Zone 2012

O2

XXXX

TBI magazine 2012

De nieuwe realiteit

24 ‘ Ons vak is ondernemender geworden’ 36 Ondernemen anno nu

6 Technische hoogstandjes…

12 Kennis is macht, kennis delen is kracht20 De effecten van kennisdeling

26 Met BIM de toekomst in

16 Alles groen in het Rijkspaviljoen

10 Herbestemmen is actueler dan ooit

5 Duurzaamheid van alledag

2 TBI wil zich meer onder scheiden

30 ‘ Hoe meer gemak, hoe complexer de techniek’

Cover:

Ideeën ontstaan uit denkprocessen

en deze ontdekkingstocht verloopt langs

vaak onbekende wegen. Dit is in deze

visualisatie van de nieuwe realiteit in beeld

gebracht. De onderdelen refereren aan

de artikelen in deze Zone.

zone 2012 De nieuwe realiteit

Als in een markt vanzelfsprekendheden verdwijnen en nieuwe trends zich in groten getale aandienen, kunnen we spreken van een nieuw paradigma. De marktvraag is zodanig veranderd dat het aanbod opnieuw moet worden geformuleerd. Dat is wat zich momenteel afspeelt in de bouwen installatie-wereld. Waar de groei in de vastgoedmarkt definitief voorbij lijkt, komen herbestemming en verduurzaming van gebouwen op. Waar grootschalige woningbouw stagneert, wordt bouwen op maat de nieuwe norm. En waar specialistische kennis niet langer een exclusief goed is, krijgt deze vooral zijn meerwaarde door ze te delen in netwerken en brancheoverstijgende samenwerkingen. De diverse marktveranderingen, aangedreven door factoren als de vergrijzing, de digitale revolutie en de economische recessie, heeft TBI nauwgezet geanalyseerd. Centraal stond vervolgens de vraag: hoe gaan we ons in deze nieuwe realiteit positioneren? In het kort komt dit neer op: meer marktgerichtheid, meer integraliteit en meer onderscheidend vermogen. De TBI-ondernemingen zijn zich daarbij bewust van de vele rollen die ze tegen-woordig vervullen: niet alleen die van bouwer, installateur of ontwikkelaar, maar steeds vaker ook die van ontwerper, serviceverlener en adviseur. Deze vele rollen duiden op zich zelf óók op de nieuwe realiteit. In deze Zone tonen wij u de trends van de nieuwe realiteit en de antwoorden die wij daarop hebben ontwikkeld. Dat doen wij met veel enthousiasme: een nieuwe realiteit betekent nieuwe uitdagingen, en dat geeft nieuwe energie. TBI onderneemt voor de toekomst, staat er al middenin. Welkom in deze Zone.

Daan Sperling,

voorzitter Raad van Bestuur TBI

De nieuwe realiteit

2 TBI wil zich meer onderscheiden

5 Duurzaamheid van alledag

6 Technische hoogstandjes in het Scheepvaartmuseum

8 Enkele lessen uit de industrie

10 Herbestemmen is actueler dan ooit

12 Kennis is macht, kennis delen is kracht

16 Alles groen in het Rijkspaviljoen

18 Een goed winkelcentrum revitaliseert de wijk

20 De effecten van kennisdeling

22 TBI in Nederland

24 ‘Ons vak is ondernemender geworden’

26 Met BIM de toekomst in

29 De markt volgen

30 ‘Hoe meer gemak, hoe complexer de techniek’

32 Bouw je eigen huis met lekkerEIGENhuis

34 Integrale projecten vragen om integrale oplossingen

36 Ondernemen anno nu

Inhoud

2 | TBI

‘ Om echt innovatieve kracht te ontwikkelen hebben we elkaars expertises nodig. Ook met het oog op de veranderende vraag van de markt.’


TBI | 3

Sperling: ‘In onze markten hebben we al enige tijd te maken met een nieuwe realiteit. Marktmechanismen die jarenlang van kracht waren, zijn verdwenen of sterk gewijzigd.’ Het paradigma van permanent doorgaande volumegroei is niet meer aan de orde. Pruis: ‘De constatering dat de tijden van ongebreidelde groei voorbij zijn, is natuurlijk niet nieuw; de hele markt is daarvan doordrongen. Wij hebben ons de vraag gesteld hoe wij ons op die nieuwe realiteit moeten inrichten.’ Uit klantenrespons kwam naar voren dat de TBI-ondernemingen slagvaardig en dicht op de klant weten te opereren. Ander veelgenoemd pluspunt was de stabiliteit van het concern, gezien de financiële kracht van TBI en de eigendomsstructuur. Innovatief vermogen en integraliteit van

De Raad van Bestuur en de directies van de TBI-ondernemingen hebben intensief over hun markten en de daarbij horende marktontwikkelingen gesproken tijdens een gezamenlijk traject dat in 2011 van start ging. Wat waren de redenen daarvoor en waar staat TBI nu? Een gesprek met de Raad van Bestuur van TBI, bestaande uit Daan Sperling (voorzitter) en Leo Pruis.

TBI wil zich meer onder-scheiden

oplossingen werden minder herkend. ‘Deze twee onderwerpen zijn daarom centraal gezet’, stelt Sperling. ‘Om echt innovatieve kracht te ontwikkelen, hebben we elkaars expertises nodig. Ook met het oog op de veranderende vraag van de markt, die meer en meer integrale oplossingen verlangt.’

Landelijker en meer samenwerkingHet herpositioneringstraject resulteerde in vier concrete lijnen: meer onderscheidend vermogen van de TBI-ondernemingen door organisatorische aanpassingen, meer structurele onderlinge samenwerking, meer innovatie en meer integraliteit van de geboden oplossingen. Sperling: ‘Van twee TBI-ondernemingen – Baas en Veldhoen – is afscheid genomen;

deze hadden onvoldoende synergie met onze kernactiviteiten. Bouwondernemingen J.P. van Eesteren en Heijmerink Bouw zijn gefuseerd tot J.P. van Eesteren; het nieuwe bedrijf heeft daarmee een landelijke dekking gekregen. Dat geldt ook voor ERA Contour en Kanters Bouw en Vastgoed. ERA Contour heeft hiermee haar positie in het westen versterkt.’ Ook voor het segment Techniek is een plan uitgewerkt dat meer recht doet aan de huidige marktomstandigheden en -verwachtingen. In het kader van dit plan zullen onder andere de ondernemingen Croon en HVL hun krachten bundelen. Daarnaast zullen Croon en Wolter & Dros een gezamenlijk kenniscentrum voor onderhoud inrichten. Vanuit dit centrum zullen met name de landelijke klanten

4 | TBI

op het gebied van meerjarenonderhoud worden bediend. Dankzij de onderlinge samenwerking worden kennis en expertise tussen de bedrijven intensiever uitgewisseld. Deze samenwerking is structureel gemaakt met de oprichting van een directie- adviesraad met daarin de directievoorzitters van de grote TBI-ondernemingen. ‘Deze functioneert als adviseur van de Raad van Bestuur over de bedrijfs-overstijgende thema’s, zoals duurzaamheid, veiligheid, bouwinformatiemanagement en inkoopcoördinatie’, aldus Sperling. Ook coördineert de directie-adviesraad de implementatie van groepsbrede, innovatieve concepten. Sperling geeft een voorbeeld: ‘Een marktconcept dat alle TBI-ondernemingen aanbieden, is de productmarktcombinatie LekkerEIGENhuis, waarbij huizenkopers zelf hun huis kunnen ontwerpen (zie het artikel op pagina 32 in deze Zone – red.). Dit concept is zeer geschikt voor kleinschalige projecten. Goed passend bij de individualiserings-trend. Bouwen op maat is tegenwoordig voor vrijwel iedere woningkoper bereikbaar.’

Meer integraliteitMeer integraliteit van de oplossingen is het directe antwoord op de snel veranderde marktvraag: opdrachtgevers verlangen niet alleen de ontwikkeling van een kantoor-gebouw als gebouw, maar ook en vooral het comfort dat dit kantoor als werklocatie biedt. En bij een woningproject gaat het niet alleen om de woningen, maar ook en vooral om het woongenot. Sperling: ‘Dat vereist vergaande samen werking van de verschillende disciplines op gebied van ontwikkeling, bouw en installatietechniek. Daarom hebben wij onze markten opnieuw gedefinieerd.’ De oude, aanbodgerichte indeling Vastgoed – Bouw – Techniek is verlaten. TBI onderscheidt voortaan Techniek, Bouw & Ontwikkeling en Infra als de markt-segmenten. Pruis: ‘De woordcombinatie Bouw & Ontwikkeling duidt aan dat het ontwikkelende bouwen inmiddels een marktstandaard is geworden. Vrijwel alle bouwopdrachten bevatten een ontwikkel-component en andersom vereist een ontwikkelproject ook dat het daadwerkelijk gebouwd wordt.’ Infra is als een nieuw marktsegment benoemd. TBI Infra, bestaande uit Mobilis en de Voorbij-bedrijven, richt zich hier speciaal op.

OndernemerschapDe heroriëntatie betekent zeker niet dat TBI centralistischer wordt. ‘De decentrale concernstructuur is en blijft het uitgangs-punt’, benadrukt Sperling. ‘Het laag in de organisatie georganiseerde ondernemer-schap, bij de TBI-ondernemingen zelf, is een succesfactor van TBI. Wel is TBI nu zodanig ingericht dat krachtenbundeling nog meer mogelijk is, zodat we nog beter in staat zijn om integrale oplossingen te bieden en innovatieve concepten te ontwikkelen. Voor bijvoorbeeld een tunnel is niet alleen een aannemer nodig, maar worden ook specialisten op gebied van veiligheid en energie ingeschakeld.

Die combinatie van expertises die binnen TBI aanwezig zijn, is nu sneller en effectiever te organiseren.’

Gedegen en zorgvuldigEr hebben dus nogal wat veranderingen plaatsgevonden, die zich over een periode van twee jaar afspeelden. ‘Dat lijkt lang’, aldus Sperling. ‘Wij zijn echter een concern waar dergelijke veranderingen vanuit de bedrijven zelf tot stand dienen te komen. Zij maakten zelf deel uit van het transformatieproces en kwamen zelf tot de noodzakelijke veranderingen. Dat vergt tijd. Veranderen doen wij gedegen en zorgvuldig, met aandacht voor de gevolgen voor de hele organisatie.’

Het is een proces van voortdurende verandering, goed luisterend naar de markt, gezamenlijk innoverend en met een integrale blik en mentaliteit. ‘We staan goed opgelijnd voor de toekomst’, vat Sperling het resultaat van het traject samen. ‘De slagkracht is vergroot, de focus is verbreed en de klant wordt beter bediend. Wij, als TBI, kunnen ons nog meer onderscheiden.’

Daan Sperling, voorzitter Raad van Bestuur TBI

Leo Pruis, lid Raad van Bestuur TBI

Duurzaamheid van alledag

Zuinig bedrijfspandWTH, de TBI-onderneming die zich toelegt op vloerverwarming en -koeling, beschikt sinds dit voorjaar over drie eigen wind-molens, die aan het pand zijn bevestigd. De molens dragen bij aan de verdere CO2-reductie van het bedrijf. Samen met andere duurzame oplossingen – zoals warmte/koudeopslag, zonne collectoren en een energie zuinig wagenpark – is WTH nu gehuisvest in het op zes na zuinigste bedrijfspand van Nederland. www.wth.nl

Open bouwplaatsBij de bouw van een nieuw treinstation komt veel afval materiaal vrij, zeker als het gaat om het nieuwe Centraal Station Rotterdam. Bij een actie van onder andere TBI-onderneming Mobilis is een open bouwplaats gecreëerd om jong en oud te stimuleren gebruik te maken van lokale afvalstromen. Er kon meegebouwd worden aan een blijvend object voor de stad, er waren workshops te volgen en er kon vrij geklust worden onder begeleiding van professionals. Met deze actie Deelhout wordt aan de Rotterdammers iets terug-gegeven voor de overlast die een groot-schalig bouw project nu eenmaal vaak met zich meebrengt. Het dagje klussen met Rotterdammers was een succes. www.subliem010.nl

Milieuvriendelijk betonThiocrete is een innovatieve zwavelbinder die de toevoeging van cement en water in beton geheel vervangt. Thiocrete beton is duurzamer dan gewoon beton doordat de productie ervan leidt tot minder CO2-emissie. Daarbij heeft het een hogere chemische resistentie, een lagere water-indringing en is het 100% recyclebaar zonder prestatieverlies. Shell en TBI-ondernemingen Mobilis, Voorbij Prefab Beton en Voorbij Funderingstechniek werken gezamenlijk aan de ontwikkeling van betonproducten op basis van Thiocrete. www.mobilis.nl

zone 2012 RubriekDe nieuwe realiteit

TBI | 5

6 | TBI

Technische hoogstandjes in het Scheepvaart-museum


TBI | 7

Het museum is getransformeerd tot een hypermodern belevingscentrum waar de bezoekers de wereld van de scheepvaart aan den lijve kunnen ervaren. Het nieuwe Scheepvaartmuseum is gezien de gestegen bezoekersaantallen een succes: in de vier maanden na de opening in oktober 2011 bezochten 200.000 mensen het museum. Voorheen trok het museum 300.000 bezoekers per jaar.

Monumentaal pandDe restauratie van het Amsterdamse Scheepvaartmuseum was een omvang - rijke opdracht, aangezien het enorme, 20.000 vierkante meters tellende gebouw niet bepaald van deze tijd te noemen was. Klimatologisch was het 350 jaar oude gebouw niet te beheersen. Tegelijkertijd

gaat het om een monumentaal pand waar zorgvuldig mee moet worden omgesprongen. Vloeren en muren dienden zoveel mogelijk behouden te blijven.

Om de benodigde infrastructuur voor verwarming, communicatie en energie toch een plek te geven, zijn de vloeren verhoogd. Alle horizontale installaties lopen onder de vloeren door en enkele verticale installatie-kolommen zijn onder architectuur en zoveel mogelijk uit het zicht aangebracht. De tentoonstellingsvitrines hebben elk een eigen klimaatbeheersingssysteem, en voor de verlichting is gekozen voor uv-vriendelijke led-lampen.

Een video over de renovatie is te zien op

www.youtube.com/user/CroonElektrotechniek

De modernste technieken –

maar dan wel zonder dat je

die ziet. Dat was de installatie

technische opdracht voor

TBIondernemingen Croon

en Wolter & Dros bij de

groot schalige restauratie

van het Scheepvaartmuseum

in Amsterdam.

DMXIn het Scheepvaartmuseum

wordt gebruik gemaakt van

show computers, die lichtscènes

genereren op basis van DMX

(Digital Multiplexed), een specifiek

communicatieprotocol in de licht-

en evenementtechniek. De licht-

scènes zijn voorgeprogrammeerd

en worden via het KNX-systeem

geactiveerd.

KNX

Veiligheid, comfort, communicatie en energie stonden centraal bij

de keus voor het economisch best passende aansturings systeem.

Gekozen is voor een state-of-the-art KNX-installatie. KNX is

een merkonafhankelijk communicatieprotocol voor gebouw-

automatisering. Het functioneert in het Scheepvaart museum

als lichtmanagementsysteem om alle verschillende systeem-

componenten in het gebouw goed met elkaar te laten samenwerken.

8 | TBI

Enkele lessen uit de industrie

Een beeld zegt meer dan duizend woorden. Toch worden nog veel woorden gebruikt om processen te beschrijven. Zo niet in de industriële sector; daar is juist het communiceren in beelden de norm. Ook de manier van werken in de industrie geeft nuttige doorkijkjes naar de toekomstige werkwijze in andere sectoren.

HET NIEUWE WERKEN

Twee werelden


TBI | 9

Om de huidige gang van zaken in de industrie te schetsen, is het goed om even een stap terug in de geschiedenis te zetten. Industriële processen van bijvoorbeeld een gemaal worden van oudsher op locatie bestuurd en bediend, via bedieningspanelen ter plaatse. De monteur dient er bij een storing naar toe te gaan. Een vernieuwing is dat met de opkomst van ICT de processen steeds beter softwarematig kunnen worden aangestuurd. Informatiseringstrajecten zorgen er voor dat controle, bediening en interventie op afstand kunnen gebeuren. Zelfs de besturing van het proces gebeurt centraal op afstand door hypermoderne computers in een datacenter. Deze computers zorgen ervoor dat virtuele systemen, zogeheten SCADA-servers, hun werk kunnen doen. Engineers zien via internet of mobiele netwerken op hun beeldscherm de situatie op de locatie alsof ze daar zelf zijn. Zij zijn virtueel op de locatie aanwezig. De wijze waarop een en ander gepresen-teerd is, is sterk visueel, met symbolen, verbindingen en schetsmatige afbeeldingen. Alleen op deze gevisualiseerde manier is het mogelijk om de processen adequaat in beeld te brengen.

Verbanden leggenEen gevolg van deze transitie naar ‘virtualisatie’ is dat naast de traditionele automatiseerders nu ook de IT-whizzkids een belangrijke rol spelen in dezelfde projecten – hier komen twee volstrekt verschillende werelden bij elkaar (zie het kader). TBI-onderneming HVL is een installatie-bedrijf gespecialiseerd in industriële technische projecten, kent beide werelden en opereert als verbindingleggende partij. Dat is zeer belangrijk voor het welslagen van moderne automatiserings projecten. Voor een succesvol verloop is het essentieel dat de betrokkenen begrip en waardering hebben voor elkaars expertises, interesses en motivatie.

Schakels in de ketenEen bijkomend kenmerk is dat de processen worden gevisualiseerd met symbolen, verbindingen en schematische overzichten. Dat is in de industrie gemeengoed omdat hier alles draait om de schakels in de keten, benodigd voor het beoogde resultaat, namelijk een goed en veilig functionerende installatie. Wat nodig is wordt in beelden overgebracht: in één oogopslag is te zien waar de actie geboden is. Een operator kan vanaf elke gewenste plaats het systeem bedienen. Bij storingen is het ook niet nodig om een monteur naar de locatie te sturen: de storing kan ter plekke worden verholpen.

Veranderende werkwijze HVL heeft meerdere vestigingen, waar vroeger het vestigingsteam de lokale klanten bediende. Voor een gelijkwaardiger werkbezetting was HVL overgegaan naar projectteams met medewerkers op meerdere locaties, aangestuurd door één projectleider. Dit bleek de voorbode voor het werken op afstand. De nieuwe techniek van virtualisatie en werken over internet wordt niet alleen ingezet voor de klant, maar ook voor HVL zelf. Met de virtualisatie van de projecten maakt het immers niet meer uit waar men zich bevindt. Het team wordt geselecteerd op specialisme, niet op locatie.

Tegenwoordig worden vrijwel alle industriële projecten bij HVL met dergelijke teams uitgevoerd. Men werkt fysiek aan hetzelfde, centraal opgestelde, proces automatiseringssysteem. Ook staan de medewerkers op een projectsite via chat en webcam met elkaar in contact. De opdrachtgever heeft ook toegang tot de projectensite. Punten voor actie kan hij hier plaatsen en de HVL-engineers kunnen deze meteen oppakken. Als een actiepunt gerealiseerd is, zet de engineer dit zelf op de lijst. Dat betekent een meer continue werkplanning en vlottere afhandeling van meerwerk.Ook is het mogelijk om snel met de klant te schakelen, door hem een voorstel voor te leggen: is dit wat je bedoelt? Bijvoorbeeld de plaats en vorm van een button. Ter plekke wordt het ontwerp gemaakt. De klant kan het direct testen en kan meteen reageren. De sterke opkomst van ICT brengt de industriële automatisering niet alleen een stap voorwaarts wat betreft de kwaliteit van het eindproduct, maar ook in de wijze waarop projecten worden uitgevoerd. Op zijn beurt leert de ICT-wereld van de solide projectaanpak van de proces - auto matisering. Industriële automatisering en ICT: twee werelden die elkaar versterken door elkaar beter te begrijpen.

Informatie- en communicatietechnologieGericht op gebruikerVernieuwing vooropWerkend in virtuele omgevingWerken in regie van opdrachtgeverAltijd de nieuwste hard- en software9 to 5-ritmeUitvindenWhizzkids

Industriële automatisering

Gericht op productieprocesVeiligheid voorop

Besturing op locatieAangenomen werk

Betrouwbare, bewezen technologie24*7 beschikbaarheid

UitvoerenTechnici

10 | TBI

Er wordt minder gebouwd, maar des te meer herbestemd.

Leegstaande historische, markante gebouwen worden opnieuw,

maar voor een geheel ander doel gebruikt. Herbestemmen is meer

dan een andere functie geven aan een gebouw. Het is een nieuw

multidisciplinair specialisme.

Herbestemmen is actueler dan ooit

De laatste vijftien jaar is veel subsidie beschikbaar gesteld voor de restauratie van oude gebouwen, zoals kerken, kastelen en stadhuizen. ‘Dat heeft een goede impuls gegeven aan het behoud van ons nationale culturele erfgoed’, aldus directeur Boudewijn de Bont van restauratie- en herbestemmings-specialist Nico de Bont. Als gevolg van veranderingen in de samenleving verliezen op dit moment echter veel beeldbepalende gebouwen hun oorspronkelijke functie. Vele gerestaureerde gebouwen komen daardoor leeg te staan. Op dit moment wordt dat aantal ingeschat op zo’n 10.000 panden. Het is de uitdaging die gebouwen een duurzame en toekomstbestendige nieuwe functie te geven, maar dat is geen sinecure.’

GebouwkarakterDoor integrale samenwerking in een multidisciplinair team kan met alle factoren rekening worden gehouden. Doel: een haalbare herbestemmingsvisie ontwikkelen. De Bont beschrijft het traject: ‘Je gaat vroeg in het proces op zoek naar de juiste match tussen gebouw en nieuwe functie, zowel denkend vanuit het gebouw als vanuit de huisvestingsbehoeftes in de betreffende regio.’ Na onderbouwing met demografisch en economisch onderzoek worden opties gedefinieerd, die kostentechnisch worden uitgewerkt. De Bont: ‘Daarvoor is onze Databank Kostengegevens Herbestemmen

een zeer nuttig middel. Dankzij onze jarenlange ervaring weten wij vroegtijdig vrij exact de kostenkant door te rekenen. Vervolgens kijken we zorgvuldig naar de kwaliteit die het gebouw zelf biedt, qua karakter, sfeer, constructie en bouwkundige staat. Zo zit er in de bestaande constructies vaak nog voldoende reserve. Bij een uitgekiend ontwerp maakt dat dure en lelijke staalconstructies overbodig.’ Het opdrachtgeverschap is overigens ook een belangrijk onderdeel; de eigenaar van het gebouw, bijvoorbeeld een overheid of een instelling, wil vaak graag van het gebouw af. Om het opdrachtgeverschap in te vullen, werkt Nico de Bont regelmatig samen met de TBI-collega’s van Hevo en Synchroon.

Nieuwe levensfase De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed initieerde het Nationaal Programma Herbestemming. In eerste instantie was het beschermen van erfgoed het doel van de dienst; nu ligt het accent steeds meer op het in een nieuwe levensfase leiden van de monumenten, waarbij het soms noodzakelijk is om concessies te doen. Een oud klooster behoudt bijvoorbeeld het aanzien van een klooster, terwijl daar-binnen moderne appartementen worden gebouwd. Of een kerk wordt in historisch verantwoorde staat hersteld en biedt ruimte aan winkels en horeca.

Het forteiland in Herwijnen maakte vroeger deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. GeoFort

is nu een educatieve attractie waar bezoekers op een speelse manier kennismaken met cartografie,

navigatie en geosimulaties. De herbestemming is uitgevoerd door TBI-onderneming Nico de Bont.

zone 2012 RubriekDe nieuwe realiteit

TBI | 11

10.000Aantal leegstaande beeldbepalende gebouwen in Nederland

De herbestemmingsmarkt in 2010

41.500Aantal gemeentelijke monumenten

52.800Aantal Rijksmonumenten

Herbestemming beweegt zich als vakgebied op de scheidslijnen van:» cultuur en economie » restauratie en renovatie» monumentenzorg en

vastgoedontwikkeling

Leegstand van beeld-bepalende gebouwen neemt toe:» 1 boerderij per dag» 2 kerken per week» 1 klooster per maand

Een succesvolle herbestemming vergt expertise op veel verschillende terreinen: » financiering en subsidie » vergunningverlening» inspectie en analyse» raming van kosten van

zowel ontwikkeling als jaarlijkse exploitatie

» organisatie van opdrachtgeverschap

» duurzaamheid op maat» integrale samenwerking

12 | TBI

Kennis is macht,

kennis delen is kracht

Samenwerken heeft vaak een duidelijke oorzaak:

meerdere partijen zijn nodig om een complexe opdracht uit te voeren

en daarvoor zijn de expertises bij elkaar gebracht.

Een slag verder gaat samenwerking die specifiek gericht is op

kennisontwikkeling. Dan kan deze leiden tot vele nieuwe inzichten en

ongekende mogelijkheden, voor alle partijen.

Dit is de ervaring van Cor van de Linde, technical manager

van Maasvlakte Olie Terminal. Hij maakte met een

kennisdelingsinitiatief heel wat los.

HET NIEUWE SAMENWERKEN

Cor van de Linde Uitgeroepen tot Maintenance Manager 2012.

zone 2010 Interview

“ Ut eaquas simus, odi dolorru ptatiunt voloribus qui voloritatate sust, nis experup tatium qui te evel mi, sit hillut apienihicil impor aut prem solor aut et doluptatus, torro experunt es a verum vent voluptistis quam, cum eum hariberspe nati corectur minctem resequibus.”


TBI | 13

Kennis is macht,

kennis delen is kracht

Samenwerken heeft vaak een duidelijke oorzaak:

meerdere partijen zijn nodig om een complexe opdracht uit te voeren

en daarvoor zijn de expertises bij elkaar gebracht.

Een slag verder gaat samenwerking die specifiek gericht is op

kennisontwikkeling. Dan kan deze leiden tot vele nieuwe inzichten en

ongekende mogelijkheden, voor alle partijen.

Dit is de ervaring van Cor van de Linde, technical manager

van Maasvlakte Olie Terminal. Hij maakte met een

kennisdelingsinitiatief heel wat los.

HET NIEUWE SAMENWERKEN

Cor van de Linde Uitgeroepen tot Maintenance Manager 2012.

14 | TBI

KennisprojectElk jaar worden drie tanks geheel schoon-gemaakt. Dat bestaat uit het verwijderen van de achtergebleven laag ‘sludge’ nadat een tank is leeggemaakt. Het verwijderen van de sludge wordt nu gedaan door teams van vijf mensen, die elke twee uur worden afgewisseld. De schoonmakers werken met onafhankelijke adembescherming. Het schoonmaken van één tank neemt gemiddeld zeven weken in beslag. Van de Linde: ‘Het is er glad, vies en donker en het is erg zwaar werk. Deze werkwijze is vanuit gezondheids- en veiligheidsoogpunt verre van ideaal. Dus we vroegen ons af: kan dit schoonmaakwerk met de nieuwste technieken niet veel beter – zonder inzet van mensen?’ Van de Linde heeft vervolgens experts uit het hele land uitgenodigd om alternatieven te bedenken, met het doel dat het schoonmaken zonder menselijke inzet kan verlopen. Over deze ‘non entry cleaning’ is druk gebrainstormd, met 150 ideeën als resultaat. Baggerbedrijven, ingenieursbureaus, afvalverwerkers, constructiespecialisten en kenniscentra deden aan de brainstorms mee.

‘ Partijen die elkaar eigenlijk nooit tegenkomen, ontdekten dat ze met vaak exact dezelfde vraagstukken bezig zijn.’

72%Top-5 kennisproblemen

Geen tijd voor kennisdeling 72%Informatie-overload 69%Technologie niet effectief benut 65%Moeilijk impliciete kennis vast te leggen 63%Het wiel opnieuw uitvinden 63%

Bron: KPMG Knowledge Management Research

Report, een onderzoek onder 413 bedrijven.

Maasvlakte Olie Terminal (MOT) bestaat sinds 1972 en is destijds opgezet door zes aandeelhouders, waaronder vijf olie-maatschappijen, voor de opslag van ruwe olie. Oorspronkelijk was de opslag hoofdzakelijk bedoeld als strategische voorraad. Nu wordt hier tijdelijk ruwe olie opgeslagen in afwachting van verder vervoer en verwerking. De 39 tanks, elk met een oppervlakte van 5.500 m2, bevatten ontzagwekkende hoeveelheden olie; de totale capaciteit is vier miljoen kubieke meter. Hier wordt 35 à 40 miljoen ton olie per jaar aangevoerd en opgeslagen. Het is een derde van de totale aanvoer van ruwe olie in Nederland en 12 procent van de totale vracht die jaarlijks Rotterdam binnenkomt.


TBI | 15

‘Het was een fascinerend traject’, aldus Van de Linde. ‘Partijen die elkaar eigenlijk nooit tegenkomen, ontdekten dat ze met vaak exact dezelfde vraagstukken bezig zijn. Voor mijzelf was het ook een open baring toen ik bij wijze van verkenning eens een kenniscentrum in de groene sector bezocht. We ontdekten dat op gebied van milieu-maatregelen precies dezelfde kwesties leefden.’ iTanksVan de Linde had met de brainstormrondes meteen een uniek kennisnetwerk gecreëerd. Het was de start voor de oprichting in 2011 van een kennis- en innovatieplatform, iTanks, voortkomend uit het Tank Knowledge Sharing Network. Doelstelling hiervan luidt: het toegankelijk maken en verder ontwikkelen van kennis over tankopslag en onderhoud aan tanks om daarmee de continuïteit van het bedrijfsproces nog beter te kunnen waarborgen en innovaties mogelijk te maken. Het platform is een online omgeving waar de vele onderwerpen zijn gerangschikt en verbonden met vakartikelen en gegevens van de meest betrokken experts.

Lessen kennis en innovatieplatform» Stel een gezamenlijk concreet

doel vast.» Vuistregel voor elk kennisnetwerk,

de Wikipedia 1-9-90-regel: 1% levert inhoudelijke bijdragen, 9% levert commentaar, 90% leest alleen.

» Kennis is open en beschikbaar, het gaat om het combineren van kennis-vragers en kennisleveranciers.

» Activeer de deelnemers door ze op hun expertisedomein aan te spreken.

» Sta er open in, houd niets geheim.

Organisatorisch is het platform in een stichting ondergebracht. De zes aandeel-houders nemen even goed deel aan het platform, net als inmiddels een tiental professionals. Van de Linde vat samen: ‘iTanks zorgt voor een transitie van individuele kennis naar gedeelde kennis, als uitgangspunt voor gezamenlijk innovatief denken. Het is volstrekt van deze tijd, waarin kennisdeling vanzelf-sprekend is. Als je dit verbindt met een concreet vraagstuk wordt de kiem gelegd voor nieuwe activiteiten, misschien wel voor hele nieuwe ondernemingen.’

16 | TBI

Op de Floriade 2012, afgelopen zomer in de regio Venlo, stelde het Rijkspaviljoen de innovatiekracht van de tuinbouwsector centraal. Dit werd gesymboliseerd in de vorm van het paviljoen: een ontkiemende boon. Deze gaf de bezoeker een intrigerend voorproefje van wat hij binnen kon verwachten. Een impressie.

FLORIADE 2012

Alles groen in hetRijkspaviljoen

Het Floriadepaviljoen van de Nederlandse overheid kreeg de naam ‘My green world’. De bezoeker maakte via vier thema’s kennis met de innovatiekracht in de groene sector:

My Green Life: hoe Nederland de stap maakt naar slimmer watergebruik.

My Green Lab: innovaties als de futuristische algenkweek en nieuwe teelttechnieken met LED-licht.

My Green Gate: aandacht voor duurzaam transport.

My Green City: vooruitblik op de stad van morgen, waarin duurzaam produceren en consumeren vanzelfsprekend zijn geworden.

Naast de gelegenheid voor een leerzaam en plezierig dagje uit voor het hele gezin heeft de Floriade tot doel om de Nederlandse zaadexport te bevorderen. In dat kader zijn Zakenrelaties uit de hele wereld uitgenodigd om het evenement te bezoeken.

Rol TBIDe werktuigbouwkundige installaties waren verzorgd door TBI-onderneming Wolter & Dros. De elektrotechnische installaties – kracht, licht, ontruiming, vluchtroute, inbraak en data – werden ontworpen en gerealiseerd door TBI-onderneming HVL. Zo groen als het Rijkspaviljoen dienden uiteraard ook de installaties te zijn: minimaal energie- en materiaalgebruik, herbruikbare materialen en een acceptabel comfortniveau voor klimaat en verlichting. Daarom kreeg bijvoorbeeld alleen de

presentatieruimte klimaatregeling, met verwarming en koeling van de ventilatie-lucht met maximaal 5 graden Celsius ten opzichte van de omgevingstemperatuur. Voor deze warmte- en koudeopwekking werd een warmtepomp geïnstalleerd. Opdrachtgevers: de ministeries van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en van Infrastructuur en Milieu.

Grootste tuinbouwexpositie De Floriade is een wereldtuinbouw-tentoonstelling en is de grootste tuinbouw-expositie ter wereld. Hier zijn miljoenen bloemen, planten en aanverwante zaken te bezichtigen. De Floriade wordt een keer in de tien jaar georganiseerd, is een half jaar geopend voor publiek en ontvangt miljoenen bezoekers (2012: ruim 2 miljoen). De volgende Floriade zal worden georganiseerd in Almere.


TBI | 17

52 jaarFloriades

1960 Rotterdam

1982 Amsterdam

1992 Zoetermeer

2002Haarlemmermeer

2012Regio Venlo

1972 Amsterdam

18 | TBI

Een goed winkelcentrum revitaliseert de wijkMet een tegenzittende economie en afnemend consumenten vertrouwen hebben

ook veel winkelbedrijven het moeilijk. Toch zijn er juist in tijden van recessie nieuwe

kansen op de winkelmarkt. Het nieuwe winkelen is begonnen.

In Nederland is altijd een terughoudend vestigingsbeleid gevoerd: eerst dient de noodzaak voor nieuwe winkels te worden aan-getoond. Deze forse rem op ongebreidelde uitbreiding werpt nu zijn vruchten af: massale leegstand van winkelpanden zoals op dit moment in Frankrijk en Spanje te zien is, komt hier niet voor. In plaats daarvan is in ons land vooral herschikking van het aanbod aan de orde: concentratie in nieuwe centra, beter afgestemd op de vraag in de buurt of wijk.

HerontwikkelingDe opkomst van de herontwikkeling van buurt- en wijkwinkelcentra (zie kader) betekent voor projectontwikkelaar Synchroon een wijziging van focus. ‘Het is een evolutie, geen transitie’, stelt directeur Bart van Breukelen van de TBI-onderneming. ‘Door mee te bewegen, is onze rol veranderd en in een aantal opzichten belangrijker en

vak matig interessanter geworden.’ Hogendorpkwartier in Vlaardingen, een samenwerking met TBI-onderneming ERA Contour, is volgens Van Breukelen een goed voorbeeld. ‘Het gaat hier om een herstructureringswijk met een winkelcentrum dat eigendom is van een corporatie. Het winkelcentrum is van belang voor het revitaliseren van de wijk. De uitbreiding van het winkel centrum is beperkt, terwijl vernieuwing en herallocatie een hoofdrol spelen.’ De belangen van de zittende ondernemers dienen goed te worden afgewogen: ‘Het is dus naast een ontwikkelopgave, ook een herhuisvestingsproject. Je dient daarvoor de drijfveren van de winkeliers goed te kennen en daarop in te spelen. Het is van onze kant ondernemerschap pur sang: precies weten wat je klant drijft en daarop het best passende aanbod afstemmen.’ Het resultaat is dat de meeste winkeliers inderdaad verhuizen naar het nieuwe winkelcentrum.

HET NIEUWE WINKELEN

Winkelmarkt in beweging Kernwinkelgebieden» Meer vierkante meters per winkel.

Beleving wordt belangrijker.» Meer flagshipstores, winkels met een

merknaam. Door de opkomst van het internetwinkelen willen grote merken ook aanwezig zijn in het winkelgebied om de merk producten ‘aanraakbaar’ te maken.

» Toplocaties blijven ook bij een terug-lopende markt aantrekkelijk, vooral de zogeheten B-locaties hebben er onder te lijden. Verschil tussen A- en B-locaties wordt daardoor groter.

» De lagere huurprijzen op B-locaties resulteren in laagdrempeliger vesti ging van bijvoorbeeld outlet stores en seizoenwinkels, waardoor een gevarieerder winkelaanbod ontstaat.

Buurt- en wijkwinkelcentra» Winkelcentra zonder compleet aanbod

en versnipperde winkel gebieden hebben het moeilijk bij een terug-lopende economie.

» Daardoor zijn opwaarderings - projecten in opkomst: herallocatie en concentratie van winkels naar buurt- en wijkwinkelcentra.

» Dit betekent meer accent op her ont wikkeling van winkelgebieden, terwijl vroeger het ontwikkelen van nieuwe gebieden de maatstaf was.


TBI | 19

Bart van Breukelendirecteur van Synchroon

TotaalkwaliteitOok het bijstellen van eerdere projecten is een groter wordende activiteit. Plannen voor kern winkelgebieden uit vroeger tijden waren vaak qua uitbreiding van verkoopvloer oppervlak zeer ambitieus van opzet. Met de nieuwe realiteit voor ogen dienen deze te worden versoberd. Dan is het bewaken van de totaal-kwaliteit extra belangrijk. Van Breukelen: ‘Kijk naar Cadenza in Zoetermeer, een aan een kernwinkelgebied grenzend project voor wonen en winkelen. Synchroon werkt hier met de gemeente Zoetermeer en andere partners aan een gewijzigd, maar gebalanceerd plan voor de winkels en woningen met daarnaast een belangrijk accent op horeca. Hieraan bestaat in Zoetermeer duidelijk behoefte en het sluit perfect aan op de locatie.’

Hoe ontwikkel je een winkelcentrum?Het ontwikkelplan voor een winkel centrum kent een aantal vaste onderdelen:

1 De bronpunten – waar komen de consumenten vandaan, hoe is het parkeren geregeld en is er bijvoorbeeld een aantakking vanuit het bestaande winkelcentrum? 2 De routing – hoe lopen de consumenten door het centrum heen? Ook het route-ontwerp zelf speelt mee bij de inrichting. Een route met winkels aan twee zijden dient bijvoorbeeld niet te breed, maar ook niet te smal te zijn. ‘Trekkers’ op de juiste locatie versterken de routing.

3 Brancheringsplan – wat is de ideale brede mix van winkels om de consument optimaal te bedienen? Een premium super markt is voor een goed wijkwinkelcentrum altijd een belangrijke publiek s -trekker, idealiter geflankeerd door een discounter, voor de goedkope boodschappen. In de kernwinkelgebieden is het completeren en vernieuwen van het aanbod een drijfveer, terwijl op perifere locaties thematisering een rol speelt: dan wordt een bepaald aanbod geconcentreerd, in bijvoorbeeld meubel- of sportzaken.

4 Integrale blik – wat zijn de effecten op de bewoners in de omgeving, hoe wordt de leefkwaliteit verbeterd, ook na sluitings-tijd? Welke aandacht hebben we voor de openbare ruimte?

20 | TBI

De effecten van kennisdeling

Kennis is pas van waarde als die wordt toegepast. Zolang deze ‘tussen de oren’ blijft, is kennis weinig waard, zeker wanneer multidisciplinaire oplossingen moeten worden gevonden. Kennis uit verschillende domeinen wordt dan aan gewend in een ander, soms totaal ander domein. Een werk bare milieu-oplossing uit bijvoorbeeld de agrarische sector kan dan dankzij een multidisciplinaire kennissessie vertaald worden naar een milieuprobleem in de luchtvaart. Aan de andere kant is kennis dankzij de vele kanalen steeds gemakkelijker beschik baar en te organiseren. Open een LinkedIn-groep

ROC Midden Nederland is een grote kennisinstelling en -ontwikkelaar en TBI-onderneming Hevo heeft veel hoogwaardige bouwkennis in huis. Beide zijn op hun manier met kennisontwikkeling bezig – hoe werkt dat tegenwoordig? Een gesprek over kennisdeling in de praktijk.

met een uitdagende titel en de experts op dat terrein zullen zich aanmelden. De steeds specialistischer kennis moet dus meer en meer haar waarde bewijzen in combinaties, terwijl ze veel sneller dan vroeger te mobiliseren valt. Zodra dus vrijer en opener met de eigen kennis wordt omgesprongen, opent dat ongekende nieuwe kansen.

Reële behoefteEen voorbeeld uit de praktijk heeft Hevo ondervonden. Hevo is gespecialiseerd in de onderwijs- en zorgsector en wist dat er voor schoolgebouwen geen kwaliteits eisen zijn vastgelegd, anders dan die in het

bouw besluit. Dit terwijl de eisen voor een school beduidend anders zijn dan die voor een woning. Onderwijsinstellingen en gemeenten vonden het daardoor moeilijk om bij nieuwbouwplannen de gewenste kwaliteit van hun schoolgebouwen te definiëren en gebouwen daar op te beoordelen. Mireille Uhlenbusch, partner bij Hevo: ‘Juist op dat terrein hebben we veel kennis in huis. Zeker als het gaat om bepaalde basiskennis, die dus voor alle schoolgebouwen geldt, is het in ieders belang dat die kennis aanwezig is in de instellingen zelf. Daarom hebben wij een boekje samengesteld, de duurzame

DE KENNISECONOMIE IN DE PRAKTIJK


TBI | 21

kwaliteitsrichtlijn voor de huisvesting in het voortgezet onderwijs.’ Later volgde eenzelfde uitgave, specifiek voor de huisvesting in het primair onderwijs. De boekjes geven in toegankelijke taal weer wat onder allerlei bouwaspecten wordt verstaan en welke fasen in het ontwerpen bouwproces worden onderscheiden, en behandelt aan de hand van de BREEAM-categorieën de officiële normen op deze terreinen. Uhlenbusch spreekt van een succes: ’De boekjes zijn zeer goed ontvangen en voorzien in een reële behoefte.’ De behoefte was zo groot dat een aantal gemeenten, waaronder Rotterdam, de richtlijn voor de eigen onderwijsinstellingen heeft voor-geschreven. ‘Hevo is daarmee goed op de kaart gezet als gebouwen expert’, aldus Uhlenbusch. ‘We hebben inmiddels diverse publicaties uitgebracht, ook op het gebied van zorg, en we organiseren kennis- en inspiratiebijeenkomsten.’ Verder is Hevo

actief in kennisdeling met procespartners en de TBI-collegabedrijven: ‘Door specifieke kennis vanuit verschillende vakgebieden open met elkaar te delen, kom je op een hoger plan en kun je innoveren.’

Strategische waardeHermien Hendrikx is lid van het College van Bestuur van ROC Midden Nederland (26.000 leerlingen), met in haar portefeuille onderwijs, personeel en kwaliteitszorg. ‘Kennis over zulke specifieke zaken als gebouwonderhoud en -renovatie huren we in’, stelt zij. ‘Die kennis hebben we niet in huis, en dat geldt ook voor ICT-onder-werpen zoals een leerlingen volgsysteem.’ ROC Midden Nederland heeft dan ook de kennis van Hevo verwerkt in verschillende Programma’s van Eisen voor eigen (ver)nieuw bouwprojecten. Hendrikx herkent veel in de aanpak van Hevo en ziet ook de strategische waarde van kennis: ‘We hebben tegenwoordig

veel rankings. Die zijn erg belangrijk bij de keus van jongeren voor hun opleiding. Er zijn benchmarks, top-tienen, studiekeuze -gidsen. Er is concurrentie op de kwaliteit van het schoolgebouw, het comfort en de voorzieningen. Een goed functionerend gebouw is dus belangrijk, maar kennis van een zo aantrekkelijk mogelijk, bij de opleidingen passend gebouw is van strategische waarde. Ook die huren we in.’Onderwijsinhoudelijk ziet Hendrikx een verschuiving in de soort kennis die van leerlingen wordt verlangd: ‘In de les -programma’s gaat het bijvoorbeeld niet uitsluitend om gezondheidszorg, maar wordt die verrijkt met kennis van techniek – en vice versa. Dit sluit beter aan bij wat de markt vraagt. Het leidt de leerlingen bovendien breder op, zodat hun interesse-gebied veel breder is en ze later ook beter inzetbaar zijn op de arbeidsmarkt. Zo zijn ze voorbereid op de kennisdelende maatschappij.’

TBI in Nederland

Ingenieursbureau Wolter & Dros

Croon Elektrotechniek

Voorbij Prefab Beton Voorbij Betonsystemen Voorbij Funderingstechniek Croon Elektrotechniek Ingenieursbureau Wolter & Dros


Mobilis



Koopmans Bouwgroep

Eekels Elektrotechniek




Alfen






Fri-Jado


Synchroon

ERA Contour J.P. van Eesteren MDB

J.P. van Eesteren

ACTO Informatisering






HVL


HVLIngenieursbureau Wolter & Dros

HVL

WTH Vloerverwarming HVL

HVL


HVL

Korteweg Bouw

HVL

Fri-Jado





J.P. van Eesteren

Hazenberg Bouw

Hevo



TBI Holdings

22 | TBI

45steden

J.P. van Eesteren 551

ERA Contour 468

Hazenberg Bouw 200

Hevo 80

Koopmans Bouwgroep 297

Korteweg Bouw 65

MDB 106

Synchroon 33

TBI Infra

8253medewerkers

ACTO Informatisering 100

Alfen 155

Croon Elektrotechniek 2000

Eekels Elektrotechniek 494

Fri-Jado 663

HVL 585

Ingenieursbureau

Wolter & Dros 1776

WTH Vloerverwarming 121

TBI Techniek TBI Bouw & Ontwikkeling

Mobilis 251

Voorbij Prefab Beton 87

Voorbij Betonsystemen 31

Voorbij Funderingstechniek 100

TBI Holdings B.V. 30

67vestigingen

1901

57703Nieuwbouw- woningen

Servicegebieden Rollend materieel Rollend materieel

1901Woning- renovaties 1590 Aantal nieuwbouw-

woningen van TBI

Aantal nieuwbouw- woningen in Nederland

134.000

XXXX 34

Voertuigen4000Bedrijfsauto’s

TBI-ondernemingen

Woningmarkt

16.655.799Aantal inwoners Nederland

8.243.4828.412.317

manvrouw


TBI | 23

24 | TBI

Samen aan de slag‘Er zijn de laatste jaren inderdaad veel zaken veranderd. Als ik bijvoorbeeld kijk naar onze markt, hadden we vroeger ongeveer evenveel woningen- als utiliteits projecten. Tegenwoordig ligt het accent duidelijk op de woningbouw. Er zijn nieuwe samenwerkingsvormen ontstaan met ontwikkelende partijen zoals Synchroon. Voor hen werken wij regelmatig ideeën uit voor mogelijke opdrachten. Dat deden wij vroeger bij uitzondering, maar tegenwoordig komt dat veel vaker voor. Je bent dan samen aan de slag om een project tot leven te brengen, om in woord en beeld de opdrachtgevende partij te overtuigen van de kwaliteit van het voor gestelde project. Ik ben zowel architect als stedenbouwkundige, wat bij dergelijke studies een groot voordeel is. Alle vragen komen voorbij: de markt-vraag, de mogelijke soort bebouwing, de haalbaarheid van het project, de wijze van faseren en bouwen, enzovoorts. Dat soort informatie, samen met bijvoorbeeld financieringskwesties, is minstens zo essentieel als het eigenlijke ontwerp.’

De architect-nieuwe stijl

De sterk wijzigende markt is ook merkbaar bij de architectenbureaus. Hoe is de rol van de hedendaagse architect veranderd? Aan het woord Sjoerd Berghuis, zeventien jaar architect en stedenbouwkundige bij bureau Klunder Architecten, dat veel samenwerkt met TBI-ondernemingen Synchroon en ERA Contour.

Visueel maken‘Ontwikkelaars werken graag met ons. Synchroon weet dat als wij een studie verrichten, er meerwaarde wordt geleverd. Stel dat het om een presentatie aan een gemeente gaat, dan maken wij visueel hoe het project er als massa uit zal zien, en hoe het aansluit op de omgeving. Wanneer het er om gaat beleggers te interesseren, ontwikkelen wij een duidelijke plattegrond en besteden wij aandacht aan de wijze waarop het project in de markt gezet kan worden.’

Biezenhof/Kade, Waterrijk Woerden‘Een voorbeeld van de samenwerking van Synchroon en Klunder Architecten is het nieuwewoningenproject Biezenhof/Kade-woningen in Waterrijk Woerden. Synchroon leverde met ‘Ontmoetingen aan het water’ het winnende ontwikkel plan voor vijftig woningen en zes appartementen langs een natuurplas. De woningen zijn duurzaam gebouwd, met een grote inbreng van de toekomstige bewoners in het ontwerp van hun woningen. Naast Klunder is ook VVKH architecten uit Leiden bij deze samenwerking met Synchroon betrokken.’

‘ Ons vak is ondernemender geworden’


TBI | 25

Sjoerd Berghuis Klunder ArchitectenKlunder Architecten, opgericht in 1968, is een middelgroot allround architecten bureau in Rotterdam. Het bureau kenmerkt zich door integrale deskundig heid en biedt zowel ontwerp als engineering en uitvoering. De werkzaam heden lopen in schaal en aard sterk uiteen, van individuele woonhuizen tot steden-bouw kundige (super)visies en van openbare gebouwen tot woon- en kantoortorens. Klunder Architecten is groot geworden in de sociale woning-bouw: het met een klein budget toch iets bijzonders ontwikkelen beschouwt Klunder als een kernkwaliteit.

Knopen doorhakken ‘Een goed plan heeft commitment nodig om van de grond te kunnen komen. Dat commitment moet maar al te vaak van de omwonenden komen; een gemeente vraagt steeds vaker om de omwonenden te betrekken en daar het gesprek mee aan te gaan. Welke gedachten leven daar om bijvoorbeeld een open terrein met woningen te bebouwen? Wat voor vorm – appartementen, eengezins-woningen, villa’s – kan op steun rekenen en wat misschien op verzet? Die dialoog vergt veel energie, maar aan de andere kant: als je met de bewoners een consensus weet te bereiken, kan dat de gemeentelijke besluitvorming rond een woningenproject enorm versnellen. Het is trouwens niet uitsluitend een kwestie van luisteren naar de bevolking. Soms dient een gemeente ook een knoop door te hakken om een impasse te doorbreken.’

Gevarieerder en leuker‘Doordat het accent zo op de haalbaarheid en het overtuigen van partijen is komen te liggen, kun je stellen dat ons vak onder-nemender is geworden. Het ontwerpen heeft een dienende en versnellende functie gekregen, geplaatst in het kader van de dialoog met de opdrachtgever én diens klanten, de uiteindelijke woning-eigenaren; hun wensen staan steeds meer voorop. Het is regelrecht vraag-gestuurd ontwerpen: een project met vijftig woningen betekent niet zelden vijftig ontwerpen, omdat elke woning anders wordt. Dat maakt het vak veel gevarieerder en wat mij betreft ook leuker.’

‘ Ons vak is ondernemender geworden’

26 | TBI

Met BIM de toekomst in

In de bouwen installatiewereld is BIM een snel opkomend fenomeen. TBI heeft BIM als TBI-breed speerpunt benoemd, vanuit de overtuiging dat BIM de toekomst is voor integrale werkprocessen. Specialisten van de TBI-ondernemingen werken samen aan methodieken voor een kwaliteitverhogende en kostenbesparende aanpak dankzij BIM. Een gesprek met drie nauw betrokken medewerkers: Martijn Kruijsse (Wolter & Dros), Hayo Meijs (HVL) en Jeroen Pat (ERA Contour).


TBI | 27

Eerste vraag: wat is BIM? ‘BIM staat voor Bouwwerk Informatie Modelling’, aldus Meijs. Een kenmerk is het hanteren van een driedimensionaal model. ‘Dat is één van de aspecten’, tekent Meijs daarbij aan. ‘BIM gaat vooral over het proces. BIM staat voor de integratie van alle aspecten en soorten informatie binnen één model en proces voor bouwen installatieprojecten.’ BIM leeft bij meer bouwbedrijven, installatiebedrijven en ontwerp-bureaus, maar staat bij TBI vooral voor een methodiek van geïntegreerde samenwerking. Pat: ‘Je bouwt het gebouw virtueel. Door aan de bouwen installatie-onderdelen eigenschappen toe te kennen, wordt het model verrijkt met informatie. Bijvoorbeeld onderhoudsgegevens, bestelinformatie en andere specifieke eigenschappen. Met deze informatie zijn we in staat om het

logistieke proces in te richten. BIM is dus niet alleen een “plaatje”, maar draagt bij aan een efficiënte werkmethodiek.’

Beter overzichtDoor vanaf het begin vanuit één ontwerp samen te werken, in plaats van drie aparte ontwerpen voor de bouw, elektrotechniek en werktuigbouw, ontstaat er een veel beter overzicht. Meijs: ‘Stel dat de architect besluit om het hout op de buitengevel te vervangen door beton. Met het 3D-model kan een constructeur daar direct de consequenties van bepalen.’ Kruijsse geeft een ander voorbeeld: ‘Een kabelschacht moet breder worden, door nieuwe eisen vanuit de elektrotechnische installaties. Dit heeft gevolgen voor het bouwdeel – we hebben dan een “clash”.

Markthal De Markthal te Rotterdam wordt een spectaculair centrum voor wonen, werken en winkelen. BIM is hier ingezet voor de coördinatie tussen de verschillende disciplines en de coördinatie van onder-aannemers en leveranciers. Het BIM 3D-model, door J.P. van Eesteren volledig gemodelleerd, komt tijdens de voorbereidings- en de uitvoerings fase van pas, bijvoorbeeld voor het genereren van uitvoeringstekeningen en als visuele ondersteuning tijdens vergaderingen in de bouwkeet.

Voordelen BIM» Betere beheersing van

risico’s en kosten» Juiste informatie bij de juiste

persoon op het juiste tijdstip» Hogere kwaliteit met minder

faalkosten

Met BIM zijn de consequenties van die clash direct te zien en is de kabelschacht in het virtuele model in een oogwenk vergroot. Vroeger bestond de kans dat pas in de bouwfase dit moest worden opgelost. Nu zie je direct welke gevolgen een wijziging heeft voor de andere onderdelen.’

StroomlijningDe TBI-ondernemingen hebben elk veel kennis in huis op het gebied van ontwerptechnieken en informatiemanagement, en werken ook afzonderlijk aan BIM. Voor verdere onderlinge afstemming en een gezamenlijke structuur is een centrale regie belangrijk. Daarom maken Kruijsse, Meijs en Pat deel uit van een bredere groep van TBI-medewerkers die werken aan de verdere onderlinge stroomlijning van de werkprocessen. ‘Dan kunnen we nog beter op de marktvraag anticiperen’, zegt Kruijsse. ‘De ambitie is om ons als TBI-ondernemingen te ontwikkelen tot dé expert op het gebied van BIM. We brengen door intensieve samenwerking, zowel intern als extern, het beste van wat we in huis hebben samen.’ BIM is een middel, niet een doel op zichzelf. Doel is het realiseren van betere en goedkopere gebouwen, in een kortere tijd. Meijs: ‘Grootste winstpunt van “bimmen” is inzicht, bijvoorbeeld te gebruiken voor procesverbetering. De faalkosten zijn met BIM sterk terug te brengen omdat er, als het goed is, in de bouwfase en exploitatiefase geen verrassingen meer optreden.’ BIM wordt in elk geval steeds belangrijker, daar zijn de drie heren van overtuigd. Pat: ‘De winstpunten zijn zo talrijk dat we alles doen om te komen tot een aanpak waar alle TBI-ondernemingen op aan kunnen sluiten.’

28 | TBI

Betrokken partijen Markthal» Aannemer bovenbouw en gehele afbouw:

J.P. van Eesteren» Aannemer onderbouw (casco):

Mobilis (in combinatie met Martens Van Oord)» Opdrachtgever: Markthal Rotterdam bv (Provast)» Belegger parkeergarage: Gemeente Rotterdam» Belegger commerciële ruimtes: Corio» Belegger huurwoningen (102): Vesteda» Belegger koopwoningen (126): Provast» Hoofdarchitect: MVRDV, Rotterdam» Uitvoerend architect: Inbo, Amersfoort» Constructie: DHV, Den Haag» Installatieadviseur: Techniplan, Rotterdam» Bouwfysica: Peutz, Zoetermeer

‘ BIM is dus niet alleen een “plaatje”, maar draagt bij aan een efficiënte werkmethodiek.’


TBI | 29

ir. E.H.M. van den AssemLid Raad van Commissarissen TBIVoormalig voorzitter Raad van Bestuur TBI

Van 2010 tot medio 2012 mocht ik als voorzitter van de Raad van Bestuur leiding geven aan een belangrijk veranderingsproces bij TBI. Deze opdracht paste bij mijn ervaring bij andere bedrijven. Ook daar ging het om het structureel versterken van de eigen kracht, kijkend naar waar waarde wordt verloren en waar het geld wordt verdiend. Dat er een koerswijziging nodig was, stond vast. In 2010 zagen we duidelijke tekenen dat de markt en de klantvraag structureel zouden gaan veranderen. Wij hebben dit naar mijn mening als een van de eerste ondernemingen in de bouwen installatiesector grondig opgepakt, met uitvoerige analyses van zowel de markt als van onze eigen krachten en kwaliteiten. Want voor je een koers kan bepalen, dien je eerst de werkelijkheid goed onder ogen te zien. Hier hebben we alle TBI-ondernemingen bij betrokken. Vervolgens is een aantal veranderingen in gang gezet. Sommige activiteiten zijn afgestoten, andere zijn door herstructureringen versterkt. Wat mij bij TBI zeer bevalt, is het ontbreken van ‘leemlagen’ die je vaak ziet bij andere grote ondernemingen en die de besluitvorming vertragen. Er is binnen het hele TBI-concern een enorme dynamiek aanwezig, aangejaagd door het lokale ondernemerschap. Dat is een heel groot goed. In lijn daarmee zou ik de kwaliteit van het management binnen TBI willen noemen. Die is van een zeer hoog niveau en leidt tot goede onderlinge samenwerking en ketenintegratie. Een ander bijzonder aspect van TBI is de omvang van de installatietak, TBI Techniek, die qua omzet staat voor ongeveer de helft van het concern. In een tijd van minder nieuwbouw en meer ‘ombouw’ is dat een geweldig belangrijke asset. Want bij het aanpakken van bestaande

De markt volgen

gebouwen gaat het tegenwoordig vooral om techniek. We dienen ze immers in de meeste gevallen vooral energie-efficiënter en duurzamer te maken door de installaties voor bijvoorbeeld verwarming, klimaatbeheersing en de domotica te moderniseren. Onze techniekbedrijven zijn bovendien goed thuis in het integreren van die systemen.

Het proces van verandering loopt nog steeds, wat goed is: ondernemingen dienen zich voort durend aan veranderende omstandigheden aan te passen, de markt te volgen. Ik heb zeer veel vertrouwen in de huidige Raad van Bestuur en de Directieraad om dat proces succesvol te blijven aansturen. Als lid van de Raad van Commissarissen houd ik hier mede toezicht op. Formeel op afstand, maar mentaal nog steeds sterk betrokken. Het proces dat onder mijn leiding is ingezet, laat ik met een gerust hart aan de nieuwe concernleiding over.

30 | TBI

‘ Hoe meer gemak, hoe complexer de techniek’

TBI DirectTBI Direct is het shared service center van Croon, HVL en Wolter & Dros dat de servicecontracten van zo’n 18.000 objecten beheert en bewaakt. Voor opdrachtgevers is dit het centrale servicepunt voor technische onder-steuning bij storingen, meldingen, vragen of wensen. Bedrijven kunnen 24 uur per dag, 7 dagen per week contact opnemen met de meldings kamer. Dit levert een schat aan informatie op, en veel inzicht in het gedrag van installaties: wat doet een installatie X in een periode Y? Maintenance engineers analyseren en kanaliseren deze kennis en maken deze voor opdrachtgevers beschikbaar.

Onderhoud als markt

Wolter & Dros Telecontrol beheert voor opdrachtgevers duizenden objecten, geheel op afstand.


TBI | 31

Onderhoud is toch slechts zorgen dat een gebouw blijft functioneren?‘Dat klopt, alleen is de manier waarop dat gebeurt en hoe daar invulling aan wordt gegeven, de laatste jaren sterk veranderd. De kwaliteit van toegepaste materialen en apparatuur is tegenwoordig zo goed dat onderhoudstermijnen steeds ruimer worden en storingen steeds minder frequent optreden. Modern onderhoud is vooral gericht op het behoud – en mogelijk de verbetering – van de functionaliteit. De installaties in een gebouw zijn wel veel complexer geworden, denk maar eens aan de aansturing, die nu vrijwel overal via computers en software verloopt. Technologie wordt steeds belangrijker.’

Wat is er complexer aan de installatie?‘Doordat de eisen aan comfort steeds hoger worden, is de hoeveelheid en de hoog waardigheid van techniek in een gebouw enorm toegenomen. De verschillende systemen en apparaten worden tegenwoordig niet alleen afzonderlijk aan gestuurd, maar moeten ook onderling op elkaar zijn afgestemd. De traditioneel gescheiden specialismen elektrotechniek, werktuig bouw-kundige installaties en bouw gerela teerde werkzaamheden – e, w en b – zijn daardoor in hoog tempo met elkaar aan het versmelten. De opdrachtgever en gebruiker hebben ook geen boodschap aan die verschillen. Zij willen een oplossing voor een probleem, bijvoorbeeld een uitgevallen klimaatsysteem. En daarvoor moet je intensief met elkaar kunnen samen-werken. De TBI-ondernemingen Croon, HVL en Wolter & Dros werken al veel samen op basis van integrale contracten. In de praktijk schrijven we samen in voor onderhouds trajecten, waarbij we onze onderlinge samenwerking benadrukken.’

Is onderhoud daarmee ook een nieuwe markt?‘Onderhoud is al tijden een markt. Veel gespeciali-seerde bedrijven richten zich op dat specifieke terrein. We zien tegenwoordig wel, dat de onderhoud- en beheerfase veel meer in het

Onderhoud ontwikkelt zich meer en meer tot een kern-activiteit in de bouwen installatiemarkt. In onderhoud komt een aantal trends van de laatste jaren samen. Roger Knubben, directeur van Wolter & Dros, schetst de ontwikkelingen.

integrale bouwplan voor nieuwe gebouwen wordt meegenomen. Dat betekent nieuwe kansen en een grotere rol voor integrale onderhoud- en beheeraanbieders zoals TBI. Wezenlijk is dat het waardedenken over vast - goed is veranderd. Het draait nu om de vraag: wat draagt het gebouw bij aan wat de gebruikers willen met het vastgoed? Vastgoed zelf krijgt daarmee een andere betekenis, veel sterker gericht op het daadwerkelijke gebruik. En dat gebruik speelt zich natuurlijk af na oplevering van een gebouw. Dan wordt het gebouw pas relevant. Met die gebruiksfase, en dus het onderhoud en beheer voor bijvoorbeeld de komende twintig jaar, moet al in het ontwerp rekening zijn gehouden. De opdrachtgever wil niet betalen voor reparaties, maar vraagt: regel het en pak het slim en kostenefficiënt aan zodat wij daar geen hinder van ondervinden.’

Een kapot systeem moet toch nog steeds gerepareerd worden?‘Jazeker, maar dan bij voorkeur omdat wij een storing al zelf hebben geconstateerd en daar gepaste actie op kunnen nemen vóórdat de gebruikers er iets van merken. Die mogelijkheden van beheer en controle op afstand hebben wij met Telecontrol; daar houden we de installaties van inmiddels 400 gebouwcomplexen in de gaten. Telecontrol werkt nauw samen met TBI’s landelijke meldkamer TBI Direct.’

Hoe speel je in op de hoge eisen aan het comfort?‘Sterk in opkomst is asset management: het structureel beheren van alle bedrijfs middelen binnen grote infrastructuur systemen. Daarmee werken we continu aan slimmere en kosten-efficiëntere methoden voor het onderhoud. Dat leidt tot waarde creatie voor de klant, die daarmee nog professioneler wordt bediend. Dat is onze uitdaging voor de komende jaren. Intussen worden al onze zeshonderd service-monteurs bijgeschoold op technische complexiteit én op het spreken van de taal van de klant.’

32 | TBI

Bouw je eigen huis met lekkerEIGENhuisEen betaalbare woning, snel beschikbaar en 100% naar eigen individuele woonsmaak samen te stellen. Dat is nu mogelijk met het nieuwe woonconcept lekkerEIGENhuis van TBI.

LekkerEIGENhuis geeft de consument de mogelijkheid om, binnen de contouren en essenties van een project, zijn huis geheel naar eigen smaak in te richten. Het aantal etages, het dak, de voordeur, de gevelsteen, de indeling: het hele huis is zelf te ontwerpen, volledig naar eigen smaak en behoefte. Als de woonwensen of de gezinssamenstelling veranderen, is het huis gemakkelijk aan te passen.

Binnen twaalf weken gebouwdDe bouwkosten blijven laag dankzij het aan de ontwerptool gekoppelde logistieke systeem. Die lage kosten ziet de koper terug in de prijs van het huis – het bouwen van je eigen huis komt hiermee voor een grote groep Nederlanders binnen hand-bereik. De woningen worden voor een groot deel in de fabriek gemaakt en vervolgens op de bouwplaats gemonteerd.

Kijk op

www.lekkereigenhuis.nl

voor een

animatiefilm over

lekkerEIGENhuis en doe

de woonsmaaktest.


TBI | 33

De oplevering van het huis kan zo al na twaalf weken plaatsvinden. De huizen worden opgeleverd met een minimaal aantal van vier woningen. De huizen zijn daardoor geschikt voor voor woningcorporaties, institutionele beleggers en voor zogeheten collectief particulier opdrachtschap. Daarbij verenigen zich meerdere particulieren als de opdracht-gever voor de bouw van hun woningen.

Lage woonlastenDe huizen van lekkerEIGENhuis zijn duurzaam, bijvoorbeeld door de toepassing van driedubbel glas. Door de goede isolatie zijn de huizen vrijwel geluidsdicht en kunnen de stookkosten laag blijven, wat de bewoners zullen merken in de maandelijkse woonlasten. LekkerEIGENhuis is een initiatief van TBI en wordt ontwikkeld en gerealiseerd

door de TBI-ondernemingen ERA Contour, Koopmans Bouwgroep en Hazenberg. Partners zijn onder meer het European Design Centre, iBuild Green en vijf Nederlandse en buitenlandse technische universiteiten.

34 | TBI

Integrale projecten vragen om integrale oplossingenDe markt en daarmee de klanten van de TBI-ondernemingen vragen om een integrale aanpak van projecten. Hierop is binnen TBI de afgelopen periode flink geïnvesteerd.

De klant wil maximale toegevoegde waarde en wil ontzorgd worden. Daarom dienen de bouwende en installerende partijen meerwaarde te bieden, door vanaf dag één als gelijkwaardige partners samen te werken aan een project. Dat vertaalt zich in de meest efficiënte integrale aanpak op het gebied van ontwerp, kosten, planning, voorbereiding en uitvoering. Datzelfde geldt natuurlijk ook voor onderhoud en beheer en daarmee voor total cost of ownership (de totaalkosten voor ontwik keling, realisatie, beheer en onderhoud).

Schat aan informatieDe TBI-ondernemingen J.P. van Eesteren, Croon en Wolter & Dros hebben op het gebied van de integrale aanpak de krachten gebundeld. Met de ervaring van eerdere

integraal uitgevoerde projecten is via projectevaluaties diepgaand geanalyseerd waar het goed en fout is gegaan. Deze systematische aanpak leverde een schat aan informatie op waarmee het proces van integrale samenwerking ook daadwerkelijk kon worden geoptimaliseerd. Dit gebeurde in vier thema’s: informatie-stromen, financiële stromen, bemensing en total cost of ownership.

Bredere blikBij het proces waren een jaar lang circa veertig medewerkers van de drie TBI-ondernemingen betrokken. Dit zorgde er voor dat integraliteit op functioneel niveau, door de bedrijven heen, vorm kreeg. Ofwel: de experts vanuit ontwikkeling, bouw en installatietechniek realiseerden een daadwerkelijk gezamenlijk gedragen

geïntegreerd werkproces gebaseerd op de best practices van eerder gerealiseerde projecten. Het traject zorgde bovendien voor een bredere blik; het ‘over elkaars schutting heen kijken’ is vanzelf sprekend geworden. En het traject leverde een blauw-druk voor integraal werken op. Deze staat voor een projectaanpak die leidt tot de hoogste kwaliteit, tegen de laagste kosten en met een korte doorlooptijd.

infra

ontwerp

realisatie

uitvoering

onderhoud


TBI | 35

Integrale projecten vragen om integrale oplossingen

bouw

ontwikkeling

techniek

kosten

beheer

voorbereiding

planning


36 | TBI

Ondernemen anno nu

Speel jezelf slimmerVerbindingen maken is de kern van installatietechniek, en Croon heeft een leuke game ontwikkeld waarin het leggen van verbindingen tussen vraag en antwoord centraal staat. Met Connectro wil Croon het belang van technisch onderwijs promoten en zo ook de interesse voor elektrotechniek aanwakkeren. De game bevat vragen op vele terreinen, van aardrijkskunde tot cultuur en van rekenen tot sport. Bovendien kunnen eigen vragensets worden gemaakt en toegevoegd, wat de game zeer geschikt maakt voor gebruik in het onderwijs. Connectro is online te spelen op een PC en op een iPad; de app daarvoor is gratis te downloaden in de App Store. De spelers kunnen hun scores delen op de Connectro-Facebookpagina en via Twitter (@croonconnectro). De game is geschikt voor alle leeftijden en opleidingsniveaus.Connectro bevat uiteraard veel vragen over elektrotechniek. Daarmee kan iedereen zijn kennis nog eens testen over bijvoorbeeld de Wet van Ohm. Uitproberen? Ga naar www.connectro.org

Anytime, anyplace met ActoTBI-onderneming Acto heeft een tablet-versie van zijn servicesysteem gelanceerd. De software-ontwikkelaar maakt met de ActoService | Mobiel informatie uit de eigen back-office ‘anytime, anyplace’ beschikbaar. De servicemonteur kan met de tablet veel sneller werkorders afhandelen. Hij heeft ter plekke toegang tot werkbonnen, tekeningen, materialen, meetrapportages en andere documenten die nodig zijn om een klus te klaren. Het hele proces van het genereren van de werkorder tot en met de financiële afwikkeling is nu volledig mobiel beschikbaar. www.acto.nl

Prestatie gericht onderhoudBij technisch en bouwkundig onderhoud geldt: hoe sneller en duurzamer een defect is verholpen, hoe beter. In dat kader sluiten TBI-ondernemingen J.P. van Eesteren, Wolter & Dros en Croon voor onderhouds-werkzaamheden prestatiecontracten af. Een dergelijk contract is onlangs gesloten met De Nederlandsche Bank, op basis van zogeheten Kritieke Prestatie-Indicatoren (KPI’s), die onder meer de vereiste conditie van de bouwen installatiedelen beschrijven. Via het prestatiecontract dragen de TBI-ondernemingen actief bij aan de doel-stellingen van de opdrachtgever om hogere KPI-scores te realiseren.

Colofon

Zone 2012De nieuwe realiteit

RedactiecommissieDaisy van den BrandElselinda GrootD’hondtCarina Hamaker

CopyAfdeling Communicatie TBI en Total IdentityEdo van den Assem (29)

OntwerpTotal Identity

ProductieAfdeling Communicatie TBI en Total Identity

IllustratiesErwin Kho (20 21)Provast (27) Total Identity ( I, 8 9, 22 23)

Fotografie2D3D (17)Corb!no (3 4)Freek van Arkel (10 11, 29)Hollandse Hoogte (6 7)Johan Hors (17)Klunder Architecten (24 25) Macro Grafiks – Francisco Aveledo (16 17)David Rozemeyer (30 31) Synchroon (18 19) TBI archief ( 5 ) Top Shots – Willem Vernes (1215)

Druk en afwerkingMedia Krachtcentrale

Oplage18.000 exemplarenISSN 1574 7255

TBIWilhelminaplein 373072 DE RotterdamPostbus 231343001 KC RotterdamT 010 290 85 00F 010 486 57 88www.tbi.nl

TBI Techniek

Acto Informatiseringwww.acto.nl

Alfenwww.alfen.nl

Comfort Partnerswww.comfortpartners.nl

Croon Elektrotechniekwww.croon.nl

Eekels Elektrotechniekwww.eekels.com

FriJadowww.frijado.nl

HVLwww.hvl.nl

HVL Armada Outdoorwww.armadaoutdoor.nl

TBI Directwww.tbidirect.nl

Wolter & Droswww.wolterendros.nl

WTH Vloerverwarmingwww.wth.nl

TBI Bouw & Ontwikkeling

Bouwbedrijf Hazenbergwww.hazenberg.nl

ERA Contourwww.eracontour.nl

HEVOwww.hevo.nl

J.P. van Eesterenwww.jpvaneesteren.nl

Koopmans Bouwgroepwww.koopmans.nl

Korteweg Bouwwww.kortewegbouw.nl

MDBwww.mdb.nl

Nico de Bontwww.nicodebont.nl

Synchroonwww.synchroon.nl

TBI Infra

Mobiliswww.mobilis.nl

Voorbij Betonsystemenwww.voorbijbetonsystemen.nl

Voorbij Funderingstechniekwww.voorbijfunderingstechniek.nl

Voorbij Prefab Betonwww.voorbijprefabbeton.nl

Voorbij Spantechniekwww.voorbijspantechniek.nl

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar

gemaakt door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Meer Zone op internetOp de vernieuwde website staan de in deze Zone genoemde internetadressen vermeld voor meer informatie over de onderwerpen in deze Zone. Ook vindt u op de Zonewebsite de artikelen uit deze en eerdere Zones.

www.tbizone.nl

Zone 2012

Documents

Transcript of Zone 2012