebbenhiereenactievebijdrageaangeleverd.Metdelanceringvandeleerlijnunpluggedprogrammerenkunnenallescholendeleerlijngebruikentenbehoevevanhetprogrammeeronderwijsenzowerkenaande21ste-eeuwsevaardigheidComputationalThinking.Deleerlijnbestaatuiteenverzamelingvandoelen,begrippenenlesactiviteitendiedeleerkrachtopweghelptomopeenlaagdrempeligemanieraandeslagtegaanmetprogrammerenindeklas.Hetisgeenlesmethode,maareenuitwerkingvankerndoelendiedoorhetMinisterievanOnderwijszijnopgesteldvoormeerderevakken.DaarnaastbiedtdeleerlijneengoedebasisvoorleerlingenomICTgoedtoetekunnenpasseninde(nabije)toekomst.Hierbijwilikookeenaantalmensenbedankbijdetotstandkomingvandeunpluggedleerlijnenhetonderzoeknaardeeffectenvandeleerlijnenprogrammeren.HarrietLeget,SandraLegters,WietsetenBruggen,AllardStrijkerenTeunMeijer,dankvoordefijnesamenwerking.HetheeftgeleidtoteenpositieveontwikkelingopvelescholeninNederland.Dankjewel,RemcoPijpersvoorhetdelenvanjenetwerk.CaressaJanssen,dankvoordehulplijndiejeiederekeerboodalseronduidelijkhedenwaren,ookveeldankvoorhethelpenbijhetopschonenvandedata.MaschaPonk,fijndatikjeheblerenkennen,weliswaarineenheleanderesetting;dankvoorjehulpbijdeanalysevandedata.Voorjoudagelijksekost,voormijeenhelenieuweervaring.Ikheberveelvangeleerd.MariannePunterenWillyBoschma,dankvoordeautonomiediejulliemijgaventijdensdeuitvoeringvanhetonderzoek.Opsommigemomentenhadikjullienodigendanwarenjullieer,top!SytskeNicolayenTinaKlokbedanktvoordelaatstecheckvanhetrapport.Dankaanhetbestuur,directeuren,leerkrachtenenleerlingenvanOnderwijsgroepFierenRadiusvooralle“extra”dingendieopjullieafzijngekomen,dankookvoordeflexibiliteitdiejulliehadden.Totsloteenheelgrootdankjewelvoormijnvrouw,dieersteevastvoordekinderenwasalsikmeweereensterugtrokinmijnhok.NicoWoudwijkJuli2017

SamenvattingOnderwijsgroepFierwilwerkenaaninnovatiefonderwijsenonderwijsdataansluitbijde21ste-eeuwsevaardigheden.Nadetotstandkomingvandeleerlijnunpluggedprogrammereninmei2016iserdebehoefteomtemetenwatdeeffectenvanhetwerkenaandezeleerlijnprogrammerenzijn.Echterstaatnietalleendeunpluggedleerlijncentraal,maarookdevisueleleerlijnprogrammeren.Deleerlijnenprogrammerenhebbenmeerbetekenisdanalleenhetwerkenaandeprogrammeervaardigheden.Naastderekenkundigeideeënlerenleerlingenookontwerpen,strategieënomproblemenoptelossenenhetoverbrengenvanelkaarsideeën(Resnick,2017).DitquasiexperimenteelonderzoekmaaktdeeluitvaneenlandelijkoverkoepelendonderzoeknaarhetgepersonaliseerdlerenwaarbijICTeenmiddelisomdattebewerkstelligen.Hetonderzoekmeetdeeffectenvandeleerlijnunpluggedprogrammerenendeeffectenvandevisueleleerlijnprogrammeren(studio.code.org),deresultatenwordenvergelekenmeteencontrolegroep.UitonderzoekvanSLOblijktdaterinhetcurriculumvanNederlandnogweinigaandachtwordtbesteedaandigitalegeletterdheid(Thijsetal.2014).Digitalegeletterdheidkomtbeperktaanbodinzoweldekerndoelenalsookindemethodesvandeleergebieden.Bijdeleerkrachtenisereenkennis-envaardigheidskloofwatbetrefthetaanbiedenvanprogrammeeractiviteiten.Doordeleerkrachtenbasisbegrippen/vaardighedenvanhetprogrammerenaantebiedendoormiddelvan(unplugged)programmeeractiviteiten,kunnenuitdagingeninverbandmetdenoodzaakomeenspecifiekeprogrammeertaaltelerenwordengeminimaliseerd(Curzonetal.,2014).UiteenstudievanJensonenDroumeva(2016)blijktdatleerlingenenthousiastzijnwanneerzeaanhetwerkzijnmetprogrammeeractiviteiten.Leerlingengevenaandatzedeprogrammeeractiviteitenleukvindenendatzeerookvoorinzijnomdezevaardigheidtewillenleren(KaleliogluenGulbahar,2014)LeerkrachtenvanOnderwijsgroepFierhebbensamenmethunleerlingeneeninterventieuitgevoerddoorhetwerkenaanéénvandeleerlijnenprogrammeren(alsonderdeelvanDigitalegeletterdheid).DaarnaasthebbenscholenbinnenOnderwijsgroepFierenStichtingRadiusgefungeerdalscontrolescholen.Voorditonderzoekiserzowelkwalitatievedataalskwantitatievedataverzameld.Dekwantitatievedatalatenenkelesignificanteverschillenzien,waarondereensignificantverschiltussendejongensendemeisjesbijhetonderdeelzelfregulatie.Uitdekwalitatievedatakomenmeerresultatennaarvorentengunstevandeprogrammeeractiviteitenuitdebeideleerlijnenprogrammeren.Dekwalitatieveresultatenlatenziendatleerkrachtenenleerlingendeleerlijnenprogrammerenalspositiefervaren.Deleerkrachtenhebbenaangegevendatereengrotebetrokkenheidonderdeleerlingenwaszodradeprogrammeeractiviteitenwerdengestart.Doorhetsamenwerkenmetelkaarleerdendeleerlingenvanelkaarencreëerdeneenaantalleerlingenzelfsnieuweuitdagingenvoormedeleerlingenenhunleerkracht.

Doordeinterventieuittevoerenontstondermeervertrouweninhetaanbiedenvanprogrammeeractiviteitenbijdeleerkrachten.Hetenthousiasmedatontstondonderdeleerlingendroegdaarookaanbij.AanheteindevanhetrapportzijneendrietalaanbevelingengedaanomhetprogrammeeronderwijsvoordescholeninNederlandenVlaanderenoptezettenenverderteverfijnen.

Hoofdstuk1Inleiding1.1ContextanalyseOnderwijsgroepFieriseenstichtingvooropenbaarenalgemeenbijzonderprimaironderwijs.Destichtingomvat17scholen,welkezijngelegeninNoordwestFriesland.Ervolgendagelijksruim1500leerlingenonderwijsbinnenOnderwijsgroepFier.EenvandespeerpuntenvandeonderwijsgroepishetinnoverenvanonderwijsenhetgebruikmakenvanICThierbij.OnderwijsgroepFierheeftsamenmetOPONOAeenversnellingsvraag,vanhetPODoorbraakproject“SlimmerlerenmetICT2015-2016”,ingediendomeenleerlijnprogrammerenteontwikkelenbijKennisnetendePO-raad.Hetdoelvanhetindienenvandeversnellingsvraagisomeenonderwijskundiggoedonderbouwdeleerlijnprogrammerenteontwikkelen.Dezeleerlijnverteltscholenwatkinderentussengroep1engroep8ophetgebiedvanprogrammerenkunnenleren.Deleerlijnzalgeenvastonderdeelvanhetcurriculumworden,zoalshetgevalisinEngeland.Deunpluggedleerlijnisbedoeldvoorallebouweninhetprimaironderwijs.Erkomenbegrippenenprincipesaandeordediehorenbijhetprogrammeren.Elkbegripwordtbeschrevenenerwordteenactiviteitaaniederbegripgekoppeld.Deactiviteitenzijnlaagdrempeligendienenalssuggestieen/ofalsvoorbeeldomaandedoelentewerkendiebijhetbegriphoren.Metdeleerlijnlerenkinderenbijvoorbeeldcomplexeproblemenoplossendoorzeoptedeleninkleinestukjes,precieszoalseencomputerookwerkt.Bijzonderisdaternieteenseencomputeraantepashoefttekomenomdeleerlingenermeetelatenoefenen.Leerkrachtenenleerlingengaandoorhetuitvoerenvandeactiviteitenaandeslagmetdegrammaticavanhetprogrammeren.Deunpluggedleerlijnisnietafhankelijkvandeviceswaaropgewerktdientteworden.Voordelanceringwarenalveelunpluggedprogrammeeractiviteitentevinden,echterontbrakereendoorgaandelijnindezeactiviteiten.DankzijdeinzetvanbeidebesturenenmetbehulpvanSLOmetondersteuningvanuitKennisnetisdeleerlijntotstandgekomenengepresenteerdopeenminisymposium.DitminisymposiumwerdgeorganiseerddoorKennisnetendePO-raad.Naastdeunpluggedleerlijn,dieuitgewerktisopdewikiwijssitehttps://maken.wikiwijs.nl/74282/Programmeren_in_het_PO zijnwebinnenonderwijsgroepFierookbezigeenbeeldschermleerlijnprogrammerenoptezetten.Scholendiedeunpluggedleerlijnhebbendoorlopenstartenmetdebeeldschermleerlijn.Nadatgewerktismetdebeeldschermleerlijngaankinderenmetconcretematerialenprogrammeren(LEGO,BlueBot’s,Robots,Meccanoe.v.a.)Doorinaanrakingtekomenmetprogrammerenlerendeleerlingenlogischenanalytischnatedenken.Hetiseenopeningnaarmeerenanderedenk-enleerprocessen,aldusdevoorzitstervandePO-raadRindadenBesten(2015).Leerlingenkunnenbinnendezeleerlijnopeenspeelsemanierkennismakenmetprogramma’s,appsenwebsitesdieonderanderehetcreatiefenlogischdenkenstimuleren.

Eendrijfveeromdekinderentelerenprogrammerenisdaterindenabijetoekomstveelbanenzullenzijn,waarbijprogrammereneenbelangrijkerolspeelt.Eenminstenszo’nbelangrijkedrijfveerishetfeitdatdekinderenmetprogrammerendevolgendevaardighedenontwikkelen:logischnadenken;samenwerken;creatiefmetdecomputeromgaan;probleemoplossendhandelenenprojectmatigwerkenontwikkelen(Maas,2015).UiteenpeilingvanhetmarktonderzoeksbureauTheChoice(december2015)blijktdatscholenhetonderwerpprogrammerengraagmeeraandachtwillengeven,maarnognietgoedwetenhoe.Demeerderheidzietwelgenoegredenenomermeeaandeslagtegaan,vooralomkinderenvoortebereidenopwerkofopleiding.BinnenOnderwijsgroepFierzijnerookalscholendiedeleerlingenzonuendaneenprogrammeerlesgeven.Vaneenleerlijnbinnendescholenisechtergeensprake.1.2DoelstellingOnderwijsgroepFierwilwerkenaaninnovatiefonderwijs.Metdeleerlijnprogrammeren,voorgroep1t/m8,beoogtOnderwijsgroepFierleerlingenprogrammeervaardighedenbijtebrengen.DaarnaastwilOnderwijsgroepFierwerkenaanvaardighedenindebrederecontextvan21eeeuwsevaardigheden,zoalsprobleemoplossenddenken,creativiteit,kritischdenken,zelfregulering,samenwerkenenComputationalThinking.HetprogrammereniseenonderdeelvanComputationalThinking.InmijnrolalsICT-coördinatorenprogrammaontwikkelaarvanhetiNNOVATORIUMbeniknauwbetrokkengeweestbijhetopzettenvaneenleerlijnunpluggedprogrammeren.Naeenjaarwerkenaandeleerlijnprogrammerenvindenwij,TeunMeijer(bovenschoolsICT-er),MarkVrolijk(bovenschoolsbestuurder)enik,hetbelangrijkomtezienoferookdaadwerkelijkeffectenwaarneembaarzijninprogrammeervaardigheden,motivatieenzelfsturingvandeleerlingenbinnendescholenvanonderwijsgroepFier.Aanheteindevanhetschooljaar2015/2016zijnerbinnenOnderwijsgroepFierzijnerdriescholengestartmethetwerkenaandeUnpluggedleerlijnprogrammeren.OpanderescholenbinnenonderwijsgroepFierwareneralinitiatieveninprogrammeeractiviteiten,zoalshetwerkenmetdeBlueBotofdeactiviteitendietevindenzijnopdesitevancodekinderen(desandwichrobot).Deleerkrachtenzijnnahetuitvoerenvandeprogrammeerlessennetalsdeleerlingenenthousiastoverdeprogrammeeractiviteiten.Doordeontwikkelingvandeunpluggedleerlijnligtereenbasisvoorleerkrachtendiekenniswillenmakenmetprogrammerenendezekennisopeeneenvoudigewijzeoverkunnenbrengenopdeleerlingen,zonderdaarvooralteveelindeprogrammeermaterieteduiken.NaasteenunpluggedleerlijngebruikenscholenbinnenOnderwijsgroepFiereenbeeldschermleerlijnprogrammerenviastudio.code.org.Ditiseenvoorbeeldvanvisueelprogrammeren.Leerlingenkunnencursussenvolgenophuneigenniveau,ophuneigentempoeninhuneigentijd.Decursussenopstudio.code.orgbevattenondersteunendeinstructiesenverhelderendevideo’soverhetbelangvanhetprogrammeren.Onderzoekoverdeeffectenvaninstructievideo’s(tutorials)vanHarmsetal.(2013)tonenaandatleerlingensignificantbeterpresterenophetgebiedvanprogrammerendanleerlingenineencontrolegroep.Detutorialshebbengeeneffectopdeinteresseofhetpleziervoorprogrammeren.

Nadatleerlingenenleerkrachtenzoweldeunpluggedalsdevisueleleerlijnprogrammerenhebbendoorlopen,hebbenzeeenbasisophetgebiedvanprogrammeervaardigheden.Dezebasismaakthetgemakkelijkerommetprogramma’salsScratchverdertekunnenenmetbehulpvanScratchzelfrobotstegaanprogrammeren.Ookanderevisueleprogrammeerprogramma’skunnenhelpenomrobotsteprogrammeren(bijv.InO-Bot,Thymio).Naasthetprogrammerenvanrobotskunnenleerlingenenleerkrachtenaandeslagmetdevisueleomgevingdiegeschiktzijngemaaktvoormicrocomputers,zoalsArduinoofMicro-Bit.Doorhetaanbiedenvandeinterventiesvoorhetwerkenmetleerlijnenprogrammeren(workshopsvoordirecteurenenleerkrachten)kanervoorgezorgdwordendatleerkrachtenmeervertrouwenhebbeninhetgebruikvandeleerlijnenprogrammeren(Curzonetal.,2014).InseptemberzijnerscholenbinnenOnderwijsgroepFierdiehetprogrammerenopdeMicro-bitaanbiedenaanleerlingenuitdegroepen6,7en8.HeteffectvandeleerlijnUnpluggedprogrammerenisnietbewezen.VanuitOnderwijsgroepFier,KennisnetendePO-raadishetverzoekgekomenomheteffectvandeleerlijnopprogrammeervaardigheden,motivatieenzelfsturingvandeleerlingenvangroep1t/mgroep8teonderzoeken.Daarnaastwillenwedeeffectenvangepersonaliseerdlerenbinnendeleerlijnprogrammerenonderzoeken.DeaanbevelingendievoortvloeienuitditonderzoekkunnenrelevantzijnvoorscholenenbestureninNederlandenVlaanderendiehetprogrammerenookeenplekinhunonderwijsleertijdwillengeven.Scholenenbesturendiereedsgestartzijnmetprogrammeeronderwijskunnenhetprogrammerenverderverfijnen.Deinterventieis2-ledig.Zozijnereenaantalscholendiestartenmetdeunpluggedleerlijnenanderescholengaanstartenmetdepluggedleerlijn(eenbeeldschermleerlijnprogrammerenwaarbijgebruikgemaaktwordtvandecursussenvanstudio.code.org).Wenoemendezemaniervanprogrammerenookwelvisueelprogrammeren.Zokunnenwedeeffectenvanbeideleerlijnenooknaastelkaarleggen.1.3VerwachtingenWeverwachtendatdeleerlijnprogrammeren,naasthetprogrammerenzelf,eenbijdragelevertaandeontwikkelingvanzelfsturing,probleemoplossenddenken,samenwerkingsvaardigheden,motivatieenhetwerkpleziervandeleerkrachten.Methetprogrammerenkunnendekinderenvanuithuneigennieuwsgierigheidzelfdingenuitzoeken,proberenenervaren.Zemakenzelfstandighunkeuzes,zedoenhetzelfenlerenhetzelf.Hetblijktdathetontwikkelenenstimulerenvaneengoedezelfsturingbijjongekindereneenstevigfundamentvormtvoorhetleervermogen(Leseman,2010,p16-20).Hieruitzoujekunnenopmakendatdeleerlijnprogrammereneenbijdragekanleverenaanhetgepersonaliseerdleren.Wanneerkinderengemotiveerdzijn,leidtdattotmeerinvesteringeninhetlerenendaardoortotmeerresultaat(Hattie,2012).Doorhetprogrammerenwaardevoltemakenvoordeleerlingenverhoogjedemotivatievanleerlingen.Ditkandoornaardeintrinsiekewaardevandetaakendemogelijketoepasbaarheidopanderegebiedenbuitendeschoolteverwijzen(beroepen).Leerlingenverwachtenietsterugvoorgeleverdeinspanningen.Doordatjemetprogrammerenietscreëert,krijgjeerfysiekookietsvoorterugendatkanmotivatieverhogendwerken.

Deverwachtingisdatdevisueleprogrammeerleerlijnmeeraansluitbijhetgepersonaliseerdlerendandeunpluggedleerlijn.Ditkomtdoordatkinderendiehulpnodighebbentijdenshetmakenvandeopdrachtenkunnenkiezenuitinstructiefilmpjesofhints.Zokaneenleerlingdebeeldschermleerlijnvolbrengenzondergebruiktemakenvanhulp,terwijleenandereleerlinggebruikmaaktvaninstructiefilmpjesofhints.Leerlingenkunnenbinnendezeleerlijnookstappenoverslaan,zodatzedesgewenstineensnellertempodeleerlijnkunnenvolbrengen.Aanheteindevaniederonderdeelkunnendekinderenzichzelftestenomtezienofzehetonderdeelhebbenbegrepen.1.4CentralevraagstellingendeelvragenOmmeerinzichttekrijgenwatdeeffectenopleerlingenzijnvanhetwerkenaandeleerlijnenprogrammerenisditonderzoekuitgevoerd.Inditonderzoekwordenonderstaandevragenbeantwoord.CentralevraagstellingWatisheteffectvandeleerlijnprogrammerenopprogrammeervaardigheden,motivatieenzelfsturingvandeleerlingenvangroep1t/m8binnenOnderwijsgroepFier?Deelvragen1.Inhoeverrekrijgthetgepersonaliseerdlerenplaatsbinnendeleerlijnprogrammeren?2.Opwelkewijzewordtdeleerlijnprogrammerenervaren?(Pastookbijvraag8)3.Inhoeverreleidenprogrammeeractiviteitentotbetereprogrammeervaardigheden?4.Inhoeverreleidendeprogrammeeractiviteitentotverbeteringinprobleemoplossenddenken?5.Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopdesamenwerkingsvaardighedenvanleerlingen?6.Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopdemotivatiebijleerlingen?7.Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopdezelfregulatiebijleerlingen?8.Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenophetwerkpleziervandeleerkrachten?

Hoofdstuk2Theoretischkader2.1InleidingDithoofdstukbeschrijfthetbelangvanprogrammeren(2.2),watprogrammerenisenwathetverschilistussendevisueleleerlijnprogrammerenendeunpluggedleerlijnprogrammerenwaardescholenmeegewerkthebben(2.3).Ookgeeftdithoofdstukeenbeschrijvingvanbegrippendiegerelateerdzijnaanhetprogrammerenendiebetrekkinghebbenophetonderzoeknaardeeffectenvandeleerlijnenprogrammeren(2.4en2.5).Inparagraaf2.6wordteenbeschrijvinggegevenvandeeffectenvanhetprogrammerenopscholeninhetbasisonderwijsenhetvoortgezetonderwijs.Resultatenuitverschillendecaseenreviewstudieskomenaanbod.Indelaatsteparagraafwordtderolvandeleerkrachtbeschrevenenhetbelangvandezeroltijdensdeprogrammeerlessen.2.2HetbelangvanprogrammerenIndehuidigemaatschappijkunnenwenietmeeromhetbegripprogrammerenheen.Eenkoffiezetapparaat,eenstoplichtofeenspeelgoedautootjedatgeluidjesmaaktenlichtjesheeftzijnalledaagsemiddelenwaarbijgebruikgemaaktwordtvaneenbepaaldprogramma.Toendeeerstecomputersaanheteindevandezeventigerjarenenaanhetbeginvandetachtigerjarenindevorigeeeuwwerdengeïntroduceerdwaserenthousiasmeomleerlingenallemaaltelerenprogrammeren.Ditgebeurdemetbehulpvanprogramma’szoalsLOGOofBasics,waarmeeikzelfindejarennegentigookenigeervaringhebopgedaaninhetvoortgezetonderwijstijdensonswekelijkseuurtjeinformatica.Hetenthousiasmeomhetprogrammerenteintroducerenverdweenlangzaamweernaardeachtergrond.DeredenhiervoorwasdatdeprogrammeertalenalsbijvoorbeeldBasicsenLOGOvaaktemoeilijkingebruikwaren;deactiviteitenvanhetprogrammerenslotenteweinigaanbijdebelevingswereldvandekinderenenveeldocentenhaddenteweinigexpertiseomhetprogrammerengoedovertebrengenopdeleerlingen.Delaatstejareniserweermeeraandachtvoorhetprogrammeeronderwijsopscholenensluithetprogrammerenmeeraanbijdebelevingswereldvandeleerlingen.Zozijnerverschillendeinitiatieven,programma’senmaterialendieheteenvoudigmakenommetprogrammerentestarten,zoalsScratch,TurtleLogic,Studio.code.org,BlueBot,Codeuur,SwiftPlaygroundsensinds2016ookeenUnpluggedleerlijnprogrammeren.Deredenvoormeeraandachtaanhetprogrammerenisdathetfocustopwerkencarrièreperspectieven.Hetaantalbanenvoorprogrammeursgroeitdelaatstejarenineenhoogtempo,waarbijdevraaggroterisdanhetaanbod.LouisSpaninks,directeurCA-ICTsteltindeVivesvanoktober2016:“Digitaliseringenrobotiseringzorgenernietalleenvoordaterbanenverdwijnen,maarerkomenooknieuwebanenbijenbestaandebanenveranderen.Doordezeontwikkelingendiesteedsmindervoorspelbaarzijneneentoenemendeffecthebben,wordenerandereeisengesteldaankennisenvaardighedenvanwerknemersenondernemer.Ditbetekentdirectdathetabsoluutbelangrijkisdatzoveelmogelijkjongerenlerenwatdigitaliseringbetekent.Wijvindenhetvangrootbelangdat

iedereenzovroegmogelijkleertomgaanmetprogrammeren.”Hijgeeftookaandatuiteindelijkdigitaliseringinelkberoepzalwordengebruikt.Resnick(2017)ziethetprogrammerenalseenuitbreidingvanhetschrijfonderwijs.Hetvergrootdecreativiteitvandeleerlingenenkanervoorzorgendatleerlingengestimuleerdwordenomechtietstecreëren.Methetprogrammerenschrijvenzeinfeitehuneigenspelletjes,apps,verhalen,animatiesensimulaties.MethetprogrammerengeeftResnickaandathetdaarnaastnogmeerbetekenisheeft.Methetlerenprogrammerenlerendeleerlingenteleren.Naastderekenkundigeideeënlerenleerlingenookstrategieënomproblemenoptelossen,ontwerpenenhetoverbrengenvanelkaarsideeën(communicatie).Dezevaardighedenzijnnietalleenbelangrijkvoordetoekomstigeprogrammeurs,maarvooriedereenzondertekijkennaarleeftijd,achtergrondofinteresse.2.3Maarwatisnoueigenlijkprogrammeren?ProgrammereninNederlandisgeenvastonderdeelinhetlesprogrammavandescholeninhetbasisonderwijs,zoalswelhetgevalisinEngeland.HetprogrammerenbevorderthetComputationalThinking.Erbestaanverschillendedefinitiesvanhetbegripprogrammeren.Inditonderzoeksrapportstaathetbegripzoalsisomschrevenindeliteratuurreview“LerenprogrammereninhetPO”vanJeuring,Corbalan,VanEsenLeeuwenstein(2016)centraal.Hierinwordtvermelddatprogrammerenhetopstellenvaneenprogrammais:eenartefact(kunstmatigverschijnsel)datdooreenmachine,robot,ofeentoolgeïnterpreteerdofnavertalinggeëxecuteerdkanworden,ofzelfszondermachineuitgevoerdkanworden.Inhetlaatstegevalsprekenwevanunpluggedprogrammeeractiviteitenwaarbijgeengebruikvancomputerswordtgemaakt.2.3.1UnpluggedprogrammerenBijhetunpluggedprogrammerenwordtgeengebruikgemaaktvanelektriciteitendusooknietvaneendevice,zoalseenpc,laptopoftablet.Deprincipesvanhetprogrammerenenhetideevanhoeeencomputerwerkt,wordenzoduidelijk.TeunMeijer(OnderwijsgroepFier)enSandraLegters(OPONOA)diedeleerlijnunpluggedprogrammerenmedeontwikkeldhebbensprekenvandegrammaticavanhetprogrammeren.Unpluggedprogrammeeractiviteitenwordengebruiktomleerlingenteinspirerenomgeïnteresseerdtezijnindeinformatica,hetgeefteenverruimingvancomputeronderwijs(Curzon,2013;Thies&Vahrenhold,2013).Deactiviteitenvandeunpluggedleerlijnkunneneenkrachtigemanierzijnomdevaardigheidprobleemoplossenteverbeteren(Curzon,McOwan,Plant&Meagher,2014).Veelvandeunpluggedactiviteitenhorentothetrekendomein(bijvoorbeeld:patronen,sorteerproblemenenbinairegetallen)oftothettechnologiedomein(hetlerenenbegrijpenhoeeencomputerwerkt).Vaardighedenwaaraangewerktwordttijdensunpluggedprogrammeeractiviteitenzijnonderandere:tellen,paren,vergelijken,logischredeneren,(samen)problemenoplossen,reeksenenvragenstellen.

2.32VisueelprogrammerenBijhetvisueelprogrammerenisweleendevicenodig,zoalseenpc,laptopoftablet.Bijhetvisueelprogrammerenmoeteenleerlingeenprogrammasamenstellendoorblokkenteslepenenaanelkaarteklikken.Hetcreërenvangoedwerkendeprogramma’swordtvereenvoudigddoordeblokstructuurdiedevisueelprogrammeerprogramma’sbieden.Hetinzichtindegrammaticavanhetprogrammeren,zoalsdiebijhetunpluggedprogrammerenontwikkeldwordt,isnietnodigomaandeslagtegaanmetvisueelprogrammeerprogramma’s.Devisueleprogramma’shebbenuiteraardweldeonderliggendegrammaticainzich.Devisueleprogrammeerprogramma’szijnontwikkeldomhetprocesvanhetcreërenenhetprogrammerenvanonderandereanimaties,games,muziek,interactieveverhalentevereenvoudigen(Stroud,2017).Sommigevisueleprogrammeerprogramma’skennenookeencombinatievantekstueelprogrammerenenvisueelprogrammeren,zoalsdeappSwiftPlaygrounds(Figuur1:SwiftPlaygrounds).Tekstueelprogrammerenisdetraditionelevormvanprogrammeren.Leerlingenmoetenvoordatzetekstueelgaanprogrammerendegrammaticavandeprogrammeertaalkennenenookdenamenvancommando’sdietakenuitvoeren.Doordeblokkenteslepenenaanelkaarteklikkenishetmakkelijkeromjuisteprogramma’steschrijvenenwordenfoutenmindersnelgemaakt.VoorbeeldenvanvisueelprogrammerennaastSwiftPlaygroundszijnScratchendeonlineomgevingvanstudio.code.org.Hetvisueelprogrammerenleidttotsnellerresultaatinhetcreërenvaneenprogramma,echterwanneerleerlingeneersttekstueelprogrammerenenvervolgensvisueelprogrammerenleidtdittotbetereresultaten.Okita(2014)geeftaandattekstueellerenprogrammerenhelptomvaardighedenteontwikkelendiemakkelijkertoegepastkunnenwordeninanderesituaties.Hetzorgtervoordathetlerenlerenontwikkeldwordt.Naasthetunpluggedprogrammerenenvisueelprogrammerenwordthetfysiekprogrammerengenoemd.Ditonderzoekistoegespitstophetunpluggedprogrammerenenhetvisueelprogrammeren,hettekstueelprogrammerenisinditkadernietrelevantenwordtderhalvenietbeschreven.

2.4ComputationalThinkingHetprogrammerenvaltonderhetComputationalThinkingdatsamenmetmediawijsheid,ICT-basisvaardighedeneninformatievaardighedenweervaltonderdigitalegeletterdheid.InhetmodeldatisopgestelddoorKennisnetenSLO(https://www.kennisnet.nl/artikel/nieuw-model-21e-eeuwse-vaardigheden/)istelezendatComputationalThinkingalseenonderdeelwordtgenoemdvande21ste-eeuwsevaardigheden.HanvanderMaas(psychologischemethodeleeraandeUvAeninitiatorvanhetwebbasedprogrammaRekentuin)ziethetComputationalThinkingalseenpraktischevaardigheid.Hetgaatdanvooralomhetcreatiefdenkenoverhetinzettenvan(digitale)middelenomeenprobleemoptelossen.Eenvoorwaarde,zogeeftVanDerMaas(2016)daarvoorishetlerenvaneenprogrammeertaal.Dezeprogrammeertaaldraagtbijaanhetbegripvandemechanismesachterdetechniekenenapparaten.OmdeuitlegvanComputationalThinkingconcretertemakenheeftZuiderman(2015)eenvereenvoudigdevertaaldeuitleggedestilleerdvanWikipedia.ZuidermangeeftaandatComputationalThinkingeenmanierisomproblemenoptelossen.DoorComputationalThinkingkunjedeoplossingzovertellendateencomputer(ofeenmens)hetbegrijpt.Dusinkleinelogischestapjes.ComputationalThinkingheeftnugeenvasteplekinhetNederlandseonderwijscurriculum.VolgensVanDerMaaszouhetalseenvakoverstijgendevaardigheidgezienkunnenworden,netalsdevakkenwiskundeenNederlands.Doordegeringeruimtediescholensomshebbeniserweinigaandachtvoorprogrammereneninformatica.VanDerMaasgeeftaandatscholenietsuithetonderwijsprogrammamoetenlatenverdwijnen,voordaterietsnieuwbijkomt.UitonderzoekvanSLOblijktdaterinhetcurriculumvanNederlandnogweinigaandachtwordtbesteedaandigitalegeletterdheid(Thijsetal.2014).Zowelindekerndoelenalsookindemethodesvandeleergebiedenkomtdigitalegeletterdheid(waaronderhetComputationalThinkingendusookhetprogrammeren)maarbeperktaanbod.Veelleerkrachtentoneninteresseinhetdomeinenwillenermeeaandeslag,maarzewetenniethoe.Scholenenleerkrachtenmogenzelfaangevenofzewerkenaandigitalegeletterdheid.ScholeninEstlandenEngelandhebbendezevrijheidniet.Deoverheidnoemtconcretedoelenendezedoelenwordenookverplichtgesteld.2.5GepersonaliseerdlerenHetgepersonaliseerdlerenkanvanuitmeerdereinvalshoekenbekekenworden.Zokanerbijdeinvullingvanhetgepersonaliseerdlerengekekenwordenvanuitdeleerlingofdeleraar(Bray&McClaskey,2013).Bijpersonalisatiebetogenzijdatdeleerlingcentraalstaat.Bijandervormenvanmaatwerkzoalsdifferentiatieisereenbelangrijkerolweggelegdvoordeleraar.Erisdusgepersonaliseerdlerenvanuitdeleraar(leraargestuurd)engepersonaliseerdlerendatdeleerlingzelforganiseert(zelfgeorganiseerd).DetussenvormwaarbijsprakeisvangedeeldesturingtussendeleerlingendeleraarwordtdoorMarquenieetal(2014)aangeduidmetdetermzelfstandigleren.DaarnaaststellenzijvastdatbijdeinvullingvangepersonaliseerdeleersituatieservoorICTgrofwegtweeverschillendefunctiesteonderscheidenzijn.IndeeerstefunctiedraagtICTzorgvoorgestandaardiseerdmaatwerkenisdeafstemmingopderesponsesvandeleerlingvoorafgedefinieerdineencomputergestuurdeomgeving.

IndetweedefunctiebepaaltICTnietzozeerdekeuzesoverwat,hoe,waarenwanneereenleerlingleert,maarisdeinzetvanICTeropgerichtdelerendeteondersteunenbijhetmeerzelfstandigrichtinggevenaanheteigenleerproces.Deleerlingkannainformatieaangereikttehebbengekregenoverdevoortgangvanactiviteiten,zelfkeuzesmakenoverdeinhoud,aanpakenplanningvanvolgendeactiviteiten.BinnenOnderwijsgroepFierwordtermetnamegewerktmetdeleerlijnenprogrammerenvanuitdeeerstgenoemdefunctie,waarbijICTzorgdraagtvoorgestandaardiseerdmaatwerkenisdeafstemmingopderesponsesvandeleerlingvoorafgedefinieerdineencomputergestuurdeomgeving.Dezecomputergestuurdeomgevingisdanstudio.code.org.Deunpluggedleerlijnisgeencomputergestuurdeomgeving,maarmogelijkeenleerkrachtgestuurdeofleerlinggestuurdeomgeving(afhankelijkvanhoeeenleerkrachthandeltbinnenzijnlessenprogrammeren).2.6EffectenvanhetprogrammerenErisnogweinigonderzoekgedaannaardeeffectenvanhetprogrammeeronderwijsinzowelhetprimairalsinhetvoortgezetonderwijs.Metnamedekwantitatieveonderzoekennaareffectenopprogrammeeronderwijszijnergzeldzaam.DoorhetuitvoerenvaneenreviewstudienaardeeffectenvanhetprogrammeeronderwijshebbenVoogt,Brand-GruwelenVanStrien(2017)onderzoekgedaanomtezienoferbewijsisdatprogrammerenbijdraagtaandeontwikkelingvanComputionalThinkingvaardighedenbijleerlingentussende4en18jaar.Indereviewstudiezijn28studiesmeegenomenwaarbijisgekekennaarvaardighedeninhetoplossenvanproblemen,effectenopkennisenvaardighedenincomputerscience,vakinhoudelijkekennisenvaardighedenennaaraffectieveaspectenwaarondermotivatie.Vandestudiesnaardeeffectenvanprobleemoplosvaardighedenvondenerzesplaatsinhetprimaironderwijs.Vandezesonderzoekenwarenertweestudieswaarbijgeenverschilwerdgevondeninprobleemoplosvaardigheden.Vierervanlieteneenpositiefeffectzienopprobleemoplosvaardigheden.Deinterventieswarengerichtophetprogrammeren.EenvandestudiesbijdekleutersFessakis(2013)bestonduithetprogrammerenvandewegnaarhetdoel.Vijfvandetienkleuterskonhetprobleemoplossenzondereenenkelehintendriekleuterskondenhetprobleemoplossennaeenhint.EenanderestudievanKlahrenCarver(inVoogtetal.,2017)onderzochtheteffectvangerichteinstructiegerichtophetoplossenvanfoutenbijdebovenbouwinhetprimaironderwijsvaneenlogoprogrammaopeenprobleemoplostaak.Debovengenoemdestudiesbaserenhunresultatenopgeringedata(kleinedoelgroepmetenkeleprobleemoplostaken).Debovenstaandeonderzoekenhebbenhunbevindingenoprelatiefkleinegroepen(Fessakisintotaal10kleutersenKlahrenCarverintotaal24leerlingenuitdebovenbouwvanhetprimaironderwijs)ineensettingwaarbijhetzijdeonderzoekeraanwezigwasofwaarbijeenleerkrachtbetrokkenwasdieaffiniteitheeftmethetprogrammeeronderwijs.Dewaardevandezebeideonderzoekenkandaardoorintwijfelgetrokkenworden.Deeffectenopdeelaspectenvanhetbegripzelfregulatiezijnookonderzocht.Vierstudiestonenonderandereaandathetprogrammeeronderwijseenpositiefeffectheeftopdereflectievevaardigheid(primaironderwijs),hetkritischdenkenenhetnemenvanbesluiten(beidegemeteninhetvoortgezetonderwijs).

Overigepositieveeffectennaeeninterventiemetprogrammeeronderwijsinhetprimaironderwijswarentevindenindedeelaspectenvanhetprogrammeren.Eriseenpositiefeffectgemetenopdevolgendeprogrammeervaardigheden:AlgoritmeBers(inVoogtetal.,2017),Kazakoff(inVoogtetal.,2017)enhetoplossenvanfouten(debuggen)Bersetal.(inVoogtetal.,2017)&Klahr&Carver((inVoogtetal.,2017).OnderzoekonderkleutersmetbehulpvaneencasestudydoorFessakisetal.(2013)toondeaanuitobservatiesvanlesseneneeninterviewmetdeleerkrachtdatprogrammeeronderwijsookbijdraagtaanrekenvaardighedenvanleerlingen,zoalsgetalbegrip,tellen,richtingenhoek.Dezelfdecasestudietoondeookeenverhoogdemotivatieaan.Decasestudiesdiedeoverigepositieveeffectenbeschrijven,makenconclusiesopbasisvaneenkleutergroep.InhetgevalvandestudiegedaandoorKazakoffgevenVoogtetal.aandateroverhetonderzoekweiniginformatietevindenis.Derhalvekangesteldwordendatdeeffectennietvoldoendebewezenzijn.Leerlingenzijnookenthousiastwanneerzeaanhetwerkzijnmetprogrammeeractiviteiten.ZoblijktuiteenstudievanJensonenDroumeva(inVoogtetal.,2017)Volgensdeleerlingenuitdebovenbouwvanhetprimaironderwijs,waardestudieopwasgericht,washeteenuitdagingdatzeietsdedenwatzenognieteerderhaddengedaan,tegelijkertijdgavenzeookaandatheteenmoeilijkevaardigheidwas.IneeninterviewuitdestudievanKaleliogluenGulbahar(inVoogtetal.,2017)gavenallegeïnterviewdeleerlingenaandatzehetprogrammeeronderwijsleukvondenendatzeookwelinwarenomdezevaardigheidverdertewillenleren.Erkangezegdwordendatleerlingenoverhetalgemeengemotiveerdzijnomhetaangebodenprogrammeeronderwijstevolgen.Leerlingenreagerenenthousiastopprogrammeeronderwijs.Hetwasvoorveelleerlingendeeerstekeerdatzekennishebbengemaaktmethetprogrammeeronderwijs.Hunenthousiasmeenhogemotivatiezouookkunnenkomendoordathetnieuwis(Voogtetal.,2017).Naasthetcreatiefdenken,hetsystematischredenerenleenthetprogrammeeronderwijszichuitstekendvoorsamenwerken(Resnick,2015).Creativiteitenlerenzijnsocialeoefeningen.Hetwerkenaanprojectengebaseerdopvisueelprogrammerenmetprogramma’sdraagtbijaanhetcreërenmetanderen,waarbijgeïnterviewdeleerlingenaangevendatzemeerkondendoendanwanneerzealleenaanhetprogrammerenwaren,omdatzesamenwerkten.Daarnaastcreëerdenleerlingenvoorandereleerlingen.Zekregenwaarderingvoordatgenewatzegeprogrammeerdhadden,maarwaardeerdenhetookdatandereleerlingenaandeslagwarenmethuncreaties.Ookhielpenzeandereleerlingendoorondersteuningtebiedendoorbijvoorbeeldhetmakenvaneeninstructievideo(Brennan&Resnick,2012).Zokunjeeenprogrammacreërenmeteenander(jecreëertsamenietsvooreenander)ofvooreenander(waarbijdeanderfeedbackgeeftophetuiteindelijkeprogramma,waardoorhetprogrammaverbeterdzoukunnenworden).Hetunpluggedprogrammerenkanbijdragenaansamenwerkingtussendeleerlingen,daarnaastblijkthunmotivatieeninteressevoorhetprogrammerentoetenemen(Curzonetal.enLamagna(inVoogtetal.,2017).

Debovengenoemdeeffectenvanhetprogrammeeronderwijszijnveelalgemetenuiteenkleinereferentiegroep,vaakzondercontrolegroep.VeelonderzoekenuitdereviewvanVoogtetal.(2017)zijnuitgevoerdineenspecifiekecontext(opprivéscholen,naschooltijd,alskeuzevak)endaarnaastwaserrelatiefvaaksprakevancasestudiesofpre-experimenteleonderzoeksontwerpen.Derhalvekanernietgesprokenwordendatdebovengenoemdeeffecteninvoldoendematebewezenzijn.Hetonderzoeknaardeeffectenvanhetwerkenmetéénvandeleerlijnenprogrammerenrichtzichopmeerderescholenondereengrotereferentiegroep.Deinterventiesvindenplaatsonderschooltijd,waardoorerookrelevanteinformatieenervaringenvanuitdeleerkrachtenverzameldkanworden.Erissprakevaneenquasi-experimenteelonderzoek,waarbijookgegevenswordenverzameldvaneenrelatiefgrotecontrolegroep.Deonderzoekenbevattenzowelkwalitatievealskwantitatievedata,watvanvelebovengenoemdeonderzoeken/casestudiesnietgezegdkanworden. 2.7DerolvandeleerkrachtDerolvandeleerkrachtisergbelangrijkbijhetvormgevenvanprogrammeeronderwijs.Hetisbelangrijkomleerlingenteondersteunenbijhetcreërenvaneenprogramma(Jeuring,Corbalan,VanEs&Leeuwenstein,2016).Helaaszijndemeesteleerkrachtennietopgeleidomprogrammeerlessentegeven.VanDerMaas(2016)geeftaandatmensenmeteendiplomaininformaticameestalgoedbetaaldwerkbuitenhetonderwijsvinden.Daarnaastishetvoorzij-instromerseendrempelomeeneerstegraadsbevoegdheidtebehalen.Leerkrachtendiezelfmethetprogrammerenaandeslaggaanmoetenvaakzelfprogrammeeractiviteitenverzinnen,wantuitgeverijenkomenooknietsnelmetprogrammeeractiviteitenzolangdeoverheidditnietaanstuurt.Curzon(2014)geeftaandatdebeperkteprogrammeerervaringeenmogelijkeuitdagingvoordeimplementatievanbijvoorbeeldunpluggedactiviteitenkanzijn.Eriseenkennis-envaardigheidskloof.Doordeleerkrachtenbasisbegrippen/vaardighedenvanhetprogrammerenaantebiedendoormiddelvanunpluggedactiviteiten,kunnenuitdagingeninverbandmetdenoodzaakomeenspecifiekeprogrammeertaaltelerenwordengeminimaliseerd(Curzonetal.,2014).Naasthetlesgeveninprogrammeervaardighedenisderolvandedocentookbelangrijkbijhetondersteunenvanleerlingenbijhetconstruerenvaneenprogrammaonderstrepenhetbelangvanderolvandeleerkracht(Jeuringetal.,2016).Devraagdieinhunliteratuurreviewnaarbovenkomt,ishoegoedleerkrachtenvoorbereidzijnophetondersteunenvanleerlingenbijhetconstruerenvanprogramma’s.Hiervoorisprofessionaliseringvoorleerkrachtenopprogrammeergebiednodig.DeliteratuurreviewvanJeuring,Corbalan,VanEsenLeeuwenstein(2016)geeftalsconclusiedat,vanwegemethodologischekwaliteitvanstudiesenhetverschilvangehanteerdemethoden,deresultatenuitdezereviewvoorzichtiggeïnterpreteerdmoetenworden.Zegevenaandatermeervergelijkendonderzoeknaardeeffectenopprogrammeervaardighedennodigisomhardereconclusiestekunnentrekken.Erworden,ondanksdeeerdergenoemdebeperkingen,eenaantalpatronengeïdentificeerddieonderzoekers,docenten,onderwijskundigenenbeleidsmakerskunnenondersteunenomhetprogrammeeronderwijsvormtegeven.Zogevendeartikelenuitdeliteratuurreviewinhetalgemeengeenverschillentussenjongensenmeisjeswatbetreftleeropbrengstenals

motivatie.Meisjeskunnenevengoedlerenprogrammerenalsjongensenbeidegroepenlopentegendezelfdeproblematiekaan.Eenvoorzichtigeconclusiewordtgetrokkenbijhetprogrammerenmetleerlingenvanuiteenlageresociaaleconomischeachtergrond,ditheefteenpositiefeffectopdeinteresseinleeropbrengstenvanhetprogrammeren.Ondersteuningindevormvanfeedbackdoordeleerkracht,medeleerlingenofexpertsdragenbijaandemotivatievoorprogrammeren.Saez-Lopezetal.(inJeuringetal.,2016)concluderendatproject-gebaseerdlerendeleerlingenmotiveert.

Hoofdstuk3:Opzetvanhetonderzoek3.1InleidingIndithoofdstukwordtdeopzetvanhetonderzoekbeschrevenenverantwoord.Daarnaastwordtinformatiegegevenoverdedeelnemersaanhetonderzoek,deinterventie,hetonderzoeksproces,deonderzoeksinstrumentenendemethodevandataverzamelingendeanalysehiervan.Aanheteindevandithoofdstukwordtdebetrouwbaarheidvaliditeitvanhetonderzoekbeschrevenenopwelkewijzemetbetrokkenpartijenisgecommuniceerd.3.2OnderzoeksstrategieHetonderzoeknaardeeffectenvandeleerlijnprogrammeren(zoweldevisueleleerlijnalsdeunpluggedleerlijn)iseenquasiexperimenteelonderzoek.Methetquasiexperimenteleonderzoek(Donk,C.VanDer,&Lanen,B.Van,2015)isergetrachtomtezienwatdeeffectenzijnalsergewerktwordtaandeleerlijnprogrammereninvergelijkingmetscholendiedatnietdoen.Aanhetbeginvanhetschooljaarheefteennulmetingplaatsgevondenop15scholenbinnenOnderwijsgroepFierenop2scholenvandestichtingRadius.Op11scholenvanOnderwijsgroepFierheefternadenulmetingeeninterventieplaatsgevonden.Zohebbenerop7scholeninterventiesplaatsgevondenophetgebiedvanhetwerkenmetdeunpluggedleerlijnenop4scholenzijnerinterventiesuitgevoerdophetgebiedvanhetvisueelprogrammeren.Dekeuzevoorhetwerkenmetdeleerlijnunpluggedprogrammerenofhetwerkenmetdevisueleleerlijnprogrammerenisgemaaktdoordedirecteurvandeschool.Zijhebbendezekeuzegemaaktopbasisvanhetniveauvandeleerkrachtenenhetbeleidvandeschoolophetgebiedvaninnovatiefonderwijs.Deoverige6scholenhebbengeeninterventieuitgevoerd,zijhebbengediendalscontroleschool.Erissprakevaneenquasiexperimenteelonderzoek.Erisnamelijksprakevaneengroepparticipantendieeenspecifiekeinterventiezijnondergaan(werkenaandeunpluggedofdevisueleleerlijnprogrammeren)enwordenvergelekenmeteencontrolegroepzonderdatereeninterventieheeftplaatsgevonden.Erisgeensprakevanwillekeurbijdetoewijzingvanparticipantenbijdeinterventieofcontrolegroepen(Lankshear&Knobel,2004).3.3DeOnderzoeksgroepDitonderzoekisuitgevoerdonderdegroepen4t/m8.Deleerlingenvangroep4/5hebbentweevragenlijsteningevuld:motivatie(eerstemetingN=362,tweedemetingN=249)ensamenwerking(eerstemetingN=398,tweedemetingN=257).Deleerlingenvangroep6,7en8hebbendrievragenlijsteningevuld:Motivatie(eerstemetingN=635,tweedemetingN=421),samenwerking(eerstemetingN=638,tweedemetingN=423)enzelfregulatie(eerstemetingN=362,tweedemetingN=249).Erisbewustvoorgekozenomleerlingenvanafgroep4meetenemeninditonderzoek,omdatdeleesvaardigheidvanafdezegroeppastbijdevraagstellingbinnendevragenlijsten.Onderdeleerkrachtenvangroep1t/m8iseeninterviewgehouden(N=58)enhebbenrandomgekozenleerkrachteneenvragenlijstingevuldmetbetrekkingtotwerkbeleving.De

leerkrachtendiebetrokkenzijnbijditonderzoekhebbenallengewerktmeteenvandebeideleerlijnenprogrammeren.3.4DeinterventieOp11scholenbinnenOnderwijsgroepFieriseeninterventieuitgevoerd.Zozijner9scholendienaeenleerkrachteninstructieoveréénvandebeideleerlijnendooreenmedewerkervanhetiNNOVATORIUMkondenstartenmethetwerkenaaneenleerlijnprogrammeren.Op2scholenisdeinstructieoverhetwerkenmetdeleerlijnprogrammerenuitgevoerddoordeeigenICT-ervandeschool.DezeICT-erszijnvoorafgeïnstrueerddoordezelfdemedewerkervanhetiNNOVATORIUM.Erisgekozenvoordezewerkwijze,omdathetaantalleerkrachtendatwerdbereikthogerwas(tabel1:overzichtvanuitvoeringpersoneninstructievandeuittevoereninterventieperschool).Nadeinstructieoverdeleerlijnkondenscholenineenperiodevan6wekenwerkenaanofdevisueleleerlijnprogrammerenofdeunpluggedleerlijnprogrammeren.Deeerstescholenzijngestartinseptember,delaatstescholenzijninmaartgestart.Voordatdeinterventiestartte,heeftereen0-metingplaatsgevondenonderdeleerlingen.Deleerlingenvangroep4en5hebbenvragenlijstenovermotivatieensamenwerkeningevuld.Deleerlingenvangroep6,7en8hebbenvragenlijstenovermotivatie,samenwerkenenzelfregulatieingevuld.Naafloopvandeinterventieperiodewerdeentweedemetinggedaan(repeatedmeasures).Vervolgenswerdkwalitatievedatverzamelddoorhetafnemenvaneenleerkrachteninterview.

3.4.1InstructieunpluggedleerlijnDeinstructieoverdeunpluggedleerlijnbestonduiteenuitlegover:

- Hetdoelvandeleerlijnunpluggedprogrammeren- Deopbouwvandeleerlijn(beschrijvingperbegripenperbouw)- Debetekenisvandebegrippen(inclusiefdeverwijzingnaardeSLO-doelen)- Activiteitenbeschrijving(leerling-enleerkrachtmateriaal)- Demaniervanwerkenmetdeunpluggedleerlijn(aangegevendatleerkrachten

autonoomwarenindewijzewaaropzemetdeleerlijnwerken)Naasteenleerkrachteninstructieisereenvideogetoondenbeschikbaargesteldvoordescholenwaarinuitleggegevenwerdoverhetbegripprogrammeren,dedeelaspectenhiervanennogmaalseeninstructieoverdebovengenoemdepunten.Zokondende

leerkrachtendieafwezigwarenofdiedebehoeftehaddenaaneenherhalingvandeuitleg,devideonogmaalsbekijken.DevideoisgecreëerdvoormedewerkersvanOnderwijsgroepFieromhetwerkenmetdeleerlijnprogrammerenlaagdrempeligtemaken.Demeesteactiviteitenbinnendeleerlijnunpluggedprogrammerenbevatteneenintroductiewaarbijdeleerkrachtdelesopeningkondoen.Deactiviteiten,waarbijhetindividueleontwikkelingsprocesvandeleerlingcentraalstond,kondenveelalzelfstandigofingroepjesuitgevoerdworden.Deleerkrachtkonhierinzelfeenkeuzemaken.Perbouwwarenernietmeerdan10activiteiten.3.4.2InstructievisueleleerlijnDeinstructieoverdevisueleleerlijnbestonduiteenuitlegover:

- Hetdoelvandevisueleleerlijnprogrammeren- Deopbouwvandeleerlijn- Hetaanmakenvandeleeromgeving(klas,leerling,niveau)- Demaniervanwerken(aangegevendatleerkrachtenautonoomwarenindewijze

waaropzemetdeleerlijnwerken)Voordezeleerlijnwasookeenvideogecreëerdenbeschikbaargesteldwaarinbovengenoemdepuntenwerdenuitgelegdenwaarinuitleggegevenwerdoverhetbegripprogrammerenendedeelaspectenhiervan.Leerkrachtendieafwezigwarenofdiedebehoeftehaddenaaneenherhalingvandeuitlegkondendevideoopeenlatermomentterugkijken.3.5Methodenvandataverzamelingendata-analyseVoorhetonderzoeknaardeeffectenvandeleerlijnprogrammerenisgekozenvoorzowelhetverzamelenvankwalitatievealskwantitatievedata.Erzijnophetmomentvanonderzoekenweinigonderzoekendiekwantitatievedatahebbenverzameldnaardeeffectenvanprogrammerenopdegebiedenmotivatie,samenwerkingenzelfregulering.Ditiseenkeuzegeweestomtekiezenvoorhetverzamelenvankwantitatievedata.Omdatdeattitudevandeleerkrachtessentieelisvoorhetgoedimplementerenvanprogrammeeronderwijsisernaastdekwantitatieveverzamelinggekozenomkwalitatievedatateverzamelenonderdeleerkrachtendiedeinterventieshebbenuitgevoerd.Hierisgekekennaardeonderdelengepersonaliseerdleren,programmeervaardigheden,hetervarenvanhetwerkenaandeleerlijnprogrammeren,werkplezierenheteffectopprobleemoplossendvermogen.3.5.1KwantitatievedataDekwantitatievedataverzamelingbestonduithetafnemenvan2vragenlijstenvoordeleerlingenvangroep4en5(samenwerkenenmotivatie)en3vragenlijstenvoordegroepen6,7en8(samenwerken,motivatieenzelfregulering).Erisbewustgekozenomdevragenlijstoverzelfreguleringpasvanafgroep6aantebieden,omdatleerlingenindeonderbouwenmiddenbouwnogvolopinontwikkelingzijnendezelfreguleringnogbehoorlijkkanveranderen(Lightfoot&Cole,2008).Dedatauitdeleerlingenvragenlijstenmoeteenbijdrageleverenaanhetbeantwoordenvandevragen5,6en7.

Devragenlijstenzijngedigitaliseerdenmetbehulpvanweblinkskondendevragenlijstenoptabletsofpc’swordeningevuld.Devragenlijstenvoordenulmetingzijndoor17scholeningevuld(11scholenwaarbijdeinterventieheeftplaatsgevondenen6controlescholen).Detweedemetingvondplaatsnahetuitvoerenvandeinterventieperiodevan6weken.Erwasdussprakevan“repeatedmeasures”.Hieraandeden16scholenmee.Eenvandecontrolescholenheeftzichvoorhetonderzoekteruggetrokken.DedataisvervolgensopgeschoonddoorhetschrijvenvaneensyntaxbinnenhetprogrammaSPSS.ToendedataeenmaalwasopgeschoondisdedatageëxporteerdnaarExcelbestanden.DezeExcelbestandenzijnvervolgensgeïmporteerdinhetstatistischcomputerprogrammaMinitab.BinnenditprogrammaisdedatageanalyseerdmiddelseenTwoSampleTTest.Dezestatistischetestmethodeisgebruiktomeventuelesignificanteverschillentussen2groepenaantekunnentonen.Detestrekentookmeteentoevalvariabele;deresultatenzijngecorrigeerdnaeentoevalsinterval.3.5.2KwalitatievedataVoorhetverzamelenvandekwalitatievedataisgekozenvoorteaminterviewsopdescholenwaareeninterventieisuitgevoerd.Deteaminterviewszijnvastgelegdmiddelsdigitaleopnameapparatuur.Degegevensvandeteaminterviewszijnvervolgensvastgelegdineendatamatrix.Dedatauitdematrixmoetbijdragenaandebeantwoordingvandevragen1,2,3en4Erisvoorteaminterviewsgekozenomzoinkorteretijdmeerderemensentekunnenbevragen.Daarnaastiserrandomeenwerkbelevingslijstuitgezetonder18leerkrachtenvanverschillendescholenvanonderwijsgroepFierdiegewerkthebbenmetéénvanbeideleerlijnenprogrammeren.DezedataisverzameldinExcelenbeantwoorddeelvraag8.3.6Beschrijvingvandeinstrumenten3.6.1LeerlingenvragenlijstenLeerlingenvragenlijstsamenwerkenDeleerlingenvragenlijstsamenwerkenisgebaseerdophetwerkvanRos(1994)enVeenman,KenterenPost(2000).Devragenlijstwerdsamengesteldomdeopvattingenvandeleerlingenoverhetsamenwerkenvoorennaeeninterventieperiodemethetwerkenaandeleerlijnprogrammerenvastteleggen.Veenman,KoendersenVanDerBurg(2001)hebbendevragenlijstaangepastvooreenevaluatievaneenscholingsprogramma“Coöperatieflereninhetvoortgezetonderwijs”.Deoorspronkelijkevragenlijstisdoorhengereduceerdnaar12itemsmeteendriepuntsschaal.Voorhetonderzoeknaardeeffectenvanprogrammerenisdevragenlijstaangepastnaar13vragen,waarbijrekeningisgehoudenmetdezinsopbouwenhetniveauvandeleerlingenophetprimaironderwijs.Hiervoorzijndevragen4,5,6,8,9en10zogeformuleerddatzeaansluitenbijhetniveauvandeleerlingenvangroep4t/m8.Vraag11isuitgesplitstin2vragen.Despiegelingbijvraag10isgehanteerd.Devragenhebbenalleneengeslotenformulering.Daarnaastisgekozenvooreen4puntsschaalinplaatsvandeoorspronkelijke3puntsschaal(Nooit,Nee,Helemaalnietleuk–Soms–Ja,altijd,leuk).Deredenhiervoorisdatmeerdereantwoordmogelijkhedeneenbeterbeeldgeeftvanderespondenten.Daarnaastwordterin

hetgevalvan4antwoordmogelijkhedenaltijdgekozenvooreenpositiefofeennegatiefantwoord.Bijeenschaalmeteenonevenaantalmogelijkeantwoordeniseraltijdeenneutraleantwoordmogelijkheid(likertscaling).LeerlingenvragenlijstmotivatieVoordezevragenlijstzijntweeversiesontworpen.Deeerstevragenlijstisafgenomenonderdeleerlingenvangroep4en5endetweedelijstisafgenomenonderdeleerlingenvangroep6,7en8.Devragenlijstisgebaseerdopeenvragenlijstovermotivatievoorrekenen(Prast,Weijer-Bergsma,VanDeKroesbergen&VanLuit,2012).Devragenlijstiszosamengestelddathetaspectenvanmotivatiemeetuitverschillendemotivatietheorieën.Deverschillendeschalenzijnbedachtalsapartevariabelenindevolgende,uithetEngelsvertaalde,onderdelen:Zelfvertrouwenomeentaaktekunnenrealiseren;eigeninzichtinhetleren;faalangst;gebrekaanuitdaging;hoebelangrijkdeleerlingzijnofhaartaakvindt.Deeerstgenoemdeonderdelenkunnenbijdeanalysesamengevoegdworden.Devraagstellingvandeleerlingenvragenlijstmotivatieisaangepastnaarhetniveauvandekinderenenisbredergeformuleerddanalleenhetrekenen(hetschoolwerk).Daarwaarmogelijkisderelatienaarhetprogrammeren(ICT)gelegd.Dezeaangepastevragenlijstisopgenomeninbijlagen6t/m9,hierinkangeraadpleegdwordenwatdepreciezeformuleringisvandetweeverschillendevragenlijsten.Voordegroepen4en5zijn29vragengeformuleerdwaarbijeen4puntsschaalisgehanteerd.Voordegroepen6,7en8zijn45vragengeformuleerd,ookhierisgekozenomde4puntsschaalvanuitdeoriginelevragenlijsttebehouden.LeerlingenvragenlijstzelfregulatieHetzelfregulerendlerenwordtgezienalseeninteractietussenmotivatie,metacognitieencognitie.Devragenlijstzelfregulatieisalleeningezetvoordegroepen6,7en8.Hieriseenbewustekeuzegemaaktomdezevragennietbijjongereleerlingenaftenemen.Leerlingenindeonderbouwenmiddenbouwzijnnogvolopinontwikkeling,dezelfreguleringkanindezeleeftijdnogbehoorlijkveranderen(Lightfoot&Cole,2008).Deleerlingenvragenlijstzelfregulatieisgebaseerdopdegevalideerdevragenlijst“Children’sPerceiveduseofSelf-RegulatedLearningInventory(CP-SRLI).DemodellenvanPintrich(2000)vanfasenengebiedenvoorzelfregulerendlerenwarenontwikkeldvoormiddelbarescholieren.VandeveldeenVanKeer(2011)hebbendevragenlijstvereenvoudigd,zodathetingezetkonwordenvoorbasisschoolleerlingenuitdebovenbouw.DevragenlijstisinhetonderzoekvanVandeveldeenVanKeergevalideerd.Deaangepastevragenlijstlegtdenadrukopdezelfregulerendevaardighedenindeklas.Vandeoorspronkelijkelijstvan75vragen,zijner45gesteldaandeleerlingenvangroep6,7en8.Indevragenlijststaandeonderdelen“voorhetwerk”;“tijdenshetwerk”,“nahetwerk”en“ikbengoedin…”centraal.Naasthetreducerenvanhetaantalvrageniservoorgekozenomnetalsbijbovenstaandevragenlijstentekiezenvooreen4puntsschaal.Deoriginelevragenlijstisuitgegaanvaneen5puntsschaal.Deaangepastevragenlijstisopgenomeninbijlage10en11,hierinkangeraadpleegdwordenwatdepreciezeformuleringisvandetweeverschillendevragenlijsten.

3.6.2LeerkrachteninterviewDevragenvoorhetleerkrachteninterview(bijlage1)zijnonderverdeeldin4categorieënpassendbijdedeelvragen.Zozijner5vragengeformuleerdophetgebiedvangepersonaliseerdleren.Erzijn3vragengeformuleerdoverhetervarenvandeleerlijnprogrammerendoorleerlingen.Hetderdeonderdeel,heteffectopprogrammeervaardighedenbevat2vragenenhetlaatsteonderdeel,deeffectenophetprobleemoplossendvermogen,bevat3vragen.Devragenvoorhetleerkrachteninterviewzijnzelfgeformuleerdenderhalvenietvalide.Metdegeformuleerdevragenisgetrachtominformatieteverkrijgenvanleerkrachtendienietdirectwaartenemenzijngeweestvoordeonderzoeker.Deomvangvanhetonderzoekzouvelemalengroterzijnalserobservatiesplaatszoudenvindenbinnendeklassentijdensdeinterventieperiodes.Daarnaastbenjealsonderzoekerookafhankelijkwaterophetmomentvandeinterventieindeklassengebeurt(VanDerDonk&VanLanen,2015).Devragenvoorhetteaminterviewzijnallemaalopengeformuleerd.Hiervoorisgekozenomzoveelmogelijkinformatietekunnenverzamelen.Hetgevaarhiervanisdatdeantwoordenopdevragenzeerdiverszijn.Daaromisgekozenvooreengestructureerdeaanpakbijhetstellenvandevragen.Waarmogelijkzijnopdevastgesteldevragenookverdiependeenverhelderendevragengesteld.Degegevensvandeteaminterviewszijnverwerktineendatamatrix.Omuitsprakentekunnendoenoverdeintersubjectiviteitvanhetkwalitatievegedeeltevanhetonderzoekisergetrachteigenervaringenofvooroordelennietmeetenemen.Tijdensdeteaminterviewsisernadegegevenantwoordenvandeleerkrachtengechecktofdeantwoordengoedwarengeïnterpreteerd.Deantwoordenzijnverwerktindedatamatrix.Ditwasdedatavoorzoweldeunpluggedleerlijnalsdevisueleleerlijnprogrammeren.Intotaalzijn58leerkrachtengeïnterviewdmiddelseenteaminterview.Hetteaminterviewbestaatuitvragendieverdeeldzijnover4onderdelen.3.6.3LeerkrachtenvragenlijstVoorhetbeantwoordenvandeelvraag8zijnrandomvragenlijstenoverwerkbelevingafgenomenonderdeleerkrachtenvandiversescholen.DevragenlijstisontleendaandeWerkbelevingslijst(UBES).Devragenlijstisvoldoendeinternconsistent(Schaufeli&Bakker,2004).Devraagstellingisaangepastvaneenalgemeneformuleringnaareenspecifiekeformuleringophetgebiedvanhetprogrammeeronderwijs.Devragenlijstisgereduceerdtot4geslotenvragenophetgebiedvantoewijding,waarbijgebruikgemaaktisvaneen7puntsschaal:Nooit-Sporadisch(eenpaarkeerperjaarofminder)-Afentoe(eenspermaandofminder)-Regelmatig(eenpaarkeerpermaand)–Dikwijls(eensperweek)–Zeerdikwijls(eenpaarkeerperweek)–Altijd(dagelijks).3.7CommunicatieenethischeaspectenTijdenshetonderzoekisrekeninggehoudenmetdewijzewaaropditonderzoekpastbijdeontwikkelingbinnenOnderwijsgroepFier.HieroverisregelmatigoverleggeweestmetdebovenschoolsbestuurderendebovenschoolseICT-coördinator.

Allescholenzijngevraagddoordeonderzoeker,tevensdirecteur,viadedirecteurvandescholenineendirectieberaadomdeeltenemenaanhetonderzoekendedaarbijhorendeinterventies.Voorafgaandaandeinterventiezijndemeestescholenbezochteniseraangegevenwatdebedoelingwasvandeinterventie:hetwerkenmetéénvande2voorgesteldeleerlijnenprogrammeren.Erisactiefrekeninggehoudenmethetfeitdatereenvertrouwenspositieontstondbijdeuitvoeringvanhetonderzoek.Omtevoorkomendatdebelangenwerdengeschaadmetditonderzoek,diendeerrekeninggehoudentewordenmetbelangrijkeethischeregels(VanKeken,2006).Tijdenshetafnemenvandevragenlijstenvoorleerlingen,hetafnemenvandeleerkrachteninterviewsenhetafnemenvandevragenlijstvoorleerkrachtenisertoestemminggevraagdenzijndeparticipantenzogoedmogelijkgeïnformeerd(bijlage3Leerkrachtbrief).Aanoudersvanleerlingenhebbenwetoestemminggevraagdviaeenbrief(bijlage2ouderbrief)Dezemailisviadedirecteurenvandedeelnemendescholenaandeoudersgemaild.Voorafgaandaanhetafnemenvandevragenlijstenvandeleerlingenendeteaminterviewsvandeleerkrachtenisduidelijkaangegevendatdegegevensgeanonimiseerdwerden.DecommunicatievoorafgaandaandemetingenendeinterventieverliephoofdzakelijkviadedirecteureninsommigegevallenookviadeICT-coördinatorvandeschool.NaafloopvanhetonderzoekzullenderesultatenineennieuwsbriefwordenbekendgemaaktaandeleerkrachtenvanonderwijsgroepFier.Daarnaastvindtereenterugkoppelingplaatsopdirectieniveauenopbestuursniveau.3.8ValiditeitenbetrouwbaarheidvanhetonderzoekHettoepassenvantriangulatiebijditonderzoekheeftertoebijgedragendatdebetrouwbaarheidendevaliditeitvanhetonderzoekisverhoogd.Dedataverzamelingisafkomstiguitmeerderebronnen,zowelleerlingenalsleerkrachtenvanverschillendescholenzijnbevraagd.Hetonderzoekbevatzowelkwalitatievedataalskwantitatievedata.Erisgebruikgemaaktvanverschillendemethodenvanonderzoek(hetafnemenvanvragenlijstenenleerkrachteninterviews).Op12scholenzijndevragenlijstenvoorleerlingendooreenzelfdepersoonafgenomen.Bij5scholenisdevragenlijstafgenomendooreenleerkrachtdiewerkzaamisopdieschool.Deverslagleggingvandeantwoordenvandevragenuitdeinterviewsisdirectnaiederevraagvoorgelegdaanderespondentenengoedgekeurdbevonden.Dekwantitatievevragenlijstenzijnallen(afgeleidvan)gevalideerdevragenlijsten.Bijdevragenlijstvoorhetmetenvandemotivatieisdeinterneconsistentiegoed.De5onderdelenkunnenapartgebruiktwordenalsuitkomstmaat.Crohnbachsalphaisop2vande5onderdelenbovende0,72enop3vande5onderdelenzelfs0,79ofhoger.Cronbachsalphavoordevragenlijstoverhetsamenwerkenvoordehomogeniteitvandelijstbedroeg0,72,watruimvoldoendeis.OndanksdatverdervaliditeitsonderzoeknodigisvolgensVandeveldee.a.(2013),onderschrijfthetafgerondevaliditeitsonderzoeknaardevragenlijstzelfregulatiedevaliditeit.Hetiseengoedinstrumentomzelfregulatiebijleerlingenuitdehoogstegroepenvanhetprimaironderwijsteonderzoeken.Daarnaastishetvoorleerkrachteneenmiddelomdezelfregulatietediagnosticerenenteremediëren.

Devragenlijstoverwerkbelevingdierandomonderleerkrachtenisuitgezetbevateeninterneconsistentiedieruimvoldoendeis(gelijkaanofgroterdan0,70).Destabiliteitvandevragenlijstisbetrouwbaarevenalsdecrossnationalevaliditeit. DeopzetvanhetonderzoekisvoorgelegdaanmeerderepersonendiebetrokkenzijnbijhetLandelijkOnderzoeksteamdatonderzoeknaarhetgepersonaliseerdlerenmetbehulpvanICT.Bijdedata-analysezijn3personenbetrokkengeweest.Doorbewustrekeningtehoudenmettriangulatieisinditonderzoeksprakevaneentriangulatiemixvandrievormen:brontriangulatie,methodischetriangulatieenonderzoekerstriangulatie(VanDerDonk&VanLanen,2015).

Hoofdstuk4:Resultaten4.1InleidingIndithoofdstukwordenderesultatenvanhetonderzoekbesproken.Paragraaf4.2bespreektkorthoehetverloopvandeinterventieisgeweest.Indeparagrafen4.3t/m4.5wordendebevindingenmetbetrekkingtotdedeelvragenbeantwoordwaarmetnamegebruikgemaaktisvandekwalitatieveinstrumenten.Deparagrafen4.7t/m4.9gevendeuitkomstenvandekwantitatievedataverzamelingweer.Indelaatsteparagraafwordtaangegevenhoedewerkbelevingvandeleerkrachtenisalszewerkenmetprogrammeeractiviteitenuitzoweldeunpluggedleerlijnalsdevisueleleerlijn.4.2VerloopinterventieDeleerkrachtenhebbenalleneeninterventiedoorgevoerdophetgebiedvanprogrammeren.Zohebben34leerkrachtengewerktmetdeleerlijnunpluggedprogrammerenen24leerkrachtenhebbengewerktmetdevisueleleerlijnprogrammeren.Naastde58leerkrachtendiezijngeïnterviewdzijnerookleerkrachtendiewelgewerkthebbenmetéénvandebeideleerlijnen,maardieopdedagvanhetinterviewnietaanwezigkondenzijn.Deervaringenmetbetrekkingtotdeuitgevoerdeinterventiezijnzoveelmogelijkmeegenomendoorleerkrachtendiewelaanwezigwaren.Deinterventieisopdemeestescholenvolgensplanverlopen.Op2scholendiedeinterventiemetdeunpluggedleerlijndoorgevoerdzoudenhebbenisdatnietgebeurd.Opdezescholenwerddeinterventieperiodevan6wekensuccesvolverlengdmetnogmaals4weken.Opdeanderescholenisdeinterventieperiode6wekengebleven.Voorennadeinterventiezijnvragenlijstendoorleerlingengemaakt.Deverzameldedataisopgeschoond.Hierdoorzijnerverschillenindeleerlingaantallen.4.3.1.Inhoeverrekrijgthetgepersonaliseerdlerenplaatsbinnendeleerlijnunpluggedprogrammeren?Voorhetbeantwoordenvandevraagoverhetgepersonaliseerdlerenzijneenvijftalvragengeformuleerd(Ziebijlage1onderdeelA).Deleerlijnunpluggedprogrammerenisinvijfgevalleningezetalseenlosstaandeactiviteitnaastdeanderevakken.Op2scholenisdeleerlijningezetbinnenbestaandelessen(rekenen,techniekenbegrijpendlezen)ofactiviteiten(binnendecontainersvanhetrekenen).Driescholenzijnwillekeurigenopexperimentelebasisgestartaandeleerlijnunpluggedprogrammeren.Deanderevierscholenhebbendeactiviteitenopeengestructureerdemanieraangeboden.Hierbijkregendeleerlingeneenklassikaleinstructie.Vervolgenskondendeleerlingenindemidden-enbovenbouwgroepenzelfstandigaandeslag.Indeonderbouwgroepenwerddeinstructievandeactiviteitenklassikaalgegevendoordeleerkracht,deverwerkinggebeurdeonderbegeleidingvandeleerkrachtofgeïntegreerdindewerklessen,waarbijdeleerlingeningroepjeswerkten.

Tweevande7scholengevenaandatdeleerlijnunpluggedprogrammerennietgeschiktisvoorhetgepersonaliseerdleren.Leerlingenhebbenteweinigdevrijheidomvanuithuneigeninteresseeninhuneigentempodeactiviteitentekiezen.Deleerkrachtisinvelegevallendegenediedeactiviteitenbepaald.Daarbinnenhebbendeleerlingenvaakwelruimteomkeuzestemaken.Zehebbenweinigkeusalshetgaatomhetdifferentiërenininteresse.Differentiatieoptempoenopniveauismakkelijkerterealiseren.Op5scholenwordtaangegevendatdeunpluggedleerlijnwelgeschiktisvoorhetgepersonaliseerdleren,echterontkomjenietaaneeneerstestartinstructieperonderdeel.Indeonderbouwgroepenlenendeactiviteiten(naeninstructie)zichprimavoorhetwerkeningroepjes.4.3.2.Inhoeverrekrijgthetgepersonaliseerdlerenplaatsbinnendevisueleleerlijnprogrammeren?Devisueleleerlijnprogrammerenismeestalingezetalskeuzeactiviteitnaasteenandervak.Op1schoolishetingezetinbestaandelesactiviteiten.Deleerkrachtenzorgdenvooreenuitlegoverdeomgevingvanstudio.code.org.Leerlingenwerdenindehelftvandescholenvrijgelaten.Decursuswasvantevorendoordeleerkrachtbepaald,echterdeleerlingenkregendevrijheidombinnendeomgevinghuneigenroutetevolgen.Opdeanderescholenvolgdendeleerlingendecursusstapvoorstap.Leerlingenmochtenverderalshunvorigeopdrachtsuccesvolwasbehaald.Alleleerkrachtendiegewerkthebbengevenaandatdevisueleleerlijnprogrammerenzichprimaleentvoorhetgepersonaliseerdwerken.Hierbijhebbenzoweldeleerlingalsdeleerkrachtbeidehetstuurinhandenomhetontwikkelingsprocestedoorlopen.Opdeleerkrachtwordtweinigberoepgedaanophetgebiedvanondersteuning.Deleerlingenwerdenalgauwvrijgelatenenkondenveelalopeigenniveauentempodeleerlijndoorlopen.Leerlingendieminderinteressevoordeprogrammeeractiviteitenindedigitaleomgevinghadden,kregennietdekeusomactiviteitentekiezendiebinnenhuninteresselag.4.4.1.Hoewordtdeunpluggedleerlijnervarendoordeleerlingen?Voorhetverkrijgenvanrelevantegegevensisgebruikgemaaktvanvragenuithetleerkrachteninterviewdietevindenzijninbijlage1,onderdeelB).Deleerkrachtenvandescholenwaardeinterventiemetdeleerlijnunpluggedprogrammerenheeftplaatsgevondenervoerendatdeleerlingendeleerlijnergpositiefwaardeerden.Leerlingenwarenuitgesprokenpositiefopallescholen.Zegavenenthousiastereacties.Datleerlingenhetalspositiefervoerenkwamvoortuitdegedrevenheiddiedeleerkrachtenmerktenbijdeleerlingen,ookgavendeleerlingenpositiefverbalereactiesengingenzeactiviteitenvanuitdeleerlijnuitvoereninhuneigen,vrijetijd.Eenreactievanéénleerkrachtwasdatdemotivatieverminderdedoordemoeilijkheidsgraadindeopdrachten.Dezereactieisnietdoorandereleerkrachtengegeven.

4.4.2.Hoewordtdevisueleleerlijnprogrammerenervarendoordeleerlingen?Opdescholenwaardevisueleleerlijnprogrammerenisdoorlopendoordeleerlingenwarenerpositievereactiesoverhetwerkenmetdeleerlijnprogrammeren.Opéénschoolgavendeleerkrachtenaandatdemotivatieaanheteindevandeinterventieperiode(6weken)verminderdebijvrijwelalleleerlingen.Opanderescholenspeeldeditniet.Bijaanvangvanhetwerkenmetdevisueleleerlijnprogrammerenwarenalleleerlingenenthousiast.Dituittezichineenhogematevangemotiveerdheidenconcentratie.Leerlingenwarentijdenshetwerkenmetdeleerlijncompetitiefingesteldendemeesteleerlingenwildenalleopdrachtenmetsuccesbehalen(deopdrachtwerdgroenafgevinkt).Leerlingenkozenookopanderemomentenvoorhetwerkenmetdeleerlijn.Opéénschoolgavenmetnamedejongensaanenthousiasttezijn.4.5.1Watisheteffectopdeprogrammeervaardighedenalsleerlingenwerkenmetdeleerlijnunpluggedprogrammeren?Uitdeantwoordendiegegevenzijnnaaraanleidingvandevragenuithetleerkrachteninterview(bijlage1,onderdeelC)blijktdatop4vande7scholennainterventieperiodenogweinigtezeggenvaltoverdevoortganginprogrammeervaardigheden.Opdeandere3scholenhebbendeleerlingenmeerinzichtindemaniervanwerkenophetgebiedvanprogrammeren.Zokunnendeleerlingeneenvoudigerproblemenofvraagstellingenstapvoorstapoplossen.Eénschoolgafaandatdeleerlingenmeerruimtelijkinzichthebbenvergaarddoorhetwerkenaandeleerlijnunpluggedprogrammeren.Deleerkrachtengevenaandatdebegrippenrondhetprogrammerennogerglastigblijkentezijnvoordeleerlingen.Debegrippenbeklijvenniet.4.5.2Watisheteffectopdeprogrammeervaardighedenalsleerlingenwerkenmetdevisueleleerlijnprogrammeren?Allescholendiegewerkthebbenmetdevisueleleerlijnprogrammerengevenaandatdeleerlingenvooruitganghebbenvertoondinprogrammeervaardigheden.Leerlingenhebbeneenbewustzijngecreëerdinhetdenkeninstapjes.Debegrippenrondhetprogrammerenzijndeleerlingennieteigengeworden.4.6.1Watisheteffectophetprobleemoplossendvermogenvandeleerlingendiewerkenmetdeleerlijnunpluggedprogrammeren?Hetlaatsteonderdeeluithetleerkrachteninterview(Bijlage1,onderdeelD)gingoverheteffectophetprobleemoplossendvermogenvandeleerlingendiewerktenmeteenleerlijnprogrammeren.Deproblemendiedeleerlingenondervondentijdenshetwerkenmetdeunpluggedleerlijnprogrammerenwarenmetnamehetnietgoedlezenvandeopdracht,ofdeuitlegvandeopdrachtwerdonvoldoendebegrepen.Bijhetverwerkenvandeactiviteitenwerdenookstappenvergeten,waardooreenopdrachtnietsuccesvolwerdafgerond.

Leerlingenzochtenzelfmeestalhulpdooreenmedeleerlingtevragenofinenkelegevallendeleerkrachttevragen.Doorhetsamenwerkeninditgeval,werddeactiviteitmetsuccesafgerond.Optweescholengingendeleerlingendeopdrachtinkleinedeelopdrachtensplitsen.Zekozenervoordeopdrachtnogmaalstelezenendeopdrachtinkleinestapjestesplitsenenmetsuccesafteronden.4.6.2Watisheteffectophetprobleemoplossendvermogenvandeleerlingendiewerkenmetdevisueleleerlijnprogrammeren?Leerlingendieproblemenondervondentijdenshetwerkenmetdevisueleleerlijnprogrammerenhaddenindemeestegevallendeopdrachtnietgoedgelezenofzesloegenstappenover.Deleerlingenuitdeonderbouwontbrakhetaanmuisvaardigheden,waardoordeopdrachtlastigwerdomuittevoeren.Leerlingendieproblemenondervondenzochtenhulpofkekendekunstafbijmedeleerlingen.Inenkelegevallenvroegenzedeleerkrachtomhulp.Deleerkrachtgafhetadviesomeerstdeopdrachtnogmaalstelezen.Inveelgevallenwashetprobleemtoenopgelost.4.7Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopdemotivatiebijleerlingen?Devragenlijstmotivatiewasonderverdeeldin5categorieën:zelfvertrouwenomeentaaktekunnenrealiseren;eigeninzichtinhetleren;faalangst;gebrekaanuitdaging;hoebelangrijkdeleerlingzijnofhaartaakvindt.Degroepen4t/m8(eerstemetingN=997,tweedemetingN=670)hebbenvoordeinterventieendirectnadeinterventiedevragenlijstingevuld.Decontrolegroep(eerstemetingN=395,tweedemetingN=189)waseropallebovengenoemdegebiedengeensignificantverschiltussenbeidemetingenmetuitzonderingvanhetonderdeelTaskValue(hoebelangrijkdeleerlingzijnofhaarwerkvindt).Inditonderdeelwasereennegatiefsignificantverschil(P=0).Hetgeschattegemiddeldewas0,14watbetekentdathetverschilminimaalwas(Figuur2:Motivatiecontrolegroep).Bijdeleerlingendiegewerkthebbenmetdevisueleleerlijngroep(eerstemetingN=147,tweedemetingN=104)warengeensignificanteverschillentussenbeidemetingen.OokbijleerlingendiegewerkthebbenmetdeunpluggedleerlijnwaserophetonderdeelTaskValue(hoebelangrijkdeleerlingzijnofhaarwerkvindt)eensignificantverschil.Hetgemiddeldevandetweedemetinglaghogerdandeeerstemeting(eerstemeting:3,034–tweedemeting:3,151).Hetverschiltussenbeidemetingenvan0,12ismarginaaltenoemen.Deuitkomstenvandevragenlijstmotivatielaatookgeensignificanteverschillentussenjongensenmeisjeenleerlingenuitdemiddenbouwenleerlingenuitdebovenbouwzien.

Figuur2:Motivatiecontrolegroep4.8Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenophetsamenwerkenbijleerlingen?Deleerlingenvangroep4t/m8(eerstemetingN=1036,tweedemetingN=680)hebbenallendezelfdevragenlijstvan13vragenoversamenwerkingsvaardighedeningevuld.Bijdecontrolegroep,devisuelegroependeunpluggedgroepwarengeensignificanteverschillen.Ooktussendejongensenmeisjeenleerlingenuitdemiddenbouw-enbovenbouwwarengeensignificanteverschillenwaarneembaar.4.9Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenopdezelfregulatiebijleerlingen?Deleerlingenvragenlijstoverzelfregulatieisalleenafgenomenbijdeleerlingenvangroep6,7en8(eerstemetingN=589,tweedemetingN=411).Intotaalzijnervieronderdelenuitdeoriginelevragenlijstgeselecteerd:Voorhetwerk;tijdenshetwerk,nahetwerken“ikbengoedin…”.Decontrolegroep(eerstemetingN=217,tweedemetingN=105)hadeensignificantverschilophetonderdeel“Nahetwerk”(P=0,048).Eriseennegatiefverschilvan0,1261gemetenindegemiddeldescorestussendeeersteendetweedemeting(figuur3:zelfregulatiecontrolegroep).Bijdemetingenoverdevisueleleerlijnendeunpluggedleerlijnzijngeensignificanteverschillengemeten.Welisereensignificantverschilgemetentussendejongensendemeisjesophetonderdeel“voorhetwerk”(P=0,042).Hetgeschatteverschiltussendegemiddeldewaardenvanbeidemetingenwas0,226.Demetingnadeinterventieviellageruitbijdejongens.Demeisjesbeoordelenhetonderdeel“voorhetwerk”beterdandejongens(figuur4:zelfregulatievisueel).Bijdemeisjesiseenpositiefgemiddeldegemetennadetweedemeting.Doordemeisjesendejongenssamentevoegeniseroverdegehelegroepgeensignificantverschilopditonderdeel.

Figuur3:Zelfregulatiecontrolegroep Figuur4:Zelfregulatievisueel4.10Watisheteffectvandeprogrammeeractiviteitenophetwerkpleziervandeleerkrachten?Voordemetingvanhetwerkplezieriseenvragenlijstrandomuitgezetonderleerkrachtendiegewerkthebbenmetbeideleerlijnenprogrammeren(N=18).Omdatergeennulmetingheeftplaatsgevondenisergeensprakevaneeneffectmeting.Erisgeenonderscheidgemaaktinleerkrachtendiehebbengewerktmetdeleerlijnunpluggedprogrammerenofleerkrachtendiegewerkthebbenmetdevisueleleerlijnprogrammeren.Leerkrachtengevenaandatzehetprogrammerendikwijlsnuttigenzinvol(4,22)ervaren.Ookzijnleerkrachtenenthousiastoverdeleerlijnprogrammeren(3,94)enervarenzehetprogrammerendikwijlsalsinspirerend(3,67).Totslotgevenleerkrachtenaandatzeertrotsopzijndatzeprogrammeeractiviteitenaanbiedenaanleerlingen(4,17).

Hoofdstuk5Conclusiesendiscussie5.1InleidingWerkenaaninnovatiefonderwijsiswatOnderwijsgroepFierwilbewerkstelligen.Doorop11scholeneeninterventieuittevoerenophetgebiedvanprogrammeeronderwijs,wordtaandezedoelstellingvoldaan.Veelleerkrachtenhebben,doorhetgestructureerdwerkenaanhetprogrammerenmetbehulpvaneenleerlijnprogrammereneenbasisgelegdophetgebiedvanprogrammeeronderwijs.Dezebasisheeftgeleidtotmeervertrouwenbijdeleerkrachtenomactiviteitenvoorleerlingenteverzorgenophetgebiedvanprogrammeren.Naastdegecreëerdebasisophetgebiedvanprogrammerenvoorleerkrachtenwaserbehoefteaaninzichtindeeffectenvandeleerlijnenprogrammerenbijleerlingenvangroep1t/m8.Indithoofdstukwordtantwoordgegevenopdezevraagdoorhettheoretischkader,deuitgevoerdeinterventiesendeanalysevandatasamentevoegentoteenconclusie.Naaraanleidingvandeconclusievolgteendiscussie.Totslotvolgeneraanbevelingenvooreeneventueelvervolgonderzoek. 5.2ConclusiesGepersonaliseerdlerenbinnendeleerlijnprogrammerenBijdeprogrammeeractiviteitenvanbeideleerlijnentijdensdeinterventieswasermetnameinhetgevalvanhetvisueelprogrammerensprakevangepersonaliseerdlerenbekekenvanuitdeleerling(Bray&McClasky,2013).Desturingdiedeleerkrachtindemeestegevallengaf,waseenklassikaleinstructieoverdeomgevingennietoverdeinhoudvandeopdrachten.Deomgevingvanstudio.code.orgiseencomputergestuurdeomgeving,waarindeleerlingveelvrijheidheeftominzijneigentempohetprogrammatedoorlopen.Deleerkrachtbepaaldeweliswaarhetbeginniveau,maarleerlingenwarenvrijomtekiezenvooreenvoudigereopdrachtenofmoeilijkereuitdagingen.Ookkregendeleerlingendevrijheidomactiviteitentekiezendieaanslotenbijhuninteresse.Deleerlingkondennainformatieaangereikttehebbengekregenoverdevoortgangvanactiviteiten,zelfkeuzesmakenoverdeinhoud,aanpakenplanningvanvolgendeactiviteiten.Inhetgevalvandeunpluggedleerlijnwerdendeactiviteitenklassikaalaangeboden.Hiergavendeleerkrachtenookeeninhoudelijkeinstructie,maarwasdeverwerkingveelalindividueelofintweetallen.Indeonderbouwhaddeleerkrachtvakereensturenderolbijbeideleerlijnen.Dithadtemakenmethetleesniveauvandeleerlingenendecomplexiteitvansommigeopdrachten.Hierwaseengedeeldesturing,zoalsMarquenieetal.(2014)hetaanduidenmetdetermzelfstandigleren.HetervarenvandeleerlijnenprogrammerenHetwerkenaandebeideleerlijnenprogrammerenisalszeerpositiefervaren.Ditbetrofzoweldeleerkrachtenalsdeleerlingen.Erzijnenthousiastereactiesgekomenvanuitdeleerlingen.Ditkantemakenhebbendatheteenrelatiefnieuwonderdeelis.DitwordtookaangegevenindeliteratuurreviewvanVoogt,Brand-Gruwel&VanStrien,2017).Deredenvoorhetenthousiasmeisnietgenoemd.

Erzijngeenleerkrachtengeweestdiehebbenaangegevendestofniettebeheersen,datheefteraanbijgedragendatleerkrachtenmeervertrouweninhuneigenkunnenkregenwatbetreftdeprogrammeervaardigheden.Opéénschoolervoerendeleerkrachtendatdemotivatieverdweenbijdeleerlingen.Ditwasaanheteindevandeinterventieperiodevoorafgaandaanhetwerkenaandevisueleleerlijnprogrammeren.Hierzoueenrelatiegetrokkenwordennaardezelfregulatiemethetonderdeel“Voordetaak”.Leerlingenendanmetnamejongensgavenaanminderzinaanhunwerktehebben.HeteffectopprogrammeervaardighedenHeteffectopprogrammeervaardighedenisbijdevisueleleerlijnprogrammerenhetgrootst.Allerespondentendiegewerkthebbenmetdezelijngavenaandatzemeerbewustzijngecreëerdhebbeninhetdenkeninstapjes.DitsluitaanbijhetonderzoekvanBers(2014)enKazakoffetal.(2013),waarbijeenpositiefeffectgemetenwasinhetdeelaspectalgoritme.Bijhetwerkenaandeunpluggedleerlijnwerdop3vande7scholeneenpositiefeffectgemetenophetstapvoorstapoplossenvanproblemen(debuggen).Bers(2014)&Klahr&Carver(1988)hebbendezelfdeeffectenophetgebiedvandebuggengemeten.Debegrippendietemakenhebbenmetdeleerlijnenprogrammerenwerdenbijdebeideleerlijnennietbeklijfddoorzoweldeleerlingenalsdeleerkrachten.Enigepositieveeffectenwerdengemetenbijhetdeelaspectalgoritme.EffectophetprobleemoplossendvermogenLeerlingenondervondenweinigproblementijdenshetwerkenmetdeleerlijnenprogrammeren.Deproblemendiezeondervondenhaddenindemeestegevallentemakenmethetgoedlezenvandeopdracht.Wanneerleerlingenproblemenervoeren,zochtenzemeestalhulpbijelkaar,kekendekunstafbijelkaarofsplitstendeopdrachtinkleinerestukjes.Inenkelegevallenwaseenhintvandeleerkrachtvoldoendeomdeleerlingenhetprobleemoptelatenlossen.UithetonderzoekvanFessakisetal.(2013)bleekdatleerlingeneenpositiefeffectlietenzienopprobleemoplosvaardigheden,heteffectwerdzelfsgroternahetgevenvaneenhintdoordeleerkracht.Erwerdweinighulpgevraagdaandeleerkrachten.Ofdittewijtenwasaandemoeilijkheidsgraadvandeopdracht,deinstructiedoordeleerkrachtofhetprobleemoplossendvermogenvandeleerlingenisnietduidelijkgeworden.Klahr&Carverhebbenonderzochtdatgerichteinstructiegerichtophetoplossenvanfoutenbijleerlingeneenpositiefeffecthadopdeprobleemoplosvaardigheden.Indeonderbouwgroepenontbrakhetbijsommigeleerlingenaanmotorischevaardigheden,zoalshetwerkenmetdemuis,waardoorproblemenontstonden.EffectopsamenwerkingsvaardighedenProgrammeeractiviteitenuitbeideleerlijnenprogrammerenlenenzichuitstekendvoorsamenwerken(Resnick,2015).Decreativiteitdieaanbodkomtbijprogrammeeractiviteitenzijnsocialeoefeningen.Bijdeunpluggedleerlijncreëerdenleerlingenopdrachtenvooranderekinderenofineenenkelgevalvoordeleerkracht(geheimschriftinbinairecijfers).Opdrachtendienietmetsucceswerdenafgerondwerdendoorhulpvanmedeleerlingenvaakwelmetsuccesafgerond.Ondankshetfeitdathetprogrammerenvaakeensocialeactiviteitis,komtuitdemetingvandeleerlingenvragenlijstsamenwerkengeensignificantverschiluitderespondentenophetgebiedvansamenwerkingsvaardigheden.Deprogrammeeractiviteitenzijnindemeeste

gevallenaangebodenalslosseactiviteitennetalshetwerkenaanprojectenofthema’s.Hetfeitdatergeensignificanteverschillenuitdevragenlijstsamenwerkingsvaardighedenkomt,kantemakenhebbendoordatleerlingenvakerprojectmatigenthematischaanhetwerkzijnopscholenendaarbijookvaaksamenwerkenintweetallenofgroteregroepen.Voordeleerlingenishetwerkenintweetallenofgroepjesdanookgeenuitzondering.EffectopdemotivatievanleerlingenLeerkrachtengavenaandatdeleerlingenenthousiastwarenvoordeprogrammeeractiviteiten.Datbleekuitdeverbaleennon-verbalereactiesdiedeleerkrachtenervoerenbijdeleerlingen.Daarnaastwarendeleerlingenmeergeconcentreerdengedrevendanbijandereschoolseactiviteiten,zoalsrekenenoftaal.Datleerlingenmeergemotiveerdwarenblijktookuithetfeitdatzedeprogrammeeractiviteitenzelfkiezeninhuneigenvrijetijd.Ookhierkandemotivatiehogerzijndoorhetfeitdatdeactiviteitenvanuitdeleerlijnenprogrammerennieuwzijn,zoalsookalgeconcludeerdwerdindeliteratuurreviewvanVoogt,Brand-GruwelenVanStrien(2017).Uitdeleerlingenvragenlijstenblijktdaterweinigsignificanteverschillentussenbeidemetingenzijn.MetuitzonderingvanhetonderdeelTaskValue,waardecontrolegroepeenkleinnegatiefsignificantverschillaatzienendeunpluggedgroepeenkleinsignificantpositiefverschillaatzien.Devisuelegroeplietgeensignificanteverschillenzien.Deverschillenzijnmarginaal,maarerzougeconcludeerdkunnenwordendathetwerkenaandeunpluggedleerlijneenpositiefeffectheeftophetonderdeeltaskvalue.Ditzoutemakenkunnenhebbenmethetfeitdatdeactiviteitenuitdeunpluggedleerlijnmeervariatiebevattenindemanierwaaropdeactiviteitwordtaangebodenendemaniervanverwerkingdoordeleerlingen.Bijdevisueleleerlijnprogrammerenzijndeactiviteitenmindergevarieerdenstaathetmiddelvoorverwerking(eencomputeroftablet)alvast.EffectopzelfregulatievanleerlingenHetzelfregulerendvermogenisalleenonderzochtindegroep6,7en8.Omdatzelfregulatieindejongeregroepennognietvolledigisontwikkeld.Ophetgebiedvanzelfregulatiewaarovervragenaanleerlingenzijngesteld,zijnweinigsignificanteverschillengemetenopde4verschillendeonderdelen.Bijdecontrolegroepwaseennegatiefsignificantverschilgemeten.Ditverschiliszeerkleintenoemen.Bijdemetingenvoorennadeinterventievandevisueleleerlijnprogrammerenwarenindeeersteplaatsgeensignificanteverschillen,echtertoendejongensendemeisjesmetelkaarwerdenvergelekenkwamnaarvorendatdejongensvoorafgaandaandetaakminderhoogscoorden.Hierwaseennegatiefsignificantverschilgemetenvan0,226.Hierisgeenduidelijkeverklaringvoor.Doorhetafnemenvan(diepte)interviewszoumogelijkeenverklaringverkregenkunnenworden.Doordatdemeisjespositieverwarenindetweedemetingendejongensenmeisjessamengevoegdwerdenindetotaleresultatenkomtdaaroverdegehelegroepgeensignificantverschiluit.EffectopwerkpleziervandeleerkrachtenLeerkrachtenzijnenthousiastoverhetwerkenmetdeleerlijnprogrammeren.Dithebbenzeaangegeventijdensdeleerkrachteninterviews.Ookwordtditaangegevenindewerkbelevingslijstdierandomonderverschillendeleerkrachtenisuitgezet.Programmeeractiviteitenwordendikwijlsalsinspirerendervaren.Programmerenwasvoordeinterventieeenrelatiefnieuwbegrip.Veelleerkrachtenvandescholendiedeinterventie

hebbendoorgevoerdhebbenaangegevendatzeertrotsopzijndeprogrammeeractiviteitenaantekunnenbiedenaandeleerlingen.5.3DiscussieVoorditonderzoekzijntweemanierenvandataverzamelinggebruikt.Zoisergebruikgemaaktvanhetverzamelenvankwalitatievedata(leerkrachtenintervieweneenvragenlijstvoordeleerkrachtenoverwerkbelevingnaaraanleidingvanhetprogrammeren)enkwantitatievedata(vragenlijstenvoordeleerlingenophetgebiedvansamenwerken,motivatieenzelfregulatie).Devragenlijstenzijnverspreidondermeerdan1000leerlingenvanOnderwijsgroepFier(interventieencontrolescholen)enStichtingRadius(controlescholen).Deeerstemetingleiddetotopgeschoondedatavanmeerdan1000leerlingen,maardetweedemetingleiddetotbeduidendminderdata.Datkwamdoordatéénvandecontrolescholenzichhadteruggetrokkenendoordatdemetingenop2anderescholendooreigenleerkrachtenisuitgevoerdennietdoordeonderzoekerzelf.Deinterventieisuitgevoerdindescholeninplaatsvanofnaastderegulierelessentijdensdereguliereschooltijden.Derespondenten(leerkrachtenenleerlingen)zijnrepresentatiefvoordehuidigeschoolpopulatievanOnderwijsgroepFierenStichtingRadius.Erkanopbasisvandegenoemdegegevensgesteldwordendatbijeenherhalingvanditonderzoek,deresultatenhetzelfdezoudenzijnendaarmeederesultatenvanditonderzoekvalidezijn.DedataisopgeschoondmeteensyntaxengeïmporteerdinSPSS.DoordatdevoorkeuruitgingnaarhetprogrammaMinitabiseruitSPSSeen“opgeschoond”ExcelbestandgeëxporteerdengeïmporteerdinMinitab.Deonderzoekennaardeeffectenvanhetprogrammerendietotdusverhebbenplaatsgevonden,zijngebaseerdopkwalitatievedataenzijngehoudeninkleinesettings.Erzijntotnutoegeenkwantitatieveonderzoekenaangetroffennaardeeffectenvanhetprogrammeren.Ditonderzoekhadalsdoelomnaastkwalitatievedataookkwantitatievedatateverzameleninsettingenbinnendescholenenbinnendereguliereonderwijstijden.EnopbasisvandezedataverzamelingconclusiestekunnentrekkendiewaardeheeftvoorhetonderwijsbinnendeNederlandsescholen.Deverwachtingwasdatdeleerlijnprogrammereneenbijdragezouleverenaanprogrammeervaardigheden,zelfsturing,probleemoplossenddenken,samenwerkingsvaardigheden,motivatieenwerkpleziervanleerkrachten.Uitdeleerkrachteninterviewskwamnaarvorendatleerlingenenthousiast,gedrevenengemotiveerdwarenvoordeprogrammeeractiviteitenbinnendeleerlijnprogrammeren,datzeproblemendiezetegenkwamenoplostendoorsamentewerken.Uitdeleerlingenvragenlijstenkwamenweinigtotgeensignificanteverschillentussendeeersteentweedemeting.Ditzoutewijtenkunnenzijnaandevraagstellingbinnendevragenlijstenvoormotivatie,samenwerkenenzelfregulatie.Devragenzijnaangepastindeformulering,maarzijnnogalgemeenvanaardennietalleenmaartoegespitstopactiviteitenrondomhetprogrammeren.Eenmogelijkeverklaringvoordehogemotivatiedieleerkrachtenhebbenervarenwasdatdeprogrammeeractiviteitennieuwwaren,zoalsookalgeconcludeerdwasuitdeliteratuurreviewvanVoogt,Brand-GruwelenVanStrien(2017).

HethuidigeonderzoekiseenaanvullingopdekwalitatieveonderzoekendiereedshebbenplaatsgevondennaardeeffectenopComputationalThinkingwaarhetprogrammereneenonderdeelvanis.HetresultaatvoldoetaandevoorafgesteldedoelstellingomleerlingenbinnenOnderwijsgroepFierprogrammeervaardighedenbijtebrengen.Eengrootaantalvande21ste-eeuwsevaardighedenkomenterugindeprogrammeeractiviteitenvandebeideleerlijnenprogrammeren.Doordeuitgevoerdeinterventieshebbenleerkrachtendiegewerkthebbenmetdeleerlijnenprogrammereneenbasisgelegdvoorprogrammeeractiviteiten.Leerkrachtenkunnennuopeenlaagdrempeligemaniergebruikmakenvandeactiviteitendiedeleerlijnenhebbentebiedenophetgebiedvanprogrammeren.Demeesteleerkrachtenzijnnietopgeleidomprogrammeerlestegeven(VanDerMaas,2016).DeleerlijnunpluggedprogrammerenkomttegemoetaandeuitdagingdiehetprogrammerenbinnenhetonderwijsvolgensCurzon(2014)heeftmetdeimplementatievanhetunpluggedprogrammeren.Deunpluggedleerlijnbiedtbasisbegrippenenbasisvaardighedenvanhetprogrammeren.Hierdoorkunnenuitdagingeninverbandmetdenoodzaakomeenprogrammeertaaltelerenwordengeminimaliseerd(Curzonetal.,2014).OokJeuringetal.(2016)onderstrepenhetbelangvanderolvandeleerkrachtinhetlesgevenvanprogrammeervaardigheden.Volgenshenisprofessionaliseringopditgebiednodig.Doorhetondergaanvandeinterventieskomtgedeeltelijktegemoetaandebehoeftevandeleerkrachtenomkennistevergarenrondomprogrammeeronderwijs.Kanttekeninghierbijisweldatopscholendiedeinterventiehebbenuitgevoerd,hetprogrammeeronderwijsnadeinterventieperiodeminderprioriteitkreegdanindeinterventieperiode.Opschoolniveauzullenerduidelijkeafsprakengemaaktmoetenwordenomhetprogrammeervaardighedenbijleerlingenenookbijleerkrachtentelatenbeklijven.Inhetonderzoekisbijdeanalysevandevragenlijstenooksteedsgekekenofersignificanteverschillenwarentussenleerlingenuitdemiddenbouwenleerlingenuitdebovenbouw.Ditbleekuitgeenenkelevragenlijsthetgeval.Welwasereensignificantverschiltussenjongensenmeisjesophetgebiedvanzelfregulatie.Bijzonderwasdatjongenminderscoordenophetgedeelte“voordetaak”danmeisjes.ArtikelenuitdeliteratuurreviewvanVoogt,Brand-GruwelenVanStrien(2017)gevenaandatinhetalgemeengeenverschillenzijntussenjongensenmeisjes.Erwordtverwachtdatjongensmeergemotiveerdzijnvoorafgaandaandetaakdanmeisjes.Uitditonderzoekblijktdatdusniethetgevaltezijn.Omdatdeleerkrachteninterviewseenanderbeeldgevendandevragenlijstendiebijdeleerlingenisafgenomen,ishetadviesominvervolgonderzoekookonderdeleerlingen(diepte)interviewsaftenemenomzoteachterhalenofleerlingenmeergemotiveerdzijnvoorhetprogrammeeronderwijs,ofhetprogrammeeronderwijseffectheeftopsamenwerkingsvaardighedenenwaarommeisjesbijvoorbeeldpositieverscorenophetonderdeel“voordetaak”metbetrekkingtotzelfregulatie.5.4AanbevelingenHetprogrammeeronderwijskrijgtsteedsmeeraandacht.Programmerenismeerdanalleenhetwerkenaanprogrammeervaardigheden,zoalseerderisbeschreven.DeaanbevelingendiehieronderwordengenoemdhebbenalsdoelhetprogrammeeronderwijsbinnendeNederlandseenmogelijkookVlaamsescholenoptezettenofverderteverfijnen.

Voortvloeienduitconclusiesendiscussieisnaarvorengekomendatdeleerkrachtvaardighedenmetbetrekkingtothetprogrammeeronderwijsvergrootzijn.Hetisaantebevelenomteinvestereninverdereprofessionaliseringenfaciliteringvanleerkrachtenophetgebiedvanprogrammeren.Derolvandeleerkrachtbijhetprogrammeeronderwijsisgroot(Jeuringetal.,2016).Demotivatievanleerlingenneemtbijeenlangdurigeeenzijdigeinterventieaf.Hierinzaldeleerkrachtgeschooldmoetenwordenomhetprogrammeeronderwijsuitdagendtehouden.Leerkrachtenmoeteninzichtindeopbouwvandeleerlijnenprogrammerenkrijgen,zedienenkennistenemenvandeuitdagendeactiviteitenenleeromgevingenophetgebiedvanprogrammeren.Omdemotivatievandeleerlingenenleerkrachtentevergrotenzouopschoolniveauovergegaankunnenwordentotdeaanschafvanrobotsofmicrocomputersomeenverdiepingtelatenplaatsvindenvanhetprogrammeeronderwijs.Eentweedeaanbevelingisomleerkrachtenvanscholendiedeinterventienogniethebbenuitgevoerdteinspirerenenteenthousiasmerenmiddelsscholingomprogrammeerlestegevenvanuiteenvandeleerlijnenprogrammeren.Doordeleerkrachteneenscholingtegevenoverdeinhoudvandeleerlijnenprogrammeren,debegrippendiehiermeetemakenhebbenendeactiviteitendiehieruitvoortvloeienkandedrempeltotprogrammeeronderwijsdrastischwordenverlaagd.Leerkrachtendiegewerkthebbenmetéénvandeleerlijnen,hebbenmeervertrouwengekregeninhuneigenkunnenmetbetrekkingtothetprogrammeren.Leerlingenzijnenthousiast,geconcentreerdengedrevenbijdeuitvoeringvanlessenprogrammeren.Doorhetuitvoerenvanlessenprogrammeervaardighedenwordttegemoetgekomenaandenieuwsgierigheidvandeleerlingenomtrenthetprogrammerenenhetenthousiasmewathetprogrammerenbijhenoproept.Ookdewerkbelevingvandeleerkrachtenomtrenthetprogrammeeronderwijsneemttoe.Belangrijkomhierbijmeetenemenisdaternadescholingnogenkelemaleneenvoortgangsbijeenkomstgeorganiseerdwordt,waarbijervaringengedeeldkunnenwordenenproblemendieondervondenwordenbijdeleerlingenofleerkrachtenbesprokenkunnenworden.Daarnaastmoeteneropschoolniveauafsprakenwordengemaakthoehetprogrammeeronderwijsopdescholenwordtgeïntegreerdbinnenhetbestaandelesprogramma.Bijvoorbeelddoorhetorganiserenvanprojectenofteintegrerenbinnenwekelijksterugkerendeactiviteiten,zoalsbijvoorbeeldtalentontwikkeling.Erisweinigeffectgemetenopdegebiedenmotivatie,samenwerkingenzelfregulatie.Deeffectengemeteninhetkwalitatiefonderzoekzijnafgenomenonderdeleerkrachtenennietonderdeleerlingen.Verderkwalitatiefonderzoeknaardezeonderwerpenkunnenmetbehulpvaneen(diepte)interviewonderleerlingenmeerduidelijkheidgevennaardeeffectenvanprogrammeeronderwijsopdezegebieden.Ookzouachterhaaldkunnenwordenwaardoorhetkomtdatmeisjeshogerscorenophetonderdeel“voordetaak”bijzelfregulatie.

LiteratuurlijstAngevaare,J.(2015,februari).Computationalthinkingenprogrammerenvoorkinderen. Geraadpleegdop17mei2016,van

http://ixperium.nl/computational-thinking-en-programmeren-voor-kinderen/Boom,W.de,Corstanje,P.,Dijkstra,K.,Dulk,H.den,Frouws,M.,Hazes,R.,Kamp,A.Van

der,Klabbers,W.,Meijer,W.,Otter,M.den,Otterdijk,R.van,Pauw,R.de,Peters,L.&Wilt,M.de(2005)Deleraaralscoach.Apeldoorn/Antwerpen:Garant.

Brand-Gruwel,S.,Voogt,J.,&Strien,J.Van.(2017).Effectenvanprogrammeeronderwijsop computationalthinking.Geraadpleegdvanhttps://www.nro.nl/wp- content/uploads/2017/05/003-Antwoord-Rapport-Programmeeronderwijs.pdf Bray,B.,&McClaskey,K.(2013).Personalizationvs.DifferentationvsIndividualization.

Geraadpleegdvanhttp://www.myecoach.com/online/resources/925/PersonalizationvsDifferentiationvsIndividualization.pdf

Brennan,K.,&Resnick,M.(2012).Newframeworksforstudyingandassessingthedevelopmentofcomputationalthinking.Geraadpleegdvanhttp://scratched.gse.harvard.edu/ct/files/AERA2012.pdf

Curzon,P.,McOwan,P.W.,Plant,N.,&Meagher,L.R.(2014).IntroducingTeacherstoComputationalThinkingUsingUnpluggedStorytelling.Geraadpleegdvanhttps://pdfs.semanticscholar.org/6974/d15455bbf5237eec5af571dcd6961480b733.pdf

Don,C.vander,&Lanen,B.van.(2015).Praktijkgerichtonderzoekindeschool.Bussum,Nederland:Coutinho.

Donk,C.VanDer,&Lanen,B.Van.(2015).Praktijkonderzoekindeschool.Bussum,Nederland:Coutinho.

Fessakis,G.,Gouli,E.,&Mavroudi,E.(2013).Problemsolvingby5-6yearoldkindergartenchildreninacomputerprogrammingenvironment:acasestudy.Geraadpleegdvanhttp://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0360131512002813

Flannery,L.P.,Kazakoff,E.R.,Bonta,P.,Silverman,B.,UmaschiBers,M.,&Resnick,M.(2013).DesigningScratchJr:SupportforEarlyChildhoodLearningThroughComputerProgramming.Geraadpleegdvanhttp://ase.tufts.edu/DevTech/publications/scratchjr_idc_2013.pdf

Growingupprogramming:Democratizingthecreationofdynamic,interactivemedia.(2004,04april).Geraadpleegdvanhttp://web.media.mit.edu/~mres/papers/CHI-programming-panel.pdf

Harms,K.J.,Cosgrove,D.,&Gray,S.(2013).AutomaticallyGeneratingTutorialstoEnableMiddleSchoolChildrentoLearnProgrammingIndependently.Geraadpleegdvanhttps://lookingglass.wustl.edu/pdfs/publications/17.pdf

Hattie,j.(2015)Lerenzichtbaarmaken.Rotterdam:Bazalt.Jenson,J.,Droumeva,M.,&Fraser,S.(2016).ExploringMediaLiteracyandComputational

Thinking:AGameMakerCurriculumStudy.TheElectronicJournalofe-Learning,14(2),111-121.

Jeuring,J.,Corbalan,G.,Es,N.Van,&Leeuwenstein,H.(2016).LerenprogrammereninhetPO:eenliteratuurreview.Geraadpleegdvanhttps://www.nro.nl/wp-content/uploads/2016/09/003-en-036-Leren-programmeren-in-het-PO-een-literatuurreview-.pdf

Kallenberg,T.,Koster,B.,Onstenk,J.,&Scheepsma,W.(2011).Ontwikkelingdooronderzoek.Amersfoort,Nederland:ThiemeMeulenhoff.

Keken,H.Van(2006)Voorhetonderzoek.Hetformulerenvaneenprobleemstelling. Amsterdam:Boomonderwijs.Lamagna,E.(2015).Algorithmicthinkingunplugged.JournalofComputingSciencesin Colleges,30(6),45-52.Lankshear,C.,&Knobel,M.(2004).Teacherresearchfromdesigntoimplementation. Berkshire,England:OpenUniversityPress.Leseman,P.(2010).Executievefunctiesalsbasisvoorhetleervermogen.Sardes specialeEditie,9(16-20).Utrecht:Sardes.Lightfoot,C.,&Cole,M.(2012).Thedevelopmentofchildren.Gordonsville,USA:W.H.

Freeman&CoLtd..Maas,P.(2015).Codeklas.Leiden,Nederland:BoekTweePuntNul.Marquenie,E.,Opsteen,J.,TenBrummelhuis,A.,&VanderWaals,J.(2014).Elktalenteen

kans:eenverkenningvangepersonaliseerdlerenmetICT.OnderzoeksnotitietenbehoevevanprojectLeerling2020

Okita,S.Y.(2013).Therelativemeritsoftransparency:Investigatingsituationsthatsupport theuseofroboticsindevelopingstudentlearningadaptabilityacrossvirtualand physicalcomputingplatforms.Geraadpleegdvan http://onlinelibrary.wiley.com/wol1/doi/10.1111/bjet.12101/abstractPrast,E.,Weijer-Bergsma,E.Vande,Kroesbergen,E.H.,&Luit,J.E.H.Van(2012). HandleidingvoorderekenmotivativragenlijstvoorKinderen.Utrecht:Universiteit Utrecht.Resnick,M.,&Siegel,D.(2015,10november).ADifferentApproachtoCodingHowkidsare makingandremakingthemselvesfromScratch.Geraadpleegdvan https://brightreads.com/a-different-approach-to-coding-d679b06d83aRyan,R.M.,&Deci,E.L.(2000).Intrinsicandextrinsicmotivations:Classicdefinitionsand newdirections.Contemporaryeducationalpsychology,25(1),54-67Saez-Lopez,J.M.,Roman-Gonzalez,M.,&Vazquez-Cano,E.(2016).Visualprogramming

languagesintegratedacrossthecurriculuminelementaryschool:Atwoyearcasestudyusingscratchinfiveschools..Geraadpleegdvanhttp://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0360131516300549

Schaufeli,W.B.,&Bakker,A.B.(2004).Bevlogenheid:Eenbegripgemeten.Gedrag&Organisatie,17(2),89-112.

Schellevis,J.(2014,oktober).NeelieKroes:programmerenmoetverplichtvakopbasisschool worden.Geraadpleegdop13mei2016,van

http://tweakers.net/nieuws/99114/neelie-kroes-programmeren-moet-verplicht-vak- op-basisschool-worden.htmlStellmach,R.(2016).Eeninternationalevergelijkingvandigitalegeletterdheidinhet

curriculumvoorprimaironderwijs.Geraadpleegdvanhttp://essay.utwente.nl/71488/1/Ramona%20Stellmach_BA_BMS.pdf

StichtingCA-ICT.(2016,oktober).Digitaliseringwordtsteedsbelangrijker.Vives,25(152), 152.Stroud,F.(z.j.).Scratchprogramminglanguage.Geraadpleegdvan http://www.webopedia.com/TERM/S/scratch_programming_language.html Thies,J.,&Vahrenhold,R.(2013).Onplugging“unplugged”intoCSclasses.

doi:10.1145/2445196.2445303

Thijs,A.,Fisser,P.,&Hoeven,M.vander.(2014).21eeeuwsevaardighedeninhetcurriculumvanhetfunderendonderwijs.Enschede,Nederland:SLO.

Veenman,S.,Koenders,L.,&Burg,M.vander.(2016).Coöperatieflereninhetvoortgezet onderwijs:evaluatievaneenscholingsprogramma.Pedagogiek,21(3),228-241.Vonhof,L(2015,oktober)SocialMediaWijs.Geraadpleegdop15mei2016,van http://www.cordys.nl/website/downloads/publicatietrajecten/Motivatie%20(vo).pdfVoorwinden,R.(2016,06september).Nieuwmodel21steeeuwsevaardigheden.Geraadpleegdvan https://www.kennisnet.nl/artikel/nieuw-model-21e-eeuwse-vaardigheden/ Zuiderman,D.(2015,15april).Nieuwmodel21steeeuwsevaardigheden.Geraadpleegdvan

http://donzuiderman.blogspot.nl/2015/04/wat-is-computational-thinking.html

Bijlage1Vragenleerkrachteninterview VragenlijstleerkrachtenleerlijnprogrammerenAGepersonaliseerdleren

1. Hoehebbenjulliegewerktmetdeleerlijnprogrammeren?2. Hoezijnjulliegestart?3. Inhoeverreleentdeleerlijnprogrammerenzichvoorhetgepersonaliseerdleren?4. Hoewerkthetgepersonaliseerdlerendanmetdeleerlijnbijjullie?5. Hoegingenjullieommetdeverschillentussendeleerlingen(tempo,niveau,interesse)?

BHetervarenvandeleerlijnprogrammerendoordeleerlingen1. Welkereactieskregenjullievandeleerlingentoenzewerktenmetdeleerlijn

programmeren?2. Hoevondendeleerlingenhetwerkenmetdeleerlijnprogrammeren?3. Waaraankonjedatmerken?

CEffectopdeprogrammeervaardigheden

1. Watkunjezeggenoverdevoortganginprogrammeervaardighedenbinnendeleerlijnprogrammeren?

2. Inhoeverrezijndekinderenbewustgewordenvandeverschillendebegrippenvanhetprogrammeren?Algoritme,decompositie,patronen,herhaling,foutenontdekkenenoplossen,voorwaarden,abstractie,functie.Variabeleenrepresentatie

DEffectenophetprobleemoplossendvermogen1. Welkeproblemenhebbenleerlingenervarentijdenshetwerkenmetdeleerlijn

programmeren?2. Hoehebbendekinderendezeproblemenopkunnenlossen?3. Hebbendeleerlingengebruikgemaaktvaneenoplossingsstrategie?Enzoja,welke?

Bijlage2Briefoudersonderzoek

Besteouders,verzorgersvangroep4t/m8,Onzeschooldoetmeeaaneenlandelijkonderzoeknaarlerenopmaatmetictinhetprimaironderwijs. De Universiteit Utrecht, Oberon Utrecht en Universiteit Leiden voeren ditonderzoekuit.Ditonderzoekvindtplaats inhetkadervanhet landelijkeDoorbraakprojectOnderwijs&ICT(http://doorbraakonderwijsenict.nl/).OpOBSOp‘eTrijestarthetonderzoekinseptember2016enhetwordtafgerondinjuni2017.Aanditonderzoekkunnendocentenenleerlingenvangroep4t/m8meedoen.Het doel van dit onderzoek is inzicht krijgen in de wijze waarop ICT wordt ingezet bijgepersonaliseerd leren. Hiertoe worden mogelijk lessen geobserveerd, vragenlijsten bijleerlingenafgenomenentoetsscoresvanleerlingenverzameld.Deverzameldeonderzoeksgegevenszullenvertrouwelijkwordenbehandeld.Inelkevormvanrapportage zijn de gegevens niet te herleiden naar individuele leerlingen.Mochtubezwaarhebbentegendedeelnamevanuwkindaanhetonderzoek,dankuntueenberichtsturennaardedirectievanOBSOp‘eTrije.Tot30-09-16kuntuuwbezwaaraangeven.WijdankenubijvoorbaatvoordedeelnamevanuwkindaanhetlandelijkeonderzoeknaaronderwijsopmaatmetICTinhetprimaironderwijs.Metvriendelijkegroet,NicoWoudwijkDirecteurOBSOp‘eTrije

Bijlage3Begeleidingsbriefleerkrachten Besteleerkracht,OnderwijsgroepFIERdoetmeeaaneenonderzoeknaaronderwijsopmaatviaICT,datwordtuitgevoerddoorUniversiteitUtrechtinsamenwerkingmetOnderzoeksbureauOberon.InditonderzoekgaanwekijkenofdeelnameaandeLeerlijnProgrammerenleidttoteenhogeremotivatievoorhetwerkenindeklas(groep4t/m8),eenhogerezelfregulatiebijkinderen(groep6t/m8)ensamenwerkenstimuleert(groep4t/m8).Hiervoorzullenerdigitalevragenlijstenbijdeleerlingenwordenafgenomen.MetderesultatenvanditonderzoekhopenwijmeerinzichttekrijgeninderelatietussendeelnameaandeLeerlijnProgrammerenenerzijdsenmotivatie,zelfregulatie,ensamenwerkingsvaardighedenbijdeleerlingenanderzijds.Deresultatenvanhetonderzoekwordengeanonimiseerdenzullennietteherleidenzijntotindividuelepersonen.Leerlingenwaarvanoudersgeentoestemminghebbengegeven,vullendevragenlijstnietin.Indebijlagevandezebriefvindtuinformatieoverdeafnamevandevragenlijsten.Eerstkrijgtueenalgemeneinstructie.Daarnavolgenrespectievelijkdeinstructiesvoorgroep4t/m5engroep6t/m8(Letop!Dezezijnverschillend!).Leesdezeinstructiesvoorafgaandaandeafnamegoeddoorenhouddebriefbijdehandtijdensdeafname.Mochtuvragenhebben,dankuntucontactopnemenmetdevolgendepersonen:

• MeldtbijzonderhedenomtrenthetafnemenvandevragenlijstenbijdecontactpersoonvanOnderwijsgroepFier,NicoWoudwijk,e-mail:nwoudwijk@owgfier.nl

• VoortechnischevragenoverdedigitalevragenlijstkuntuterechtbijGeertjeDamstra,gdamstra@oberon.eu,06-25632260.

Wijwillenualvasthartelijkdankenvooruwmedewerking.Metvriendelijkegroeten,Hetprojectteam

Projectteam:NicoWoudwijk,OnderwijsgroepFierCaressaJanssen,MSc.,UniversiteitUtrechtDr.DitteLockhorst,Oberon&UniversiteitUtrechtProf.Dr.LiesbethKester,UniversiteitUtrecht Bijlage4Samenwerkengroep4/5

VragenlijstSamenwerkingsvaardigheden

Voorleerlingenvangroep4en5

Jeschooldoetmeeaaneengrootonderzoekoverlerenopschool.Wijwillengraagwetenwatjijvindtvansamenwerkenindeklas!Eersteenpaarvragenoverjezelf.Voornaam_____________________________Achternaam_____________________________mJongenmMeisjeSchoolmArjenRoelofsskoallemDeCingelmDeFierljeppermDeJintmDeLytseTerpmDePôllemDeRomtemDeToverbalmDeTwillingmLytsLibbenmMartenaskoallemOp‘eDobbemOp‘eTrijemOttoClantskoallemDeOpstap(SWSSintJabik)mFonnemintmTwaspanmDeTamsmaskoallemDeOansetmEenandereschool,namelijk______________________

Groep_____Jejufofmeesterleestnueenaantalvragenvoor.Achterelkevraagstaan4bolletjes.Datzieterzouit:Voorbeeld: Nooit Soms Vaak AltijdKanmijnjufofmeesterhetbesterekenenvaniedereenopdehelewereld?

m m m m

Alsjevindtdatjouwjufofmeesternooithetbestkanrekenenvaniedereen,danklikjeophetbolletjeonder‘Nooit’.Alsjevindtdatjouwjufofmeestersomsweldebestevaniedereenlijkt,danklikjeophetbolletjeonder‘Soms’.Alsjevindtdatjouwjufofmeesterheelvaak,maarnietaltijddebestevaniedereenis,danklikjeophetbolletjeonder‘Vaak’.Enalsjevindtdatjouwjufofmeesteraltijdhetbestkanrekenenvaniedereen,danklikjeophetbolletjeonder‘Altijd’.Alsjeeenbolletjehebtaangeklikt,klikjeop‘verder’.Wiljejeantwoordopeenlatermomentaanpassen,danklikjeop‘terug’.

• Letop:jekuntbijiederevraagmaar1antwoordgeven.Alsjetwijfelttussentweebolletjes,kiesdantochhetbolletjedathetbestebijjepast.

• Erzijngeengoedeoffouteantwoorden,wijwillengraagwetenwatJIJervanvindt!

• Overlegdusnietmetanderekinderen,envulhetantwoordindatbijJOUpast.Watjijonsvertelt,houdenwegeheim:wevertellenjouwantwoordendusnietaanbijvoorbeelddejufofmeester,jeoudersofjeklasgenoten.

• Dejufofmeestervultdevragenlijsthelemaalsamenmetjouin.Dejufofmeesterzalelkevraagvoorlezen.Hetisdusechtnietdebedoelingdatjesnellerwerktdanjejufofmeester.

• Alsjeietswiltvragen,steekdanjevingerop.Nugaanweevenoefenenmethetinvullenvaneenvraag.Evenoefenen:VulnumaarinwatJIJvindt:

Nooit Soms Vaak AltijdVindjijlezenleuk? m m m m Snapjewatjemoetdoen?Alsjeietsnietsnapt,magjealtijdjejufofmeestervragenomjetehelpen.Dezevraaggingoverlezen,devolgendevragengaanoversamenwerken.Nugaanweechtbeginnen!Watvindjijvansamenwerkenindeklas? Nooit Soms Vaak Altijd1.Vindjehetleukomingroepjestewerken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd2.Vindjehetleukomsamenmetandereleerlingenéénopdrachttemaken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd3.Vindjehetleukomiemandinjegroepjeietsuitteleggen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd4.Verdelenjulliedetakeninjegroepjeeerlijk?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd5.Doejezelfgoedmeealsjeingroepjesmoetwerken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd6.Vraagjijiemandinjegroepjeomietsuitteleggen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd7.Luisterenandereleerlingennaarjoualsjeietswiltzeggen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd8.Geefjijdekinderenuitjegroepjeeencomplimentalszeietsgoedshebbengedaanofietsgoedshebbengezegd?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd9.Vindjehetleukalsjouwgroepjedebestevandeklasis?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd10.Praatjetijdenshetgroepswerkoverdingendienietsmetdeopdrachttemakenhebben?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd11.Werkjelieveralleen? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd12.Werkjelieveringroepjes? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd13.Haaljebeterecijfersalsjeineengroepwerkt?

m m m m

KLAAR!BEDANKTVOORJEHULP!

Bijlage5vragenlijstsamenwerkengroep6,7en8

VragenlijstSamenwerkingsvaardigheden

Voorleerlingenvangroep6/7en8

Jeschooldoetmeeaaneengrootonderzoekoverlerenopschool.Wijwillengraagwetenwatjijvindtvansamenwerkenindeklas!Eersteenpaarvragenoverjezelf.Voornaam_____________________________Achternaam_____________________________Geboortedatum_____________________________mJongenmMeisjeSchoolmArjenRoelofsskoallemDeCingelmDeFierljeppermDeJintmDeLytseTerpmDePôllemDeRomtemDeToverbalmDeTwillingmLytsLibbenmMartenaskoallemOp‘eDobbemOp‘eTrijemOttoClantskoallemDeOpstap(SWSSintJabik)mFonnemintmTwaspanmDeTamsmaskoallemDeOansetmEenandereschool,namelijk______________________

Groep_____Jegaatnueenaantalvragenbeantwoorden.Achterelkevraagstaan4bolletjes.Datzieterzouit:Voorbeeld: Nooit Soms Vaak AltijdKanmijnjufofmeesterhetbesterekenenvaniedereenopdehelewereld?

m m m m

• Jevultdevragenlijstzelfstandigin,maarjekuntdejufofmeesteraltijdvragenstellenalsjeietsnietsnaptofalsjeietsmoeilijkvindt.Jesteektdanjevingerop.

Nugaanweevenoefenenmethetinvullenvaneenvraag.Evenoefenen:VulnumaarinwatJIJvindt:

Nooit Soms Vaak AltijdVindjijlezenleuk? m m m m Snapjewatjemoetdoen?Alsjeietsnietsnapt,magjealtijdjejufofmeestervragenomjetehelpen.Dezevraaggingoverlezen,devolgendevragengaanoversamenwerken.Nugaanweechtbeginnen!Watvindjijvansamenwerkenindeklas? Nooit Soms Vaak Altijd1.Vindjehetleukomingroepjestewerken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd2.Vindjehetleukomsamenmetandereleerlingenéénopdrachttemaken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd3.Vindjehetleukomiemandinjegroepjeietsuitteleggen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd4.Verdelenjulliedetakeninjegroepjeeerlijk?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd5.Doejezelfgoedmeealsjeingroepjesmoetwerken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd6.Vraagjijiemandinjegroepjeomietsuitteleggen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd7.Luisterenandereleerlingennaarjoualsjeietswiltzeggen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd8.Geefjijdekinderenuitjegroepjeeencomplimentalszeietsgoedshebbengedaanofietsgoedshebbengezegd?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd9.Vindjehetleukalsjouwgroepjedebestevandeklasis?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd10.Praatjetijdenshetgroepswerkoverdingendienietsmetdeopdrachttemakenhebben?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd11.Werkjelieveralleen? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd12.Werkjelieveringroepjes? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd13.Haaljebeterecijfersalsjeineengroepwerkt?

m m m m

Bijlage6Aangepastevragenlijstmotivatiegroep3/4en5

GlobaleMotivatielijstvoorkinderen

Groep3/4en5

Jeschooldoetmeeaaneengrootonderzoekoverlerenopschool.Wijwillengraagwetenwatjijvindtvanwerkenindeklas!Eersteenpaarvragenoverjezelf.Voornaam_____________________________Achternaam_____________________________mJongenmMeisjeSchoolmArjenRoelofsskoallemDeCingelmDeFierljeppermDeJintmDeLytseTerpmDePôllemDeRomtemDeToverbalmDeTwillingmLytsLibbenmMartenaskoallemOp‘eDobbemOp‘eTrijemOttoClantskoallemDeOpstap(SWSSintJabik)mFonnemintmTwaspanmDeTamsmaskoallemDeOansetmEenandereschool,namelijk______________________Groep_____

Nuleestjejufofmeestereenaantalvragenvoor.Achterelkevraagstaan4bolletjes.Datzieterzouit:Voorbeeld: Nooit Soms Vaak AltijdKanmijnjufofmeesterhetbesterekenenvaniedereenopdehelewereld?

m m m m

• Dejufofmeestervultdevragenlijsthelemaalsamenmetjouin.Dejufofmeesterzalelkevraagvoorlezen.Hetisdusechtnietdebedoelingdatjesnellerwerktdanjejufofmeester.

• Alsjeietswiltvragen,steekdanjevingerop.Nugaanweevenoefenenmethetinvullenvaneenvraag.Evenoefenen:VulnumaarinwatJIJvindt: Nooit Soms Vaak AltijdVindjijlezenleuk? m m m m Snapjewatjemoetdoen?Alsjeietsnietsnapt,magjealtijdjejufofmeestervragen

omjetehelpen.Nugaanweechtbeginnen!Dezevraaggingoverlezen,devolgendevragengaanoverwerkenopschool.Watvindjijvanwerkenopschool?Jejufofmeestergeeftvoorbeeldenvanschoolwerk. Nooit Soms Vaak Altijd1.Lijkthetjouhandigomgoedjewerktekunnenmaken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd2.Doejejebestopschoolomdatjehetleukvindt?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd3.Benjijslechterinhetschoolwerkdandemeesteanderekinderenindeklas?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd4.Doejejebestopschoolomdathetgoedvoorjeis?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd5.Vindjijwerkenopdecomputeréénvandeleukstedingenopschool?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd6.Doejejebestopschoolomdathetbelangrijkvoorjeis?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd7.Doejejebestopschoolomdatjehetmoetdoen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd8.Weetjijbijjewerkmeteenhetantwoord?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd9.Benjijtijdensjeschoolwerkbangdatjehetslechtdoet?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd10.Vindjijwerkenleukopschool? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd11.Vindjijhetfijnomsamentewerken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd12.Vindjijhetwerkopschoolmoeilijk?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd13.Doejejebestopschoolomdatjedannieuwedingenleert?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd14.Vindjijhetwerkenopschoolstom?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd15.Alsdejufofmeesterdeopdrachtuitlegt,kunjedanjewerkzonderhulpmaken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd16.Wordjijzenuwachtigalsjeaanhetwerkgaat?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd17.Benjijgoedinjeschoolwerk? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd18.Doejejebestopschoolomdatjeergoedinwilzijn?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd19.Benjijtijdensdelesbangomfoutentemaken?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd20.Krijgjijvanjejufofmeesterextramoeilijkwerk?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd21.Denkjijdatjewelmoeilijkerwerkkuntdoendanjenukrijgt?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd22.Benjijtijdensdelesbangdatdeanderekinderenjedomvinden?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd23.Denkjijdatjehetschoolwerkderestvanhetjaargoedzultbegrijpen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd24.Moetjijbijhetmakenvanjewerkgoednadenkenomdeopdrachtoptelossen?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd25.Doejejebestopschool? m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd26.Benjijtijdensdelesbangdatjehetnietbegrijpt?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd27.Hebjijzinindelessenopschool? m m m m Nooit Soms Vaak Altijd28.Benjijbeterinhetmakenvanjewerkdandemeesteanderekindereninjeklas?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd29.Vindjijjeschoolwerkbelangrijk? m m m m KLAAR!BEDANKTVOORJEHULP!

Bijlage7originelevragenlijstmotivatie

Groep3/4en5

Watvindjijvanwerkenopschool?1.Lijkthetjouhandigomgoedjewerktekunnenmaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 2.Maakjijveelfouteninjewerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 3.Denkjedatjedezeweekjewerkgoedgaatmaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 4.Benjijslechtinhetmakenvanjewerkopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 5.Vindtjedelessenopschoolheelmakkelijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 6.Benjijslechterinhetschoolwerkdandemeesteanderekinderenindeklas? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 7.Vindjijwerkenopdecomputereenvandeleukstedingenopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 8.Weetjebijjewerkmeteenhetantwoord? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

9.Benjetijdensjeschoolwerkvaakbangdatjehetslechtdoet? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐10.Vindjijwerkenleukopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 11.Vindjijhetfijnomsamentewerken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 12.Vindjijhetwerkopschoolmoeilijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 13.Alsdejufofmeestereenvraagstelt,weetjijdanhetantwoord? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 14.Vindjijhetwerkenopschoolstom? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 15.Alsdejufofmeesterdeopdrachtuitlegt,kunjedanjewerkzonderhulpmaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 16.Wordtjijzenuwachtigalsjeaanhetwerkgaat? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

17.Benjegoedinjeschoolwerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 18.Denkjijvaakdathetwerkdatjemoetmakentemoeilijkvoorjouis? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 19.Benjetijdensdelesbangomfoutentemaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 20.Krijgjevanjejufofmeesterextramoeilijkwerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 21.Denkjijdatjewelmoeilijkerwerkkuntdoendanjenukrijgt? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 22.Benjetijdensdelesbangdatdeanderekinderenjedomvinden? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 23.Denkjedatjehetschoolwerkdatjenogmoetlerengoedzultbegrijpen? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 24.Moetjebijhetmakenvanjewerkgoednadenkenomdeopdrachtoptelossen? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 25.Lukthetjouvaakomalleopdrachtengoedtemaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

26.Benjetijdensdelesbangdatjehetnietbegrijpt? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 27.Hebjemeestalzinindelessenopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 28.Benjijbeterinhetmakenvanjewerkdandemeesteanderekindereninjeklas? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 29.Vindjijjeschoolwerkbelangrijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 30.Vindjijdeopdrachtendiejemoetmakenmakkelijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

Bijlage8Aangepastevragenlijstmotivatie6/7en8

Groep6/7en8

Jeschooldoetmeeaaneengrootonderzoekoverlerenopschool.Wijwillengraagwetenwatjijvindtvanwerkenindeklas!Eersteenpaarvragenoverjezelf.Voornaam_____________________________Achternaam_____________________________Geboortedatum_____________________________mJongenmMeisjeSchoolmArjenRoelofsskoallemDeCingelmDeFierljeppermDeJintmDeLytseTerpmDePôllemDeRomtemDeToverbalmDeTwillingmLytsLibbenmMartenaskoallemOp‘eDobbemOp‘eTrijemOttoClantskoallemDeOpstap(SWSSintJabik)mFonnemintmTwaspanmDeTamsmaskoallemDeOansetmEenandereschool,namelijk______________________

Groep_____Nugajeeenaantalvragenbeantwoorden.Achterelkevraagstaan4bolletjes.Datzieterzouit:Voorbeeld: Nooit Soms Vaak AltijdKanmijnjufofmeesterhetbesterekenenvaniedereenopdehelewereld?

m m m m

Nugaanweevenoefenenmethetinvullenvaneenvraag.Evenoefenen:VulnumaarinwatJIJvindt: Nooit Soms Vaak Altijd

Vindjijlezenleuk? m m m m Snapjewatjemoetdoen?Alsjeietsnietsnapt,magjealtijdjejufofmeestervragenomjetehelpen.Dezevraaggingoverlezen,devolgendevragengaanoverwerkenopschool.Nugaanweechtbeginnen!Watvindjijvanwerkenopschool?Jejufofmeestergeeftvoorbeeldenvanschoolwerk. Nooit Soms Vaak Altijd1.Lijkthetjouhandigomgoedjewerktekunnenmaken?

m m m m

2.Doejejebestopschoolomdatjehetleukvindt?

m m m m

3.Vindjijdelessenopschoolinteressant?

m m m m

4.Doejejebestopschoolomdathetgoedvoorjeis?

m m m m

5.Vindjijhetwerkenopschoolstom?

m m m m

6.Doejejebestopschoolomdathetbelangrijkvoorjeis?

m m m m

7.Doejejebestopschoolomdatjedatmoetdoen?

m m m m

8.Benjijslechterinhetschoolwerkdandemeesteanderekinderenindeklas?

m m m m

9.Weetjijbijjewerkmeteenhetantwoord?

m m m m

10.Benjijtijdensdelesbangdatjehetslechtdoet?

m m m m

Watvindjijvanwerkenopschool?Jejufofmeestergeeftvoorbeeldenvanschoolwerk. Nooit Soms Vaak Altijd11.Vindjijwerkenleukopschool? m m m m 12.Vindjijhetfijnomsamentewerken?

m m m m

13.Vindjijhetwerkopschoolmoeilijk?

m m m m

14.Doejejebestopschoolomdatjedannieuwedingenleert?

m m m m

15.Wordjijzenuwachtigalsjehetantwoordopeenvraagnietweet?

m m m m

16.Doejejebestopschoolomdatjeergoedinwilzijn?

m m m m

17.Alsdejufofmeesterdeeersteopdrachtuitlegt,kanjedandevolgendeopdrachtenzelfmaken?

m m m m

18.Wordjijzenuwachtigalsjeaanhetwerkgaat?

m m m m

19.Benjijgoedinjeschoolwerk? m m m m 20.Vindjijhetwerkenopschoolvervelend?

m m m m

Watvindjijvanwerkenopschool?Jejufofmeestergeeftvoorbeeldenvanschoolwerk. Nooit Soms Vaak Altijd

21.Doejejebestopschool? m m m m

22.Benjijtijdensdelesbangomfoutentemaken?

m m m m

23.Krijgjijvanjejufofmeesterextramoeilijkwerk?

m m m m

24.Denkjijdatjewelmoeilijkerwerkkuntdoendanjenukrijgt?

m m m m

25.Benjijtijdensdelesbangdatdeanderekinderenjedomvinden?

m m m m

26.Denkjijdatjehetschoolwerkderestvanditjaargoedzultbegrijpen?

m m m m

27.Moetjijbijhetmakenvanjewerkgoednadenkenomdeopdrachtoptelossen?

m m m m

28.Benjijtijdensdelesbangdatjehetnietbegrijpt?

m m m m

29.Hebjijzinindelessenopschool? m m m m 30.Benjijbeterinhetmakenvanjewerkdandemeesteanderekindereninjeklas?

m m m m

Watvindjijvanwerkenopschool?Jejufofmeestergeeftvoorbeeldenvanschoolwerk.

Somsmaakjejeschoolwerkbeterdananders.Dathebjevastweleensmeegemaakt.Alsjejeschoolwerkgoedmaakt,hoekomtditdanvooral?

Nooit Soms Vaak Altijd31.Luktjouhetmakenvanjeschoolwerkookwelzonderhardtewerken?

m m m m

32.Vindjijjeschoolwerkbelangrijk? m m m m 33.Vindjijwerkenopdecomputeréénvandeleukstedingenopschool?

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd34.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikslimben.

m m m m

35.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikergoedinben.

m m m m

36.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikhetmakkelijkvind.

m m m m

37.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikgoedhebopgelettijdensdeles.

m m m m

38.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikhardgewerktheb.

m m m m

39.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikgoedmijnbesthebgedaan.

m m m m

Somsmaakjejeschoolwerkmindergoeddananders.Dathebjevastweleensmeegemaakt.Alsjejeschoolwerknietzogoedmaakt,hoekomtditdanvooral?

Nooit Soms Vaak Altijd40.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatiknietslimben.

m m m m

41.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatikernietgoedinben.

m m m m

42.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatikhetmoeilijkvind.

m m m m

43.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatiknietgoedhebopgelettijdensdeles.

m m m m

44.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatiknietgoedgenoegmijnbesthebgedaan.

m m m m

45.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatikniethardgewerktheb.

m m m m

Bijlag9Originelevragenlijstgroep6/7en8

Groep6/7en8

Watvindjijvanwerkenopschool?1.Lijkthetjouhandigomgoedjewerktekunnenmaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 2.Maakjijveelfouteninjewerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 3.Benjijslechtinhetmakenvanjewerkopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 4.Vindtjedelessenopschoolheelmakkelijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 5.Vindtjedelessenopschoolinteressant? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 6.Denkjedatjedezeweekjewerkgoedgaatmaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 7.Vindjijhetwerkenopschoolstom? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 8.Benjijslechterinhetschoolwerkdandemeesteanderekinderenindeklas? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

9.Weetjebijjewerkmeteenhetantwoord? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐10.Benjetijdensdelesbangdatjehetslechtdoet? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 11.Vindjijwerkenleukopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 12.Vindjijhetfijnomsamentewerken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 13.Vindjijhetwerkopschoolmoeilijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 14.Alsdejufofmeestereenvraagstelt,weetjijdanaltijdhetantwoord? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 15.Wordjijzenuwachtigalsjehetantwoordopeenvraagnietweet? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 16.Zijndemeesteanderekindereninjeklasbeterinhetmakenvanschoolwerkdanjij? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

17.Benjegoedinjeschoolwerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 18.Wordtjijzenuwachtigalsjeaanhetwerkgaat? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 19.Benjegoedinjeschoolwerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 20.Vindjehetwerkenopschoolvervelend? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 21.Denkjijvaakdathetwerkdatjemoetmakentemoeilijkvoorjouis? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 22.Denkjedatjedetoetsenderestvanditjaargoedgaatmaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 23.Benjetijdensdelesbangomfoutentemaken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 24.Krijgjevanjejufofmeesterextramoeilijkwerk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

25.Denkjijdatjewelmoeilijkerwerkkuntdoendanjenukrijgt? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 26.Benjetijdensdelesbangdatdeanderekinderenjedomvinden? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 27.Denkjedatjehetschoolwerkdatjenogmoetlerengoedzultbegrijpen? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 28.Moetjebijhetmakenvanjewerkgoednadenkenomdeopdrachtoptelossen? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 29.Benjetijdensdelesbangdatjehetnietbegrijpt? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 30.Hebjemeestalzinindelessenopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

Benjijbeterinhetmakenvanjewerkdandemeesteanderekindereninjeklas? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 32. Lukt het maken van je schoolwerk ook wel zonder hard te werken? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 33. Vindjijjeschoolwerkbelangrijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

34.Vindjijdeopdrachtendiejemoetmakenmakkelijk? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 35. Vindjijwerkenopdecomputereenvandeleukstedingenopschool? NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 36. Als ik mijn werk goed maak, komt dit vooral omdat ik slim ben. NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 37. Als ik mijn werk goed maak, komt dit vooral omdat ik er goed in ben. NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 38. Als ik mijn werk goed maak, komt dit vooral omdat ik het makkelijk vind. NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 39. Als ik mijn werk goed maak, komt dit vooral omdat ik goed heb opgelet tijdens de les. NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐ 40. Als ik mijn werk goed maak, komt dit vooral omdat ik hard gewerkt heb. NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐41.Alsikmijnwerkgoedmaak,komtditvooralomdatikgoedmijnbesthebgedaan NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐42.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatiknietslimben NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

43.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatikernietgoedinben NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐44.Alsikmijnwerknietgoedmaakkomtditvooralomdatikhetmoeilijkvind. NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐45.Alsikmijnwerknietgoedmaak,komtditvooralomdatiknietgoedhebopgelettijdensdeles NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐46.Alsikmijnwerknietzogoedmaakt,komtditvooralomdatiknietgoedgenoegmijnbesthebgedaan NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐47.Alsikmijnwerknietzogoedmaak,komtditvooralomdatikniethardgewerktheb NEE!! nee ja JA!! ☐ ☐ ☐ ☐

Bijlage10Vragenlijstzelfregulatieaangepasteversie

ZelfregulatievragenlijstvoorKinderen

Versie:groep6-7-8

Jeschooldoetmeeaaneengrootonderzoekoverlerenopschool.Wijwillengraagwetenhoejijwerktindeklas!Eersteenpaarvragenoverjezelf.Voornaam_____________________________Achternaam_____________________________Geboortedatum_____________________________mJongenmMeisjeSchoolmArjenRoelofsskoallemDeCingelmDeFierljeppermDeJintmDeLytseTerpmDePôllemDeRomtemDeToverbalmDeTwillingmLytsLibbenmMartenaskoallemOp‘eDobbemOp‘eTrijemOttoClantskoallemDeOpstap(SWSSintJabik)mFonnemintmTwaspanmDeTamsmaskoallemDeOansetmEenandereschool,namelijk______________________

Groep_____Nugajeeenaantalvragenbeantwoorden.Achterelkevraagstaan4bolletjes.Datzieterzouit:Voorbeeld: Nooit Soms Vaak AltijdKanmijnjufofmeesterhetbesterekenenvaniedereenopdehelewereld?

m m m m

Nugaanweevenoefenenmethetinvullenvaneenvraag.Evenoefenen:VulnumaarinwatJIJvindt: Nooit Soms Vaak Altijd

Vindjijlezenleuk? m m m m Snapjewatjemoetdoen?Alsjeietsnietsnapt,magjealtijdjejufofmeestervragenomjetehelpen.Nugaanweechtbeginnen!Devragendienukomengaanoverjewerkopschool.Jejufofmeesterzalvoorbeeldengevenvanschoolwerk.Bijdevolgendevragenbedenkjesteedswatjedoetofdenktvóórdatjeaaneentaakofopdrachtbegint.

Nooit Soms Vaak Altijd1.Voordatikbeginmetmijnwerk,leesikgoedwatikmoetdoen.

m m m m

2.Voordatikbeginmetmijnwerkbeniknieuwsgierignaarwaarhetovergaat.

m m m m

3.Voordatikbeginmetmijnwerk,beniknieuwsgierignaarwatikeraloverweet.

m m m m

4.Voordatikbeginmetmijnwerkkijkikofikdeopdrachtalken.

m m m m

5.Alsikeenopdrachtmoetmakendieikaleenseerdergedaanheb,bedenkikofikhettoengoedhadgedaan.

m m m m

6.Voordatikaanmijnwerkbegin,vraagikmeafofikhetleukvind.

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd7.Voordatikaanmijnwerkbeginvraagikmeafofhetmegaatlukkenomdeopdrachtgoedtemaken.

m m m m

8.Voordatikbeginmetmijnwerk,kijkikwatikeerstgadoenenwatikernagadoen.

m m m m

9.Ikneemmeertijdvoormijnwerkalsikhetmoeilijkvind.

m m m m

10.Alsikveelwerkmoetdoen,danbeginikoptijd.

m m m m

volgendevragengaanoverhoegoedjijkuntdoorzettentotdatjetaakofopdrachtklaaris.

Devolgendevragengaanoverhoejewerktopschool.

11.Alsikveelwerkmoetdoen,danverspreidikmijnwerkovermeerderedagen.

m m m m

12.Ikbedenkmehoelangikmetmijnwerkbezigzalzijn.

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd13.Ikbeginaanmijnschoolwerk,ookalwiliklieveranderedingendoen.

m m m m

14.Ikdoemijnbestopschool,ookalishetwerkmoeilijkofsaai.

m m m m

15.Ikstoppasalsmijnwerkafis. m m m m 16.Alsikaanhetwerkben,gaiknietsanderstussendoordoen.

m m m m

17.Alsikbenafgeleidtijdensmijnwerk,probeeriksnelweeraanhetwerktegaan.

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd18.Ikbengoedinhetbedenkenhoeikmijnschoolwerkgamaken.

m m m m

19.Ikkanmijnwerkgoedplannen. m m m m 20.Ikwerkgoeddoorenlaatmenietafleiden.

m m m m

21.Ikkangoedaangevenwatbelangrijkedingenzijntijdensmijnwerk.

m m m m

laatstevragengaanoverwatjedoetofdenktalsjeopdrachtklaaris.

22.Ikbengoedinhetmakenvaneenschema,mindmapofeenwoordspin.

m m m m

23.Alsietsnietlukttijdensmijnschoolwerk,danprobeerikhetopeenanderemanier.

m m m m

24.Ikkanhetwerkdatikhebgemaaktgoedzelfnakijken.

m m m m

Nooit Soms Vaak Altijd25.Nahetmakenvanmijnwerkkijkikmijnantwoordenna.

m m m m

26.Ikkijkofikniksbenvergetenalsikmijnwerkafheb.

m m m m

27.Alsikmijnwerkafhebkijkikofikdeopdrachtgoedhebgemaakt.

m m m m

28.Nahetmakenvanmijnwerkbedenkikofikhetdevolgendekeerweerzogadoen.

m m m m

29.Nahetmakenvanmijnwerkvraagikmeafofhetwelgoedisgegaan.

m m m m

30.Nahetmakenvanmijnwerkvraagikmeafwatikervanvond(leuk,moeilijk,saai,interessant.)

m m m m

Bijlage11Zelfregulatieorigineel

De effecten van het werken met de leerlijn programmeren · 2.2 Het belang van programmeren 11 2.3...

Documents

Transcript of De effecten van het werken met de leerlijn programmeren · 2.2 Het belang van programmeren 11 2.3...

Microcontroller Programmeren in C

Functioneel programmeren

Teleac Programmeren met Pascal 1983

Leren programmeren in C

Gebruikshandleiding - NumWorksHOOFDSTUK2. FUNCTIES 15 2.3.2 Hetweergave‐vensteraanpassen Omdeinstellingenvanhetweergave‐vensterteopenen,selecteertjeeenvandeopties ...

Samenvatting Mobiel Programmeren

Workshop Programmeren

Microcontrollers programmeren 11 - nano2 programmeren 11.pdf · 1.6 Arduino Arduino maakt sinds 2005 een IDE en de benodigde hardware om microcontrollers te programmeren en om er

Instructie Programmeren Task 4

Programmeren met Algebra

Instructie Programmeren Introductie

AbC vAn hEt pRoGrAmMeReN

12η Δραστηριότητα - CS Unplugged...12η Δραστηριότητα Οι εντολές πορείας – Οι γλώσσες προγραμματισμού Περίληψη

Liebherr - LB 16 unplugged · LB 16 unplugged has an electro-hydraulic drive concept and can also be used cable-free thanks to the battery, i.e. unplugged. The absence of a combustion

Leren programmeren

Samenvatting Programmeren Voor Multimedia

Module 4 – Programmeren HOOFDSTUK 3 - instruct.nl · Module 4 – Programmeren 3.1 Stapsgewijs programmeren De programmeertalen die tot nu toe genoemd zijn, zijn imperatieve of

iXpiratiemiddag programmeren aan de basisschool

ShopMill Programmeren met G-code · ShopMill SINUMERIK 840D sl ShopMill Editie 01/2008 Bedienen/Programmeren Inleiding 1 Bediening 2 Programmeren met 3 Programmeren met G-code 4 Simulatie

Gestructureerd programmeren in C