Download - Isso Info 48 lowres

ISSO-INFO 48 meI 20121

De VSK is een uitgelezen kans om nieuwe producten over

het voetlicht te brengen. ISSO trok een goed bezochte stand

met drie nieuwe kennisproducten: het Sanitair Montage

Handboek 2012, de digitale Infotheek Sanitair en het

Handboek Zonne-energie. ‘In onze stand is druk gebladerd

in het nieuwe Sanitair Montage Handboek 2012,’ aldus Oscar

Nuijten, projectcoördinator bij ISSO. ‘Het is dan ook een must

have voor de sanitair specialist.’

universeel handboekHet handboek is door Rob van Bergen, directeur van ISSO,

overhandigd aan Eric van der Blom, beleidsmedewerker van

Uneto-VNI. Blom: ‘Het is goed dat we nu een nieuwe versie

van dit handboek hebben. Met het

boek kunnen alle partijen op dezelf-

de manier werken. Hierdoor worden

in ontwerpen, bestektekeningen

en in de uitvoering minder fouten

gemaakt.’ Daarmee is het belang-

rijkste over het handboek gezegd:

het is een standaard. Bezoekers aan

de stand van ISSO konden ook de

digitale versie bekijken via de nieu-

we site Infotheek Sanitairtechniek.

alles over zonne-energieEen ander nieuwtje van ISSO was

het verschijnen van de conceptver-

sie van het dikke handboek Zonne-

energie. In het handboek is naast

zonnestroom en zonne warmte ook

ISSO INFO48

mei 2012

verder op pag 2

aardige drukte op de vsk 2012

Tijdens de presentatie van de nieuwe producten werd het met zo’n 60 belangstellenden een leuke

drukte op de ISSO-stand.

een bouwkundig deel met referentiedetails, opgenomen.

Het praktijkgerichte boek kan de langzame groei van zonne-

energie in Nederland misschien wat versnellen. Bert Stuij van

Agentschap NL: ‘het is een lijvig en volledig boek geworden.

Hierdoor kan de bouwen installatiesector werken volgens

de officiële richtlijnen. De juiste toepassing zal bijdragen

aan het groeiende vertrouwen van de consument in zonne-

energie.’ Stuij nam op de beurs het concept van het boek in

ontvangst samen met Willem Ladiges van het Opleidings- en

ontwikkelingsfonds voor het Technisch InstallatieBedrijf (OTIB).

De definitiever versie van het Handboek Zonne-energie ver-

schijnt omstreeks juni.

de utrechtse vsk-beurs 2012 trok 46.690 bezoekers. dat zijn ruim 8.000 bezoekers minder dan waar de beurs op rekende. donderdag 9 februari was echter een topdag. ook de isso-stand plukte daar de vruchten van.

2

Van stichtingsbestuur naar raad van toezicht 2

Artikeltekst Bouwbesluit 2012 aangepast na melding ISSO 3

Annulering conceptartikel over legionellapreventie 3

Toon uw kwaliteit! 4

Project over grootkeukenventilatiesystemen 4

Beroepsbeoefenaars onder de loep 5

Update publicatie 74 over binnenklimaat 5

Onderzoek naar luchtgordijnen 6

Handboek Installatietechniek krijgt aanvulling 6

Netwerken op ons jaarlijkse najaarsoverleg 7

Ventilatieprestatiekeuring voor o.a. woningen en scholen 7

Rijksgebouwendienst draagt WKO-expertisetool over aan ISSO 8

Publicatie over luchtfilters verlangt update 8

Tweets #ISSOnl en @issonieuws 9

Gratis rekentools op installbasis.nl 9

Nieuwe ISSO-producten 9

De juiste riolering met nieuwe NTR 3216 10

Themanummer over energieneutraal bouwen 10

Update Publicatie 18, drukverliesberekening in leidingnetten 11

ISSO-Instructiebijeenkomsten 2012 12

‘Winst door slim ontwerp van leidingwaterinstallaties’ 19

ISSO-Award 2012: inschrijving geopend! 20

ISS

O-i

nfo

nu

mm

er

48

content

hoe verkrijgbaar? Het Sanitair Montage Handboek, een uitgave van FILOSOOF bv,

is via www.isso.nl te bestellen voor € 45,– (excl. btw). De digi-

tale Infotheek Sanitairtechniek is via www.isso-digitaal.nl een

jaar te bezoeken voor € 85,– (excl. btw). Voor abonne ment-

houders op de complete online bibliotheek van ISSO geldt

een regeling. Het handboek Zonne-energie kost € 160,– (excl.

btw). Raadpleeg voor nadere informatie www.isso.nl.

vervolg van pag 1 - Aardige drukte op VSK-beurs

Bert Stuij van

Agenschap NL,

samen met

opleidingsinstituut

OTIB opdrachtgever

van het handboek

Zonne-energie.van stichtingsbestuur naar raad van toezicht

Medio 2012 gaat isso over van een stichtings-bestuur naar een raad van toezicht. bestuurs-voorzitter Cees van laarhoven: ‘We nemen als raad van toezicht meer afstand van de management taken. isso is daar naar toege-groeid.’

Sinds de oprichting in 1974 heeft stichting ISSO een alge-

meen en dagelijks bestuur. Die bestuurlijke vertegenwoor-

diging blijkt in de praktijk iets teveel van het goede. ISSO

heeft immers ook een directeur. Bestuursvoorzitter Cees

van Laarhoven: ‘De overgang naar een raad van toezicht is

een logische stap. ISSO heeft zich de afgelopen jaren steeds

verder ontwikkeld. Haar imago in de markt is goed en haar

positie is duidelijk. In de installatiesector én in de bouwko-

lom wordt de stichting algemeen erkend en breed gedragen.

Dat zie je ook aan de samenstelling van het bestuur waarin

partijen zitten als de Rijksgebouwendienst en Bouwend

Nederland.’

stabiliteit‘De stabiliteit van ISSO maakt de zware controle van een

algemeen en dagelijks bestuur minder noodzakelijk,’

Vervolgt Van Laarhoven. ‘In de nieuwe structuur krijgt de

huidige directeur Rob van Bergen meer verantwoordelijk-

heid. Zo bepaalt hij de dagelijkse gang van zaken en stelt

een beleids- en financieel jaarplan op. Ook initieert hij nieu-

we ontwikkelingen, investeringen en projecten. De raad van

toezicht is eindverantwoordelijk, maar opereert op afstand.

Het orgaan controleert en is voor Rob een inspiratiebron

voor nieuwe initiatieven.’

De nieuwe raad voldoet aan de jongste eisen van de “good

governance “, ofwel de code Tabaksblat.’ In de raad zitten

de oprichters en mede-opdrachtgevers van ISSO deel uit

van raad van toezicht, te weten Uneto-VNI, PIT, TVVL en

NLingenieurs. De raad van begeleiding, die de inhoudelijke

kwaliteit van ISSO-publicaties borgt, blijft onveranderd.


artikeltekst 3.31 uit het bouwbesluit behan-delt de regelbaarheid van luchtverversing. voor dit artikel is voor bouwbesluit 2012 een nieuwe tekst opgesteld. volgens isso leidt die tekst echter tot verwarring en foutief ontwor-pen ventilatiesystemen. om die reden heeft het ministerie van bzk artikeltekst 3.31 aange-past.

Vanwege Bouwbesluit 2012 herziet ISSO een aantal publica-

ties. Daarvoor worden de nieuwe regelingen gewikt en ge wo-

gen. En zo werd door projectcoördinator Marco Hofman een

voorpublicatie van artikel 3.31. onder de loep genomen. Het

artikel suggereerde dat zowel de toevoer- en afvoervoorzie-

ningen als de natuurlijke en de mechanische voorzieningen

moesten voldoen aan de eisen in artikel 3.31. Dit zou beslist

tot verwarring leiden en tot foutief ontworpen woningventi-

artikel 9 voor de regeling legionellapreven-tie in drinkwater en warm tapwater gaat niet door. dit is besloten door het ministerie van infrastructuur en Milieu. het artikel zou de volgorde van de beheersconcepten voor legio-nellapreventie nader bepalen.

Aanleiding is het uitgebrachte commentaar door het

Landelijk Overleg Preventie Legionella (LOPL), waar ISSO het

secretariaat van voert. Het commentaar maakt duidelijk dat

de tekst van het concept op gespannen voet staat met het

Drinkwaterbesluit. Met name de in artikel 36 opgenomen

norm van 100 kve/l en de procedure beschreven in artikel 44.

Volgens het ministerie heeft met het wegvallen van deze

belangrijke pijlers van artikel 9 de bepaling geen bestaans-

recht. Daarom wordt voorlopig geen gebruik gemaakt van

de in artikel 44 opgenomen mogelijkheid om nadere regels

vast te stellen.

artikel 44.3 voor Controle en uitvoeringBij controle en uitvoering wordt rekening gehouden met

het eerste tot en met derde lid van artikel 44 van het

Drinkwaterbesluit, laat het ministerie verder weten. Daarin

is beschreven in welke situaties mag worden overgegaan op

elektrochemisch of chemisch beheer. Daarbij is een belang-

rijke rol weggelegd voor (op grond van BRL 6010 gecerti-

ficeerde) adviesbedrijven. Misschien wordt in de toekomst

alsnog invulling gegeven aan artikel 9. Maar dan moeten de

ervaringen bij controle en toezicht aanleiding geven, aldus

het ministerie.

artikeltekst bouwbesluit 2012 aangepast na melding isso

latiesystemen met te weinig capaciteit, constateerde Marco.

Zijn mening werd bevestigd door specialisten uit het netwerk

van ISSO die het artikel ter beoordeling kregen toegestuurd.

tekst uit 2003Na een notitie van Marco bij het Meldpunt BB2012 heeft het

Ministerie van BZK besloten de artikeltekst aan te passen

zonder verzwaring van de eisen ten opzichte van het artikel

3.50 uit het Bouwbesluit van 2003. Natuurlijke toevoerventi-

latievoorzieningen moeten voldoen aan de wettelijke eisen

uit artikel 3.31. Voor mechanische ventilatievoorzieningen

behoren nog steeds de privaatrechtelijke kwaliteitseisen

aangehouden te worden, zoals opgesteld door de installa-

tiesector (GIW/ISSO, Uneto-VNI, Fme/VLA). Dat betekent toe-

passing van minimaal een calamiteitenschakelaar (nulstand)

en een traploze regelaar of standenschakelaar voorzien van

minimaal drie standen.

annulering conceptartikel over legionellapreventie

4

vindt u het belangrijk hoogwaardige kwaliteit te leveren? dan hebben u en isso een grote overeenkomst! een mooie basis voor een sa men werking met alleen maar winnaars. Wat denkt u bijvoorbeeld van isso als (kennis)part-ner?

ISSO zoekt naar partners uit de sector die belang hebben bij

de activiteiten van ISSO en die willen bijdragen met financi-

ele middelen en kennis.

Waarom zou u zich als sponsor alias kennispartner aan ISSO

willen verbinden? Wat is onze tegenprestatie? Om dat te

onderzoeken, heeft ISSO in april twintig organisaties uit

de sector te gast gehad. Samen met deze organisaties zijn

ideeën en verwachtingen besproken. Daar is de volgende

aanbieding uit voortgekomen:

ISSO zoekt kennispartners

toon uw kwaliteit!

U krijgt als kennispartner het basispakket Publiciteit voor € 2.500,–

Dit pakket bestaat uit:

het basispakket kunt u aanvullen Met:Netwerken: bijeenkomsten

€ 1.000,– ISSO organiseert jaarlijks thema- en netwerk-

bijeenkomsten over actuele onderwerpen. Tijdens deze

bijeenkomsten bent u, samen met een collega, van harte

welkom daaraan deel te nemen.

Opleiden: In-company trainingen

€ 2.400,– ISSO verzorgt voor uw bedrijf jaarlijks een

In-company training naar keuze.

Kwaliteit: ISSO-producten

€ 5.000,– Alle ISSO-kennis in huis; toegang

tot de online bibliotheek ISSO-digitaal (single

user) en 30% korting op de aanschaf van de

papieren ISSO-producten.

belangstelling?We gaan graag met u in gesprek over een

samenwerking. Voor nadere informatie kunt

u contact opnemen met Anneli van

Kleven, telefoonnummer (010) 206 59 41,

a.vankleven@ isso.nl.

Praat met ons mee via twitter,

#kennispartner #issonl

over ventilatiesystemen in grootkeukens bestaat nog geen technische isso-publicatie. daar wordt aan gewerkt. harry van Weele, pro-jectcoördinator van de publicatie: ‘Met deze publicatie springen we in op een vraag uit de markt.’

Professionals uit de bouw zijn aangewezen op de documen-

tatie van leveranciers. Die volgen verschillende buitenlandse

richtlijnen en normen. Een goed grootkeukenventilatiesy-

steem voert kookdampen en kookluchtjes af bij een zo laag

mogelijk energiegebruik en een gezonde comfortabele

werkomgeving. Harry: ‘Met deze publicatie willen we de pro-

fessional eenduidige aanwijzingen geven voor het ontwerp,

afgestemd op de situatie en aansluitend op de Nederlandse

normen en wetten. Daarnaast behandelen we in de publica-

tie de montage, het beheer en het onderhoud van de syste-

men. Die praktische informatie is weer een verrijking voor

installateurs en beheerders.’

oproep: leveranCiers keukenventilatiesISSO stelt de publicatie samen met OTIB, Uneto-VNI en TVVL.

We zoeken echter nog naar leveranciers van keukenventila-

tiesystemen die met kennis en financiële middelen kunnen

bijdragen. Geïnteresseerd? Dan nodigen wij u uit contact op

te nemen met Harry van Weele, [email protected]. De ISSO-

publicatie verschijnt een jaar nadat de projectfinanciering

rond is.

project over grootkeukenventilatiesystemen

Onze kennispartners zijn:

• Plaatsing van uw bedrijfslogo in alle komende ISSO-publicaties.

• Plaatsing van uw bedrijfslogo en vermel ding van uw organisatie op www.isso.nl.

• Vermelding van uw bedrijfsnaam en website in het kwartaalblad ISSO-Info.

• Gebruik van het ISSO-kennispartnerlogo in uw communicatie-uitingen, op uw website, op beurzen en in overige media.

KENNISPARTNER

• Op de door ons georganiseerde seminars en symposia, tonen wij uw bedrijfslogo op onze banner.

• Wij tonen onze banner met uw bedrijfslogo op beurzen waaraan ISSO deelneemt.

• Gratis 1.000 klantfolders ‘Kies voor kwaliteit’ met uw bedrijfslogo en bedrijfsgegevens.


O p l e i d i n g s - e n

o n t w i k k e l i n g s f o n d s

v o o r h e t T e c h n i s c h

I n s t a l l a t i e b e d r i j f

publicatie

74ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Th

er

mis

ch

e b

eh

aa

gl

ijkh

eid

• eis

en

vo

or

bin

ne

nT

em

pe

ra

Tu

ur

in g

eb

ou

we

n

thermische behaaglijkheid eisen voor binnenTemperaTuurin gebouwen

het project buildupskillsnetherlands, kortweg bus-nl draait op volle toeren. doel van dit project is het verhogen (upskillen) van de ken-nis en vaardigheden van beroepsbeoefenaars in de bouwen installatiesector. het project wordt gedragen door een consortium met isso als een van de deelnemers.

BUS-NL richt zich specifiek op vakmensen die direct betrok-

ken zijn bij de energetische verduurzaming van de gebouw-

de omgeving in de periode van 2012 naar 2020. In de periode

2012-2013 moet duidelijk worden over welke (nieuwe) kennis-

en vaardigheden deze specifieke, vakinhoudelijke beroeps-

beoefenaars dienen te beschikken. Ook wordt vastgesteld

wat daarbij nog ontbreekt in de huidige kwalificatiestructuur

van de opleidingen en in het post-initiële onderwijsaanbod.

landelijk gedragen Het BUS-NL project is geïnitieerd door Intelligent Energy

Europe (IEE) en wordt sinds 2011 uitgevoerd onder regie van

beroepsbeoefenaars onder de loep

binnenkort start isso met een update van publicatie 74 ‘thermische behaaglijkheid’. de bestaande publicatie stamt uit 2004. over het onderwerp is noemenswaardig meer nieuws onder de zon.

De bestaande publicatie behandelt methoden en eisen die

aan het thermische binnenklimaat worden gesteld. Daarbij

zijn adaptieve grenswaarden geïntroduceerd waarmee

het comfort van een gebouw gecontroleerd kan worden.

Inmiddels zijn ervaringen met de methodiek opgedaan, zijn

er diverse nieuwe wetenschappelijke publicaties over dit

onderwerp verschenen en heeft vervolgonderzoek plaats-

gevonden. Om die redenen is besloten om van de ISSO-

publicatie een update te laten verschijnen.

deelneMersDe projectorganisatie bestaat uit gerenommeerde organi-

saties als de Rijksgebouwendienst, TVVL, TU-Delft en een

aantal specialisten uit het veld. Kartrekker van het project

is ISSO. Met deze groep experts worden nieuwe richtlijnen

opgesteld en in de ISSO-publicatie gerealiseerd. Daarmee

komt een breed gedragen hulpmiddel voor zowel beslissers

als uitvoerders tot stand.

Update 2013

het consortium, bestaande uit landelijke organisaties uit

het onderwijs, de bouwen installatiesector. BUS-NL wordt

onder meer ondersteund door Agentschap NL, Uneto-VNI,

Bouwend Nederland (ook co-financier) en de Ministeries van

Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en van Economische

Zaken, Landbouw en Innovatie,

Meer inforMatieVoor nadere informatie over BUS-NL kunt u contact

opnemen met projectcoördinator Marco Hofman,

[email protected].

update publicatie 74 over binnenklimaat

De update van Publicatie 74 Thermische behaaglijkheid

verschijnt medio 2013.

6

‘een luchtgordijn bij de ingang is vaak de enige toelaatbare optie voor bijvoorbeeld winke-liers, scholen, overheidsinstanties en culturele instellingen,’ zegt harry van Weele, projectco-ordinator. ‘Maar over luchtgordijnen bestaat nog geen publicatie. die is hard nodig.’

Harry: ‘Veel publieke gebouwen hebben luchtgordijnen.

Daarmee blijft de verwarmde of gekoelde lucht binnen en

wordt een behoorlijke hoeveelheid energie bespaard die

anders nodig is om de lucht van buiten opnieuw te koelen

of te verwarmen. De toegang is open, wat de entree uit-

nodigend en efficiënt maakt. Dat is minder het geval bij

bijvoorbeeld luchtsluizen of draaideuren; andere opties om

twee temperaturen van elkaar te scheiden. Maar die zorgen

voor oponthoud en dat kunnen bezoekers vervelend vinden.

Daarom wordt graag gekozen voor een luchtgordijn.’

geluid en toCht‘In de praktijk blijkt een luchtgordijn niet altijd naar behoren

te werken en kan de energiebesparing tegenvallen,’ vervolgt

Harry. ‘Soms zijn er ook klachten over geluid of tocht. Dat

komt meestal door fouten in het ontwerp of bij de installatie.

Dat is niet zo vreemd, want er bestaan nog geen algemeen

geldende normen of ontwerpmethoden voor luchtgordij-

onderzoek naar luchtgordijnen

nen.’ Voor het ontwerp en de installatie wordt hoofdzakelijk

gebruik gemaakt van (beperkte) informatie van leveranciers.

Die documentatie behandelt doorgaans alleen het product

en de vuistregels van de leverancier. Maar daarin komt ver-

andering.

van a tot zMet een aantal partijen uit de markt schrijft ISSO een publi-

catie voor beslissers en uitvoerders in de bouwen installa-

tiebranche. Harry: ‘We behandelen het hele proces rond het

ontwerpen, beheren en onderhouden van diverse luchtgor-

dijnen. Dat doen we met onder meer een Programma van

Eisen en verschillende praktijkgerichte methodieken. We zijn

ervan overtuigd dat deze publicatie noodzakelijk is voor de

sector,’ besluit Harry zijn toelichting.

oproep: leveranCiers luChtgordijnenDe publicatie Luchtgordijnen, kwaliteitseisen voor ontwerp,

uitvoering, beheer en onderhoud wordt door ISSO samen-

gesteld met medewerking van OTIB, Uneto-VNI en TVVL.

We zoeken nog naar producenten en leveranciers van lucht-

gordijnen die met kennis en financiële middelen kunnen

bijdragen. Geïnteresseerd? Dan nodigen wij u uit contact op

te nemen via [email protected]. Bij voldoende financiering kan de

ISSO-publicatie naar verwachting medio 2013 verschijnen.

het tweedelige handboek installatietechniek krijgt een zogenaamde addendum. hierin staan aanpassingen in de installatietechniek vanwege het bouwbesluit 2012 en andere wet-

geving. het adden-dum is gratis voor huidige bezitters van het handboek.

Het 1.400 bladzijde

tellende Handboek

Installatietechniek is een

volledig naslagwerk over

installaties. Het bevat onder

meer basiskennis

over installaties,

verwijzingen

naar (praktijkge-

richte) literatuur

en antwoorden op vragen. Het uitgebreide register is daarbij

een hulpmiddel. Met tekeningen en illustraties wordt de

visueel ingestelde technicus snel naar het antwoord op zijn

vraag geleid.

WijzigingenSommige aspecten in de laatste editie uit 2002 zijn veran-

derd. Daarom verschijnt in mei een addendum van ruim 150

pagina’s. Het addendum behandelt onder meer aanpassin-

gen vanwege het Bouwbesluit 2012 en nieuwe bepalingen

in wetgevingen, waaronder het F-gassenbesluit en het

arbeidsomstandighedenbesluit. In het addendum staan ook

paragrafen over nieuwe of vernieuwde ISSO-publicaties. De

digitale versie van het handboek op www.isso-digitaal heeft

geen addendum nodig. In die versie worden de aanpassin-

gen in de bestaande tekst verwerkt.

Bezitters van het handboek ontvangen een aanvraagformu-

lier voor het addendum.

handboek installatietechniek krijgt aanvulling


September 2012

35

36

37

38

39

Maandag Dinsdag Woensdag Donderdag Vrijdag Zaterdag Zondag1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17

Prinsjesdag

18 19 20 21 22 23

24 25 26 27 28 29 30

de ventilatie op scholen en kinderdagverblij-ven schiet vaak tekort. om daar paal en perk aan te stellen, is beoordelingsrichtlijn (brl) 8010 voor woningen uitgebreid. Met de nieuwe richtlijn kunnen marktpartijen nu ook de venti-latievoorzieningen beoordelen van scholen en kinderdagverblijven. de nieuwe richtlijn kunt u bestellen via www.isso.nl. CertifiCaatBRL 8010 stelt marktpartijen in staat om de kwaliteit van

nieuwe en bestaande ventilatievoorzieningen onder certifi-

catie te beoordelen. De richtlijn sluit aan op de verscherpte

eisen van Bouwbesluit 2012. Eigenaren van woningen, scho-

len en kinderdagverblijven dragen de verantwoordelijkheid

om aan de eisen van het Bouwbesluit te voldoen.

tWee typen beoordelingenDe nieuwe ventilatievoorziening kan de installateur beoor-

delen op de eisen die aan de levering gesteld zijn, waaronder

aanvullende eisen in het bestek. Bestaande ventilatievoorzie-

Beoordelingsrichtlijn 8010

ventilatieprestatiekeuring voor woningen, kinderdagverblijven en scholen

ningen worden alleen getoetst op prestaties en een door de

opdrachtgever aan te geven kwaliteitsniveau. Beide

beoordelingen refereren naar het wettelijk

verankerde Bouwbesluit 2012.

saMenstellersBRL 8010 is uitgebreid in opdracht van het

Ministerie van Infrastructuur en Milieu. SBR,

(kennisplatform voor de bouw en vastgoed)

heeft de opdracht volbracht in samenwer-

king met KBI (informatieloket voor certifi-

cering in de bouwen installatiesector)

en ISSO.

De nieuwe beoordelingsricht-

lijn 8010 is verkrijgbaar via

www.isso.nl.

netwerken op ons jaarlijkse najaarsoverleg

houd donderdagmiddag 20 september vrij in uw agenda voor het najaarsoverleg van isso. thema van de dag zijn de kansen en mogelijkheden in onzekere en ongunstige marktomstandigheden. de dag laten we bruisen van ideeën.

Op korte termijn ontvangen de relaties van ISSO

de officiële uitnodiging met het inspirerende pro-

gramma. Ook andere partijen uit de bouw zijn van

harte welkom. Het programma biedt volop ruimte

om te netwerken. Onderdeel van het programma

is de uitreiking van de ISSO-Award 2012. Drie

finalisten voor de ISSO-Award geven een pitch, waarna de

gasten de uiteindelijke winnaar zullen kiezen.

uW investeringVoor ISSO-relaties, partners en opdrachtgevers is de bijeen-

komst gratis. Voor andere deelnemers zijn de kosten

€ 195,– (excl. btw) per persoon. Voor uw introducee

betaalt u € 75,–. U kunt zich inschrijven via www.isso.nl.

Praat met ons mee via twitter, #najaarsoverleg

#issonl

8

in februari heeft directeur alex vermeulen van de rijksgebouwendienst (links op de foto)de Wko-expertisetool overgedragen aan directeur rob van bergen van isso. Met de Wko-expertisetool wordt de kwaliteit van een warmte en koude opslaginstallatie geborgd en vooral de kosten voor onderhoud en beheer verlaagd.

De WKO-expertisetool is een marktgedragen instrument met

gestandaardiseerde WKO-concepten en monitoringseisen. Hij

is door de Rijksgebouwendienst ontwikkeld in nauwe samen-

werking met installatiebedrijven, adviesbureaus en de Neder-

landse Vereniging voor Ondergrondse Energieopslag (NVOE).

Door dit instrument over te dragen aan ISSO, stelt de

rijksgebouwendienst draagt Wko-expertisetool over aan isso

Rijksgebouwendienst de markt in staat om op een genor-

meerde wijze de gevraagde kwaliteit te leveren en zo faal-

kosten in ontwerp, uitvoering en beheer te voorkomen.

eind 2012 besChikbaarMarktpartijen kunnen eind 2012 voor de WKO-epertisetool

terecht bij ISSO. Voor die tijd gaat ISSO het instrument ver-

der ontwikkelen in overleg met de gebruikers. De tool sluit

aan op de nieuwe ISSO-publicatie 39 ‘Ontwerp, realisatie

en beheer van een Energiecentrale met warmte en koude

opslag (WKO)’, die ook eind dit jaar zal verschijnen.

CertifiCeringsregelingVanaf 1 januari 2013 geldt er een certificeringsregeling

voor WKO-installaties. De Rijksgebouwendienst maakt dan

alleen nog gebruik van WKO-gecertificeerde bedrijven. Deze

bedrijven maken gebruik van de ISSO-publicatie 39 en SIKB-

protocollen. De WKO-expertisetool sluit daarop aan.

isso zoekt partijen om de publicatie over luchtfilters uit 1990 te kunnen herzien. het handboek gaat over de selectie, installatie en onderhoud van luchtfiltersystemen. uneto-vni dringt al enige jaren aan op een update. zij financieren een deel van dit project.

‘Voor een update is een aantal belangrijke redenen,’ vertelt

Marco Hofman, projectcoördinator van de publicatie. ‘Zo

willen we aan de orde stellen hoe de standaard luchtfilters

(ultra)fijnstof in de buitenlucht kunnen filteren. Daarnaast

moeten we nieuwe classificaties en normen behandelen,

waaronder enkele NEN-EN. Die kennis is nodig om het juiste

luchtfilter te kunnen kiezen. Ook willen we het groeiende

aanbod van filtermaterialen onder de loep nemen.’

aandaCht voor WoningventilatieEen ander onderwerp dat aandacht vraagt, is woningventila-

tiesystemen. Die worden steeds vaker van luchtfilters voor-

zien om enerzijds de installatie schoon te houden en ander-

publicatie over luchtfilters verlangt update

zijds de kwaliteit van de binnenlucht te verbeteren. Daarover

bestaat nog weinig informatie, als ook over het reinigen van

luchtfilters. Marco: ‘Over reinigen gesproken: in de update

kunnen we ook beschrijven hoe een luchtfilter zelf als bron

van verontreiniging kan gaan werken. Het gebruik van nieu-

we luchtfilters geeft uitgifte van vezeldeeltjes aan de schone

luchtzijde. Bij luchtfilters die enige tijd worden gebruikt, kan

geurvorming ontstaan of schimmelvorming.’

dit jaar van startAl met al is er genoeg stof voor een herziene uitgave. De

publicatie wordt voor een deel gefinancierd door Uneto-Vni.

‘Daar is ISSO blij mee. Hierdoor kunnen we dit jaar van start

met dit project,’ aldus Marco.

oproepOproep: kunt u financieel en/of in kennis bijdragen aan een

update van Publicatie 27 Luchtfilters voor comfortinstallaties?

Neem dan contact op met Marco Hofman,

[email protected].


@Rob_van_Bergen: Vandaag in

gesprek met #kennisparrtners #ISSOnl.

Verbinding maken tussen kennis en

bedrijf. Wordt interessant!

@HRMarketeer: Net #SocialMedia sessie

bij @issonieuws gehad: veel nieuwe kansen om op te pakken!

@jancromwijk: @issonieuws: Vanmorgen bij BDA-opleidingen

cursusmateriaal leergang zonne-energie besproken.

Indrukwekkend!

@readiadvies: Goede opkomst ALV @AvEPAnl. Duidelijke

presentatie door bevlogen Kees Arkesteijn van #ISSOnl over

#energielabel #nenepg #nieuwbouwlabel

oproepTweet mee via @issonieuws en #ISSOnl. Interessante, leuke of

informatieve tweets worden opgenomen in de nieuwsbrief.

tweets #issonl en @issonieuws

ISSO-publicatie 18 Leidingnetberekening

ISSO-publicatie 101 Onderhoud en onderhouds-

contracten

ISSO-kleintje‘Meetmethoden Verlichting’

Sanitair Montage Handboek

Applicatie Infotheek Sanitairtechniek (digitaal)

NTR 3216 Riolering in bouwwerken

BRL 8010 VentilatiePrestatieKeuring - Beoordelen van

ventilatievoorzieningen van woningen, scholen en

kinderdagverblijven

Praktijkboek Gezonde Gebouwen Cahier P8 Thermisch

actieve vloeren – betonkernactivering (digitaal)

Praktijkboek Gezonde Gebouwen Cahier T12

Binnenmilieuprofiel woningen (digitaal)

ISSO-rapport 111 Geluid voor individuele woning-

installaties

Meer informatie over deze producten vindt u op

www.isso.nl.

nieuwe isso-producten

voor velen onder u is installbasis.nl een begrip. op de site staan gratis rekentools voor het berekenen van bijvoorbeeld circulatievoud, geluidsniveau, koellast en transmissie. onlangs zijn alle dertig rekentools door isso gecontro-leerd en herzien.

Installbasis.nl wordt dagelijks druk bezocht door profes-

sionals en studenten. Per jaar gaat het over circa 30.000

bezoekers. De site is vooral een verzamelplaats van online

rekentools; met de calculators kan snel een eerste project-

berekening worden gemaakt.

overnaMe logisChe stapKort geleden is het beheer van installbasis.nl overgenomen

door ISSO. De overname is een logische stap en komt ten

goede aan de kwaliteit van de rekentools. Daarbij zijn onze

publicaties de belangrijkste informatiebronnen van install-

basis.nl. Zo dicht bij de bron houdt de rekentools actueel en

correct.

dertig rekentoolsMet hulp van financiering door OTIB heeft ISSO de ruim

dertig rekentools nauwkeurig gecontroleerd op juistheid

handige rekentools op installbasis.nl

en van een hoognodige update voorzien. Dit betekent dat

alle rekentools weer voldoen aan de regelgeving van van-

daag de dag, waaronder het Bouwbesluit 2012, EPG en het

Drinkwaterbesluit.

besChikbare rekentools:• Brandveiligheid (basistools), koppeling met ISSO-

publicatie 42

• Drukverlies (basistools), koppeling met ISSO-publicatie 18

• Expansievatbepaling cv-ketel

• Geluidleer (basistools)

• Kanalenberekening (basistools)

• Luchtbehandeling (basistools)

• Luchtconditieberekening (volgens het diagram van

Richard Mollier)

• Perslucht (basistools)

• Regeltechniek (Kv-waarden en flow)

• Transmissieberekening, koppeling met ISSO-publicatie 51

• Ventilatie (basistools), koppeling met ISSO-kleintje

Ventilatie, ISSO-publicatie 61, 62, 91 en 92.

In de nabije toekomst krijgt installbasis.nl de look en feel

van ISSO. De site blijft onder dezelfde naam een gratis dienst

voor de bouwen installatiesector.

10

NTR

3216 BIN

NEN

RIO

LERIN

G

RIOLERING VAN BOUWWERKEN

Richtlijnen voorontwerp en uitvoering

NTR 3216

HERZIENE VERSIE 2012

ISSO NTR 3216-2012.indd 2 16-04-12 11:25

binnenkort verschijnt een update van ntr 3216. de isso-publicatie geeft alle technische informatie voor het ontwerp, uitvoering en beheer van riolering van bouwwerken. Met de nieuwe ntr 3216 in de hand ontwerpt u een afvoersysteem voor afvalwater die voldoet aan het bouwbesluit 2012, de lozingsbesluiten en de nen-normen.

Het nieuwe Bouwbesluit heeft betrekking op de riolering tot

aan de perceelgrens. Dat heeft gevolgen voor het ontwerp,

want voorheen was dat tot 0,5 m buiten het gebouw. In deze

nieuwe NTR 3216 zijn ook de universele benamingen voor

rioleringsleidingen opgenomen. Verder komen aan de orde

de nieuwe Wet milieubeheer en de Wet op de waterhuis-

houding. Zo is er de zorgplicht om binnen de perceelgrens

zoveel mogelijk hemelwater te gebruiken, vast te houden of

te infiltreren.

de juiste riolering met nieuwe ntr 3216

In de nieuwste ThemaTech wordt energieneutraal bouwen

onder de loep genomen. Het onderwerp wordt besproken

door een aantal specialisten uit de installatiesector. Hun

uitgesproken meningen worden onderbouwd met prak-

tijkverhalen. Uit de inhoudsopgave:

• Hoe ondersteunt het Rijk de markt bij energieneutraal

bouwen?

• De huidige energienorm EPG is niet geschikt voor

energieneutraal bouwen.

• Schilindex: een meetinstrument voor de warmte- of

koudebehoefte van een gebouw.

• De gevolgen van energieneutraal bouwen voor het

ontwerpproces.

• Denken in totaaloplossingen in de installatiesector.

Het full colour magazine is voor € 9,– (excl. btw) te bestel-

len via de ISSO-winkel op www.isso.nl.

nieuWe inziChtenNTR 3216 is aangevuld met kennis en inzichten die de samen-

stellers van de publicatie (NEN, ISSO en Uneto-VNI) sinds de

vorige uitgave uit 2008 hebben verworven over:

• leidingloop in kruipruimtes en kruipruimteloos bouwen

• zettingsconstructies bij zakkende grond

• afvoerleidingen van de keuken

• dimensioneren van ontspanningsleidingen

• samenvoegen van leidingen

• hemelwaterafvoer van hellingbanen

• geluidshinder van rioleringsleidingen boven verlaagde

plafonds

• brandveilige doorvoeringen

• klachtenanalyse.

NTR 3216 vormt een uitstekende aanvulling op NEN 3215

‘Gebouwriolering en buitenriolering binnen de perceelgren-

zen’. Deze publicatie behandelt de bepalingsmethoden voor

de afvoercapaciteit, water- en luchtdichtheid en afstand van

dakuitmondingen.

VERSCHENEN: ISSO-magazine ThemaTech

themanummer over energieneutraal bouwen


A P R I L 2 0 1 2 N R 2 5

ThemaTech

“Rijk vervult voorbeeldrol mits de investeringen rendabel en doelmatig zijn”

– DOEDE VAN DIJK, MINISTERIE BZK

“Met de Schilindex maakt de NII de bouwkundige prestaties van een gebouw zichtbaar”

– BENEDIKT VAN ROOSMALEN, NNI

“Proces bepaalt veel meer dan de techniek of energieneutraal mogelijk is”

– LEON BURDORF, GRONTMIJ

“Ga met heel veel inspiratie, passie en betrokkenheid aan de slag”

– YURI PELSER, YMERE

“Een transitie in besluitvorming en energie-concepten is hard nodig”

– ERIC WILLEMS EN ERWIN ROIJEN, CAUBERG-HUYGEN

ENERGIENEUTRAAL BOUWEN

K E N N I S I N S T I T U U T V O O R D E I N S T A L L A T I E S E C T O R

publicatie

18

KE

NN

ISIN

ST

ITU

UT

VO

OR

DE

INS

TA

LL

AT

IES

EC

TO

R

LEID

ING

NE

TB

ER

EK

EN

ING

- DR

UK

VER

LIESB

EREK

ENIN

G

Leidingnetberekening

ISBN 978-90-5044-226-8

Drukverliesberekening





naar publicatie 18 is veel vraag. de publicatie behandelt een gestandaardiseerde methode voor de berekening van drukverlies in lei-dingnetten. isso heeft de uitgave herzien. belangrijke aanvulling op de publicatie uit 1988 is de aansluiting op europese normen, het gebruik van andere media dan water en nieuwe inzichten.

Bij leidingnetten voor verwarmings- en koelinstallaties in de

woningen utiliteitsbouw is het noodzakelijk een drukver-

liesberekening uit te voeren. Hiermee bepaal je de beno-

digde opvoerdruk van de circulatiepomp en de stand van de

inregelafsluiting. Het is ook belangrijk voor een doelmatig

energiegebruik en de regelbaarheid van verwarmings- en

koelsystemen. In publicatie 18 wordt de drukverliesbereke-

ning stap voor stap en aan de hand van voorbeelden toege-

licht. Als methode wordt gebruik gemaakt van wrijvingsfac-

toren berekend volgens de formule van Colebrook-White.

update publicatie 18, standaard voor drukverliesberekening in leidingnetten

VERSCHENEN: ISSO-magazine ThemaTech

themanummer over energieneutraal bouwen

van Water tot persluChtPublicatie 18 behandelt enerzijds de theorie van stromende

media en optredende drukverliezen en anderzijds een

methode voor het ontwerpen van een optimaal leidingnet-

systeem. Daarbij wordt rekening gehouden met praktische

en technische randvoorwaarden en de kosten. Behalve alle

soorten leidingnetsystemen met water, al dan niet met anti-

vriesmiddelen en stoom, wordt ook ingegaan op diverse

thermische oliën, perslucht, medische gassen en aardgas.

van prograMMa- tot beheerfaseVoor het structuren van de informatie is gebruik gemaakt

van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties

(MKK). Dit levert voor iedere fase van het proces de vereiste

informatie aan partijen om een goed leidingnet te kunnen

realiseren, te weten programma- , ontwerp- , uitwerking- ,

realisatie-, en beheerfase. De toegankelijke publicatie

is behalve voor professionele adviseurs en installateurs

geschikt als lesmateriaal voor het vakonderwijs.

hoe verkrijgbaar?De nieuwe ISSO-publicatie 18 ‘Leidingnetberekening - druk-

verliesberekening’ is verschenen in gedrukte en in digitale

vorm. De gedrukte versie is voor € 130,– (excl. btw) te

bestellen via www.isso.nl. De digitale versie is verkrijgbaar

via www.isso-digitaal.nl. Publicatie 18 behandelt alleen de

drukverliesberekening. Andere aspecten van leidingnetbere-

keningen of hydraulische schakelingen staan in andere ISSO-

publicaties

12

publicatie

55.3

ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Leg

ion

eLL

ap

re

ve

nt

ie in

kLim

aa

tin

sta

LLa

tie

s

legionellapreventie in klimaatinstallaties

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012

Van diverse kanten is ISSO gevraagd een bijeenkomst te ont-

wikkelen die dieper ingaat op het uitvoeren van een risico-

analyse. Hiervoor is een vierdaagse bijeenkomst ontwikkeld

die opleidt tot risico-analist koeltorens en klimaatinstallaties.

loCatiebezoek aan natte koeltorenDe eerste twee dagen zijn gelijk aan de instructiebijeen-

komst ‘Legionellaveilig beheren van koeltorens’ voor experts.

Op de derde dag gaan de deelnemers naar een praktijkloca-

tie om daar met de docent een koeltoren met klimaatinstalla-

tie te schouwen. Hierna volgt een instructie in het uitvoeren

van een risicoanalyse en het opstellen van een beheers-

plan (conform ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in

klimaat installaties’ en AI-blad 32).

opdraChtDe deelnemers werken de opdracht thuis verder uit. De uit-

komst wordt door de docent beoordeeld. Na een aantal weken

ISSO-Instructiebijeenkomsten 2012

‘legionellaveilig beheren van koeltorens’Instructiebijeenkomsten van een en twee dagen

worden op de vierde bijeenkomst de bevindingen klassikaal

besproken. Bij voldoende resultaat wordt het ISSO-certificaat

risico-analist koeltorens en klimaatinstallaties uitgereikt.

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met onder

meer het model-risicoanalyse en beheersplan voor natte

koeltorens.

vrijstellingDeelnemers die in het verleden de tweedaagse instructie al

hebben gevolgd, hoeven alleen dag 3 en 4 bij te wonen.

Wanneer?De bijeenkomst vindt eind 2012 plaats.

Raadpleeg www.isso.nl voor nadere info.

1. Service- en onderhoudsbedrijven.

2. Toezicht en inspectie (gemeenten/overheid).

3. Gebouw beheerders.

4. Water behande lings bedrijven, fabrikanten & advies-

bureaus ’s (experts).

Voor elke beroepsgroep is er een passende en praktijk-

gerichte module. De bijeenkomst voor de beroepsgroepen

1 t/m 3 duren een dag. Voor de experts duurt de instructie

twee dagen.


meer het model-risicoanalyse en beheersplan voor natte

koeltorens.

Wanneer?Vanwege de grote belangstelling zijn er extra bijeenkomsten

gepland. Alle bijeenkomsten vinden in de 2e helft van 2012

plaats. Raadpleeg www.isso.nl voor nadere info.

risico-analist koeltoren en klimaatinstallaties Bijeenkomst van vier dagen

Het legionellaveilig beheren van koeltorens staat volop in

de belangstelling. Daar speelt ISSO op in met een instructie-

bijeenkomst. De instructie is bedoeld voor deelnemers die

te maken hebben met het beheer van koeltoreninstallaties

en werken bij een van de volgende soorten bedrijven of

organisaties:


KLEINTJEke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

KL

EIN

TJE

le

gio

ne

ll

ap

re

ve

nt

ie

Kruisplein 25

3014 DB rotterdam

postbus 577

3000 an rotterdam

tel. 010 206 59 69

fax 010 213 03 84

www.isso.nl

[email protected]

Legionellapreventie

iSBn-978-90-5044-153-7


Installatiebedrijven zijn min of meer verplicht hun uitvoeren-

de medewerkers te instrueren over de geldende richtlijnen

en voorschriften voor veilige leidingwaterinstallaties. Deze

bijeenkomst geeft de medewerkers een uitstekende basis.

Hierdoor zijn zij in staat veilige leidingwaterinstallaties te rea-

liseren en in stand te houden.

We behandelen de nieuwe richtlijnen en voorschriften van

Drinkwaterbesluit 2011, de Waterwerkbladen en de ISSO-

publicaties in de 55-serie, uitgave 2012. Specifiek wordt

ingegaan op legionellapreventie en het beveiligen van

leidingwaterinstallaties tegen terugstroming vanuit (gevaar-

lijke) toestellen. De onderwerpen komen aan bod in praktijk-

situaties en praktische oefeningen. Tijdens de bijeenkomst

is veel ruimte voor het beantwoorden van vragen uit de

praktijk.

onderWerpen• Legionellapreventie.

• Risicofactoren legionellagroei en terugstroming.

• Beveiliging van terugstroming (volgens WB. 3.8 en 4.4B).

• Wettelijke voorschriften en technische richtlijnen.

• Onderhoud (volgens WB 1.4G).

• Toezicht door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en

Koninkrijksrelaties en waterleidingbedrijven.

• Uitgangspunten voor legionellaveilig ontwerpen en

aanleggen.

• Legionellaveilig beheer en onderhoud.

• Maatregelen in collectieve woninginstallaties.

veilige leidingwaterinstallaties Bijeenkomst van een dag

• Maatregelen tegen terugstro-

ming per installatiecomponent.

• Inspecteren en in kaart brengen

bestaande installaties.

• Werkvoorschriften.

• Demonstratie www.legionel-

levraagbaak.nl en www.zorg-

plicht-legionella.nl.

• Praktijkcases.

voor Wie?De bijeenkomst is bedoeld voor

hoofdrolspelers bij de aanleg en

het onderhoud van veilige leiding-

waterinstallaties, zoals installateurs,

(leidinggevende) monteurs en

technici. Ook is de bijeenkomst

zeer geschikt voor medewer-

kers die leidingwaterinstallaties inspecteren vanwege het

beheersplan legionellapreventie.


meer een samenvatting van Kleintje Legionella. De hand-out

is aangepast aan Drinkwaterbesluit 2011.

Wanneer?De instructie vindt plaats op woensdag 10 oktober 2012 op

het kantoor van ISSO in Rotterdam.

integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen Bijeenkomst van een dagdeelEen legionella-uitbraak is te voorkomen door bij het ontwerp

van een leidingwaterinstallatie rekening te houden met de

voorschriften. Zo moet de installatie voldoen aan NEN 1006

uit 2002 (Algemene voorschriften voor leidingwaterinstal-

laties). NEN geeft voorschriften voor de maximum tempera-

tuur van drinkwater en ‘afgekoeld’ warmtapwater. Boven een

temperatuur van 25 °C kunnen bacteriën - waaronder legio-

nella - uitgroeien tot schadelijke concentraties.

Op deze bijeenkomst leert u de NEN-voorschriften toe te

passen aan de hand van ISSO/SBR-publicatie 811, die ver-

scheen in opdracht van Uneto-VNI. De publicatie geeft prak-

tische richtlijnen en technische oplossingen. Ook wordt aan-

dacht besteed aan samenwerking tussen alle partijen in het

bouwproject; om legionella te voorkomen is samenwerking

essentieel. Duidelijk wordt beschreven hoe u het bouwpro-

ces het beste kunt organiseren en coördineren. De training

behandelt eveneens de rechten en plichten van werkvoorbe-

reiders, uitvoerders en monteurs.

onderWerpen• Legionella en risico’s.

• Waarborg water kwaliteit.

• Voorkomen van legionella.

• Wetgeving (Drinkwaterbesluit 2011).

• Problemen uit de praktijk.

• Toegestane plaatsen voor cv- en drinkwaterleidingen.

• Oplossingen uit ISSO/SBR-publicatie 811 en de checklist

hotspots.

14

HOTSPOTVRIJ ONTWERPEN, BOUWEN EN INSTALLEREN

Concepten ter voorkoming van ongewenste

opwarming van leidingwater in nieuwbouwwoningenH

OT

SP

OT

VR

IJ O

NT

WE

RP

EN

, BO

UW

EN

EN

INS

TA

LL

ER

EN

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE

voor Wie?De bijeenkomst is gericht op specialisten die zich direct of

indirect bezighouden met aanleg van cv- en drinkwaterin-

stallaties, waaronder:

legionellapreventie voor toezichthouders en gemeenten Bijeenkomst van een dagdeel

De gemeentelijke afdeling Bouw- en woningtoezicht is

verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van het

Bouwbesluit en de daarin aangewezen normen. Na het

volgen van deze bijeenkomst kunnen toezichthouders van

gemeenten een actieve bijdrage leveren aan installaties die

bij oplevering voldoen aan de wettelijke eisen met betrek-

king tot legionellaveiligheid.

Eén van de eisen waar de installatie in de praktijk vaak niet

aan voldoet, is de eis dat de drinkwatertemperatuur onder

25 °C moet blijven en niet onbedoeld mag worden opge-

warmd door bijvoorbeeld een nabijgelegen cv-leiding. Dit is

een van de aandachtgebieden van de toezichthouder.

De lesstof is gebaseerd op de ISSO/SBR uitgave 811 (2011).

Deze publicatie bevat ontwerpconcepten die voorzien in

bruikbare en toepasbare oplossingen in technisch en orga-

nisatorisch opzicht, waaronder de organisatie van het bouw-

proces en in welke fasen controles nodig zijn. Samenwerking

tussen architect, aannemer en installateur en toezichthouder

is essentieel. Oplossingen en verboden zijn niet alleen een

zaak van de installateur, maar net zo goed van de toezicht-

houder en de ontwerper van het gebouw.

onderWerpen• Legionella en risico’s.

• Waarborg waterkwaliteit en voorkomen legionella.

• Legionellapreventie in de Drinkwaterwet, het

Drinkwaterbesluit 2011 en NEN 1006 (Algemene voor-

schriften voor drinkwaterinstallaties).

• Problemen in de praktijk bij het voorkomen van hotspots.

• Toegestane plaatsen cv- en drinkwaterleidingen.

• Oplossingen uit ISSO/SBR-publicatie 811.

voor Wie?De bijeenkomst is gericht op medewerkers van gemeenten

die zich direct of indirect bezighouden met het toezicht op

de naleving van de wettelijke voorschriften van de bouw.

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met

onder meer een samenvatting van ISSO/SBR-publicatie 811

‘Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen’.

Wanneer?Deze instructie vindt plaats in oktober of in november 2012

in Rotterdam of in Utrecht. Bij voldoende aanmeldingen

worden de locatie en de datum bepaald.

betonkernactivering (basis)Bijeenkomst van een dag

Bij betonkernactivering (BKA) wordt nuttig gebruik gemaakt

van de massa van een gebouw om koude of warmte te buf-

feren en af te geven aan de binnenruimte. BKA is echter com-

plex, want in het ontwerpen realisatieproces worden nog

veel fouten gemaakt. Om faalkosten te voorkomen, is een

integrale aanpak met de diverse bouwpartijen nog belang-

rijker dan bij conventionele trajecten. Het is van belang een

installateur of installatieadviseur in het ontwerpteam te heb-

ben. Op deze bijeenkomst leert u de basisbeginselen en de

mogelijkheden van BKA.

Wanneer?Deze instructie vindt

plaats op dinsdag

25 september 2012

op het kantoor van

ISSO in Rotterdam

• installateurs

• projectleiders

• bouwkundige

uitvoerders

• technici

• werkvoorbereiders

• (leidinggevende)

monteurs.

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out met

onder meer een samenvatting van ISSO/SBR-publicatie 811

‘Integraal ontwerpen van legionellaveilige woningen’.


publicatie

85ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Th

er

mis

ch

Ac

Tie

ve

vlo

er

en

- be

To

nk

er

nA

cT

ive

rin

g

thermisch actieve vloeren

Betonkernactivering

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE

betonkernactivering (integraal) Bijeenkomst van vier dagen

Bij nieuwbouw wordt regelmatig betonkernactivering (BKA)

toegepast. BKA is niet eenvoudig, waardoor in het ontwerp-

en realisatieproces nog veel fouten worden gemaakt. Na

het volgen van deze vierdaagse cursus weet u faalkosten te

voorkomen.

U leert een goed en geïntegreerd BKA-systeem te ontwikke-

len en toe te passen aan de hand van een stappenplan. Rode

draad door de cursus is een casus van een realistisch gebouw.

Via deze casus loopt u alle stappen door van BKA. Rekening

is gehouden met een evenwichtige verdeling over de vier

dagen van complexe en minder complexe onderwerpen.

onderWerpen dag 1

• Mogelijkheden BKA.

• Belang van een integraal ontwerpproces met architect,

constructeur en installatieadviseur/installateur.

• Hulpmiddelen om na te gaan of BKA een goede keuze is.

• Gewenste thermische comfort.

onderWerpen dag 2

• Behandeling van constructieve inpassing, ruimtebeleving

en inpassing van de techniek.

• Vloertypen en leidingregisters en de toepassing daarvan.

• Integratie ventilatie concepten in installatieconcepten.

• Consequenties voor het interieurontwerp.

• Soorten verlichting.

onderWerpen dag 3

• Indeling en regelen thermische zones.

• Regelstrategieën BKA.

• Effect ‘zelfregelbaarheid’ van het gebouw op gekozen

naregeling.

• Flexibiliteit BKA.

• Relatie flexibiliteit en diversiteit.

• Impact BKA op EPC, BREEAM-score en GreenCalc-score.

• Impact BKA op energiebesparing en het sluiten van kring-

lopen.

onderWerpen dag 4

• Kosten en benchmarking.

• Vergelijken kosten en baten met andere LTV-systemen.

• Toepassen van het afwegingskader in de hoofdcasus.

voor Wie?Deze cursus is ontwikkeld voor installateurs en installatie-

adviseurs.

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out en ISSO-

publicatie 85 ‘Betonkernactivering’.

Wanneer?Met het deelnameformulier op www.isso.nl kunt u uw

belangstelling kenbaar maken. Bij voldoende belangstelling

wordt de datum en de locatie bepaald.

onderWerpen• Mogelijkheden BKA.

• Belang van een integraal ontwerpproces met architect,

constructeur en installatieadviseur/installateur.

• Hulpmiddelen om na te gaan of BKA een goede keuze is.

• Vaststelling gebruiksfunctie gebouwdelen en keuze voor

mogelijke, aanvullende ventilatiesystemen.

• Afgiftesystemen.

• Wel of geen eigen regelstrategie vanwege traagheid van

een systeem.

• Wel of geen radiatoren.

• Diameter van watervoerende buizen en onderlinge buis-

afstand.

• Consequenties voor het interieurontwerp.

• Soorten verlichting.

voor Wie?De training is bedoeld voor beïnvloeders, zoals architecten,

bouwkundigen en projectontwikkelaars.

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out en ISSO-

publicatie 85 ‘Betonkernactivering’.

Wanneer?Met het deelnamefor-

mulier op www.isso.nl

kunt u uw belangstel-

ling kenbaar maken. Bij

voldoende belangstel-

ling wordt de datum en

de locatie bepaald.

16

publicatie

47ke

nn

is

in

st

it

uu

t v

oo

r

de

i

ns

ta

ll

at

ie

se

ct

or

on

tw

erp v

an

hy

dr

au

lisch

e sch

ak

eling

en v

oo

r k

oelen

ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen

ke

nn

isin

st

itu

ut

vo

or

de

ins

ta

ll

at

ies

ec

to

r

Power Quality

Instructieboek

PQ

Ins

tr

uc

tIe

bo

ek

Po

we

r Q

ua

lIt

y


hydraulische schakelingen voor verwarmen en koelen Bijeenkomst van drie dagen

Kernactiviteit van een installatieont-

werper is het ontwerpen van een

hydraulische schakeling. Het belang

van een goed ontwerp is groot, mede

door energiezuinige technieken, zoals

de warmtepomp en energieopslag in

de bodem.

In deze cursus leert u systematisch

een complete hydraulische schake-

ling samen te stellen. Ook kunt u het

gedrag van hydraulische systemen

beoordelen voor vallast en deellastsi-

tuaties. Hierbij wordt gebruikgemaakt

van ISSO-publicaties 44 en 47 waarin verschillende hydrauli-

sche modulen zijn omschreven. De modulen zijn afgestemd

op de eigenschappen en randvoorwaarden van de in de

hydraulische schakeling opgenomen apparaten.

onderWerpen• Hydraulische modulen voor:

o warmtegebruikers

o warmteopwekkers

o koude gebruikers

o koude opwekkers.

• Selectie van gebruikersmodulen en opwekkermodulen.

• Invloed van de regelafsluiters op het hydraulisch gedrag.

• Invloed van een toerengeregelde pomp op het

hydraulisch gedrag.

• Samenstellen van een hydraulische schakeling uit modulen.

• Voorbeeld hydraulische schakeling voor:

o verwarmen

o koelen

o verwarmen en koelen met warmtepomp en

warmte- en koudeopslag.

voor Wie?De cursus is bedoeld voor installateurs, ontwerpers of be-

heerders van hydraulische schakeling in utiliteitsgebouwen.


meer een samenvatting van ISSO-publicaties 44 ‘Het ont-

werp van hydraulische schakelingen voor verwarmen’ en 47

‘Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen’.

Wanneer? De instructie vindt plaats op donderdag 4, donderdag 11

en donderdag 18 oktober 2012 op het kantoor van ISSO in

Rotterdam.

power Quality Bijeenkomst van drie dagen

Elektriciteit is niet meer weg te denken uit onze samenleving.

Elektrische energie is de levensader van handel, dienstverle-

ning en industrie. Bedrijfsprocessen zijn daardoor ook meer

afhankelijk geworden van de kwaliteit van de geleverde elek-

triciteit en de kwaliteit van hun installaties en apparatuur. Dit

gaat over Power Quality (PQ), een onderwerp dat nationaal

en internationaal steeds vaker op de agenda staat. Power

Quality ofwel stroom- en spanningskwaliteit, gaat over de

kwaliteit van elektrische energie, wat er mis mee kan gaan,

hoe dat veroorzaakt wordt en wat de oplossingen zijn voor

problemen.

Deze bijeenkomst is praktisch onmisbaar als uw bedrijf wil

opereren op de markt van PQ. De installateur speelt daarin

een prominente rol. Op deze beroepsgroep richt de bijeen-

komst zich. De installateur krijgt een totaaloverzicht van PQ

en leert problemen te herkennen, te analyseren en op te los-

sen. Vooral de methodieken bieden een schat aan informatie.

Deze bijeenkomst is ontwikkeld in opdracht van

Opleidingsfonds voor

de Technische Installatie

Branche (OTIB) met steun

van de vakgroep Electro

Installateur van Uneto-VNI.

onderWerpenDe bijeenkomst bestaan

uit een theoretisch en een

praktisch deel.

dag 1 • Opfrissen van basiskennis.

• Waarnemen en herkennen van Power Quality-problemen.

dag 2 • Onderzoek van waarnemingen.

• In beeld brengen van fenomenen.

• Behandeling van meetmethoden.

dag 3 • Interpretatie van meetgegevens.

• Analyse oorzaken.



voor Wie?De bijeenkomst is ontwikkeld voor installatiebedrijven die

zijn aangesloten of geregistreerd bij de brancheorganisatie

Uneto-VNI en/of bij het Opleidingsfonds voor de Technische

Installatie Branche (OTIB).

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out en de ISSO-

publicatie ‘Instructieboek Power Quality’.

Wanneer? De bijeenkomst vindt plaats in mei en in oktober 2012.

Energiezuinige en duurzame woningen en woongebouwen

zijn aan de orde van de dag. Een manier om dat te bereiken,

is het toepassen van moderne mechanische ventilatiesyste-

men in combinatie met een goede isolatie en kierdichting.

Daarom staan innovatieve ventilatiesystemen volop in de

belangstelling bij partijen in de bouwkolom.

Deze cursussenreeks is ontwikkeld om u te ondersteunen

in het ontwerpen realisatieproces. Door het toepassen

van de lesstof voorkomt u faalkosten. Als basis dienen ISSO-

publicaties en -instructieboeken over woningventilatie.

onderWerpen:• De basisprincipes van bestaande en nieuwe ventilatiesy-

stemen.

• De regels voor woningventilatie van het Bouwbesluit.

• De ontwikkeling van een ontwerp voor een ventilatiesy-

steem en bijkomende facetten, waaronder de selectie van

systeemonderdelen.

deze cursus wordt verzorgd door:

WoningventilatieAandacht wordt besteed aan nieuwe weten regelgeving

(waaronder het Bouwbesluit, EPG en de Recast EPBD). Deze

stellen steeds vaker eisen aan het adequaat dimensioneren,

installeren, opleveren en controleren van ventilatiesystemen.

Ook doet u voldoende kennis en kunde op om te kunnen

voldoen aan de vakinhoudelijke eisen volgens beoordelings-

richtlijn BRL 8010.

De cursussenreeks Woningventilatie is ontwikkeld door de

installatie- en ventilatiesector en wordt in opdracht van ISSO

verzorgd door FILOSOOF bv.

basis ventilatietechniek voor alle betrokken partijen uit de bouwkolomBijeenkomst van een halve dag

• Aandachtspunten bij het installeren en beheren van een

ventilatiesysteem.

• Maken van een voorlopige systeemkeuze, passend bij de

situatie en de klantwens.

• Voordelen, nadelen en aandachtspunten bij het voort-

brengingsproces van een ventilatiesysteem.

onderWerpen:• Opstellen van ventilatiebalansen voor enkele typen systemen.

• Maken van gedetailleerde ontwerpen die voldoen aan de

eisen voor onder andere luchtkwaliteit, comfort, geluid en

brandveiligheid.

voor ontwerpende partijen Bijeenkomst van een dag

• De relatie leggen tussen het ventilatiesysteem en de andere

installaties in het gebouw en in het bouwkundige ontwerp.

• Een vertaalslag maken van het gebruikersprofiel, de

locatie en het gebouw naar een passend, gedetailleerd

systeem en een montagegereed ontwerp.

onderWerpen• Maken van een ventilatiesysteem volgens het ontwerp.

• Het in bedrijf stellen van een ventilatiesysteem volgens

het ontwerp.

voor partijen verantwoordelijk voor installatie en opleveringBijeenkomst van een dag

• Herkennen van aandachtspunten en valkuilen uit de

praktijk.

• Opstellen van een opleverings-, controle- en meetprotocol en

het uitvoeren en rapporteren van deze kwaliteitscontroles.

18

EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE 2012 EDUCATIE

onderWerpen• Basiskennis over ventilatie.

• Praktijkgerichte kennis over het vakbekwaam monteren

van de nieuwste ventilatiesystemen.

• Omgaan met afwijkende situaties en inzicht in de gevol-

gen van montagehandelingen op de kwaliteit van een

ventilatiesysteem.

belangstelling?Voor aanmelding nodigen wij u uit op de site www.filosoofbv.

nl. Bij voldoende aanmeldingen worden de locatie en de

datum bepaald. Voor nadere informatie over de cursusinhoud

kunt u contact opnemen met Marco Hofman, [email protected].

onderWerpen• Beoordelen van de conditie van een bestaand ventilatie-

systeem.

• Opstellen van een schriftelijk ventilatieprestatierapport.

voor partijen verantwoordelijk voor beheer en onderhoudBijeenkomst van een dag

• Opstellen en uitvoeren van een meerjarenonderhouds-

plan.

• Het gebruik en de uitleg van ventilatieonderdelen aan

derden.

voor de systeemmonteurBijeenkomst van een dag

lesMateriaalDe deelnemers krijgen een uitgebreide hand-out op basis

van instructieboeken over ventilatie.

Cito en CertifiCering Na het volgen van de basisbijeenkomst in combinatie met

één of meerdere vervolgbijeenkomsten, is de deelnemer

in staat om deel te nemen aan het door Cito ontwik-

kelende examen Ventilatie Woningen. Daarnaast bent

u vakbekwaam voor de certificering door een CI van de

VentilatiePrestatieKeuring voor woningen, scholen en kinder-

dagverblijven.

aangepaste wetgeving rondom rioleringBijeenkomst van een daghoe ontwerp je de riolering van een bouwwerk vol-gens bouwbesluit 2012? een dergelijke vraag wordt beantwoord op de isso-instructie bijeen komst riolering van bouwwerken.

Tijdens de bijeenkomst wordt u geïnformeerd over Bouwbesluit

2012. Het nieuwe Bouwbesluit heeft betrekking op de riolering

tot aan de perceelgrens. Voorheen was dat tot 0,5 m buiten het

gebouw.

Daarnaast hoort u alle ins and outs van de nieuwe NEN 3215 (2011)

en NTR 3216 (2012). Hierin zijn onder meer universele benamingen

voor rioleringsleidingen doorgevoerd.

Wet Milieubeheer versus buiteninstallatiesVerder komen aan de orde de nieuwe Wet milieubeheer en de

Wet op de waterhuishouding. Zo is er de zorgplicht om binnen

de perceelgrens zoveel mogelijk hemelwater te gebruiken, vast te

houden of te infiltreren. U krijgt inzicht in een aantal installaties,

zoals afscheiders, hwa-infiltratiesystemen, IBA’s en installaties voor

gescheiden urine-inzameling. Ook staan we stil bij het 3D Bouw

Informatie Model (BIM). Het toepassen van BIM wordt nu ook

gangbaar bij het ontwerpen en beheren van rioleringsinstallaties.

doCentenDe bijeenkomst wordt gegeven door onder meer Will Scheffer,

deskundige sanitaire installaties en voormalig beleidsmedewer-

ker UVNI en Theo Scheers, adviseur van akoestisch adviesbureau

Peutz.

loCaties en dataKijk voor een instructie bij u in de buurt op www.isso.nl onder

Kennisoverdracht/Instructiebijeenkomsten. De instructie duurt

een halve dag en is van 15:00 uur tot 20:00 uur. De deelnameprijs

bedraagt € 385,- (excl. btw). Bij het gelijktijdig bestellen van de

nieuwe NTR 3216 ontvangt u op deze publicatie 30% korting.

kijk voor nadere informatie over de bijeenkomsten of het aanmeldformulier op www.isso.nl onder kennisoverdracht/instructiebijeenkomsten.

praat met ons mee via twitter #instructies #issonl






in de wereld van de leidingwaterinstallatie

is een revolutie gaande. nieuwe rekenregels

geven betrouwbare voorspellingen van het

koud- en warmtapwaterverbruik. hiermee

zijn het ontwerp, aanleg en het gebruik veel

meer in lijn met elkaar. dit levert besparingen

op in energieverbruik en kosten. deze door-

braak staat centraal op het landelijke congres.

het congres wordt georganiseerd door isso,

samen met uneto-vni, tvvl, otib en kWr.

Het congres behandelt de nieuwe manier van ontwerpen en

dimensioneren van waterleidingen en warmtapwaterberei-

ders in gebouwen. Centraal staat de demonstratie van nieu-

we rekenregels waarmee de koud- en warmwaterbehoefte

worden bepaald. Deze geven een realistische voorspelling

van het waterverbruik en de maximum volumestroom in

verschillende type gebouwen, waaronder appartements-

gebouwen, kantoren, zorginstellingen en hotels. De nieuwe

rekenregels leiden tot duurzame, hygiënische en energie-

efficiënte ontwerpen van leidingwaterinstallaties. Hierbij

blijft het water van goede kwaliteit en het comfort van de

gebruiker op niveau, terwijl het energieverbruik en de kosten

van de installatie aanzienlijk kunnen dalen. In de meeste

gevallen blijkt dat de installatie minder groot hoeft te zijn

dan wordt voorspeld met de huidige richtlijnen.

uniek siMulatieModelMet de nieuwe rekenregels, die gebaseerd zijn op het simula-

tiemodel SIMDEUM®, kunnen eenvoudig maximum moment-

landelijk Congres‘Winst door zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties’

Dinsdag 6 november - Jaarbeurs Utrechtverbruiken van koud en warm water worden voorspeld. Ook

kan het warm waterverbruik in bepaalde tijdsperioden wor-

den berekend. Dit is uniek in de wereld: van alle beschik-

bare rekenregels geven deze nieuwe rekenregels de meest

betrouwbare voorspellingen van het koud- en warmtapwa-

terverbruik. De resulterende ontwerpen sluiten daardoor

beter aan op de werkelijkheid.

vergelijking oude en nieuWe rekenregelsOp het congres wordt een vergelijking gedemonstreerd

van de huidige q√n-methode en de nieuwe rekenregels. De

nieuwe rekenregels zijn met voorbeelden opgenomen in de

herziene ISSO-publicatie 55: Ontwerpen van collectieve lei-

dingwaterinstallaties. Ook worden andere toepassingen van

SIMDEUM® geïllustreerd. Het definitieve programma wordt

voor de zomer bekend gemaakt via www.isso.nl.

sponsorMogelijkhedenTijdens het congres zijn er (beperkte) mogelijkheden voor

productpresentaties. Voor meer informatie kunt u contact

opnemen met Susanne Suvaal, [email protected].

Vooral voor wie?

• Bent u betrokken bij het ontwerpen en uitwerken van

drinkwater- en warmtapwaterinstallaties?

• Bent u beheerder van een gebouw of bent u betrokken

bij maatschappelijk verantwoord ondernemen?

• Heeft u te maken met het dimensioneren en selecteren

van warmtapwaterbereiders?

Dan is dit congres echt iets voor u.

hoe aanMelden?U kunt zich aanmelden via www.isso.nl. De deelname-

prijs bedraagt € 95,- (excl. btw) per persoon.

20

De ISSO-Award 2011 is toegekend aan de organisatie die actief betrokken is bij de totstandkoming van een duurzaam project en bij de technische realisatie en voor de benodigde kwaliteitseisen aantoonbaar gebruik heeft gemaakt van ISSO-publicaties.De Award is uitgereikt tijdens het ISSO-najaarsoverleg op 15 september 2011

in de St@art te Apeldoorn.

ISSO-Award2012

ir. R.D. van Bergen, directeur ISSO

uitgereikt aan

................?

ColofonISSO Info is een uitgave van

isso Kruisplein 25

3014 DB Rotterdam

Postbus 577, 3000 AN Rotterdam

Tel. 010 - 206 59 69

Fax 010 - 213 03 84

[email protected], www.isso.nl

ISSO, het kennisinstituut van

de installatiesector, houdt zich

bezig met het identificeren

van kennisvragen binnen de

installatiesector, het ontsluiten

en toegankelijk maken van

deze kennis in de vorm van

praktische ISSO-publicaties

en het bevorderen van het

gebruik van ISSO publicaties

als normstellende richtlijnen.

Op 29 april 1974 werd ISSO opgericht door de volgende organisaties:

tvvl Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen

uneto-vni Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de techni-

sche detailhandel

pit Stichting Promotie Installatietechniek

in een later stadium trad de volgende organisatie toe:

nlingenieurs Organisatie van Nederlandse Raadgevende Ingenieurs bureaus

vormgeving Stijlmeesters

redactie A.B. van Kleven-Pijpers, P.P.H. ‘t Lam, T. van Warmerdam

De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor persoonlijke of mate-

riële schade, veroorzaakt door onjuistheden in de redactionele kolommen.

OPROEP

ISSO-Award 2012: INScHRIjVING GeOPeND!

Heeft u zich als bedrijf gespecialiseerd in een techniek en heeft u daarbij gebruik gemaakt van de kennis van ISSO? Dan dagen wij u uit voor de ISSO-Award 2012.

De finalisten en de uiteindelijke winnaar krijgen een podium tijdens het goed bezochte ISSO-najaarsoverleg. In de regel wordt het najaarsoverleg bezocht door zo’n 200 relaties uit de installatiesector. Daarnaast krijgt uw organisatie aandacht in berichten en bulletins van ISSO.

Uiteraard benaderen we de pers voor vermelding in vakbladen. Net als in 2011 wordt de winnaar gefilmd voor YouTube en de site van ISSO.

CrITerIaBelangrijke criteria waarop de inzendingen worden getoetst: • U heeft uw bedrijfsvoering (succesvol) gewijzigd door

specialisatie in één of meerdere nieuwe technieken.• Daarbij heeft u gebruik gemaakt van de kennis van ISSO.• U heeft rekening gehouden met de europese doelen voor

2020: 20% energiebesparing, 20 % reductie CO2-uitstoot en 20% duurzame energie.

• U kunt een succesvol project laten zien.

Inschrijven kan tot maandagochtend 11 juni 2012, 8.00 uur. Ga naar www.isso.nl voor de voorwaarden en het inschrijf-formulier.

PrOCeDUreUit de inzenders worden maximaal tien deelnemers genomi neerd. Die keuze wordt bepaald door een des-kundige jury. De genomineerden worden medio juni aan iedereen in ons netwerk bekend gemaakt, waaronder de pers. Hierna worden de organisaties uitgenodigd op het kantoor van ISSO in rotterdam voor een presentatie aan de jury. De jury kiest uit de tien nominaties drie finalisten. De finalisten houden een pitch van 5 minuten tijdens het najaarsoverleg van ISSO op donderdag 20 september. De bezoekers kiezen de uiteindelijke winnaar.

Praat mee via twitter #ISSOnl #award