FRIES LEVEND ERFGOEDWerken aan verscheidenheid

HET WINNEN VAN ZAAD EN KNOLLENeen handleiding voor telers die de Friese en met Fryslân verwante

landbouwgewassen in stand willen houden en vermeerderen.

www.frieserassenengewassen.nlinfo@frieserassenengewassen.nl

Platformreeksnr.20,december2017Prijslosseverkoop:5euro

Bank:NL16TRIO0197646174tennamevanWerkverbandFrieseRassenteBurgum.

Dezebrochureiseenuitgavevanhet'PlatformFrieserassenengewassen'waarindeorganisatiesdiezichrichtenophetbehoudvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassen,fruitrassenenhoutigegewassensamenwerken.

Samenstellingentekst:JohannesSpyksmaenJanVelemaAdviezen:WimGrit,JorisViëtorenEdwinNuytenFoto's:SimonBosma,JanVelemaenPatZijlstraGrafischeverzorging:STIP,Leeuwarden,www.stipwerk.nl

EenenanderkwamtotstanddooreenfinanciëlebijdragevandeprovincieFryslân.

Deindezebrochurebehandeldelandbouwgewassenwordeninstandgehoudendoorhet'WerkverbandFrieseRassen'.(www.werkverband-frieserassen.nl)

�2

VOORAF

Zadenzijndeeersteschakelindevoedselketen.Zezijnhetresultaatvanduizendenjarenvaninspanningendoorlandbouwers.Hetvrijwinnenenuitwisselenvanzadenisdaardooreeneeuwenoudetradi_e.Deeigenschappenvanhetzaadzijngebaseerdopverscheidenheid,aanpassingsvermogen,veerkrachtenopenheid.Bovendienzijnzadenverbondenmetmensenrechten,collec_evegoederenenhetgemeengoed.DitalleswordtbedreigddooreenEuropesezaadwetgevingdieeeneeuwenoudezaadveredeling,zaadwinningenzaaduitwisselingdoorlandbouwersonmogelijkmaakt.Deeigendomvanhetzaadkomtmeerenmeerinhandenvaneenhandvolgroteondernemingen.

Omdezetendenstegentegaan,werddooreenwerkgroeponderleidingvanVandanaShiva,eenIndiaseac_visteophetterreinvanlandbouwenvoedsel,de'Wetvandezaden'ontworpen.Devolgendeprincipesvormdenhierbijdeinspira_ebron:

1.Delangetermijnbelangenvandemensheidmoetenvoorrangkrijgenopdekortetermijnbelangenvanenkelen.

2.Hetbehoudvandenatuurlijkerijkdommen,inclusiefdeagrobiodiversiteit,moetvoorrangkrijgenopeenniet-duurzaamgebruikervandoordehuidigegenera_es.

3.Agrobiodiversiteitkanwordenbeschouwdalsdemotorvoorduurzameontwikkelingenalseennoodzakelijkebufferomduurzamelandbouwtegaranderenineenonzekeretoekomstdiewordtgetekenddoorglobaliseringenklimaatverandering.

4.Doorverscheidenheidtebehoudenentebenubenhoudenwekanseninlevenvooriedereen.

5.Geenenkellandbouwkundigproduc_esysteemmagondemocra_schwordenopgelegd.6.Doorverscheidenheidvandeproduc_esystemenmoetenhetmilieuendenatuurlijke

rijkdommenendemenselijkewaardenbeschermdworden.7.Vernieuwingindelandbouwmoetiedereentengoedekomen.8.Biodiversiteitengene_scherijkdommenendekenniservan,moetenwordengedeeldin

plaatsvantoegeëigend.Planten,plantvariëteiten,hunonderdelenencomponentenmoetennietgeoctrooieerdkunnenworden.

HetWerkverbandFrieseRassenprobeertbovenstaandeprincipesbijhetinstandhoudenenvermeerderenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassenzoveelmogelijkwaartemaken.

�3

WAARGAATHETOVER

Decollectievanhet'WerkverbandFrieseRassen'bevatanno2017110landbouwgewassen.Omzeinstandtehoudeniszaadnodig.Hetvermeerderenvanaardappelenverondersteltdatelkjaarpootgoedaandegrondkanwordentoevertrouwd.Dezehandleidingisgemaaktomteinformerenoverhetwinnenvanhetzaadendeknollendiehiervoornodigzijn.

WAARHETOMGAAT

ErzijnmeerdereredenenwaaromhetvanbelangisdeindecollectievanhetWerkverbandvoorkomenderassenengewasseninstandtehoudenentevermeerderen.Zezijnvaakzeldzaamgeworden.Vijfenzeventigprocentvandevoedseldiversiteitisdeafgelopenjarenverdwenen.Hetbiedtdemogelijkheideigenrassendievaakdoorbulkproductenverdrongenworden(weer)alsvoedseltegebruiken.Hetbestelokaleenregionalevoedselwordtgekweektmetzaadenknollenvanrassendieontwikkeldzijnvooreenbepaaldestreek.Omzetekunnentelenzuljezemoetenwinnen.Zelfzaadenknollenwinnenkanergbevredigendzijn.

�4

I.WAAROPTELETTEN

Bijhetwinnenvanzaadenknollenvanlandbouwgewassenmoetaandevolgendetwin_gpuntenaandachtwordenbesteed.

1.Gaathetomgenera<eve(geslachtelijke)ofvegeta<eve(ongeslachtelijke)vermeerdering?

Erzijntweemanierenomplantentevermeerderen:metbehulpvandelenvaneenplantofdoormiddelvanzaden.Heteersteheetvegeta_eveofongeslachtelijkevermeerdering,hetvermeerderenmetbehulpvanzaadheetgenera_eveofgeslachtelijkevermeerdering.Planten

dievegeta_efvermeerderdworden,gevenhuneigenschappenongewijzigddooraanhunnakomelingen.Zowordendeaardappelenenderabarberindecollec_evanhetWerkverbandvegeta_efvermeerderddoormiddelvanknollenofstek,deoverigevariëteitengenera_efmetbehulpvanzaad.

2.Gaathetomeenzel,estuiverofombevruch<ngdiemetkruisbestuivinggepaardgaat?

Bijbestuivingkomenmannelijkestuifmeelkorrelsopdevrouwelijkestempelterecht.Hierdoorkomeninelkegenera_eexemplarenvoordedagdieovereenuniekeseteigenschappenbeschikken.Zedelendeeigenschappenvantweeoudersdieelkdehelevanhetgene_schmateriaalleveren.Stuifmeelkorrelsontstaanindemeeldradenenwordenvrijgegevenalszerijpzijnenklaarvoorbestuiving.Zezijnmicroscopischklein.Omplantengenera_ef(dusdoormiddelvanzaden)tevermeerderen,ishetbelangrijkomtewetenofdebewustesoortzelfestuivend,danwelkruisbestuivendis.Zelfestuiversmakenvoordebevruch_nggebruikvaneigenstuifmeel(mannelijkevoortplan_ngscellen).Hierdoorzullendenakomelingendieopgroeienuithetontstanezaadnauwelijksafwijkenvanhunouders.Zehebbenimmershetvolledige

�5

Geslachtelijkevermeerdering

Ongeslachtelijkevermeerdering

gene_schemateriaalvandeplantgeërfd,diehunmoederenhunvaderwas.Voorbeeldenvanzelfestuiverszijnbonenenvlas.Kruisbestuivershebbenoverhetalgemeenmeervaria_e(vorm,opbrengst,bloemkleur),zekunneninkorte_jdsterkveranderen.Eenandereeigenschapvankruisbestuiversis,datzeookeenvoudigkunnenkruisenmetexemplarendieniettothetzelfderasbehoren.Kruisbestuivendegewassenzijnondermeerboekweit,wortelen,pronkbonenenuien.ZievooreenoverzichtbijlageVI.Bijkruisbestuiversishetwinnenvanzaadmetweinigplantenriskant,omdathetgemakkelijktotinteeltleidt.Eenmanieromongewenstekruisbestuivingtegentegaanishetwerkenmetkassenvangaas(isoleertunnels)diebestuivendeinsecten(bijen,hommels,vliegen)detoegangversperren.Minderbewerkelijkishetaanhoudenvaneenzodanigeafstandtussenzaaddragers,datdekansopkruisbestuivingdoorinsectenverhinderdwordt.Rasechtezadenwordenookverkregendoorhetinde_jdtespreiden.Demeestezadenhoevennietelkjaargewonnenteworden.Zelfevruchtendegewassenbestuivenzichzelf,doordatstempelenmeeldradenelkaar_jdensdebloeiraken.Kruisbestuivendeplantenwordenbestovendoorandereplantenvandezelfdesoort.Debestuivinggebeurtdoorinsecten(nector-producerendebloemen)ofdewind,zoalsbijrogge,vaakmetzeerveelstuifmeel.

3.Totwelkesoortbehoortdeplant.Metwelketotdezeoftoteenanderesoortbehorenderassenzoukruisbestuivingkunnenplaatsvinden?Uitdebotanischenaamvaneenplantvaltafteleidentotwelkesoortdezebehoort.Zobehorenveelkoolrassentotdebotanischesoort:Brassicaoleracea.Hiertoebehorenbijvoorbeelddeindecollec_evoorkomendebloemkool,dekoolraap,hetkoolzaadenhetraapzaad.Dezevariëteitenkunnenmetelkaarkruisen.Kruisentussendetotdecollec_ebehorendekoolrasseneneenanderesoortgebeurtbijbestuivingmetanderkoolsoortenenraapzaadenookmetdeherikdieveelinbermenvoorkomt.Bijondermeerdeerwt,voorkomtdevormvandebloemkruisbestuiving.BijlageVIgeeeeenoverzichtvanrassendietotopzekerehoogteaankruisbestuivingonderhevigzijn.

�6

Devormvandebloemvoorkomtkruisbestuiving.

4.Zaadvastoff-1hybrideZaadvastzaadisviazelfestuivingofdoorkruisbestuivingvanhetzelfderasverkregen.F-1hybridezaadisontstaanuitz.g.moederplanten,dievantevorenopeenbepaaldaspect(bijv.ziekteresisten_e)zijndoorgeteeld(veredeld).NakruisingvandemoederplantenontstaatdeeerstezoondieaangeduidwordtalsF1.EenF2bevatnietmeerdezelfdeeigenschappenalsdeF1,vandaardatdienooitwordtaangeboden.5.EenhuizigoftweehuizigEenhuizigisdeplantensoort,diemannelijkeenvrouwelijkebloemenaaneenzelfdeplantvoortbrengt.Tweehuizigzijnplantenwanneerdevrouwelijkeenmannelijkeorganenovertweeplantenzijnverdeeld.

6.Gaathetomeeneenjarigeofeentweejarigeplant?Eenjarigeplanten,zoalserwten,bonenenboekweitrondenallelevensfasenbinneneenjaar_jdaf.Nahetvormenvanhetzaadstervendeplanten.Bijtweejarigeplantenisdezaadwinningverdeeldovertweegroeiseizoenen.Uienenwortelenvormeninheteerstejaarwelresp.eenuiofeenwortel,bloemenenzaadontstaanpasnaeenwinterrustperiode.Dezeplantenstervennazaadvorminginhettweedelevensjaaraf.Detotdecollec_ebehorendenutsplantenzijneen-oftweejarig.ZiebijlageIVvooreenoverzichtvandetweejarigegewassen.Bijdeteeltvandezegewassenverschiltdezeinheteersteentweedejaarwatbetreeplantaantallen,bemes_ngendergelijke.

7.Moetergeïsoleerdworden?Welkevormisdaarbijgeëigend?

Isolerenomkruisbestuivingtevoorkomengebeurtmetkassenvangaas,doorspreidinginde_jdofdooreenvoldoendeafstandtussensoorteninachttenemen.Dezeafstandmoetmethetoogopstuifmeelverspreidendeinsectenmeestalgrootzijn.Demeestbewerkelijkevormishetwerkenmetkassenvangaas.Spreidinginde_jdismogelijkdoordattweejarigeplantenpasinhettweedejaarzaadvormen.Inheteerstejaarhoevenzedusnietgeïsoleerdteworden.

Metnamedoorwindbestovengewassen,zoalsroggelopengevaarvoorkruisbestuivingmetandererassen.Alleanderegranenzijnzelfevruchters.

�7

IsolaAekas

8.Gedijtdeplanthetbestophetzand,opklei,opveenofopzavel?Sommigevandetotdecollec_ebehorendegewassengedijenhetbestopzandgrond,anderevariëteitenopkleigrond,veenofzavel.Roggebijvoorbeeldhoortophetzand,vlasopdeklei.ZwarteVeenboekweitgroeitopveen.Demeesteaardappelrassengroeienhetbestopzavel.

9.Isdegrondvoldoendebemestmethetoogophettelenvandeplantenwaarhetzaadofdeknollenuitgewonnenwordt?Omditteweten,isgrondonderzoeknodig.Dezuurgraadkanmeteeneenvoudiglakmoesproekeofeensetjeuithettuincentrumbijbenaderingbepaaldworden.Eenbodemonderzoekgeeeeenpreciezerbeeld.

Zaaddragersmoetenvanvoldoendevoedingsstoffenwordenvoorzien.Extreemgebrekofovermaatkanleidentotkwijnendeendaardoorminderkiemkrach_gezaden.Zaaddragersmoetnietteveels_kstofwordentoegediend.Vooralbijdevermeerderingvantweejarigeplantenmoetmenzuinigzijnmethettoedienenvanmeststoffen.Forseplantennemenveelwaterop.Ditkanbijtweejarigeplantendekansopschimmelenbederfgedurendehetbewaren_jdensdewintervergroten.Tweejarigeplantenzoalskoolraapenwortelenbrengenuitheteerstejaareenrestaanvoedingsstoffenmeediezeopwegnaarzaadvormingverteren.

10.Hoerekeningtehoudenmetvruchtwisseling?Doorvruchtwisselingvoorkomjedatgewassenvandezelfdefamilieelkaardirectopvolgen.Inhetvervolgwordtpergewasaangegevenwatdebestevruchtwisselingis.Dekansopaantas_ngdoorgrondgebondenziektenwordthierdoorverminderd.Ookdebemes_ngisvanbelanginhetinbijlageIIIvermeldevruchtwisselingsschema.Ziedetoelich_ngbijhetschema.

11.Iservoldoendeplaats?Zaaddragerskunnenhoogwordenenveelplaatsinnemen.Daaromishetergbelangrijkomopdeplantafstandteleben.Ditverlichthetwinnenvanhetzaad,doordatzenaregenofdauwsnellerdrogen,waardoordezadenbeterkunnenrijpen.Ditverkleinthetrisicodatplantengaanschimmelen.

12.Hee[hetzaadvoldoendekiemkracht?Hetkiemingspercentageisvrijeenvoudigtebepalendooreenhoeveelheidzadenineenbakjetedoenmetonderinwatkeukenpapierofvergelijkbaarmateriaal.Gietervoldoendewaterbijzodatdezadenkunnenzwellen.Controleergedurendeeenweekregelma_gofdezadenvoldoendevochthebben.Na7à10dagen(anankelijkvanhetgewas)kanhetaantalgekiemdezadengeteldwordenenhetkiemingspercentagewordenvastgesteld.

�8

13.Opwelk=jds=pdientergezaaidofgeplantteworden?

Het_jds_pvanzaaienismedeanankelijkvandeweersomstandigheden.Zovragenboneneentemperatuurvandegrondvan_engradenC.ofhoger.ZiebijlageIIvooreenoverzichtvandeaantehouden_jds_ppen.Bijzaadwinningwordeneenjarigeplantenvroeg

gezaaidopgronddieisaangedruktofgerold.Tweejarigeplantenwordenlatergezaaid,zodatzeineenjongstadiumdewinteringaan.

14.Welkebelangrijkeziektenofandereschadezouzichbijdezesoortkunnenvoordoen?Bijplantenziektenwordtonderscheidgemaaktinschimmelziekten,bacterieziekten,virusziektenenaantas_ngdoorinsecten.Gebrekdoorbepaaldevoedingsstoffenwordenookwelgebreksziektengenoemd.

Schimmelziektentredenvaakopbijjongeenkiemendeplantenofbijouderedelenvanplanten.Hetzijnaanloopziektenofzehebbenmetdeafouwvandeplanttemaken.Deplantgaatsneldood.Voorbeeld:phytophthorabijaardappelen;Bacterieziektenverbreidenzichmeestalbinnenineenplantlangsdesapstroom.Zerakenverstoptwaardoordeplantafstere.Voorbeeld:schurebijaardappelen.VirusziektenopenbarenzichvooralaanjongedelenvanplantenVoorbeeld:jongebladerendieeenkleurveranderingondergaan.Hetafstervingsprocesgaatmeestallangzamerdanbijbacterie-ofschimmelziekten.Voorbeeld:X-enIJ-virusbijaardappelen.Ziektenkunnenookhetgevolgzijnvanhetwerkvaninsecten.

Eenbijzonderevormvanschadezijnslakkenenvogelvraat.Slakkenkunnenmetonschadelijkemiddelentegengehoudenworden.Eenfijnzaaibedenhetrollenvanhetbednahetzaaienvoorkomtslakkenschade.Hettegengaanvanvogelvraatgebeurtmetbehulpvanneben.Verliesvanzaadopkleinepercelengraanofboekweitkanzovoorkomenworden.

�9

Kiemproefvanduivebonen

Rolmozaiek(zaadoverdraagbaar)

Veelzaaddragerszijnindeperiodevanlaterijpinggevoeligvoorregen.Zekunnengaanschimmelenofdoorregenwegspoelen.Meestaliseeneenvoudigefolievoldoendeomzeaftedekken.Zaaddragersmogennooitvan

boven,alleenmaartussendeplantenofdoordruppelbevloeiingbegotenworden.

Plantenmetstengelsmoetenomzesterkengezondtehoudenvoldoendegesteundworden.

Ziekteverwekkersdiezichaandeoppervlaktevanhetzaadvoordoen,kunnenverwijderdwordendoorzaadgoedmetwarmwater(plusm.43-hooguit50gradenC.)tebehandelen.

Sommigezaad-overdraagbareziektendoenzichvoorbijdeteelt,aangetasteplantenmoetendaaromverwijderdworden.Ishetzaadvanziekeplantengewonnendangaandezeziektenmethetzaadover.Daaromdienthetontsmetteworden.

Voordezaadteeltwordtonderscheidgemaakttussenniet-enwelzaad-overdraagbareziekten.Zaad-overdraagbareziektenontstaanineenzaadgewasenwordenviahetzaadovergedragenopdevolgendegenera_e.Zulkzaadisongeschiktvoorverdereteelt.Zaad-overdraagbareziektenkunnenveroorzaaktwordendoorbepaalde(maarnietalle)schimmels,virussenenbacteriën.Ookbepaaldeinsectenkunnenvialarvenofeitjesmethetzaadovergaan.

15.Hoeveelplantenofknollenzijnnodigbijhetwinnenvanzaad?Dehoeveelheidplantenofknollenwaarvanzaadgewonnenwordtmoetaanminimaleeisenvoldoen.Bijinstandhoudingovereenlangereperiodemoetditaantalinverbandmetgene_scheverarmingvoldoendezijn.Ominteelttevoorkomen,moetenbijkruisbestuivendeplantengroteaantallenaangehoudenworden.Voorhetwinnenvanzaadvandeuibijvoorbeeldzijntenminste100plantennodig.

�10

TegengaanvanvogelvraatmetneQen.

16.Hoegebeurtdeselec=ebijhetbetreffenderas?Bijdekeuzevan(onderdelenvan)plantenwaarvanzaadofknollengewonnenworden,wordtselec_etoegepast.Omtekunnenselecterenmoetenervoldoendekeuzemogelijkhedenzijn.Groobe,vorm,kleur,smaakenweerstandtegenziektenenplagenspeelthierbijeenrol.

Ishetrasredelijkuniformdanwordenplantenmeteenafwijkendebladvorm,stengelkleur,vruchtkleur,smaak,enz.doornegaAeveselecAeaankantgelegd.Iseenrasminderuniform,danwordendebesteplantenerdoorposiAeveselecAeuitgehaald.Dezedienendanalsuitgangsmateriaalbijhetwinnenvanzaadofknollen.

Bijkruisbestuiverswordtgeselecteerdvoordatdeplantbloeit,omtevoorkomendat"verkeerdeplanten"aandebestuiving

hebbenbijgedragen.Dezewordenverwijderd.Begintmenteselecteren,dankanmenhetbestmeteengrootveldbeginnen.

Bijposi_eveselec_emoetmengoedoplebenofdeselec_edeoorspronkelijkeeigenschappenvanhetrasblijebehouden,ofdatmeneennieuweselec_eontwikkeltmetandereeigenschappen.Omderassenzoveelmogelijkbinnenhuneigenschappentehouden,wordtbijhetselecterengebruikgemaaktvandenogdoorhetWerkverbandsamentestellengedetailleerdebeschrijvingvandetotdecollec_ebehorenderassen.

17.Aanwelkevoorwaardenvoldoetbijtweejarigegewasseneengoedewinteropslag?Eengoedewinteropslagisvorstvrij,heeeeenconstantetemperatuurtussen1en5gradenC.Bijwortelgewassenmoetdewinteropslags_kdonkerzijn.Bijkoolgewassenenbijoverwinteringvanjongeplantenalszaaddragerszijnooklichtevorstvrijeruimtengeschikt.Voorhetoverwinterenmoetmenalleengezondeplantengebruiken.Andersbestaathetgevaardatgezondeplantendoorziekeplantenaangestokenworden.Inhetbeginmoetdewinteropslagwekelijksgecontroleerdworden.Ziekeofrobendeplantenofdelenervanwordendadelijkverwijderd.

Bijhetuitplantenuitdewinteropslagmoetmendeplantenlangzaamweeraanlichtenzonlatenwennen.

�11

Wortelendienietvermeerderdmoetenworden

Voorhetuitplanteniseenbewolkte,zachte,regenach_gedagideaal.Isergeenbewolktedaginzichtdankaneenbeschermnetbovendeplantenwordengespannen.Menmoetalleuitgezebeplantengoedwatergeven.Vooralwortelgroentenmoetenvoldoendebegotenworden.Ishetweernognietgeschiktvoorhetuitplanten,dankunnenplanteneerstinpobengeplaatstworden.Zewordenopeenkoelevorstvrijeplaatsvoorgetrokkenenstapsgewijsafgehardtotzekunnenwordenuitgezet.

18.Waaraanvaltderijpheidvanhetzaadaftelezen?Watishetjuistemomentommethetoogophetwinnenvanzaadteoogsten?Nognietgeheelrijpezadenzijngroenengevuldmetwater.Zekunnenhetbestegeoogstwordenalszevolrijpzijn.Danzijndezaadkorrelsomslotendoorvolledigdrogevliezenofhauwtjesdiemeber_jdscheurenwaardoordezadeneruitvallen.Daaromkanmenbijvoorbeeldbijkoolzaadhetbeste'sochtendsvroegoogstenalshetgewasnognatis,dezadengaandanmindersnelverloren.Omdatdezadennietal_jdophetzelfdemomentrijpzijn,kunnensommigegewassen(boekweitenbonen)meermalengeoogstworden.

19.Hoewordtgeoogst?Deoogstverschilt,rekeninghoudendmetdeweersomstandighedenenhetras,vangewastotgewas.Anankelijkvandehoeveelheidgebeurthethandma_gofmetkleineofgroterewerktuigenopeenmomentdathetzaadvoldoendeafgerijptis.Hetzaadwordtalsdeomhulselsgeelendroogzijngeoogst.

20.Hoewordthetzaadverwerkt?Hetverwerkenvandezadengebeurtindriestappen:drogen,dorsenenreinigen.Drogengebeurtaandeplant,nadathetmeestalvanhetveldverwijderdis.Kleinehoeveelhedenzadenkunneninkoffiefilterzakjesopeenwinderigedrogeplekgedroogdworden.Omzetedrogenkunnenplantenmetzaadenalondersteboveninnetzakkenopgehangenworden.

Dorsen:dezadenwordengescheidenvandeplant.Bijkleinehoeveelhedengebeurtditmetdehand.Zijnzaden,zoalsbijvlas,inbolletjesofbijkoolzaadinhauwtjesverpakt,dankunnenzeineenzakofsloopopgeborgenworden.Doorhiermeetegeneenmuurteslaanrakendezadenlos.Bijzaden(zoalsdievanbonenenerwten)

�12

moetmenvoorzich_gzijn,alsopdiemaniergedorstwordt.Zekunnenbeschadigdraken.Nahetdorsenwordendezadenooknognagedroogd.Reinigen:Hetvuil,zoalsgrond-,blad-enstengelresten,wordtvanhetzaadverwijderd.Datgebeurtvaakmeteenzeef.Bijhetzevenisdegroobevandemazenbeslissend.Zevenkunnenzelfgemaaktofgekochtworden.Menkanhetzaadookuitdehandofuiteenkomineentweedekomofbaklaten

vallen,zodatdewindhetlichterevuilwegblaast.Zijnerdannoglichteverontreinigingen,dankunnendezeeenvoudigmetdemondwordenweggeblazen.Bijgroterehoeveelhedenkaneenhaarföhngebruiktworden.Groterehoeveelhedenwordengereinigdmethiervoorontwikkeldemachines.Nareinigenisnodigomhetlaatstevuilteverwijderen.

21.Hoewordthetzaadbewaard?Debewaarbaarheidvanzaad(=behoudvankiemkracht)hangtvanveelfactorenaf:Hoemooierhetzaadgewasgroeide,hoebeterdegroeiomstandigheden_jdensdezaadteeltwaren,hoebeterhetzaadendebewaarbaarheid.Goedgerijptzaadaandeplantisbeterdangroengeoogstengedroogdzaad.Grotezadenzijnvaakbeterhoudbaardandekleinezadenuiteenpar_j.Koeleendrogebewaaromstandighedenzijngoedvoorhetbehoudvandekiemkrachtvanhetzaad.Klamaanvoelendzaadverschimmelt.Zadenkunnenwordenopgeborgeninpapierenzakkendiebijdegroenteboerverkrijgbaarzijn.Kleinehoeveelhedenkunnenwordenopgeslageninloonzakjesdiebijsommigekantoorboekhandelstekoopzijn.Zakjeszaadkunnengoedinmetbeugelsafgeslotenweckflessenbewaardworden.Zaaddatbewaardwordtmoetweinigkunnenademenendusweinigluchtcontacthebben.Op_maalzijntemperaturenvan1tot10gradenC.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Zaadmoetinhetdonkerendroogbewaardworden.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.

�13

Wordendezaden,zoalsineengenenbank,onderzeerlagetemperaturenbewaard,danwordenzeluchtdichtinaluminiumverpakt.HetzaadvanhetWerkverbandwordtdoordezeorganisa_ebewaard.

22.Hoewordendezadenenknollenbijdeselec<egedocumenteerd?Opdezakjesofanderbewaarmateriaalwordthetrasvermeld,inwelkjaarhetgeoogstis,wiehetgewonnenheeeenhoeveelhetweegt.Isergebruikgemaaktvandegedetailleerdebeschrijvingdanwordtvermeldofhetdaaraanbeantwoordt.Deze

verschijntindekomendejaren.HetzaadvanhetWerkverbandkrijgteencode.Dezebegintmethetjaarwaarinhetzaadgeproduceerdis.

23.Hee[hetzaadvoldoendekiemkracht?Onderdekiemkrachtvanhetzaadverstaanwehetvermogeneennormaalontwikkeldekiemplantteleveren.Dezeverschiltperras.Dekiemkrachtwordtnaeenaantaldagenbepaald.Hierbijwordteengeschiktetemperatuuraangehouden.DedoorhetWerkverbandgeleverdezadenzijnmetbehulpvaneenmonsteropkiemkrachtonderzocht.Omstandighedendiehierbijvanbelangzijn:(1)Rijpheidsgraad:ongerijptgeoogstezadenhebbeneenslechtekiemkracht;(2)Ouderdom:dehoudbaarheidvandezadeniszeerverschillend(ziebijlageIII);(3)Weersomstandigheden_jdensdeoogswjd:hetzaadwordtbeschadigdalshetdoorderegenvroeg_jdigontkiemt;(4)Dorsen:doorruwdorsenkanzaadbeschadigdrakenen(5)Vreterijdoorschadelijkedieren:muizen,kevers,galmug,mijten,enzovoort.

24.Ishetzaadgecer=ficeerd?DedoorhetWerkverbandinstandgehoudenzadenzijndoordeorganisa_eerkendestreekrassen.Dezerassenwordendoorgene_scheerosiebedreigd.Zezijnduidelijkteonderscheidenvanandererassen.Ditveronderstelteenveldkeuring,eenzaadbemonstering,zaadcontrole,eenjuistedocumenta_e,administra_eennacontrole.Hetgewasblijeerkend,zolanghetmetgebruikmakingvandedoorhetWerkverbandvastgelegderasstandaard,instandwordtgehouden.Vanzaadvanhetstreekrasmagvolgensdelandelijkeregelingjaarlijksnietmeerdanvoor500euroverkochtworden.StreekrassendrageneenNederlandseeneenFriesenaam.Zekunnenzowelbiologischalsgangbaargeteeldworden.DoorhetWerkverbandiseenregisteraangelegdwaarindeFriesestreekrassenmetdeaanvullendegegevensvermeld

�14

staan.DetelersvandestreekrassenhebbeneensamenwerkingsovereenkomstmethetWerkverband.

25.Isersprakevaneengezondbodemleven?Eengezondbodemlevenisbelangrijkvooreengoedeontwikkelingvanplanten.ZiebijlageIX.

26.Watzijndegewensteeigenschappen?ZiebijlageX

Bovenstaandezesentwin_gaandachtspuntenwordeninhetvervolgvandezehandleidingperindecollec_evoorkomendesoortenbehandeld.

�15

II.MEELVRUCHTEN/MOALFRUCHTEN

Totdemeelvruchtenindecollec_ebehoren:deSintJansrogge,deAmelanderRogge,deOldambsterWintertarwe,Mansholt'sWibeZomertarwe,deTerschellingerTweerijigeZomergerst,deFrieseZesrijigeWintergerst,deGroningseVierkanteZomergerst,deZwarteHaverPresident,deZwarteHaver,deZandhaver,deWinterhaver,deGierst,deZwarteNijbeetsterVeenboekweitendeGrijzeBrabantseZandboekweit.Gegroepeerdtotsoortenzijndatrogge,tarwe,gerst,haver,gierstenboekweit.

II.1ROGGE/ROGGE

DeLa_jnsenaamisSecalecereale.Totderoggerassenindecollec_ebehorendeSt.JansroggeendeAmelanderRogge.Beidezijnwinterrogge's.

Zaadvanroggewordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Ditgaatgepaardmetdoordewindveroorzaaktekruisbestuiving.St.JansroggeenAmelanderRoggemoetendusopeenafstandvantenminste1000metervanandereroggerassengeteeldworden.

Roggeiseeneenjarigeplant.

Hetgewaswerdenwordthetbestgeteeldopdewatlichterezand-endalgronden.Inlossegrondzaaitmenalgauwtediep.Degrondmoetvoordatergezaaidwordtveer_endagenbezaktzijn.Hetgewasheeeweinigofgeenbemes_ngnodig.Eenma_gestalmestgiewerktvooralgoedopzuregrond.Des_kstofehoeeekomtpasinhetvoorjaar:30-60kg/ha.Menzaaitca.120kggereinigdzaaddatvrijisvanzaad-overdraagbareziektenperha.Rijenzaaiishetbestemeteenafstandvan12,5-25cen_meter.Ondiepezaai(1-2cm)geeedekrach_gsteplanten.

Bijonvoldoendevruchtwisselingkanmoederkorenoptreden.Bijeenhogebesmewngmetmoederkorenisdeoogstongeschiktvoormenselijkeconsump_eenalsdiervoeding.Bovendienheeehetstengelaaltjevoorkeurvoorgrondendieerslechtvoorstaan.Degewenstevruchtwisselingisvierjaar.

�16

Inhetgevalvanslechteopkomst,moederkorenenanderezaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaadkantwee-driejaarbewaardwordenzonderduidelijkverliesaankiemkracht.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.

Vijftottwin_goktoberisvoordebeidetotdewinterroggebehorenderassendebestezaai_jd.Oplichte,goeddoorlatendegrondenkanmentotheteindevanhetjaar

echterookmetsucceswinterroggezaaien.SintJansroggeenAmelanderRoggekunnenookeerdergezaaidworden.Methetoogophetuitstoelenkanhetgewasvooren/ofnadewintergemaaideninhetvoorjaardoorschapenafgeweidworden.

Roggekentheelwatparasietendieafentoeoogstverminderinggeven,tochisheteentamelijkzekergewas.

Omroggezaadtekunnentelen,isminimaal10vierkantemeternodig.

Onkruiddientopeen_jds_pdathetnogkanzoveelmogelijkdoorwiedenofschoffelenbestredenteworden.Doorhetgewasbijkleinerehoeveelhedenmetnebenaftedekkenwordtvogelvraatvoorkomen.SintJansroggekanmeerdantweemeterhoogworden.Hetheeeweiniglastvanlegering.Dearengaaninjulibijdekorrelvullingvoorovereninelkaarhangen.Winterroggeisopgewassentegendroogte,natheidenwinterkou.Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelateoogstgebruiken.Bijreiniginghoudtmenalleendegrootstezaadkorrelsover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijteeltopprak_jkschaal.Bijeenkleineoppervlaktekanmenposi_eveselec_etoepassen.Hierbijwordtvandebesteplantenzaadgewonnen.Hierbijwordtgeletop:strolengteenstevigheid,korrelopbrengst,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,meeldauw,stuifrandenschot.Bijposi_eveselec_emoetmengoedoplebenofdeselec_edeoorspronkelijkeeigenschappenvanhetrasblijebehouden,ofdatmeneennieuweselec_eontwikkeltmetandereeigenschappen.

�17

OngereinigdeSt.Jansrogge,aangetastdoorwikke

Deoogstgebeurtalshetgewasgeelrijpis.Eengemiddeldeoogstlevert2000kgzaad/haen4-6000kgstro/ha.Roggemoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorhetdorsendroogzijn.Omhetgoedtekunnentebewarenmoethetvochtpercentagemaximaalvijeienprocentzijn.Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgedorstendaarnameteenzeefgereinigdworden.

Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.OpdezakkenwordtaangegevenoferSt.JansroggeofAmelanderRoggeinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.

Omtevoorkomendatongedierte(kevers)hetzaadaantasten,wordtderoggeeen_entaldagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Nadienwordthetzaadgedroogd.Hetzaadindevrieskistmoetdaarvoorgoedgedroogdzijn.Ditismetnamebelangrijkalshetmeerderejarenbewaardwordt.Alsdeoogstdirectinhetnajaargebruiktwordtishetnietnodighetindevrieskisttestoppen.

II.2TARWE/WEET

DeLa_jnsenaamisTri_cumaes_vum.Totdecollec_ebehorendeWilhelminaTarwe,Wintertarwe,RodeSpelt,WibeEmmertarweenMansholt'sWibeZomertarwe.

Zaadvantarwewordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Tarweiseeneenjarigeplant,hetiseenzelfevruchter.

Tarwegedijtgoedopkleienzavel.Hetkanookopzandgrondgeteeldworden.Degrondmoetflinkbewerktenbemestzijn.Vooroudetarwerasseniseenma_gebemes_ngvoldoende,omlegeringtevoorkomen.

Degewenstevruchtwisselingis4jaar.

Inhetgevalvanslechteopkomst,moederkorenenanderezaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaad

�18

kantwee-driejaarbewaardwordenzonderduidelijkverliesaankiemkracht.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.Wintertarwekanmenvanafhalfoktoberdeheleherfstzaaien;hetonguns_gstisdemaandnovember.Zomertarwemoetzovroegmogelijkinhetvoorjaarindegrond,vaakinmaart.Hetgewaswordtmetgereinigdzaadingezaaidopeendieptevan1-2cm.Vanwintertarweca160kg/ha,vanzomertarweca150kg/ha.Hetwordtbijvoorkeurmeteenafstandvan12,5-25cen_meterinrijengezaaid.Behalvedoorstrengewinters,kantarweschadelijdendooreenaantalziekten.Roestenbladvlekkenziekteverkleinendewerkzamebladoppervlakteenkunnenbijzwareaantas_ngleidentotopbrengstderving.Meeldauwkomtalleenvooropeenzeerrijkbemestegrond.Fusariumkanzowelinhetzaailingstadiumals_jdensdeafrijpingschadeveroorzaken.Fusariumopdekorrelisherkenbaaraanderozekleurophetkafenkanmycotoxineveroorzaken.Ditiszeldeneenprobleem.Vaakzietmeninhetveldnietmeerdan1besmebeaarperhonderdaren.Moederkorenkomt

zeldenvoorintarwe.Gebreksziektenkomenvooralvooropdearmeregronden.

Omdathetopnemendvermogenvantarwewortelsnietgrootis,moetdegrondnietzuurenwegensdelangegroei_jdtamelijkwaterhoudendenonkruidvrijzijn.

Omzaadvantarwetewinnenvoorinstandhoudingisminimaal_envierkantemeternodig.

Onkruiddientopeen_jds_pdathetnogkanzoveelmogelijkdoorwiedenofschoffelenbestredenteworden.Bijkleinerehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.

Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelateoogstgebruiken.Bijdereiniginghoudtmenalleenhetgrootstezaadover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijdeteeltopprak_jkschaal.

Alserenigegene_schevaria_einhetraszichtbaaris,kanposi_eveselec_ewordentoegepastdoorvandebestearenzaadtewinnen.Hierbijwordtondermeergeletop:

�19

strolengteenstevigheid,korrelopbrengstvandeaar,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,meeldauwenschot.

Deoogstgebeurthetbestalshetgewasrijpis.Eengemiddeldeoogstlevertongeveer4500kgzaad/haen5-7000kgstro/ha.Tarwemoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorafgaandaanhetdorsendroogzijn.Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgedorstendaarnameteenzeefgereinigdworden.

Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Omtevoorkomendatongedierte(keversenklanders)hetzaadaantast,wordtdetarweongeveer_endagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Hetwordtdaarnanagedroogd.

Hetzaaddatindevrieskistwordtgestopt,moet-vooralalshetmeerderejarenbewaardwordt-vantevorengoedgedroogdzijn.Alshetzaaddirectinhetnajaargebruiktwordt,hoeehetnietineenvrieskist.

Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.

II.3GERST/KOARN

DeLa_jnsenaamisHordeum.Totdegerstrassenindecollec_ebehoreneenZesrijigeWintergerst,eenVierkanteZomergerstendeTerschellingerTweerijigeZomergerst.Zesrijigegerst:Hordeumhexa_chum;VierkanteGerst:Hordeumvulgare;TweerijigeGerst:Hordeumdis_chum.

Zaadvangerstwordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Gerstiseenzelfevruchter.Hetiseeneenjarigeplant.Gerstgedijthetbestopkleienzavel.Hetkanookopzandgeteeldworden.

�20

Tweerijige,vierkante-enzesrijigegerst

Hetgewasvraagteengoedebemes_ng.Vooroudegerstrassenmetlangstroiseenma_gebemes_ngvoldoende,omlegeringtevoorkomen.Degewenstevruchtwisselingvanwintergerstisvierjaar,vanzomergerstvijfjaar.Inhetgevalvanslechteopkomstenzaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaadkantwee-driejaarbewaardwordenzonderduidelijkverliesaankiemkracht.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.

Vroegzaaieniszowelvoorwintergerst(eindseptember-beginoktober)alsvoorzomergerst(maart)nuwg.Gerstwordtbijvoorkeurgezaaidinrijenmeteenafstandvan12,5tot25cen_meter.Hoeveelheid:Circa100kg/havoorwintergerstencirca150kg/havoordemeergrofzadigezomergerst.Zaaidiepte:1-2cm.Doortragevoorjaarsontwikkelingvraagtgersteennauwgezebeonkruidbestrijding.Hetdientopeen_jds_pdathetnogkanzoveelmogelijkdoorwiedenofschoffelenbestredenteworden.Bijkleinerehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.

Gerstkaninsommigewintersbehoorlijkuitwinteren,waardoorjongeaanplantverlorengaat.Voordevoornaamsteingerstoptredendeziekteenschadewordtverwezennaarwatdaarovergezegdwordtbijhetonderwerptarwe.Inhetgevalvanzaad-overdraagbareziektenkanmenmetreservezaadinhetvolgendeseizoenverdergaan,ofzaaizaadontsmewngdoormiddelvanwarmwaterbehandelingtoepassen.

Omzaadvangersttekunnenwinnenvoorinstandhoudingisminimaal10vierkantemeternodig.

Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelaatsteoogstgebruiken.Bijdereiniginghoudtmenalleenhetgrootstezaadover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijteeltopprak_jkschaal.Alserenigegene_schevaria_einhetraszichtbaaris,kanposi_eveselec_ewordentoegepastdoorvandebesteplantenzaadtewinnen.Hierbijwordtgeletop:strolengteenstevigheid,korrelopbrengst,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,strepenziekte,meeldauwenschot.

Deoogstgebeurtbijvoorkeur_jdensdevolrijpheid.Eengemiddeldeoogstlevert3500kgzaad/haen4000kgstro/ha.Gerstmoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorhetdorsendroogzijn.

�21

Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgeritstendaarnameteenzeefgereinigdworden.Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Omtevoorkomendatongediertehetzaadaantast,wordthetzaadongeveer_endagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Hetzaadindevrieskistmoetmetnamealshetmeerderejarenbewaardwordteerdergoedgedroogdzijn.Wordthetdirectinhetnajaargebruiktdanisdevrieskistnietnodig.

Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.

II.4.HAVER/HJOUWER

DeLa_jnsenaamisAvenasa_va.Totdecollec_ebehorendeZwartePresident,deZwarteHaver,deZandhaverendeWinterhaver.

Zaadvanhaverwordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Haveriseenzelfevruchtereneenjarig.Haverneemtgenoegenmetallerleigrond,alsdewatervoorzieninggedurendedelangegroeiperiodegewaarborgdis.Oplichteregrondenisditnietal_jdhetgeval.Grondbewerkinggebeurtmeestalvóórdewinter.

Degewenstevruchtwisselingisvijfjaar.

Inhetgevalvanslechteopkomstenzaad-overdraagbareziektenishetgoedomeenpar_jreservezaadachterdehandtehouden.Hetzaadkantweetotdriejaarzonderduidelijkverliesaankiemkrachtbewaardworden.Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.Haverwordtvroeginhetvoorjaar,liefstvoorhalfmaart,gezaaid,zomogelijkinrijenmeteenafstandvan15-25cm.Zaaidiepte2-3cm.Dehoeveelheidtegebruikenzaaizaadligtalnaardetoestandvandegrondtussen100en150kg/ha.Opweinigvruchtbaregrondwordthetdichtstgezaaid.

�22

ZwarteHaverenZandhaver

Dezaadopbrengstis4500kg/ha

Haverisgoedbestandtegenkoude-invalleninhetvoorjaar.Hetopschietendgewaskangoedtegenstormofregen.Hibegolvenvooral_jdensofnadebloeizijnonguns_g.Roestenmeeldauwdoenzeldenveelschade.Ziektenwaaraanhaverkanlijdenzoalsstuifrandenkiemschimmelsenstrepenziektezijntebestrijdendoorzaaizaadontsmewng.Roestenmeeldauwdoenzeldenveelschade.

Inhetgevalvanzaad-overdraagbareziektenzoalsstuifrandmoetmenmetverszaad(reservezaad)verderwerken,ofhetzaadontsmebenmiddelswarmwaterbehandeling.

Omzaadvanhavertekunnenwinnenvoorinstandhoudingisminimaal10vierkantemeternodig.

Voorzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengeodgereinigddeelvandeoogstgebruiken.Bijdereiniginghoudtmenalleendegrootstezaadkorrelsover,waarmeeookdekansopzaad-overdraagbareziektenverminderdwordt.Ditisvantoepassingbijteeltopprak_jkschaal.

Alserenigegene_schevaria_einhetraszichtbaaris,kanposi_eveselec_ewordentoegepastdoorvandebesteplantenzaadtewinnen.Hierbijwordtgeletop:strolengteenstevigheid,korrelopbrengst,bestandheidtegenbeschadigingdoorroest,meeldauwenschot.

Doordelangegroei_jdvanhaverkomensommigeonkruidengemakkelijktotzaadvorming.Schoffelenofwiedenbiedtdanuitkomst.Bijkleinerehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.

Deoogstgebeurtbijvoorkeurbijgeelrijpheidindeperiodeeindjulitoteindaugustus.Hetisbeterniettewachtentotvolrijpheid,omdatdanzaadverlorenkangaan.Vaakkanhetstrodannoggroenzijn.Eengemiddeldeoogstlevert3500kgzaad/haen5000kgstro/ha.Bijeenguns_geoogstkanhetmeerzijn.Havermoetdroogbinnengehaaldwordenenvoorhetdorsendroogzijn.Kleinerehoeveelhedenkunnenmetdehandgeritstendaarnameteenzeefgereinigdworden.Zaaizaadvanhaverwordtnietgepeld.Hetkafwordtdusnietvandekorrelsgescheiden.

�23

Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Omtevoorkomendatongedierte(keversenklanders)hetzaadaantast,wordtdetarweongeveer_endagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Metnamealshetzaadmeerderejarengebruiktwordt,moethetvoorafgoedgedroogdzijn.Wordthetdirectinhetnajaargezaaiddanisvrieskastnietnodig.

Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.

II.5.GIERST/GARSTDeLatijnsenaamvandeindecollectievoorkomendepluimgierstisPanicum.Allegraangewassendienietbehorentotdetarwe,rogge,gerst,haver,maisenrijstwordenonderdebenaminggierstsamengevat.Hetgewasheeftkleinezadendiemeerronddanlangwerpigzijn.Hetisgoedbestandtegenhitteendroogte.Eigenschappen:kortegroeitijd,behoorlijke'oogstzekerheid'enkleinehoeveelheidbenodigdzaaizaad.Hetzaadvaltgemakkelijkuit.

II.6BOEKWEIT/BOEKWYT

DeLa_jnsenaamisFagopyrumesculentum.Totdecollec_ebehorendeNederlandselandrassenBrabantseGrijzeZandboekweitenNijbeetsterZwarteVeenboekweit.Boekweitbehoorttotdegranen

Zaadvanboekweitwordtgewonnendoorgenera_evevermeerdering.Hierbijissprakevankruisbestuivingdoorinsecten.Bijzaadwinningmoetzand-enveenboekweitdusopeenafstandvanminimaal150metervanelkaargeteeldworden.Hetiseengewasvandearmezand-endalgronden.Opvruchtbaregrondisdegroeiteweelderigenwordthetwelmeerdaneenmeterhoog.Erkomtdanteveelbladaandeplantendezaadvormingvermindert.Bovendiengaathetdaneerderplat

�24

liggen.Opboekweitlandwordtgeenmestgebracht.Nabeenzwaregrondenzijnongeschikt.Hetgewasvraagtongeveer30-45kgzaadper/ha.Deopbrengstis4000kg/ha.

Devruchtwisselingbijboekweitis3jaar.

Overjarigzaadmoetopkiemkrachtonderzochtworden.

Dezaai_jdligttussenhalfmei(nadeijsheiligen)enhalfjuni,somszelfsnognadelangstedag.Hetiseenzomergewasdatzeergevoeligisvoornachtvorst.

Boekweitverlangteendiepelosgemaaktebouwvoor,depenwortelkrijgtdangemakkelijkergelegenheidomtegroeien.Boekweitlandopzandgrondwerdvaaktweekeergeploegd.Bijhetzaaiengebeurdeditnogeens,maardanondiep.Hetheeeeenkortegroeiperiodevandriemaanden.Hetgewasisgevoeligvoorhardewind,regenenhagel.Onderploegenenherzaaiissomsnodig.

Bijboekweitzijngeenziektenofplagenbekend.Weltreedtbijafrijpingvogelschadeop.Bijkleinerehoeveelhedenkanditwordenvoorkomendoorhetgewasmetnebenaftedekken.

Omzaadvanboekweittewinnenvoorinstandhouding,isminimaal10vierkantemeternodig.

Demeestezaadjeswordennadeeerstedriewekenvandebloeigewonnen.Dezeduurtongeveerzesweken.

Voorhetzaadvoorhetvolgendseizoenkanmeneengoedgereinigddeelvandelaatsteoogstgebruiken.Ditisvantoepassingbijdeteeltopprak_jkschaal.

Bijposi_eveselec_ewordtvandebesteplantenzaadgewonnen.

Anankelijkvandezomerseomstandighedengebeurthetoogstenvanafaugustustotseptember.Voordatdebloeiisopgehoudenzijner,indevormvangroene"beukenootjes',alongeveer6mm.langevruchtjes.Hetzaadisrijpashetzwart(veenboekweit)ofgrijs(zandboekweit)is.Doordeonregelma_gerijpingkanniet

�25

Boekweit

gewachtwordentotallezadendezekleurhebben.Bijdeoogstiseendeelvandestengelsenbladerennoggroen.Kleinerehoeveelhedenkunnenhandma_ggeoogstworden.Hetmaaiengebeurtalnaargelangdestreekmetdezeis,zichtofsikkel.Boekweitwordtookwelgetrokken.Ditmoetvoorzich_ggebeuren,bijdroogweeriseralgauwzaaduitval.Daaromgebeurthetmaaienoftrekkenvaakbijavond,'snachtsofindevroegemorgenalsdeluchtvoch_gheidhoogiswaardoorminderzaadverlorengaat.Nahetmaaienkanboekweitophetlandlosliggendinstapelsofinschovengedroogdworden.Bijkleinerehoeveelhedengebeurthetdorsenopeendorskleedophetlandofindeschuurmetdorsstokofvlegel.Bijgroterehoeveelhedenwordteenmaaidorsergebruikt.Zijndeomstandighedenguns_g,dankandegemiddeldezaadopbrengst1500à2000kg/hazijn.Kleinerehoeveelhedenzaadkunnenmeteenzeefgereinigdworden.Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Behalvedecode,wordtopdezakkenaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.

�26

IIIPEULVRUCHTEN/PULFRUCHTEN

Peulvruchtendieindecollec_evoorkomenzijn:FrieseGeleWoudboon,Sietske(GeleFrieseBoonaandestok),BruineWoudboon,ReadeKrobbe,LeverkleurigeBoon,Gritney,Citroentje,KoudumerBoontje-stam,KoudumerBoontje-stok,Rinox,Graddus'Reuzen,KoudumerStamsnijboon,JanumerPronkboon,KollumerPronkboon,WaalseTuin-enAkkerboon,Adrie,GrieneNêst,Robyntsje,Akke,VerbeterdeHeerenveenseWitkiem,OldambsterWierdeboon,RinalPaardeboon,Duiveboon,FrieseCapucijner,ZoeteGrauweErwt,DoperwtFryslân,PeulopReis,deRoodbonteFrieseStokboonenLinzen.

Peulvruchtenvragenweinigs_kstof.

Vooralbijkleinehoeveelhedenvoorinstandhoudingbegintdeselec_eopstam(denakomelingschapvanéénplant).Debonenvandebestestammenwordendanhandma_ggedopt.

Weekschilligesperziebonenensnijbonenrijpenmindergoedafdanhardschilligebonen.Daaromishetraadzaamsteedsdedrogepeulenteoogsten,zodatzenietweernatworden.

Depeulvruchtenwordenindezehandleidinggegroepeerdin:DrogebonenenSperziebonen,Pronkbonen,Tuinbonen,Veldbonen,ErwtenenPeulen.

III.1DROGEBONENENSPERZIEBONEN/DROEGEBEANEENTUSEARTEN

DeLa_jnseaanduidingis:Phaseolusvulgaris.Totdedrogebonenbehoren:FrieseGeleWoudboon,Sietske(stok),BruineWoudboon,ReadeKrobbe,LeverkleurigeBoon,Gritney,Graddus'Reuzen,CitroentjeendeRoodbonteFrieseStokboon.Zebehorentotdehardschilligebonensoorten.Totdeweekschilligesperziebonenbehoren:KoudumerBoontje-stam,KoudumerBoontje-stok,Rinox(stok)enKoudumerStamsnijboon.

Drogebonenensperziebonenzijneenjarigeplanten,zewordengenera_efvermeerderd.Hetzijnzelfevruchters.Bijenofhommelskunnenechterbijbonentoteenzekerpercentagekruisbestuivingveroorzaken(vaakongeveertweeprocent).Bijhetvermeerderenvandediversebonenrassenmoetdaaromeenafstandvantenminste5tot10meterwordenaangehouden.

�27

Bonengedijenopniettenabe,humus-enkalkrijkezandgrond.Dezuurgraadisbelangrijk.GrondmeteenPHvan7ishetmeestgeschikt.Sommigebonendoenhetmetgevolgenvoordesmaakookgoedopkleigrond.Oponvoldoendeontwaterdegrondzijnderesultatenslecht.Bijeenminderop_malesitua_ebiedt'teeltopruggen','teeltopverhoogdebedden','teeltoprababen'of'teeltopakkers'eenalterna_ef.Voorhetbevorderenvandebodemvruchtbaarheidzijnenkelezakenvanbelang:hetorganischstofgehalte,dezuurgraad,deluch_gheid,aanvullendebodemverbeterendematerialen(compost)eneventueelaanvullendemineralen.Bonenvormenaandewortelknolletjeswaarmeezes_kstofuitdeluchtkunnenbinden.Zehebbendaardoorveelmindermeststoffennodigdanandereplanten.

Doorvruchtwisselingbijdrogebonenvan6-8jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.Voorsperziebonengeldteenvruchtwisselingvanvierjaar.

Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.

Normaalwordenbonenhalfmeigezaaid,nietvroegeromdaterdankansopnachtvorstis.Isdetemperatuurvandebodem'sochtendsmeerdan10gradenC.dankanmenbonenzaaien.Laterzaaiendaneindmeimaakthetgroeiseizoenalsneltekort.Zaaizaad:120-160kg/ha.Deopbrengstis2000kg/ha.Omdebonenineenrechtelijnteleggenkaneenlijngespannenworden.Alszaaiafstandwordttussenderijenmeestal50cmaangehouden.Inderijwordenop30cmafstanddrieboontjesgelegd.Meteenrechteschoffelvan_encmbreed

�28

wordenzaaigeultjesvanong.viercm.diepuitgestoken.Bonenkunnenookineengeulmetdenodigeafstandineenrijwordengelegd.Zadenkiemenhetbestalsdekuiltjesofgeulenvoch_gwordengemaakt.Bonenkunnenookmeteenmeerofmindergrootwerktuigmachinaalgezaaidworden.Dezadenvandestokvariantenwordenvanhalfmeitoteindjuniineenkuiltjedrieaandriebijdeongeveerdriemeterlangestakengelegd.Deafstandtussendestokkenis30tot50cmen120tot140cmtussenderijen.Zadenkunnenookvoorgetrokkenenlateropdejuisteplekgeplantworden.Koudweernahetzaaienisergnadeligvoorhetkiemenvanhetgewas.Mogelijkmoeteropnieuwgezaaidworden,datkantothalfjuni.Ineendrogezomerblijehetgewasietskleinerensteredeplantvaakwateerderaf.Beregeningwordtindeteeltvanbonengewoonlijkniettoegepast.Weekschilligesperziebonenensnijbonenrijpenmindergoeddanhardschilligebonen.

Bijbonenbehorendeziektenenplagenzijnondermeer:schimmel,bonenboorderenstengelrot.BonenkunnenookwordenaangetastdoorvirussenzoalsBonrolmozaiekvirus,ZwarteVaatziekteofBonenscherpmozaïekvirus.Overhetalgemeenleverendezevirussenbijdezegewassengeengroteproblemenop.Deziekteresisten_evandrogebonenisoverhetalgemeengroot.

Minimaleaantallenvoorhetinstandhoudenvanbonenzijn_entotvijeienplanten.Geschikteplantenkunnenmeteentouwtjeofanderszinsgemarkeerdworden.Debonenvandebeste

stammenwordenbijkleinehoeveelhedenhandma_ggedopt.

Depeulenwordengeoogstalszeindeeerstehelevanseptemberdoorverwijderenvandebladerenaandeplantgeelofbruinzijngeworden.Bijslechtweerkunnendebladerenvanafhalfseptemberverwijderdworden.Voordezaadwinningzijndeeerstekrach_gepeulendieaandeplantgroeienhetmeestgeschikt.Peulenmeteengrootaantalzadenhebbenhierbijdevoorkeur.Lukthetnietdebonendroogvanhetveldtekrijgen,dankunnenzeookineengoedgeluchtekasofineentunneloplandbouwplas_cgedroogdworden.Omzetedrogen

�29

Bonenboorderbijsperziebonen

kunnenzeooktweetotdriewekenondereenafdakofineenopenschuurluch_gwordenopgehangen.Hetdorsengebeurthandma_gofdoordegedroogdeplantenineenjutezaktestoppenennadatdezedichtgebondenismeteenstokofdorsvlegeltebewerken.Bijgroterehoeveelhedengebeurthetmachinaal.BijdeGeleFrieseWoudboonluktditmindergoed,omdatdeboondangemakkelijkintweedelenuiteenvalt.Hetschonenensorterengebeurthandma_gofmachinaal.Zaadvoorbonenkanzondermoderneopslag-enbewaarfaciliteitenlange_jdinzakkenbewaardwordenwaaropstaatwaterinziteninwelkjaarzedoorwiegewonnenwerden.Omtevoorkomendatdebonenboordergaatjesindevruchtenmaakt,wordenboneneen_entaldagenineenvrieskistopgeborgen.Hetongediertevriestdandood.Nadatzeuitdevrieskistzijngehaaldwordenbonennagedroogd.

Hetzaadwordtinzakkendonkerendroogenondereenop_maletemperatuur(1tot10gradenC.)bewaard.Dietemperatuurmoetongeveergelijkblijven.Muizenenandereschadelijkedierenmoetenernietbijkunnen.Opdezakkenwordtaangegevenwelkraserinziteninwelkjaarhetdoorwiegewonnenwerd.

III.2PRONKBONEN/PRONKBEANE

PronkbonenwordenmeteenLa_jnsenaamaangeduidalsPhaseoluscoccineus.Deaanstokkengroeiendepronkbonenindecollec_ezijn:KollumerPronkboonenJanumerPronkboon.

Pronkbonenzijneenjarigeplantendiegenera_efvermeerderen.Zezijnonderhevigaankruisbestuiving.OmdittussendeKollumerenJanumerpronkbonentevoorkomen,moeteenafstandvantenminstetweehonderdmetertotanderepronkbonenwordenaangehouden.

Doorvruchtwisselingineencyclusvan4jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.

Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.

Dezadenindepeulendieonderaandestokkengroeienhebbendemeestekiemkracht.

�30

JanumerPronkboon

Pronkbonenkunnentegeneenlagetemperatuurwaardoorzeeerderdandeoverigebonenmet80kg/hagezaaidworden.Deopbrengstis2000kg/ha.Vroegezaaivoorkomtziektenenplagen.Alshooggebergteplantkandepronkboonslechttegenhogetemperaturen,waardoorafsto_ngvandevruchtoptreedt.Deplantzelfheeedaargeenlastvanengeeenadienweergewoonbonen.Erisalleeneenhiaatindeproduc_e.Depronkboonisweinigvatbaarvoorziektenenheeeweiniglastvanruweweersomstandigheden.

Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagt_entotvijeien.

Debeidepronkboonvariëteitenindecollec_edragenrodebloemen.Wibeofandersniet-roodgekleurdebloemenwordenverwijderd.Alsdepeulenbruinzijnwordenzeverwijderdomerzaadvantewinnenverwijderd.Doorposi_eveselec_ewordtvandemooisteplantenzaadgewonnen.

Bijhetwinnen,verwerkenenbewarenvanzaadvandepronkbonenmoetrekeningwordengehoudenmetwatdaaroverindevoorafgaandeparagraafoverdrogebonenensperziebonengezegdwerd.

III.3.TUIN-OFVELDBONEN/TUN-OFFJILDBEANE

DetuinofveldbonenwordeninhetLa_jnaangeduidmetViciafaba.Totdecollec_ebehoren:WaalseTuin-enAkkerboon,Adrie,VerbeterdeHeerenveenseWitkiem,OldambsterWierdeboon,RinalPaardeboonenDuiveboon(wibebloeisels),GrieneNêst,Robyntsje,Akke(rodebloeisels).

Tuin-ofveldbonenzijneenjarigenvermeerderengenera_ef.Bijdeze

bonenkanzelfevruch_ngènkruisbestuivingvoorkomen.Omdatzegraagbezochtwordendoorinsecten,komtvaakkruisbestuivingvoor.Veld-entuinbonenmoetenbijzaadwinningdusopruimeafstandgeïsoleerdvermeerderdworden.

Zekunnenophetzandenopdekleiverbouwdworden.�31

Doorvruchtwisselingineencyclusvan6jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.

Tuin-ofveldbonenkunnenvanaffebruaritot20maartmet150-200kg/hagezaaidworden.Deopbrengsis2500kg/ha.Zezijnbestandtegenenigevorst.Vroegezaaivermindertdekansopziektenenplagen.

Deplantafstandinderijis15-20cen_meter,tussenderijen60cen_meter.Diepte5à6cen_meter.Zadenvantuin-ofveldbonenkunnenookvoorgetrokkenendaarnaopdejuisteplekgeplantworden.

Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.

Tuin-ofveldbonenkunnenwordenaangetastdoorbonenluis.Omdatdezeheteerstindetoppenvandeplantenzijntevinden,moetendezeverwijderdworden.Luizenkunnenookmeteenzeep-spiritusoplossingbestredenworden.

Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagt_entotvijeien.

Doorposi_eveselec_ewordtvandemooistebonenzaadgewonnen.Voordezaadwinningwordenbijvoorkeurdepeulengebruiktdieonderaandeplantgroeien.

Bijhetwinnenenbewarenvanzaadvandetuin-ofveldbonenmoetrekeningwordengehoudenmetwatdaaroverineenvoorafgaandeparagraafoverdrogebonenensperziebonengezegdwerd.

III.4ERWTENENPEULTJES/EARTEENPULTSJES

DeLa_jnseaanduidingvanerwtenenpeultjesis:Pisumsa_vum.Totdecollec_ebehoren:deerwtenZoeteGrauweErwt,FrieseKapucijner,DoperwtFryslânenPeulopReis.

Erwtenenpeultjesvermeerderengenera_efenzijneenjarig.Hetzijnzelfevruchtersmetdemogelijkheidtotkruisbestuiving.Daarommoetendeindecollec_evoorkomendevariëteitengeïsoleerdverbouwdworden.

Erwtenenpeultjesgedijenopzand-enopkleigrond.

�32

Zekunnenalinmaartgezaaidworden.Hoehogerdetemperatuurvandegrondhoesnellerzekiemen.Deplantafstandinderijis15-20cen_meter,tussenderijenwordt60cen_meteraangehouden.Zaaidiepte:6cen_meter.Zadenkunnenookvoorgetrokkenendanopdejuisteplekgeplantworden.

Doorvruchtwisselingineencyclusvan6jarenwordthetrisicoopziektenverminderd.

Dezadenkunnenzonderdatzekiemkrachtverliezenenigejarenbewaardworden.

Behalvedoordeerwtenkever,kunnenerwtenenpeultjeswordenaangetastdoordevalseenechtemeeldauwendoorvirussendievaakdoorbladluizenwordenovergebracht.Sommigevlindersleggeneitjesophetblad.Delarventastendepeulenaan.Eenanderschadelijkinsectisdegroeneerwtenbladluis.Dekansopziektenkanwordenvoorkomendooromdezesjaarwisselteelttoetepassen.Muizenzijnverzotoperwtenenkapucijners.

Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.

Opgroeiendeerwtenenpeultjeswordenmetgaasofrijshoutondersteund.Alsdepeulenbruingewordenzijnvolgtvanafhalfjunideoogstvanhetzaad.Voordezaadwinningkunnenhetbestdepeulengebruiktwordendieonderaandeplantgroeien.Ingroterehoeveelhedenwordenerwtengezaaidmetong.170kg/ha.Deopbrengsis1500kg/ha.

Bijhetwinnenenbewarenvanzaadvandeerwtenenpeultjesmoetrekeningwordengehoudenmetwatdaaroverineenvoorafgaandeparagraafoverdrogebonenensperziebonengezegdwerd.

�33

FrieseKapucijnerenZoeteGrauweErwt

IVOLIEGEWASSEN/OALJEGEWAAKSEN

Totdeolievruchtenindecollec_ebehorenallereerstdeFriesevlasrassen.BovendienisplaatsingeruimdvoordeHubentut,Mansholt'sHamburger(winterkoolzaad),Hanna(zomerkoolzaad),Raapzaad,KarwijzaadVolhouden,HennepenHop.Detotdecollec_ebehorendeolievruchtenwordeninstandgehoudenennietingroterehoeveelhedenvermeerderd.Zezijnindezehandleidinggegroepeerdtot:Vlas,HubentutenKoolzaad,Raapzaad,Karwijzaad,Herik,HennepenHop.

IV.1.VLAS/FLAAKS

DeLa_jnseaanduidingisLinumusita_simum.Totdevlasrassenindecollec_ebehoren:FriesWitbloeivlas,Concurrent,Concordia,Nynke,Natasja,Saskia,Noblesse,Solido,Berber,RembrandtenBella.HetFrieseWitbloeivlas,deNynke,deConcordia,deBerber,deConcurrentendeBellabloeienwit,deoverigerassen(licht)blauw.

Vlasiseenjarigeplantenvermeerdertgenera_ef.Hetiseenzelfestuiver,omtevoorkomendatzedoorelkaarraken,wordenderassenopenigeafstandvanelkaarvermeerderd.

Vlasgedijtopniettezware,redelijkvruchtbareklei.Extrabemes_ngisnietnodig.Nietopgrondwaareerdergrasgroeide.

Degewenstevruchtwisselingis7jaar.

Hetminimaalaantalplantenbijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.

Hetzaadwordtbeginaprilmet110kg/hagezaaidinrijenmetachtcen_metertussenruimtenietaltediepmetdehandgezaaid.Evenalswortelzaad,kanhetvooreengelijkma_ge

�34HetwinnenvanzaadvanvlasopdeFrieseklei

verdelingeventueelmetfijnzandvermengdworden.Zaaidiepte:1tot2cen_meter.Nahetzaaienwordthetlichtaangeharkt.Zaaieninrijenheeehetvoordeeldatonkruidbeterverwijderdkanworden.Roest,zwarts_p,brandenverwelkingsziektekunnenvlasaantasten.Deopbrengstis1500kg/ha.

Vlasrijptnietafalshetnadelangstedaggezaaidwordt.Hetbloeitalleen'sochtendstotongeveer12uur.Plantenmetbloemenmeteenafwijkendekleurmoetenbijvoorkeurelkedagverwijderdworden.Debloemengroeienuittotbolletjeswaarinhetzaadligtopgesloten.Dezadenrijpendriemaandennadezaaidatumeindjuliofbeginaugustus.Gerijptvlaswordtinschovenophetlandofinbossenondereenafdakgedroogd.Rijpvlaszaadkunjebijhetschuddenvandezaadknoppenhorenrammelen.Hetzaadwordtbijvoorkeurinschovenindebolletjesbewaard.Omdebolletjeslostemakenwordendeschovendooreenkamgehaald,hetzogenoemderepelen.Hiernadirectschonen.Hetkandaarnaineenzakgedorstworden.Degeoogstezadenwordenineenzeefdoorblazengereinigd.Hetzaadkanzonderverliesaankiemkrachteentweetaljarenbewaardworden.

IV.2.HUTTENTUT/RIJSIED

DeLa_jnsenaamisCamelinasa_va.DemeerofficiëleNederlandsenaamisDederzaad.

Hubentutiseenjarig,vermeerdertgenera_efenisonderhevigaankruisbestuivingmetanderekoolsoorten.

Hetwordtbijvoorkeuropvochthoudendleemofzanduiterstdungezaaid.

Hubentutkanvan1maarttot30junigezaaidgezaaidworden.Devruchtwisselingisvierjaar.

Hetzaadisoliehoudend,hetkanzonderkiemkrachtverlieseentweetaljarenbewaardworden.

�35

Natasja

Hubentutisnietgevoeligvoorziektenofplagen.

Deminimaleoppervlaktevoorhetinstandhoudenis1vierkantemeter.

Dezaaizaadhoeveelheidisca5kg/ha.Gezaaidwordtoprijenmet20cmafstand.Deopbrengtistot1500kg/ha,hetoliegehalteca.37%.Hubentutbloeitinmei-junimetgelebloempjes.Devegeta_eperiodeis12-14weken,dehoogte50tot70cen_meter.Oprijenkanhetgewasgoedschoongehoudenworden.Hetheeeveelruimtenodig.Hetzaadissteenroodenergklein(1,5tot2mm).Hetrijptinpeervormigehauwtjes.Alsdebolletjesgeelzijnenhetzaadgerijptiskunnendeplantengetrokkenworden.

Omzetedrogenkunnenzewordenopgehangen.Degedroogdeplantenkunnenineenzakgedorstworden.Dezadenwordenineenzeefdoorzachtblazengereinigdennagedroogd.Hubentutsteltweinigeisenaandeweersomstandigheden.

IV.3.KOOLZAADENRAAPZAAD/KOALSIEDENRAAPSIED

DeLa_jnsenaamisBrassicanapus(koolzaad)enBrassicarapa(raapzaad).Totditonderdeelvandecollec_ebehoren:hetwinterkoolzaadMansholt'sHamburger,hetzomerkoolzaadHannaeneenvariëteitvanhetRaapzaad.

KoolzaadenRaapzaadvermeerderengenera_ef.Hetzomerkoolzaadiseenjarig,hetwinterkoolzaadoverwintertophetveld.Kruis-zowelalszelfevruch_ngkomenvoor,redenwaaromdeindecollec_eopgenomenkoolzaad-enraapzaadvariëteitengeïsoleerdvaneenanderkoolzaadras,vankoolrapenenvananderetotdefamiliebehorendeonkruidenzoalsdeherik,opeenafstandvan500meterverbouwdmoetenworden.

Hetgewasvraagtvruchtbaregronddienietzuurmagzijnenooknietaltelicht(liefstleemhoudend).

Devruchtwisselingiséénopzesjaar.�36

RijpeHuQentut

Hetzaadisoliehoudendenkandusgemakkelijkmeerderejarenbewaardworden.

Degewenstezaai_jdvoorwinterkoolzaadismiddentoteindaugustus.Hetbloeitvaneindapriltotbeginjuni.Erwordt6-8kgzaadperhectarezeerondiepop30-50cen_meterrijenafstandineenfijnzaadbedgezaaid.Deminimaleoppervlaktebijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.Indeherfstenhetvroegevoorjaarwordtgeschoffeld.Zomerkoolzaadwordtinmaarttot10aprilgezaaidenbloeittotbeginjuni,hetvraagtveels_kstof.Zomerkoolzaadheeeeenkortergroeiseizoendanwinterkoolzaadenbrengtdaardoorminderop.

Hetzaadvankoolzaadenraapzaadisalshetrijpisdonkerbruintotzwart.Hetisrijpalsdehauwtjesgeelbruinworden.Dezespringengemakkelijkopen.Daarommoetendehauwtjes'sochtendsvroegalsdeplantnognatisgeoogstworden.Destengelskunnen,zodatgeenzaadverlorengaat,opeenzeilgespreidworden.

Raapzaadiseentypischevoorjaarsplantdieweleenmeterhoogkanworden.Deplantlijktopkoolzaadenwordttenonrechtesomsookzogenoemd.Degedroogdeplantenkunnenineenzakgeoogstworden.Dezaadoogstwisseltsterkenligtbijgroterehoeveelhedentussenca1500-2000kg/ha.

IV.4.KARWIJZAAD/KARWIJSIED

DeLa_jnsenaamisCarumcarvi.Totditonderdeelvandecollec_ebehoortKarwijzaadVolhouden.

Karwijiseentweejarigplant,hetvermeerdertgenera_ef.Hetgewasisnietonderhevigaankruisbestuiving.

Devruchtwisselingis1op6jaar.Karwijzaadwordtopkleigrondverbouwd.Doordediepgaandepenwortelengoedegrondbedekkingheeehetgewaseenguns_geuitwerkingopdebodemstructuur.

�37

Zomerkoolzaad

Raapzaad

Karwijwordteindfebruari-beginmaartmet3-5kg/haoprijenvan30tot40cen_meterafstandgezaaid.Hetgewasisgoedbestandtegenvorst,maarmoet_jdenszeerzwarevorstwelafgedektworden.

Deergstevijandvandekarwijisdekarwijmot.

Deminimaleoppervlaktebijzaadwinningbedraagttweetotvijfvierkantemeter.

Inhettweedejaarwordtdeplantder_gtotzes_gcen_meterhoog.Dezeheeefijne,langwerpig-eironde,dubbelgeveerdebladeren.Omstreeksbeginjulikanhetgewasalshetgoedafgerijptisgeoogstworden.Echter,niettelang,omdathetzaadvrijloszit.Ditgebeurthetbesteondereenafdakmetzaadopvang.Debruingewordenvruchtenvallendangemakkelijkaf,hetoogstenmoetdaaromvoorzich_g,liefstindenachtofdevroegemorgenurenalshetgewasnognatis,plaatsvinden.Deopbrengstis1750kg/ha.Hetgewaskaninschovengedroogdworden.Naongeveerdriewekenzijnzaadenstrovoldoendedroogomgedorstteworden.

IV.5.HERIK/KRODEDeLatijnsenaamvanherikisSinapusarvensis.Herikwordtbehandeldalskoolzaadenraapzaad.Hetiseeneenjarigeplantmetgelebloemen.Zewordttot80cmhoog.

�38

Karwij

IV.6.HENNEP/HIMP

DeLatijnsenaamvanhennepisCanabissativa.Hetiseeneenjarigentweehuiziggewas.Bijhetrijpwordenvandezadengaateendeelverloren.

IV.7.HOP/HOPPE

DeLatijnsenaamvanhopisHumulusInpulus.Hetiseenkruidachtigeplantdiezichomallerleisteunpuntenwint.Deplantistweehuizig.Deplantbezetmeerdantienjaardezelfdegrond.Tussenhalfaugustusenhalfseptemberwordenvandemoederplantdehopbellengeplukt.Dewortelstokvandemeerjarigeplantkan,nadatdebovenaardsedelenafgestorvenzijn,opnieuwuitlopenengestektworden.

�39

VUI-ENWORTELGEWASSEN/SIPEL-ENWOARTELGEWAAKSEN

Totdeui-enwortelgewassenindecollec_ebehoreneendrietalvariëteitenvandeBerlikumerWortel.TotditonderdeelbehoortookdeMaagdenburgerCichorei.HetuigewasheetBerlikumerBruineUi.Zezijnindezehandleidinggegroepeerdals:WortelenenUien.Bijwortelenenuienwordtgeenstalmestgebruikt.

V.1.WORTELEN/WOARTELS

DeLa_jnseaanduidingis:Daucuscarota.Totdewortelgewassenindecollec_ebehorendeBerlikumerWortel,zoalsdezedoorPieterPikteLuinjeberdvermarktwordt;deBerlikumerWortel-modelBierma,enWestra'sLangeDunneHerfstwortel.

Deworteliseengenera_efvermeerderdeplantwaarvanpasinhettweedejaarzaadgewonnenwordt.Methetoogdaaropwordendewortelengedurendedewinteropeendrogeenkoeleplekbewaardeninhettweedejaarindegrondgezet.Indatjaarmoetgewaaktwordenvoorkruisbestuivingmetdewildepeenenanderewortelrassen.Dezemoetenbijzaadwinningtenminste200-300metervanelkaarverwijderdworden.

Wortelengroeienhetliefstineenlosse,vruchtbarebodemdievoldoendekalkbevat.AfgezienvanWestra'sherfstwortel,isdeBerlikumerWorteleenwinterwortel.Dezegedijthetbestopkleiofzavel.

Wortelenbehoevengeenstalmest.Zegroeienhetliefstineenlosse,vruchtbarebodemdievoldoendekalkbevat.

Devruchtwisselingis1op6.Bijonvoldoendevruchtwisselingzijnaaltjeseenprobleem.

Detweejarigeplantwordthalftoteindaprilmet4-7kg/hagezaaisinrijen,vaakopruggen,gezaaid,omindeherfstgeoogstteworden.Eengoedeafstandtussenderijenis75cen_meter.Hetaantalplantenopeenstrekkendemeterhoeenietmeer

�40Wortelzaden,sterkvergroot

tezijndan70.Eenhalvegramzaadpervierkantemeterisvoldoende.Omdekansopwortelvliegtevoorkomen,kunnenzezosnelmogelijknadezaaiuitgedundworden.Toteindjunikanmendoorgaanmetzaaien.Omhetbetertekunnenspreidenkanhetmetfijnzandvermengdworden.Wortelzaadkanondereennabedoekenige_jdvoorgekiemdworden.

Aantas_ngdoordewortelvliegiseenvandegrootsteplagen.Fijnmaziginsectengaaskanhetinsectbijdeplantenweghouden.Belangrijkeschimmelziektenzijn:loofverbruining,violetwortelrotenmeeldauw.

Minimaalaantalplantenvoorinstandhouding15tot20,beternog100tot125ominteeltdepressietevoorkomen.Inverbandmetrot_jdensdebewaringkanhetdubbeleaantalwordenaangehouden.

Inhettweedejaarwordendeworteleninmaart-apriluitgeplant.Afstandtussenderijen60à75,inderijen40cen_meter.Debloemstengelskunnenmeerdaneenmeterhoogworden,hetkannodigzijnzeteondersteunen.Deopbrengstvanhetzaadis600kg/ha.

Selec_ecriteria:bladvorm,bladkleur,vormvandewortel(behorendbijhetras),gladdeschil,geenbijwortels,zoetheidenaroma,bewaarbaarheid.

Deeerstebloemschermendieopdehoofdstengelgroeiengevendebestezaden.Diemoetenheteerstgeoogstworden.Dekleinereschermenaandezijkantkunnenbeterafgesnedenworden,zodatdehoofdschermenbetergevoedwordenendiezadenbeterekiemkrachthebben.Wortelzadenvrageneenlangerijp_jd.Alsdeeersteschermenbruinendroogzijn,kunnenze,liefstopwarmeendrogedagen,meteenschaargeoogstworden.Dedrogeschermenwordenineenzakgedorst,zekunneninkoffiefilterzakjesopgehangenengedroogdworden.Doorlichtblazenwordenzegereinigd.Hetzaadlaatzichbeteruitzaaienalsde'wimpers'vandezadendoortegenelkaaraanwrijvenverwijderdzijn.

Indewinteropslagwordenwortelenopeendrogeenkoeleplekbewaard.Hetzaadvanwortelenkantweejaarbewaardworden.Daarnaiserveelverliesaankiemkracht.

�41

V.2.UIEN/SIPELS

DeLa_jnseaanduidingis:Alliumsepavar.cepaTotdecollec_ebehoortdeBerlikumerBruineUi.Dezeuiheeesomsroderokken,bijhetdoorsnijdenkomenwedanrodelijntjestegen.

Uienwordengenera_efvermeerderd,zezijntweejarig.Omzaadtewinnen,wordenzenaheteerstejaargedurendedewinteropeendrogeenkoeleplekbewaard.Deuizetuitsluitendnakruisbestuivingzaad.Contactmetanderevariëteitenmoetdusvermedenworden.Afstand:tenminste150ofmeermeters.Uienwordenbijvoorkeuropkleiofzavelop1à2cen_meterdiepte,ongeveertweedehelemaarttotmiddenapril,zonderveels_kstofgeteeld.Gewoonwegwordtperbedvan1,5meter4of5rijengezaaid.Hetaantalplantenperstrekkendemeterisongeveer50à100.Zonodigmoetendezeuitgedundworden.Zehebbenbetrekkelijkveelwaternodig.Teveelmestisschadelijkvoordeplant.

Devruchtwisselingis1op6.

De_jdensdewinterbewaardeuienwordeninhettweedejaarvanafdetweedehelevanmaarttotdeeerstehelevanaprilmeestalinrijengeplant.Afstandtussenderijen60,inderijen40cen_meter.Debloemstengelskunnenmeerdaneenmeterhoogworden,hetkannodigzijnzeteondersteunen.

Alsdegrondteveelbemestis,krijgenuienvliegeneenkans.Hetloofsterevoor_jdigaf.Valsemeeldauwuitzichdoorlichtgeeltotgeelgekleurdevlekkenophetloof.Witrottastvooraldekiemplantenaan.Zewordengeelenslapengaanroben.Dooreenruimevruchtwisselingkunnenziektenwordenvoorkomen.

Kiemkrach_gezadenkunnenineenkommetwatervandelozezadenwordengescheiden.Lozezadendrijvenboven,kiemkrach_gezadenzinkennaardebodem.Daarnawordendegoedezadengoedgedroogd.

�42

Uienzaad

Hetminimaalaantalplantenvoorzaadwinnenis30,beterisnog100à200plantenominteeltdepressietevoorkomen.

Debesteuienwordengebruiktvoorzaadwinning.Uiendiealinheteerstejaarbloeienzijnnietgeschikt.

Dezwartezadenwordenmeestalvanmiddentoteindaugustusrijp.Zemoetengeoogstwordenzodradebladenvandezaaddozendroog(datwilzeggenbruin)zijnendeeerstezadenzichtbaarworden.Eindseptemberwordtgeoogst.Nadeoogstwordendezaadbollenmetstengelineenofmeerpapierenzakkengedaan,daarnawordtdestengelpasafgesneden.

Vruchtbarezadenkunneninkoffiefilterzakjeswordengedroogd.Hetzaadkantweejaarbewaardworden.Daarnaiserveelverliesaankiemkracht.

V.3.CICHOREI/SUKEREI

DeLa_jnsenaamis:Cichoriumintybus.Totdecollec_ebehoortdeMaagdenburgerCichorei.

Cichoreiiseengenera_efvermeerderde,tweejarige,plantdienakruisbestuivingzaadzet.

Hoearmerdegrondhoebeterdecichoreiwortelzichontwikkelt.Teveels_kstofleidttotteveelbladgroeiwattenkostegaatvandewortelontwikkeling.Inrijkegrondvertakkendewortelszich.

Devruchtwisselingis4jaar.

Cichoreiwordtvanaf15meiinvollegrondmet3-4kg/hagezaaidoprijenmeteenruimtetussenderijenvan30enin

derijen40cen_metereenhalvetot1cmdiepgezaaid.Naopkomstwordthetgewasgedund.Deplantengroeienmeestaldoortoteindoktober.

�43

Plantendiealinheteerstejaarbloeienwordennietvoorzaadwinninggebruikt.Zemoeten_jdigverwijderdworden.Inhettweedejaarwordende_jdensdewinterbewaardewortelenopeenafstandvan60-75cmtussenderijenen40-50cminderijengeplant.Debloemstengelskunnenmeerdaneenmeterhoogworden,hetkannodigzijnzeteondersteunen.

Cichoreiisweiniggevoeligvoorziektenenplagen.

Hetminimaalaantalplantenvoorzaadwinningis:15à20.Meerisbeterominteeltdepressietevoorkomen.

Ombevriezentevoorkomen,wordendewortelsindewintermetafgesnedenbladenineendrogekelderinzandondergebracht.Inverbandmetrotishetbeterhetdubbeleaantaltebewaren.Bijeennietaltestrengevorstkunnenzeookophunplekblijvenstaan.Infebruariwordendegeselecteerdewortelsuitgezet,waarnadetweejarigeplantengaanbloeienenzaadvormen.Deopbrengstis500kg/ha.Devollezaaddozenwordenafgesnedenengedroogd.Menkandezadenmeteendeegrolvrijmaken.Stengelrestenwordenverwijderd.

Hetzaadkanzonderdatdekiemkrachtverdwijntenkelejarenbewaardworden.

�44

VIKNOLVRUCHTEN/KNOLFRUCHTEN

Totdeknolvruchtenindecollec_ebehoreneendrietalvariëteitenvandeFrieseGeleBronskop,deFriesePaarskop,deMenaldumerRondeWibeRoodkopèndrieënder_gFrieseaardappelrassen.Deknolvruchtenwordengegroepeerdtot:aardappelen,rapenenkoolrapen.

VI.1.AARDAPPELEN/IERPELS

DeLa_jnsebenamingis:Solanumtuberosum.Totdecollec_ebehoren:Woudgeeltje,MarrumerGele,WierumerGele,FinkumerGele,BerlikumerGele,BildtseGele,VroegOp,Nynke,Redmer,Fransen,Munstersen,Kike,FrieseJammen,FrieseBlauwe,Blauke,Nederlander,Carina,Amaryl,Woudster,Saskia,Burmania,Bea,Furore,Marijke,RodeEersteling,Bintje,Lekkerlander,Irene,Ukama,Bildstar,Frieslander,Alpha,Desirée,Pandora,Sirtema,Doré,MonaLisaenAnnabelle.

Aardappelenzijneenjarig,zewordenvegeta_efvermeerderd.

VanbovenstaanderassengedijenhetWoudgeeltjeendeWoudsterophetzand,deoverigehetbesteopkleiofzavel.DeWoudsterdoethetookgoedopzavel.

Erwordteenonderscheidgemaakttussenzeervroege,vroege,middelma_gvroege,middelma_glateenlateaardappelen.(ZiebijlageII).

S_jveenzwaregrondismindergeschikt(moeilijkrooien),terwijlopzandgronddeopbrengstdikwijlstewensenoverlaat.Ideaalzijnlossegoeddoorlatendegrondenmetregelma_gevochtvoorzieninggedurendehetgehelegroeiseizoen.Stalmestofandereorganischebemes_ngkandeopbrengstofkwaliteitsterkbeïnvloeden.Anankelijkvandegrondsoorttredensmaakverschillenop.

Devruchtwisselingisminimaal1op4.

Hetisgebruikelijkdataardappel-pootgoedvoorgekiemdwordt,voordathetaandegrondwordttoevertrouwd.Deknollenwordenhiertoedichtopelkaarophunkantineenkistjegezet,waarbijdezijdemetdemeesteogennaarbovenwijst.Onderindekistjeskomteenlaagjeturfmolm.Dekistjeswordenbijongeveer15gradenCelsiusingedemptlichtgeplaatst.Staandepoterstedonker,danontstaanlange,slappekiemen,diebijhetpotengemakkelijkafreken.Kortegedrongenkiemenverdienen

�45

devoorkeur.Deaardappelenmetkiemenkunnenwordenafgehard,doorzevlakvoorhetplantenoverdagbuitentezeben.

Aardappelenmogenechterniettevroeggeplantworden,omdatzeslechttegennachtvorstkunnen.Valtdieteverwachten,danmoetendejongeplantendiebovendegrondkomen,wordenaangeaardofafgedektmetvliesdoek.Debesteplanwjdisdelaatsteweekvanapril.Hetvoorkiemenmoetdaneindmaartbeginnen.Zondervoorkiemenkanhalfaprilgepootworden.Voorgekiemdeaardappelenstaanbijredelijkweerbinnentweewekenbovendegrond.Bijhetplantenisdeafstandtussendepoters30cen_meter,dietussenderijenstandaard75cen_meter.Depootdiepteis8-10cen_meter.Voordepootgatengebruiktmeneensmallespadeofeenaardappelboor.Degatenwordenmeteenweerdichtgemaakt.

Totuiterlijkhalfjunikunnendeaardappelenwordenaangeaard.Erwordtdanextragrondronddeplantenaangebracht.Daardoorkomendeknollennietbovendegrondenwordenzenietgroen.Aanaardenverhoogtdeopbrengstenvergemakkelijktdeonkruidbestrijding.

Pootgoedwordteerdergerooiddandeconsump_eteelt.Allereerstomdatditdekansopvirusziektenverkleint.Detweederedenisdat35-50mm.omvangvaakalsmooistemaatvoorpootgoedwordtbeschouwd.Deknollenzijndannognietvollediguitgegroeid,maarzezijntochalgeschiktalspootgoed.Hetdeelvandeplantbovendegrondwordtindatgeval

verwijderd.Menlaatdeknollendannogtenminstetweewekenindegronduitharden.

Devoorsprongdiebijvoorkiemenontstaat,evenwich_gebemes_ngendejuisteplantafstandbiedtvoordelenbijhetvoorkomen/ontspringenvanziekten.Doorzovroegmogelijktepotenenteoogstenkanmenziektenvoorzijn.

�46

Erzijnruimvijeigziektenenplagenbekenddieaardappelenkunnenaantasten,waarvanalleenaltwaalfvirusziekten.Plantendiebesmetzijnmeteenviruswordennietmeergezond.Eenviruskannietzelfeenplantinfecteren,datgebeurtdooreenwond.HetX-enY-viruswordtdoordiversebladluizenovergebracht.Besmewngkanookoptredenalsmendooreengewasloopt.Dankanhetvirusviakleinewondjesinhetbladdoordebroekspijpenovergebrachtworden.Bladrolviruswordtdoorbladluizenovergebracht.Hettabaksratelvirusveroorzaakt"kringerigheid"indeknollen.Ditviruswordtovergedragendooraaltjesdiedewortelsaantasten.Hetiseengrondgebondenvirusziekte.Aaltjeszijnkleinewormach_gediertjes.Omvirusinaardappelentevoorkomenkanhetbestevanafhalfjuligerooidworden.Ziekeplantenwordenopgespoordenvernie_gd.Deaardappelziekte(Phytophthorainfestans)iseenschimmelziektedieinEuropasinds1845voorkomt.Dezeheeetotvelemisoogstenenhetverrobenvangeoogsteknollengeleid.Dieziektewordtviasporenindeluchtverspreid.Debronvandeverspreidingwordtgevormddoorziekeplantenvanhetvoriggroeiseizoendievoortkomenuitaangetasteknollen.Aandeonderkantvanhetbladwordensporengevormddiedoordewindverspreidworden.Ondervoch_geomstandighedenkomenzwemsporenvrijdieeenzweepstaartbeziben.Plantenwordengeïnfecteerd,alsdebladeren_jdenseenregenperiodelangdurigvoch_gzijnenhetgewasgeslotenis.

Bacterieziektenalszwartbenigheid,wratziekteenschurezijnbijkleinschaligeteeltwaarschijnlijknietergbedreigend.Aardappelmoeheidwordtveroorzaaktdoorhetaardappelcysten-aaltje.Dezeorganismenlevenuitsluitendopdewortelsvandeaardappelplant.Besmewngkanvoorkomenwordendoorschoonpootgoedtegebruikeneneenruimevruchtwisselingtoetepassen.Aangetastloofwordtverwijderdenineendichteplas_czakafgevoerd.

Bijaardappelenzijnvooreenredelijkevermeerderingvanknollentenminstevijfplantennodig.

�47

Aardappelziekte

Deknolvormingkanmenwetendoornaardebloeitekijken.Deoogstkanongeveertweewekennadatdeplantenuitgebloeidzijn.Voorconsump_eteeltisdeoogswjdvoordevroegeaardappelenongeveer60dagen,nadatzegepootzijn.Demiddenvroegeaardappelenwordeninaugustusgeoogst,demiddenlateenlateeindseptember,somsoktober.Omdeknollenniettebeschadigen,kanbijhetoogstenhetbesteeengreepmetstompetandenwordengebruikt.Letwel:Methetoogopdevluchtenvandebladluizenwordenookdemiddenlateenlaterassenuiterlijkhalfjuligeoogst.Eindjuliofbeginaugustusismogelijk,maardanwordthetrisicoopvirusinfec_egroter.

Hetpootgoedwordtdonker,luch_genbijeentemperatuurvan2tot4gradenCelsiusopgeslagen.Toteindefebruarimoethetkiemenverhinderdworden.Daaromwordendepootaardappelenbijvoorkeurvanafnovemberineenkoelcelopgeslagen.

VI.2.RAPEN/RAPEN

DeLa_jnseaanduidingisBrassicanapusssprapa.Totderapenindecollec_ebehoortdeMenaldumerRondeWibeRoodkop.Deraapiseenstengelknol.

Rapenwordengenera_efvermeerderd,zezijntweejarig.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.Zekunnenmetkoolrapenkruisenenmoetendusgeïsoleerdverbouwdworden.

DeMenaldumerRondeWibeRoodkopgedijtopniettezware,redelijkvruchtbarebodem.Hetrasstamtvandeklei.

Devruchtwisselingis6jaar.

Hetzaadkan,zonderdatdekiemkrachtverdwijnt,4-6jarenbewaardworden.

Deraapwordteindapril-beginmeimet3kg/haindevollegrondgezaaid.Derijafstandis25tot30cen_meter,lateruitgedundtot10à15cen_meterinderij.Rapenkunnenookwordenvoorgetrokkenendaarnaopdejuisteplekgeplantworden.

�48

Inhettweedejaarwordendeindewinteropgeslagenrapeninmaartop50cen_metertussenen50cen_meterinderijengeplant.Omkruisbestuivingtevoorkomenmoetdeafstandtotanderekoolsoorten1000meterzijn.

Rapenkunnenwordenaangetastdoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Hartrotwijstopboriumgebrekbijrapen.

Hetminimaalaantalplantenvoorhetwinnenvanzaadis10à15.Beterisom20à30plantenaantehouden.Bijgrotereaantallenkunnendemooisteplantenwordengebruiktvoorzaadwinning.

Rapenwaarvanzaadgewonnenwordt,wordenbijvoorkeurindemaandjunigezaaid,bijeenlangebewaar_jdzoudenzekunnenverroben.Deknollenwordeninheteerstejaarzolaatmogelijkgeoogst,daarnawordenzeingekuildofopgeborgenineenkoeling.Hetjaardaaropzullenzegaanbloeienenzaadvormen.

Hetzaadisopgeborgeninhauwtjesdieongelijk_jdigrijpzijn.Hetisrijpalshettussenbeginjulieneindejuli/beginaugustuseengeelbruineofzwartekleurheee.Telangwachtenmetdeoogstvandezadenheeealsgevolgdatdehauwtjesopenspringenenhetzaadopdegrondverstrooidwordt.Zodradehauwtjesaandestengelsrijpzijn,kunnendestengelswordenafgesnedenenopeenkleed/lakengedroogdworden.Eenanderemethodeisomdestengels,waaraandehauwtjesmethetzaadgroeien,tedrogenineendoekdieopeenwarme,drogeenluch_geplek,maarnietindevollezon,isopgehangen.Dezadenwordengedorstdoorzeboveneendoektussendehandentewrijven.Zaaduithauwtjesdienietgemakkelijkopengaan,zijnwaarschijnlijknognietrijpendaardoornietkiemkrach_g.Deopbrengstis1000kg/ha.Degeoogstezadenwordenineenzeefdoorzachtblazengereinigdennagedroogd.

Indewinteropslagwordendeknollenluch_genbijeentemperatuurvan2tot4gradenCelsiusopgeslagen.

�49

MenaldumerRondeWiQeRoodkop

VI.3.KOOLRAPEN/KOALRAPEN

DeLa_jnseaanduidingisBrasssicanapusssssp.napifera.Totdekoolrapenindecollec_ebehorendeFrieseGeleBronskop-selec_eRunia,deFrieseGeleBronskop-selec_eSybrandy,deFrieseGeleBronskop-selec_eBornendeFriesePaarskop.

Dekoolraapiseenwortelknol.DeFriesekoolrapenbehorentotdegeelvlezigerassen.Koolrapenzijnvanrapenteonderscheidendooreenverdikkingbijdeovergangnaardebladerenendoordeblauwgroenekleurvandebladeren.Rapenhebbengroenebladeren.

Koolrapenwordengenera_efvermeerderd,zezijntweejarig.Koolraapvarië_etenkunnenmetelkaar,metrapenenmetanderekoolsoortenkruisenenmoetendusgeïsoleerdverbouwdworden.

Koolrapengedijenopniettezware,redelijkvruchtbarebodem.DeFrieserassenstammenvandeklei.

Devruchtwisselingis6jaar.

Zaadvankoolrapenkan,zonderdatdekiemkrachtverdwijnt,4-6jarenbewaardworden.

Koolrapenwordeninderegelhalfmeimet4kg/hagezaaid,vroegerzaaienkanhou_geknollengeven.Zekunneninpotjesvoorgetrokkenwordenenopdejuisteplekuitgeplantworden.Deplantafstandis50cen_metertussenderijenen40cen_meterinderijen.Tediepplantengeeeeenmindermooieknolvorm.

Inhettweedejaarwordendeindewinterbewaarderapenop70cen_metertussenderijenen70cen_meterinderijenuitgezet.

Voorkoolrapenwaarvanzaadgewonnenwordtkanbeterbijhetzaaiendemaandjuniaangehoudenworden,omdatzebijeerderplantenmogelijkverroben.

�50

FrieseGeleBronskop

Koolrapenkunnenwordenaangetastdoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Boriumgebrekuitzichdoorglazigevlekken,eenkurkach_gknoloppervlakenhollekoppen.Teveels_kstofgeeeeenmindergoedesmaak.Hartrotwijstopboriumgebrekbijkoolrapen.

Vandemooisterapenwordtzaadgewonnen.Minimaalaantalplanten:10à15.Beterisom20tot30plantenaantehoudenominteeltdepressietevoorkomen.Omkruisbestuivingtevoorkomenmoeteenafstandvan1000meterwordenaangehouden.Opbrengst1200kg/ha.

Hetzaadisopgeborgeninhauwtjesdieongelijk_jdigrijpzijn.Dezadenzijnrijpalsdepeulentussenbeginjulieneindejuli/beginaugustuseengeelbruinekleurhebben.Telangwachtenmetdeoogstvandezadenheeealsgevolgdatdehauwtjesopenspringenenhetzaadopdegrondverstrooidwordt.Koolrapenvoorzaadwinningwordenzolaatmogelijkgeoogst,daarnaingekuildofopgeborgenineenkoeling.Zodradehauwenaandestengelsrijpzijn,kunnenzewordenafgesneden.Destengelswordenineendoekopeenwarme,drogeenluch_geplek,nietindevollezon,opgehangenomtedrogen.Dezadenwordengedorstdoorzeboveneendoektussendehandentewrijven.Zaaduithauwendienietgemakkelijkopengaanzijnwaarschijnlijknognietrijpendaardoornietkiemkrach_g.Degeoogstezadenwordenineenzeefdoorzachtblazengereinigdennagedroogd.

�51

VIIBLADGEWASSEN/BLEDGEWAAKSEN

Hettotdecollec_ebehorendbladgewasisdeSumarderOorlogstabak.

VII.1.SUMARDEROORLOGSTABAK/SUMARDEROARLOCHSTABAK

DeLa_jnseaanduidingisNico_anatabacum.

Tabakiseeneenjariggewasenwordtgenera_efvermeerderd,hetiseenzelfevruchter,kruisbestuivingismogelijk.

Hetgewaswordtbijvoorkeuroplichtegrondenverbouwdwaarbijeenintensievegrondbewerkingwordttoegepast.Geenzwarebemes_ng.

Devruchtwisselingis6jaar.

Tabakwordtinmaart/aprilmet15-25gr/havoorgezaaidenhalfmeiuitgeplant.Deplantafstandis70cm.tussenderijenen70cm.inderijen.Hetfijnezaadkaninpobenwordenvoorgetrokken,dezaailingenwordennaruimeenmaanduitgeplant.Eénplantlevertongeveer25gramzaad.

Devoornaamsteplagenvantabakbestaanuitschadeenvraat,veroorzaaktdoorallerleirupsen,boordersenluizen.Schimmelskunnenwortel-,blad-enstengelziektenveroorzaken.Bacterie-envirusziektenzijnmoeilijktebestrijden.

Voorzaadwinningwordenminimaal_enplantenaangehouden.

Vandemooisteplantenwordtzaadgewonnen.

Zaadvantabakkan,zonderdatdekiemkrachtverdwijnt,4-6jarenbewaardworden.

�52

SumarderOorlogstabak

VIIIBLOEMGEWASSEN/BLOMGEWAAKSEN

Hettotdecollec_ebehorendbloemgewasisdeKoudumerBloemkool.

VIII.1.KOUDUMERBLOEMKOOL/KOUDUMERBLOMKOAL

DeLa_jnseaanduidingis:Brassicaoleracea.

Bloemkoolwordtgenera_efvermeerderd,hetiseentweejariggewas.Hetzetnakruisbestuivingzaad.Enigematevanzelfestuivingkanvoorkomen.DeKoudumerBloemkoolmoetgeïsoleerdverbouwdwordenomkruisbestuivingmetanderekoolsoortentevoorkomen.

Hetgewasgedijthetbestopkleiofopzavel.Bloemkoolvraagteenflinkebemes_ng,omdatandersdekansoptevroegekoolvorming,dezogenaamdeboorders,toeslaat.

Voorzaadwinningwordtmet0,4kg/hagebruikgemaaktvanweeuwenteelt.Gezaaidwordtinpobeninaugustusofbeginseptember.Deplantenwordeninhettweedejaarinmaart-aprilop70cm.tussenderijenen70cm.inderijenuitgezet.

Devruchtwisselingis6jaar.

Hetzaadkanmeerderejarenbewaardworden.

Hetwinnenvanbloemkoolzaadiseenkunstopzich.Bloemkooldraagtweinigbloemenenheeenietveelvruchtbarezaden.Hetgewaskomtbijvoorkeurineenkastotbloei.

Bloemkoolisvatbaarvoorknolvoet.Daarnaastkomendeschimmelziektenvallersenkankerstronkenenvalsemeeldauwvoor.Hetlaatsteveroorzaaktzwartkleuringvandekool.Rupsaantas_ngenkomeneveneensveelvuldigvoor.

�53

Bloemkoolzaad

Doorslechtegroeiomstandigheden,zoalsvochbekortofhogetemperaturenkan_jdensdegroeidoorwasenschieoptredenwaardoordekoolerhariguitziet.

Vandebesteplantenwordtzaadgewonnen.Hetminimaalaantalplantenis:10tot15.Beteris20tot30,bloemkoolheeesomsmoeiteomdoorteschietenenbloementevormen.

Inaugustuswordendeplantenaandestengelopgehangenenzogedroogd.Eenmaaldroogwordtzaadgewonnen,doordehauwtjestussendehandenofopeenzeeftewrijven.

�54

IXSTEELGEWASSEN/STALLEGEWAAKSEN

Totdesteelgewassenindecollec_ebehorenderabarberrassenLioessens1en2.

IX.1.LIOESSENS1EN2/LJUSSENS1EN2

DeLa_jnseaanduidingis:Rheumrhabarbarum.

Rabarberwordtoverhetalgemeendoorhetscheurenvandewortelstoklangsvegeta_evewegvermeerderd.

Hetgewasvraagtvoch_gekoeleschaduwrijkegrond.

Devruchtwisselingisnietvantoepassing.

Rabarberismeestalnietonderhevigaanziekten.Zijndebladerenwelaangetast,danmoetenzeverwijderdworden.

Hetgewasvormteenvlezigewortelstokwaaropdeknoppen

geplaatstzijn.Uitdezeknoppenontstaaniederjaaropnieuweenaantalbladerenmeteendikke,vlezigestengeldievoorconsump_ewordtgebruikt.Somsontstaaneruitdezeknoppenstengelsmetbloemen,dezemoetenverwijderdworden.Hetaantalbenodigdeplantenvoorinstandhoudingisvijftot_en.Destengelswordennahalfjuninietmeergeoogst.Menlaatdebladerenafsterven.Deplantenkunnenweltottwaalfjaaroudworden.Daarnamoetenzeverjongdworden.Zewordenindeherfstgedeeldenopnieuwuitgezet.

�55

Lioessens1en2

XGROENVOEDER-ENGROENBEMESTERGEWASSEN/GRIENFOER-ENGRIENBEMESTERGEWAAKSEN

Totditonderdeelvandecollec_ebehoortdeFries-GroningseWibeKlaver.Hetrasbevatweinigblauwzuurenisgeschiktvoortoepassingdoormetnamebiologischeboeren.

X.1.FRIESGRONINGER-WITTEKLAVER/FRYSK-GRINZERWITEKLAVER

DeLa_jnsebenamingis:Trifoliumrepens.

Wibeklaverisnietalleeneengewaardeerdbestanddeelvandezodebijblijvendgraslandmaarwordtalsgenera_efvermeerderd,tweejarig,voedergewasopdeakkergeteeldofnaafweidenalsstoppelklavervoorgroenbemes_ngondergeploegd.Hetgewaswordtsomsondervlas,echterookwelondergranengezaaid.Hetiseenkruisbestuiver,hetgewasmoetdusopruimeafstandvanandereklaversoortengeteeldworden.

Klaverwordtopzandgrond,opkleigrondenopzavelgeteeld.Bijzaadwinningmoeteengeruimeafstandtotandereklaversoortenwordenaangehouden.

Devruchtwisselingiszesjaar.Wordtklavervlugnaelkaarophetzelfdeperceelgezaaid,danwordtdegrondondermeeralsgevolgvaneensnellevermeerderingvanparasietenklavermoe.Woekerplantenkrijgendanookmeerkansopverbreiding.Deminimaleoppervlaktevoorhetwinnenvanklaverzaadis:vijfvierkantemeter.

Debenodigdehoeveelheidzaaizaadopbouwlandisca.8kilo/ha,ingrasmengselsminder.Hetmomentwaaropgezaaidwordtismaart-april,deoogstgebeurteindjuli.

Klaverkanopruitersophetveldgedroogdworden.�56

WiQeKlaver

Hetgewasisdoorhetzeerfijnezaadmoeilijktedorsen,ditgebeurtbijvoorkeuronderlagetemperaturen.Dezaadopbrengstiszeerwisselvallig:tweehonderdtotvierhonderdkilogramperhectare.Dorsenvanwitklaverzaadgaatgemakkelijkerdanzaadvanrodeklaver.

DeFries-GroningerWibeKlaverisbestandtegenvorst.

Vanklaverwordtklaverhoninggewonnen.

Hetzaadisoliehoudend,hetkanenkelejarenbewaardworden.

�57

BijlageICHECKLIJST

1.Gaathetomvegetatieve(geslachtelijke)ofgeneratieve(ongeslachtelijke)vermeerdering?

2.Gaathetomeenzelfbevruchterofombevruchtingdoorkruisbestuiving?

3.Totwelkesoortbehoortdenutsplant.Metwelkevreemdesoortenzoukruisbestuivingkunnenplaatsvinden.

4.Gaathetomzaadvastofhybridezaad?

5.Isdeplanteen-oftweehuizig?

6.Gaathetomeeneenjarigeofeentweejarigeplant?

7.Moetergeïsoleerdworden?Welkevormisdaarbijgeëigend?

8.Gedijtdeplantophetzand,klei,dalgrondofopzavel?

9.Isdegrondvoldoendebemest?

10.Hoerekeningtehoudenmetdevruchtwisseling?

11.Iservoldoendeplaatsruimte?

12.Heefthetzaadvoldoendekiemkracht?

13.Opwelktijdstipdientergezaaidofgeplantteworden?

14.Welkebelangrijkeziektenofandereschadekunnenzichbijdezesoortvoordoen?

15.Hoeveelplantenofknollenzijnvooreenredelijkevermeerderingnodig?

16.Welkezijnbijdezesoortdebelangrijkeselectiecriteriabijdekeuzevanuitgangsmateriaal?

17.Hoegebeurtdewinteropslagbijtweejarigegewassen?

18.Waaraanvaltderijpheidvanhetzaadaftelezen.Watishetjuistemomentommethetoogopdevermeerderingteoogsten?

�58

19.Hoewordtgeoogst?

20.Hoewordthetzaadverwerkt?

21.Hoewordthetzaadbewaard?

22.Hoewordenzadenenknollenbijdeselectiegedocumenteerd?

23.Heefthetzaadvoldoendekiemkracht?

24.Ishetzaadgecertificeerd?

25.Isersprakevaneengezondbodemleven?

26.Watzijndegewensteeigenschappen?

�59

BijlageIIZAAIEN,ZAAIZAAD/HA,OPBRENGSTZAAD/HA,RUIMTEKGZAAD/M2

Dehoeveelheidzaadisafhankelijkvanondermeerdeomstandighedendiewebijdegrondaantreffen.Deinonderstaandoverzichtvermeldegetallenmoetendanookalseenbenaderingenalseenrichtlijnwordenopgevat.

Gewas: Zaaien: Zaaizaad/ha:Opbrengst/ha Aantalm2 bijeenkgzaadWinterrogge 1okt.tot 120kg 2000kg 83 31december

Wintertarwe eindseptember/ 160kg 4500kg 62 halfoktober

Zomertarwe febr./maart 150/190kg 4500kg 66

Wintergerst eindseptember 100kg 3000kg 100

Zomergerst maart-begin 120/150kg 4500kg 83-66 april

ZwarteenZandhaver maarttot10 4500kg 100-66 april 100/150kg

Winterhaver eindseptember/ halfoktober 100/150kg 5000kg 100-66

Gierst 15/20kg 2500kg 500

Boekweit halfmei/half 30/45kg 2000kg 333-222 juni

Drogebonen halfmei 120-160kg 2000kg 83-62

Slabonen halfmei 120-160kg 2000kg 83-62

�60

Pronkbonen beginmei/ halfmei 80kg 2000kg 125Tuin-ofveldbonen februaritot 150/300kg 2500kg 66-33 20maartErwtenenpeultjes maarttot 140/200kg 2500kg 71-50 15april

Vlas halfapril 110/120kg 1500kg 79-83

Dederzaad/huttentut 1maarttot 2000 30juni 5kg 1500kg

Zomerkoolzaad mrt/10april 6-8kg 1500kg 1666-1250

Winterkoolzaad half/eind augustus 4-6kg 2000kg 2500-1666

Raapzaad halfaugustus/ halfseptember 4-6kg 2000kg 2500-1666

Karwij eindfebr./maart 8-10kg 1750kg 1250-1000

Uien 20maart/10apr. 6-8kg 500-800kg 1666-1250

Hennep halfmei 10kg 1000kg 1000

Herik zieonderKoolzaad

Wortelen mei/juni 4-7kg 600kg 2500-14282ejaar 1-20maart

Cichorei Vanaf15maart- 20mei 3-4kg 500kg 3333-25002ejaar 1-20maart

�61

Aardappelen maart/april 1500kg 20.000kg 6,6onderglas maartkoudegrond halfapril

Rapen eindapril/ 3kg 1000kg 33332ejaar maart

Koolrapen begin/halfmei 4kg 1200kg 25002ejaar april

Tabak voorzaaienmrt/ halfapril 15/25gram

Bloemkool augustus/begin 0,4kg 350kg 25.000 september2ejaar maart/beginapril uitplanten

Rabarber oktober/november scheuren2ejaar maart/beginapril

WitteKlaver maart-april 1250onderdekvrucht 8kg 300kg

VROEGE,MIDDENVROEGEENLATEAARDAPPELEN

Zeervroegetotvroegerassen:Woudgeeltje/WâldgieltsjeMarrumerGele/MarrumerGeleWierumerGele/WierumerGeleFinkumerGele/FeinsumerGeleBerlikumerGele/BerltsumerGeleBildtseGele/BildtseGeleVroegOp/VroegOpNederlander/Nederlander

�62

Carina/KarinaFrieseJammen/FryskeJammenFrieslander/FrieslanderDoré/DoréSirtema/SirtemaAnnabelle/Annabelle

Vroegerassen:RodeEersteling/ReadeEarstelingKike/KikeMonaLisa/MonaLisaUkama/UkamaSaskia/SaskiaBea/Bea

Vroegtotmiddelvroeg:Bintje/BintsjeRedmer/RedmerNynke/NynkeBlauke/BlaukeBildtstar/BildtstarAmaryl/Amaryl

Middelmatigvroegtotlaat:Burmania/BurmaniaPandora/Pandora

Middelmatiglaat:Furore/FuroreMarijke/MarijkeBurmania/BurmaniaDesirée/DesiréeLekkerlander/LekkerlanderIrene/Irene

Laat:Alpha/AlphaFrieseBlauwe/FryskeBlauweWoudster/Woudster

�63

BijlageIIIHOUDBAARHEIDZADEN:

Eenalgemenestelregelis:hoemeerolieinhetzaad,hoelangerlevensvatbaar,enhoemeereiwithoeminderlevensvatbaar.

Granen 2-3jaarBoekweit 3-4jaarPeulvruchten 2-3jaarVlas 2-3jaarHuttentut,Koolzaad,Raapzaad 4-5jaarKarwij 2-3jaarWortel 2-3jaarUi 1-2jaarCichorei 3-4jaarKoolsoorten 4-5jaarTabak 3-4jaarKlaver 2-3jaar

Dezetermijnengeldenalleenalsdezadengezondenrijpgeoogstenkoelendroogbewaardzijn.Wordendezadenbijwisselendevochtigheidentemperatuurbewaard,danzijnzemeestalslechtseenjaartebewaren.

�64

BijlageIVVRUCHTWISSELINGOVER4JAREN

�65

De vakken liggen vast. De gewassen rouleren over de vakken. Het vijfde jaar in het betreffende vak is weer als in het eerste jaar.

Toelichtingbijhetvruchtwisselingsschema(bijlageIV)

Vruchtwisselingtoegepastvolgenshetopdevorigepaginaweergegevenschemavoorkomtgrondgebondenziekten.Bovendienzijnindevakkencombinatiesbijelkaargebrachtdieelkaarpositiefbeïnvloeden.

Bemesting

Bijvruchtwisselingspeeltdebemestingeenrol.Gewassendieweinigbemestingvragenstaanbijelkaarinhetwortelvak.Koolsoortenvragenjuistveelmest,behalvedeplekwaarderadijskomt.Hetvakwaardewortelenkomenwordtnietbemest,zegroeienop"oudekracht".Hetvoorkomtaantastingenenisbetervoordebewaarkwaliteit.Aardappel,evenalsbonen,vragenvraagteenmatigebemesting.Tuinbonenhoeveninditvaknietbemestteworden.

Hetisniettevermijdendatplantenvandezelfdefamilieopverschillendeplekkeninhetzelfdevakkomen.Elkvakkandaartoeonderverdeeldworden.Dezefamilieszijn:

Familievandekoolo.a.:koolsoorten,koolrabi,raapstelen,rapen,radijs,rammenas,mierikswortel,gelemosterd,tuinkers.

Familievanuieno.a.:stengelui,sjalot,prei,knoflook,bieslook.

Familievanaardappelo.a.:paprika,tomaat,aubergine,peper.Familievanboneno.a.:erwt,peul,kapucijner,linze,allestam-enstokbonen,sojabonen.

Familievanslao.a.:soortensla,andijvie,witlof,groenlof,schorseneer.

Familievandewortelo.a.:wortelen,selderij,peterselie,pastinaak,knolvenkel.

Hetishandigeendeelvandetuinbuitendevakverdelingtehouden.Hierkunjegewassenkwijtdiemeerderejarenblijvenstaan,zoalsaardbeienenrabarber.

�66

BijlageVTWEEJARIGEGEWASSEN

Devolgendegewassenuitdecollectiezijntweejarig:

WortelenUienRapenKoolrapenKarwijBloemkoolCichorei

Deoverigegewassenindecollectiezijneenjarig.

BijlageVIKRUISBESTUIVING

Devolgendegewassenzijnonderhevigaankruisbestuiving:

RoggeBoekweitSperziebonen(mogelijk)Drogebonen(mogelijk)PronkbonenTuin-ofveldbonenErwtenenpeultjes(mogelijk)HuttentutKoolzaadenRaapzaadWortelenUienCichoreiRapenKoolrapenTabak(mogelijk)BloemkoolKlaverGierst(gedeeltelijk)

�67

BijlageVIIRASSENVOORCOMMERCIËLETOEPASSINGEN

St.JansroggeRodeSpeltTerschellingerTweerijigeZomergerstZesrijigeWintergerstVierkanteZomergerstZwarteHaverPresidentWinterhaverGrijzeZandboekweitZwarteVeenboekweit

FrieseGeleWoudboonFrieseBruineWoudboonSietskeReadeKrobbeLeverkleurigeBoonGritneyCitroentjeRoodbonteFrieseStokboonRinoxFriesBoontjestamFriesBoontjestokGraddus'ReuzenKoudumerStamsnijboonJanumerPronkboonWaalseTuin-enAkkerboonAdrieFrieseKapucijnerDoperwtFryslânPeulopreisFrieseWitkiem

FriesWitbloeivlasNatasja

Mansholt'sWinterkoolzaadHannaZomerkoolzaadMansholt'sKarwijzaad

�68

BerlikumerBruineUiBerlikumerWortelBierma

FrieseGeleBronskop

KoudumerBloemkoolSumarderOologstabakKoudumerStamsnijboonFries-GroningerWitteKlaver

DEOVERIGETOTDECOLLECTIEBEHORENDERASSENWORDENALLEENINSTANDGEHOUDEN.

BijlageVIIIMOEILIJKHEIDSGRAADZAADWINNING

Zaadvandemeelvruchtenenpeulvruchtenisbetrekkelijkgemakkelijktewinnen.Lastigerwordthetbijdeolievruchtenendeui-enwortelgewassen.Aardappelenzijnvrijgemakkelijktevermeerderen.Hetwinnenvanzaadvanrapen,koolrapenraapzaadentabakisvrijlastig.Vanbloemkooliserglastigzaadtewinnen.Rabarberlaatzichgemakkelijkvermeerderen.Hetwinnenvanhetzeerfijnezaadvanklaverislastig.

BijlageIXBODEMLEVEN

Plantenhebbeninwisselendehoeveelhedenallerleivoedingsstoffennodig.Isereentekortdanlijdtdegroeiendeontwikkelingdaaronder,zelfsalzijnanderevoedingsstoffeninovervloedaanwezig.In'Ecologischtuinieren'valttelezen,datdebouwstenenvandeplantdeelementenkoolstof(C),waterstof(H)enzuurstof(O)zijn.Dezewordenvastgelegddoordeopnamevanwater(H2O)uitdebodemenkoolstofdioxide(CO2)uitdelucht(doorfotosynthese).

�69

Devoedingsstoffenwordeningedeeldinhoofdelementenensporenelementennaargelangdehoeveelheidvanbovengenoemdestoffendiedeplantnodigheeft.Hoofdelementenzijn:stikstof(N),fosfor(P),kalium(K),magnesium(mg)enzwavel(S).Vandesporenelementenisdeopnameveelkleiner,zezijnvaaknauwelijksaantoonbaar.Zeverhogendeweerstandtegenziektenenplagen.Deessentiëlesporenelementenzijn:ijzer(Fe),mangaan(MN),zink(ZN),borium(B),molybdeen(Mo)enkoper(Cu).Daarnaastzijnereenaantalelementenindeplantwaarvandenoodzakelijkheidvooreengoedeontwikkelingnietisaangetoond.

Bijdehoofdelementenisstikstofessentieelvoordegroeivandeplant.Fosforspeelteenbelangrijkerolbijprocessenalsademhalingenenergievoorziening.Kaliumbevordertdestevigheidvanhetgewas.OpzuurderegrondenwordtCalciumverdrongen,hetspeelteenbelangrijkerolalsbodemverbeteraar.Eenplantheeftmagnesiumtekort,alshetbladmoesgekleurdevlekkenheeftendenervengroenblijven.Zwavelkomtvoorinenkeleessentiëleaminozurendieonderdeelzijnvaneiwitten.

Sporenelementenhebbeninkleinehoeveelhedenvaakeenbelangrijkerolinlevensprocessen.Zehebbeneenbelangrijkefunctieindegroeivandeplant.IJzerkomtvoorineiwittendiebelangrijkzijnvoordeaanmaakvanbladgroenenvoordeademhaling.Mangaanisvanbelangbijdeceldeling,fotosyntheseenstofwisseling.Zinkiseenessentieelbestanddeelvanallerhandeeiwittenenbeschermtdeplanttegenschadelijkeschimmelenbacteriën.Boriumzorgtvooreengoedecelwandeneengoedwortelontwikkeling.Boriumgebrekgeefteenzwarteverkleuring,tebeginnenbijdevoetvanhetjongstebladenhetafstervenvanhetgroeipuntdatgaatrotten(hartrot).Gevoeligeplantenindecollectiezijn:koolrapen,bloemkool,wortelen.Molybdeengebrekiszichtbaarinjongerblad.Ditverdroogt,krultofwordtpaars.Koperisessentieelvoordestofwisselingindewortels.

Eengrondonderzoekwijstuitinhoeverredehoofd-ensporenelementeninvoldoendemateaanwezigzijn.Ermoetrekeningmeewordengehouden,datervanbepaaldeelementenookteveelkunnenzijn.Anderegewassendankoolrapen,bloemkoolenwortelenhebbenbijvoorbeeldlastvaneenteveelaanborium.Datkandaarominzeerkleinehoeveelhedeneninpoedervormmetbehulpvanbladbemestingwordentoegepast.

�70

Uitspoelingnaargrond-enoppervlaktewaterwordtdooreengezondebodemtegengegaan.Eenrijkbodemleven-ondermeermetmijten,bacteriën,schimmelsenwormen-zorgtvooreennatuurlijkeonderdrukkingvanziekenenplagen.Eenhoogniveauvanbemesting,intensievegrondbewerking,bodemverdichtingengebruikvanbestrijdingsmiddelenhebbeneennegatiefeffectopdebodem.Alshetdoordeklimaatveranderingmindervriest,krijgenwesteedsmeerproblemenmetdebodemstructuur.Doordeermeegepaardgaandeovervloedigeregenvaloflangedroogteraaktdebodemontregeld.Bijdeecologischetuinbouwwordtbijhetbeïnvloedenvanhetbodemlevendenatuuralsvoorbeeldgenomen.Devoedingvandeplantenverlooptviadetrageafbraakvanorganischafval.Denadrukligtdusoporganischebemesting.Mineralemeststoffenwordenalleenbijwijzevankringloopinbepaaldegevallengebruikt,zemoetenbovendienonbewerktenvannatuurlijkeoorsprongzijn.

BijlageXOVERZICHTEIGENSCHAPPEN

Bestuiving,generatiefofvegetatief,eenjarigoftweejarig,eenhuizigoftweehuizig,afstandbijvermeerdering.

MEELVRUCHTENRogge:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1000meterTarwe:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Gerst:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Tarwe:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Haver:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand1meter.Boekweit:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand150meter

PEULVRUCHTENDrogebonen:zelfbestuivingmetmogelijkkruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand5-10meter.Sperziebonen:ziedrogebonenSnijbonen:ziedrogebonenPronkbonen:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand200meter.

�71

Tuin-ofveldbonen:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand150meterErwtenenpeultjes:zelfbestuivingmetmogelijkkruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand2-5meter.Linzen:zelfbestuivingmetmogelijkkruisbestuiving;generatief,eenjarig,eenhuizig;afstand2-5meter,

OLIEGEWASSENVlas:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig:afstand1meter.Huttentut:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizigKoolzaadenRaapzaad:kruisbestuiving;generatief;eenhuizig,afstand150meter.Karwij:zelfbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizigHerik:kruisbestuiving;generatief;eenhuizig,afstand150meter.Hennep:kruisbestuiving;generatief;eenjarig;tweehuizig;afstand2kmHop:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;tweehuizig

UI-ENWORTELGEWASSENWortelen:kruisbestuiving;generatief;tweejarig,eenhuizig;afstand400meter.Uien:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig;afstand400meter.Cichorei:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig,afstand150meter.

KNOLVRUCHTENAardappelen:vegetatief;eenjarig.Rapen:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig;afstand150meter.Koolrapen:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;eenhuizig;afstand150meter.

BLADGEWASSENTabak:zelfbestuivingmetmogelijkekruisbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig;afstand100meter.

BLOEMGEWASSENKoudumerBloemkool:kruisbestuiving;generatief;tweejarig;afstand300meter.

STEELGEWASSENLioessens1en2:vegetatief,meerjarig.

GROENVOEDER-ENGROENBEMESTERSFries-GroningerWitteKlaver:zelfbestuiving;generatief;eenjarig;eenhuizig.

�72

LITERATUUR

1.B.KabbesenJ.Spyksma'Hetkweken,oogstenenvermeerderenvandenutsplantenopItGrieneNêst'.

2.Veenman'sAgrarischeWinklerPrins.

3.J.deBoer.Teelthandleidingvoor'GieleWâldbeantjes'en'Wâldgieltsjes'.

4.ProSpecieRara'HandbuchSamengärtnerei'.

5.D.Holemane.a.Dewetvandezaden:Waaromhetbeheervanzadeneencollectiefbelangmoetdienen.DeGroenen/EVAinhetEuropeesParlement.

6.E.NuytenenM.Tiemens-Hulscher.HandleidingZaadvermeerderingenSelectie.Algemenegrondslagen.LouisBolkInstituut/StichtingZaadgoedDriebergen.

7.WerkverbandFrieseRassen.Gedetailleerdebeschrijvingvandetotdecollectiebehorendezadenenknollen(invoorbereiding).

8.Zaden-enKnollengids-WerkverbandFrieseRassen.

9.C.vonEschbach.MeineeigeneSamengärtnerei.

10.M.Serenae.a.DasLexikonderaltenGemüsesorten

11.H.vanEekelen.Zaadagenda

12.Velt.Zelfzadentelen

13.A.Heisingere.a.HandbuchSamengärtnerei

14.H.Haszkerl.AlteGemüseartenneuentdeckt.

�73

OPDRACHTEN

Geefaanofdevolgendebeweringenwaarofonwaarzijn

1.Aardappelenenrabarberwordengeslachtelijkvermeerderd

2.Devormvandebloemvoorkomtkruisbestuiving

3.Bijtweehuizigeplantenzijndemannelijkeenvrouwelijkeorganenovertweeplantenverdeeld

4.Deuiiseeneenjarigeplant

5.Tweejarigeplantenmoetenalinheteerstejaargeïsoleerdworden

6.Bemestingheeftinvloedopdekiemkrachtvandezaden

7.Vruchtwisselingwilzeggendatjeplanteneenandereplekgeeft

8.Phythopothoraiseenschimmelziekte

9.Bijhetwinnenvanzaadvankruisbestuivendeplantenmoetengrotehoeveelhedenplantenaangehoudenworden

10.Bijkruisbestuiverswordtgeselecteerdvoordatdeplantbloeit

11.Rijpezadenzijngroenengevuldmetwater

12.Hetverwerkenvanzaadgebeurtindevolgordereinigen,dorsen,drogen

13.Bijhetbewarenvanzaadmoetdetemperatuurongeveergelijkblijven.

14.Bijhetbepalenvandekiemkrachtspeeltderijpheidsgraadvanhetzaadeenrol

15.Eengrondonderzoekwijstuitofdebodemvoldoendehoofd-ensporenelementenbevat

16.Roggeiseenzelfbestuiver

17.Oliegewassenzijnkruisbestuivers

�74

18.Aardappelenwordenvegetatiefvermeerderd

19.WitteKlaveriseeneenjarigeplant

20.Tarweiseenzomer-eneenwintervrucht

21.Boekweitbehoorttotdegranen

22.Bonengedijenopnatte,humus-enkalkrijkegrond

23.Pronkbonenkunnentegeneenlagetemperatuur

24.Tuin-enveldbonenkunnenalsinfebruarigezaaidworden

25.Peulenenerwtenzijneenjarig

26.Hetzaadvanvlasenwortelenkanlangbewaardworden

27.Huttentutentabakgeeftgrofzaad

28.Uienkunnenelkjaaropdezelfdeplekgeteeldworden

29.Vancichoreiwordtinhettweedejaarzaadgewonnen

30.Aardappelenkunnengoedtegennachtvorst

31.Hetzaadvanrapenisopgeborgeninhauwtjes

32.Boriumgebrekveroorzaaktbijkoolrapenhollekoppen

33.Bloemkoolgedijthetbeestopzandgrond

34.ZaadvanFries-GroningerWitteKlaverisoliehoudend

�75

UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES

1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPla�ormFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50

2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducaAePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaaten

voorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentaAemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:

€1514.Indepublica_e'TidenhawweAden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafhet

eerstebegintotdehuidige_jdbeschreven.Per_jdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10

15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollecAevanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5

16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdeoorspronkelijkebomenen

struiken.Prijs€519.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwante

landbouwgewassen.Prijs:€521.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.Eenintroduc_evanhetzaadvoordetetelenconsumpAegewassen.Prijs:€2.23.Eenintroduc_evanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2.24.FANFRYSLANSGRUN:Raamplanvooreengebundeldeaanpakvandeprak_scheen

economischetoepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhou_gegewassen.Prijs:€10

Bovengenoemdepublica<eskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoorovermakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.

�76

ANTWOORDEN

1.Nietwaar2.Waar3.Waar4.Nietwaar5.Nietwaar6.Waar7.Waar8.Waar9.Waar10.Waar11.Nietwaar12.Nietwaar13.Waar14.Waar15.Waar16.Nietwaar17.Nietwaar18.Waar19.Waar20.Waar21.Nietwaar22.Nietwaar23.Waar24.Waar25.Waar26.Nietwaar27.Nietwaar28.Nietwaar29.Waar30.Nietwaar31.Waar32.Waar33.Nietwaar34.Waar

�77

�78

INHOUD

VOORAF pagina's

I WAAROPTELETTEN 4II MEELVRUCHTEN 14 Rogge Tarwe Gerst Haver Boekweit

IIIPEULVRUCHTEN 23 Drogebonenensperziebonen Snijbonen Pronkbonen Tuin-ofveldbonen ErwtenenpeultjesLinzen

IVOLIEGEWASSEN 30 Vlas Huttentut KoolzaadenRaapzaad Karwij Hennep Hop

VUI-ENWORTELGEWASSEN 34 Wortelen Uien Cichorei

VIKNOLVRUCHTEN 38 Aardappelen Rapen Koolrapen

VIIBLADGEWASSEN 44 Tabak

VIIIBLOEMGEWASSEN 45 Bloemkool

IXSTEELGEWASSEN 46 Rabarber

X GROENVOEDER-ENGROENBEMESTERS47

WitteKlaver

BijlageICHECKLIJST 49BijlageIIZAAIEN,ZAAIZAAD/HAenOPBRENGST/HA 51

BijlageIIIHOUDBAARHEID 55ZADENBijlageIVVRUCHTWISSELING 56BijlageVTWEEJARIGEGEWASSEN 58BijlageVIKRUISBESTUIVING 58BijlageVIIRASSENTEVERMEER-DERENVOORCOMMERCIËLETOEPASSINGEN59

BijlageVIIIMOEILIJKHEIDSGRAADZAADWINNING 60

BijlageIXBODEMLEVEN 60BijlageXOVERZICHT 62EIGENSCHAPPEN

LITERATUUR 67

Opdrachten

Publicaties

Antwoorden

Aantekeningen

�79

www.onzestabyhoun.nl

www.dwvn.nl

www.friesehoenderclub.nl

www.nzs.nl

www.fruitynfryslan.nl

www.roodbontfriesvee.nl

www.nvsw.nl

www.werkverband-frieserassen.nl

www.landgeit.nl

www.melkschapen.nl

www.frieshollands.nl

www.szh.nl

www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep

Platform Friese Rassen en Gewassen

www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl

Voor €12,50 abonnementsgeld in het jaar blijft u door het tijdschrift OER op de hoogte van wat er zich afspeelt bij het Platform Friese Rassen en Gewassen. Banknummer: NL 16 TRIO 0197 646 174 t.n.v. Werkverband Friese Rassen.