ZIEN, DOEN, BELEVEN - Archeologie in Nederland · Cees van ’t Veen, directeur Rijksdienst voor...
60
ZIEN, DOEN, BELEVEN LANGS DE VAN HET GRENS ROMEINSE RIJK
Transcript of ZIEN, DOEN, BELEVEN - Archeologie in Nederland · Cees van ’t Veen, directeur Rijksdienst voor...
ZIEN,
DOEN,
BELEVENLANGS DE VAN HETGRENS ROMEINSE RIJK
Nederland wordt doorsneden door het grootste
archeologische monument van Europa: de Romeinse
Limes, de grens van het Romeinse Rijk. Hij loopt dwars
door Europa, van Engeland tot aan de Zwarte Zee.
In Nederland werd de Limes gevormd door de Rijn
tussen Katwijk aan Zee Millingen. Langs de rivieren
lagen forten en andere versterkingen om invallers van
buiten af te schrikken of tegen te houden.
De aanwezigheid van de Romeinen in de eerste eeuwen
van onze jaartelling hee� de toenmalige samenleving
enorm beïnvloed. Zij legden niet alleen versterkingen aan,
maar ook wegen en kanalen; ze s�ch� en steden, lieten
tempels bouwen, introduceerden het schri� en een
muntstelsel. Producten en gedachten uit de Romeinse
wereld werden door de inheemse bevolking geaccepteerd
en gebruikt, vaak aangepast aan hun eigen tradi�es.
Wat is er nog zichtbaar van de Limes in Nederland?
De Romeinse gebouwen zijn al vele eeuwen geleden
vervallen of verwoest of al lang geleden gebruikt voor de
bouw van kerken en kastelen; er is niets meer van te zien.
Ondergronds zijn er nog veel resten van bewaard,
dankzij de na� e Nederlandse bodem. Een deel ervan
is opgegraven, zoals het fort van Valkenburg in Zuid-
Holland, vrachtschepen in Zwammerdam en Woerden,
en de talloze prach�ge vondsten uit Nijmegen.
Andere delen bevinden zich nog in de grond. Gelukkig
is er de afgelopen decennia al heel veel gedaan om de
Limes zichtbaar en belee� aar te maken. Niet alleen door
provincies en gemeenten, maar ook door instellingen,
vrijwilligers en par�culieren. Soms zijn dit reconstruc�es
van Romeinse bouwwerken of grote evenementen,
soms gaat het om kleinschalige ini�a�even.
Samen met de Limesini�a�efgroep, een samenwerkings-
verband van musea, instellingen en vrijwilligers
betrokken bij de Limes, hebben de provincies Zuid-
Holland, Utrecht en Gelderland besloten om al die grote
en kleine projecten op een rij te ze� en en in beeld te
brengen. Dit boekje is daarvan het resultaat. Het is een
rijk geïllustreerd en zo compleet mogelijk overzicht van
beelden, boeken, informa�epanelen, parken, musea en
alles wat er verder langs de Limes te zien en te doen is.
De komende jaren werken we met vereende krachten aan
het versterken van deze zichtbaarheid en belee� aarheid.
Zo willen we het verhaal van deze bijzondere grens
kunnen vertellen aan een breed publiek, en met trots het
Nederlandse deel van de Romeinse Limes voordragen
voor de defini�eve Werelderfgoedlijst van UNESCO.
We wensen u een spannende ontdekkingsreis langs de
grens van het Romeinse Rijk!
De stuurgroep Nederlandse Limessamenwerking,
Marië� e Pennarts,
gedeputeerde provincie Utrecht
Annemieke Traag,
gedeputeerde provincie Gelderland
Han Weber,
gedeputeerde provincie Zuid-Holland
Cees van ’t Veen,
directeur Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
3
DE LIMES
ZIEN, DOEN, BELEVEN
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
DE ROMEINSE LIMES
4
De Limes was de versterkte grens van het
Romeinse Rijk, dat op zijn hoogtepunt Engeland,
West-, Midden- en Zuid-Europa, het Midden-
Oosten en Noord-Afrika omva� e. In Nederland
had de Limes een uitzonderlijk karakter: de
forten, wach� orens en militaire wegen lagen
langs een natuurlijke linie, de Rijn. Tussen het
begin van de jaartelling en circa 250 hielden
duizenden soldaten uit alle delen van het Rijk de
wacht op de zuidelijke oever, voortdurend
bouwend aan hun versterkingen en onder-
komens. Dankzij de Limes kon er een Romeins
Zuid-Nederland bestaan. Latere genera�es gaven
hun eigen betekenis aan de oude grens, lang
nadat die was uitgewist. De onze ziet hem als
bron van fascinerend archeologisch onderzoek,
dat weer de basis is van tal van verhalen, beelden
en belevenissen voor een groot publiek.
Voorwoord 3
Introduc�e: de Romeinse Limes 4
Deel I - De Limes nageleefd 7
Terugkerende evenementen 8
Eenmalige evenementen 9
Re-enactment 10
Opgravingen voor publiek 11
Deel II - De limes op straat 12
Informa�epanelen 13
Katwijk aan Zee 14
Valkenburg 15
Leidschendam - Voorburg 16
Alphen aan den Rijn 17
Bodegraven 18
Woerden - Kerkplein 19
Utrecht - Domplein 20
Houten 21
Dodewaard 22
Nijmegen 23
Deel III - De Limes in het park 24
Leiden - Roomburg 25
Zwammerdam - Hooge Burch 26
Utrecht - Leidsche Rijn 27
Bunnik - Vechten 28
Ermelo - Ermelose Heide 29
Arnhem - Meinerswijk 30
Groesbeek - Heilig Lands�ch�ng 31
Deel IV - De Limes tentoongesteld 32
Katwijks Museum 33
Rijksmuseum van Oudheden Leiden 34
Museon Den Haag 35
Stadsmuseum Leidschendam - Voorburg 36
Archeon, Archeologiehuis Zuid-Holland,
Romeins Museum Alphen aan den Rijn 37
Drive-in museum en Stadsmuseum Woerden 38
Schatkamer Domplein Utrecht 39
Centraal Museum Utrecht 40
Museum Dorestad Wijk bij Duurstede 41
Kerkmuseum Elst 42
Museum Het Valkhof Nijmegen 43
Liemers useum ZevenaarM 44
Romeins schip Millingen aan de Rijn 45
Deel V - De Limes in druk 46
Publica�es 47
Lespakke� en 48
Deel VI - De Limes onderweg 49
Reizen met de Peu�ngerkaart nu 50
Augmented Reality 51
Fietsroutes Zuid-Holland 52
Fietsroutes Utrecht 53
Fietsroutes Gelderland en verder 54
Romeins Woerdenschip 55
Groesbeek - Berg en Dal 56
Bronvermelding a� eeldingen 57
Colofon 58
5
INHOUD
LEGENDA
6
CATEGORIE OMSCHRIJVING
V Verwijzingen Kunstzinnige visualisa�es, markeringen in het landschap, ruimtelijke ontwerpen en reconstruc�es.
M Musea, a� rac�es Museale presenta�es, tentoonstellingen, a� rac�es en bezoekerscentra.
en bezoekerscentra
R Routes Fietsroutes, wandelroutes, excursies, audio routes en overige routes.
E Evenementen Eenmalige- en terugkerende evenementen, opgravingen, presenta�es van re-enactmentgroepen en overige ac�viteiten.
ac�viteiten
L Lesmateriaal Lespakke� en in digitale en gedrukte vorm.
I Informa�e Informa�e op panelen, in drukwerk en in digitale media.
iD Drukwerk Folders, Boeken en dergelijke.
Il Informa�eborden Informa�evoorziening in het landschap.
I@ Digitale media Websites, mobiele applica�es.
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
7
DE LIMES
GRENS VAN HET ROMEINSE RIJK
Deel I - De imesL nageleefd
De Romeinse troepen hebben de Limes al vele eeuwen geleden verlaten. Toch marcheren er nog
regelma�g mannen, gehuld in harnassen en gewapend met speren, schilden en zwaarden, langs
de plekken waar ooit de forten lagen. Ze trekken een groot publiek met hun demonstra�es.
Maar het is méér dan alleen toneelspel: het na- en mee-beleven van het Romeins militair
verleden vult vaak de kennis van de archeologen aan. Die archeologen zelf laten graag het
publiek meekijken, zeker als ze bezig zijn op een limesloca�e.
Terugkerende evenementen Feest in de Romeinse stad
De Limes, de Romeinen en hun leven worden op een toegankelijke manier aanschouwelijk
gemaakt �jdens de Romeinenfes�vals in de vroegere Romeinse steden Nijmegen en Xanten,
die al bijna 2000 jaar een limesverleden delen. Het ene jaar vindt het fes�val in Nijmegen
plaats, het andere in Xanten. Tijdens het fes�val spelen re-enactors aspecten van het Romeinse
leven na en verzorgen ze demonstra�es met soldaten en gladiatoren. Tijdens het fes�val-
weekend kan men (onder andere) workshops, proeverijen en een historische markt bezoeken.
Het Nijmeegse fes�val wordt gecombineerd met het Weekend van de Archeologie, dat wordt
verzorgd door het bedrijf ADC ArcheoProjecten. Het volgende Romeinenfes�val in Nijmegen
vindt plaats op 31 mei en 1 juni 2014.
Wat, waar, wanneer
E Romeinenfes�val in Nijmegen op het Kops Plateau.
E Romeinenfes�val in Xanten in APX Xanten.
Voor wie
Voor kinderen is het aanbod zeer toegankelijk, maar ook volwassen doelgroepen zonder
specifieke interesse in de Limes of Romeinen in het algemeen komen op het spektakel af.
De fes�vals trekken duizenden bezoekers.
Ini�a�efnemer: S�ch�ng Romeinenfes�val
8
Eenmalige evenementen Romeinse jaren en dagen
Veel plaatsen langs de Limes, maar ook de provincies waar die grens doorheen loopt, besteden
in speciale themajaren of op themadagen aandacht aan het Romeinse verleden. In 2011 stond
bijvoorbeeld de Limes in de schijnwerpers �jdens de culturele zondagen in Utrecht. Woerden
vierde in hetzelfde jaar een Romeinenjaar, terwijl Zuid-Holland in 2009 een eigen limesjaar
organiseerde. Het zijn uitgelezen gelegenheden om fietsroutes te lanceren, nieuwe kunst-
werken te onthullen of evenementen te organiseren. Daarnaast zijn er losse evenementen,
zoals de Romeinenreis in 2012 of Camp Castellum in datzelfde jaar op castellumterrein
De Hoge Woerd in De Meern.
Wat, waar, wanneer
Op verschillende plekken langs de Limes.
Voor wie
De evenementen zijn erg laagdrempelig, en vooral geschikt voor buurtbewoners en kinderen.
Ini�a�efnemer en partners o.a.:s RMO, ZHBT, Toerisme Utrecht,
S�ch�ng Domplein 2013, S�ch�ng Romeinenfes�val, diverse gemeentes9
Re-enactment In de huid van de Romein
Binnen en buiten Nederland zijn er verschillende groepen die zich bezig houden met het
verbeelden van de Romeinse geschiedenis. Deze re-enactors beschikken over een grote kennis
van allerlei aspecten van het leven in de Romeinse �jd, niet in de laatste plaats over het
militaire leven zoals dat langs de Limes werd geleid. Ze koken, maken aardewerk en kleding,
en geven demonstra�es van exerci�es en (schijn)gevechten. Deze groepen hebben een
interna�onaal netwerk. Vaak zijn ze te zien op fes�vals en in themaparken.
Wat, waar, wanneer
E Gemina Project, militair- en civiele Romeinse re-enactmentgroep.
E Pax Romana, gespecialiseerd in het Romeins verleden, zowel civiel als militair.
E Re-enactmentgroep Fec�o richt zich op de laat-Romeinse �jd.
E Ala Batavorum verzorgt een reconstruc�e van de Bataafse ruiterij.
E Corbvlo is geroemd om de gladiatorenshow. Deze groep maakt ook Romeinse maal�jden.
E Legio II is een militair- en civiele Romeinse re-enactmentgroep die onder meer
optredens verzorgt in Archeon.
Voor wie
Deze manier van verbeelding van de Romeinse geschiedenis is bij uitstek geschikt voor
kinderen.
Ini�a�efnemers: Gemina, Pax Romana, Fec�o, S�ch�ng Corbulo, Legio II, Ala Batavorum
10
Opgravingen voor het publiek Meekijken over de schouder van de archeoloog
Een van de beste en meest indringende manieren om het publiek kennis te laten maken met de
archeologie, is het toegankelijk maken van echte opgravingen. Steeds meer gemeenten en
bedrijven maken dat mogelijk. Daarnaast zijn er verenigingen en vrijwilligersorganisa�es die
zich inze� en voor het overdragen van kennis over archeologie. Vindplaatsen langs de Limes
trekken al�jd veel bekijks. Geen wonder: er worden vaak spectaculaire dingen gevonden, tot
complete schepen aan toe. De Romeinse vrachtschepen die in Leidsche Rijn en Woerden
werden opgegraven, trokken vele duizenden belangstellenden.
Wat, waar, wanneer
Vaak is een opgraving te bezich�gen op één of meer Open Dagen, waarbij ook rondleidingen
worden verzorgd. Soms is er permanent informa�e beschikbaar.
Voor wie
Opgravingsbezoek is een uitgelezen uitje voor plaats- en buurtbewoners.
Ini�a�efnemers: diverse gemeenten en bedrijven, AWN
11
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
DE LIMES
GRENS VAN HET ROMEINSE RIJK
Deel II - De imesL op straat
Ruïnes van forten of andere gebouwen langs de Limes zijn in Nederland jammer genoeg
niet te zien. Ze zijn al lang geleden verwoest, weggespoeld of overbouwd. Na de Tweede
Wereldoorlog, en zeker in de laatste jaren, zijn in de meeste limesplaatsen informa�e-
panelen verrezen die aan het Romeinse verleden herinneren, en kunstwerken die nieuwe
monumenten vormen op de plek van de oude.
12
Hier gebeurde het!
De eenvoudigste, maar ook een heel doeltreffende manier om bewoners en bezoekers op de
hoogte te brengen van de historische achtergrond van een plek, is het informa�epaneel. Dat is
allang niet meer een bruin bordje aan een muur met een lange tekst van wi� e le� ers. Rijk
geïllustreerd en voorzien van toegankelijke teksten ves�gen ze op een opvallende manier de
aandacht. Ze worden weer- en vandaalbestendig uitgevoerd en gaan dus lang mee. Sommige
zijn al langer geleden gemaakt in opdracht van een gemeente; de laatste jaren zijn veel
panelen gerealiseerd in de speciale Limes-huiss�jl.
Wat en waar
Het voert te ver om ieder informa�epaneel langs de Limes te noemen; bovendien komen er
regelma�g nieuwe panelen bij. Voorbeelden zijn onder meer te zien op het Castellumplein in
Valkenburg, in Park Arentsburg in Voorburg, in park Ma�lo in Leiden, op de loca�e van het
vroegere fort Nigrum Pullum in Zwammerdam, bij de aanlegplaats van het nagebouwde
Romeinse schip in Woerden, op verschillende plekken in Leidsche Rijn, bij fort Vechten bij
Bunnik, en op verschillende plekken in Nijmegen-Oost.
Voor wie
De informa�epanelen staan vaak langs fiets– of wandelroutes en zijn welkome ‘aanlegplaatsen’
voor gebruikers van die routes.
13
Informa�epanelen
Ini�a�efnemers: diverse gemeenten
provincies en het voormalige LimesbureauPartners:
Kalla’s Toren
Ter hoogte waar ooit een Romeins fort hee� gelegen – het is allang door de zee verzwolgen, al
waren er tot in de 18de eeuw resten van te zien – staat op de boulevard in Katwijk aan Zee een
kunstwerk. Op een plateau van cortenstaal, waarop de pla� egrond van de legendarische
‘Bri� enburg’ is afgebeeld, staan figuren uit brons. Ze stellen soldaten voor van keizer Caligula,
die vechten tegen de zee, zoals de overlevering wil. Op de rand van het beeld staat de tekst:
Kalla’s toren, hier geboren, zocht Neptunes’ toorn/ De hele zee zou hij bezi� en en vechten om
het huis te Bri� en. Kalla’s Toren zou een middeleeuwse herinnering zijn aan het fort van‘ ’
Caligula.
Wat en waar
V Kunstwerk uit brons en cortenstaal, ontworpen door Nicolas Dings (2010),
Boulevard Katwijk aan Zee bij de Uitwateringssluizen.
Voor wie
Wandelaars, fietsers plaatselijke bevolking zien het kunstwerk zeker staan.en de
Ini�a�efnemer :s Provincie Zuid-Holland, gemeente Katwijk
14
Katwijk aan Zee
Parel van de Limes
Niet ver van de plek waar de Oude Rijn uitmondde in de Noordzee werd in het jaar 39 een
fort gebouwd, waarschijnlijk in het kader van een veldtocht van keizer Caligula. Het fort werd
Praetorium Agrippinae genoemd, naar de moeder van de keizer, Vipsania Agrip ina. Doorp
opgravingen in de oorlogsjaren 1941-1944 en is dit het best onderzochte limesfort vanlater
Nederland geworden. Later zijn ook delen van grafvelden, burgernederze� ngen en een weg
opgegraven. Op verschillende manieren wordt de bezoeker herinnerd aan het Romeinse
verleden: de markering van de omtrek van het fort in het plaveisel van het plein rond de N-H
kerk, een op Romeinse schilden geïnspireerd kunstwerk aan de Oude Rijn, een monument aan
de N206 bij de plek waar de Romeinse weg is opgegraven, en een permanente exposi�e in de
kerktoren.
Wat waar, , wanneer
V Visualisa�e Romeinse weg.
V Aanduiding grens castellum in bestra�ng Castellumplein.
V Kunstwerk bij de veerpont.
M Torenmuseum met kaart van opgravingen van het castellum (alleen op zaterdag geopend).
I@ QR-codes met minidocumentaires over archeologische plaatsen.
Voor wie
Het torenmuseum is beperkt toegankelijk en vooral geschikt voor specifiek geïnteresseerden
in de Limes. De verschillende verwijzingen worden vooral gezien door omwonenden en
bezoekers.
Ini�a�efnemer :s gemeente , VKatwijk ereniging Oud Valkenburg
15
Valkenburg
Leidschendam - Voorburg Forum Hadriani en het Kanaal van Corbulo
Forum Hadriani was de meest noordelijke stad van het Romeinse Rijk op het Europese
vasteland. Het lag op de plaats waar nu het Voorburgse park Arentsburg ligt. Al in de 17de
eeuw werden er vondsten gedaan en in de 19de 20ste eeuw zijn er opgravingen, en 21ste
uitgevoerd. Op verschillende plaatsen in het park wordt aandacht besteed aan de vroegere
stad. De plaats lag aan het kanaal van Corbulo, een vaarroute die de Romeinse veldheer
Corbulo na het jaar 47 liet aanleggen tussen de Oude Rijn bij Leiden en de Maas bij Naaldwijk.
Sporen van het kanaal zijn op verschillende plaatsen opgegraven en een visualisa�e in
Leidschendam herinnert eraan. De grote generaal zelf wordt gememoreerd met een
ruiterstandbeeld in Voorburg.
Wat en waar
V Visualisa�e van het Kanaal van Corbulo in wijk De Rietvink in Leidschendam.
V Bronzen standbeeld Corbulo van Albert Termote bij Koningin Julianaplein in Voorburg.
V Gedenkzuil Forum Hadriani in Park Arentsburg.
V ’Stadsbaken’ in Park Arentsburg.
V Op het Romeinse verleden geïnspireerde ‘speelboten’ in nieuwe woonwijk De Cascade
in Leidschendam.
Voor wie
De verwijzingen in de wijken en het park zijn aantrekkelijk voor omwonenden en kinderen.
Ini�a�efnemers: Gemeente Leidschendam-Voorburg, provincie Zuid-Holland.
16
Alphen aan den Rijn Leeuwen, �jgers, munten en portre� en
In het centrum van Alphen aan den Rijn zijn resten opgegraven van een Romeins castellum dat
Albaniana hee� geheten. Het fort werd ges�cht rond het jaar 40, onder keizer Caligula, en was
in gebruik tot 270. Bij de herinrich�ng van het stadscentrum is veel aandacht besteed aan dit
vroegste verleden van de stad. Verschillende kunstwerken refereren aan Romeinse beeldtaal,
zoals sterk vergrote uitvoeringen van Romeinse munten, medaillons met portre� en en
monumentale poorten met daarop een leeuw en een �jger, dieren die in de arena’s
rondliepen.
Wat en waar
V Munten in plaveisel, Rijnplein, ontworpen door J. van Ipenburg.
V Veer�g portre� en aan diverse gevels, ontworpen door T. Nolte.
V La�jnse inscrip�e, Rijnplein, ontworpen door T. Nolte.
V Standbeeld van leeuw en �jger, hoek Castellumstraat, ontworpen door
M. van den Boezem.
V Ges�leerde Romeinse figuren op het dak van appartementencomplex Palazzo,
ontworpen door M. Bakker.
Voor wie
De verschillende verwijzingen in het centrum worden het meest gezien door omwonenden en
winkelend publiek.
Ini�a�efnemer: Gemeente Alphen aan den Rijn
17
Bodegraven De helm uit de Put
In Bodegraven zijn aanwijzingen gevonden voor het bestaan van een (kleine?) versterking.
De meest aansprekende is een ruiterhelm van verguld brons, die in 1937 is gevonden in de ‘Put
van Broekhoven’, een zandwinplaats aan de Oude Rijn. Hij is nu te zien in het Rijksmuseum van
Oudheden in Leiden. Op ini�a�ef van de Historische Kring Bodegraven is een robuuste replica
van deze bijzonder helm geplaatst aan de Willemstraat, in het centrum van Bodegraven.
Wat en waar
V Ruiterhelm op sokkel in centrum Bodegraven.
Voor wie
Het monument wordt vooral gezien door omwonenden.
18
Ini�a�efnemer: Historische Kring Bodegraven
Partner: Gemeente Bodegraven-Reeuwijk
Woerden - Kerkplein Stripverhaal op het plein
Begin 21ste eeuw is een deel van het fort van Woerden, dat in de Romeinse �jd Laurium
geheten moet hebben, opgegraven. De omtrek van het fort is aangegeven rond het Kerkplein,
en op het plein zelf is een ‘stripverhaal’ in steen gelegd met wetenswaardigheden over het
leven langs de Limes. Er vlakbij liggen het Drive-in museum in de Castellumgarage en het
Stadsmuseum (zie p ). 38 .
Wat en waar
V Strip over het Romeinse leven en de omtrek van castellum Laurium is te zien in de stenen
van het erkpleinK .
V Aanduiding omtrek castellum in bestra�ng rond het Kerkplein.
Voor wie
De strip op het erkplein in Woerden wordt gemakkelijk gezien door bewoners en bezoekersK
van het historisch centrum.
Ini�a�efnemer: Gemeente Woerden
19
Utrecht - Domplein Romeinen in de schaduw van de Domtoren
Onder het Domplein liggen de resten van een Romeins castellum, dat waarschijnlijk Traiectum
hee� geheten Dat betekent in het La�jn: plaats voor de overtocht of oversteek. De naam
Utrecht is van de Romeinse naam afgeleid. Het fort lag bij een doorwaadbare plaats in de Rijn.
In de Vroege Middeleeuwen speelden de oude versterkingen nog steeds een rol, en de
evangelieprediker Willibrord liet tussen de oude muren zijn eerste kerk bouwen. Vanuit het
Romeinse centrum groeide Utrecht uit tot geestelijk en wereldlijk centrum van middeleeuws
Nederland. Op het Domplein zijn verschillende visualisa�es van het Romeinse fort
weergegeven.
Wat en waar
V Verwijzing naar de contouren van het castellum in het wegdek, met licht- en
neveleffecten.
V Betonnen ‘mijlpaal’, geplaatst ter gelegenheid van Romeinenjaar Utrecht 1995.
i@ Een mobiele applica�e waarmee de middeleeuwse �jdslaag van het Domplein kan
.worden herleefd
M Etalage met archeologische vondsten aan het Domplein.
Voor wie
Het Domplein trekt honderdduizenden bezoekers per jaar, waaronder interna�onale toeristen,
die hier in aanraking komen met de visualisa�es.
Ini�a�efnemer: S�ch�ng Domplein 2013
Partners: enProvincie Utrecht, gemeente Utrecht Toerisme Utrecht20
Houten Romeinse villa’s achter de grens
De Limes was een versterkte grenslinie, maar in het achterland woonden boeren die handel
dreven met het Romeinse leger en daar niet slechter van werden. Het gebied langs de Kromme
Rijn was in de Romeinse �jd dicht bevolkt en heel welvarend. In Houten zijn daar de nodige
sporen van gevonden, zoals fundamenten van grote boerderijen. Hier woonden waarschijnlijk
veteranen van het leger die boer waren geworden en een ‘villa’ voor zichzelf lieten bouwen.
De naam van de woonwijk Castellum in Houten herinnert aan het Romeinse verleden, al hee�
hier geen Romeins fort gestaan.
Wat en waar
V Visualisa�e Romeinse weg bij de spoorweg Utrecht-Geldermalsen.
V Verwijzing naar de vindplaats van een grafsteen aan de Molenzoom in de vorm van
.een bank
V Omtrek Romeinse villa aan de Burgemeester Wallerweg in het plaveisel.
L Leskist van Archeologische Werkgroep Leen de Keyzer in Houten.
Voor wie
De verwijzingen worden vooral gezien door omwonenden.
Ini�a�efnemer: g pemeente Houten, rovincie Utrecht
21
Dodewaard Romeinse steen in middeleeuwse kerk
Van de vele �enduizenden Romeinse soldaten die langs de Limes hebben gediend, kennen
we maar van een paar honderd de namen. Een van de bekendste is de ruiter Marcus Traianius
Guma� us. Hij overleed rond 100 na Chr. en is ergens langs de grens begraven. Zijn fraaie
grafsteen werd eeuwen later ingemetseld in de toren van de kerk van Dodewaard in de
Betuwe. De originele steen is nu deel van de collec�e van het Rijksmuseum van Oudheden
in Leiden, maar er is nog steeds een replica te zien in de toren.
Wat en waar
V Replica grafsteen in de toren van de N-H-kerk in Dodewaard.
Voor wie
De steen is opgenomen in een interna�onale limesfietsroute (zie p. 54) en in de
LAW-route Lingepad.
22
Nijmegen Romeinenstad
Nijmegen is verreweg de belangrijkste plaats van Romeins Nederland. Noviomagus, zoalsUlpia
het vroeger hee� e, lag niet precies aan de grens maar was wel een groot militair centrum. De
Romeinen star� en van hieruit hun eerste veldtochten naar Germanië en jarenlang was het
Tiende Legioen gelegerd op de Hunerberg. In Nijmegen-West werd een stad ges�cht, de
hoofdplaats van het District van de Bataven. In het huidige straatbeeld zijn allerlei vindplaatsen
te herkennen door mo�even in de straatstenen, kunstwerken en informa�epanelen.
Wat en waar
V Moderne Godenpijler’ voor Museum Het Valkhof.‘
V Kunstwerk op plaats van graf Romeinse vrouw in de Burchtstraat (de Loden Lady’)‘ .
V Vitrine in Derde Walstraat.
V Romeinse muur onder het casino Waalkade.
V Driedimensionale a� eelding van Romeinse cijfers op de Waalkade.
V .Reconstruc�e trappen Gallo-Romeinse tempel in de Maasstraat
V .Videozuilen en informa�eborden in de wijk Nijmegen-Oost, gekoppeld aan audiotour
V Reconstruc�e zuil en verwijzing in straatstenen naar Romeinse markt op de Hunerberg.
V Standbeeld van Keizer Traianus op het Keizer Trajanusplein.
Voor wie
De markeringen worden gezien door bewoners, voorbijgangers en toeristen.
Ini�a�efnemer: Gemeente Nijmegen
Partners: Museum Het Valkhof, buurtverenigingen23
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
Deel III - De imesL in het park
Behalve monumenten en informa�epunten in het straatbeeld zijn ook herinneringen aan
de Limes gerealiseerd aan de rand van de bebouwde kom of in het buitengebied. Zulke
produc�es kunnen natuurlijk een ander, meer ruimtelijk karakter hebben, tot levensgrote
reconstruc�es toe.
24
DE LIMES
GRENS VAN HET ROMEINSE RIJK
Leiden-Roomburg Ma�lo gevisualiseerd
Naar aanleiding van opgravingen op en rond het terrein waar resten van het vroegere
castellum Ma�lo onder de grond liggen, hee� de gemeente Leiden besloten om het grond-
gebied tussen de wijken Roomburg en Meerburg te ontwikkelen tot speel-, informa�e- en
ontmoe�ngsplek, met een duidelijk Romeins karakter. Het is een veelomva� end project, met
bovengronds een wal met wach� orens met dezelfde hoogte en breedte als die van het oor-
spronkelijke fort. In mei 2011 is het eerste deel van het park geopend; het zal de komende
jaren verder worden ontwikkeld.
Wat en waar
V Visualisa�e van de wal van het castellum.
V Romeins klimkasteel: houten bouwwerk waar kinderen op kunnen klimmen.
V Schooltuinen waar Romeinse groenten gekweekt worden.
L Lessen van Jeugdgroep Archeologie Roomburg (JAR)/Kids Archeoclub
Voor wie
Momenteel hee� het park vooral duidelijke aantrekkingskracht op de buurt. De gemeente
hee� plannen om ook recreanten uit de stad en regio naar het park te gaan trekken.
25
Ini�a�efnemer: gemeente Leiden
Zwammerdam- Hooge Burgh Fundamenten van fort Nigrum Pullum
Op het terrein de Hooge Burch van het verzorgingshuis de Ipse e Bruggen in Zwammerdamd
zijn contouren van een castellum te zien, gevisualiseerd in het gazon en door het plaatsen van
‘ ’belevenispoorten . Het plan is nog in ontwikkeling. In totaal worden er vier poorten
gerealiseerd, waarvan de eerste gereed is en gemaakt is van stalen korven, gevuld met
marmerbreuksteen; in de andere zullen kolen, glas en dakpannen worden gebruikt Het fort,.
dat Nigrum Pullum moet hebben geheten, is het kleinste langs de Limes in Nederland. Het is
gedeeltelijk opgegraven tussen 1966 en 1971, waarbij ook zes scheepswrakken uit de
Romeinse �jd zijn gevonden.
Wat en waar
V Visualisa�e castellum in gazon van de Hooge Burch, Spoorlaan 19, Zwammerdam.
Voor wie
In de poorten kunnen bewoners van de nabijgelegen zorginstelling genieten van aangename
geuren, kleuren en geluiden et terrein is vrij toegankelijk voor iedereen.. H
Ini�a�efnemers: Zorginstelling Ipse de Bruggen, rovincie Zuid-Hollandp
26
Utrecht- Leidsche Rijn Romeins verleden in nieuw stadsdeel
Opgravingen bij de voorbereiding van de Utrechtse VINEX-loca�e Leidsche Rijn brachten een
schat aan Romeinse bodemvondsten naar boven, waaronder twee schepen, sporen van de
limesweg en eerste-eeuwse wach� orens. Ze vullen de bestaande kennis aan over het fort dat
in De Meern ligt onder terrein de Hoge Woerd. Waarschijnlijk zijn nergens in Nederland zoveel
limesplekken aangeduid in het groen en in de bebouwing als hier. De komende jaren werkt de
gemeente hier aan de reconstruc�e van het fort.
Wat en waar
iM Verschillende informa�epanelen.
V Diverse aanduidingen (weg van dakpanpuin, obelisk) op terrein castellum Hoge Woerd.
V Badhuisvisualisa�e met replica van een Romeins publiek toilet.
V Reconstruc�e speelschip bij boerderij de Balije.
V Visualisa�e van Romeinse weg aan de Van Lawick van Pabstlaan, wijk De Balije.
V Visualisa�e van wach� oren aan de Doyenneperenlaan, in wijk Vleuterweide.
V Monument in Vasalisplantsoen, wijk De Woerd.
V Visualisering van de ‘Vikingrijn’ in het Máximapark.
E ‘Romeins ijs’ bij IJssalon Zomers
Voor wie
Momenteel worden projecten vooral door bewoners bezocht.
Ini�a�efnemer en partners: Castellum Hoge Woerd, projectbureau Leidsche Rijn,
provincie Utrecht, gemeente Utrecht27
Bunnik-Vechten Fort naast fort
Pal ten westen van Fort Vechten, dat onderdeel is van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, is een
verhoging in het terrein zichtbaar op de plaats waar vroeger een Romeins castellum hee�
gelegen. Het is het oudste en grootste Romeinse fort in ons land, dat Fec�o moet hebben
geheten. De plek ligt vlakbij de huidige A12; in de Romeinse �jd lag het fort tegenover de
splitsing van de Rijn en de Vecht. Een houten wach� oren gee� de plek aan en er zijn
regelma�g ac�viteiten rond het terrein. De komende jaren zal in het ernaast gelegen fort
Vechten een aparte tentoonstelling over de Limes worden ingericht.
Wat en waar
V De ligging van het castellum is zichtbaar als een verhoging in het landschap.
V Replica van een Romeinse wach� oren.
I Informa�eborden op het terrein.
E Evenementen op incidentele basis.
Voor wie
Bezoekers van fort Vechten, recreanten en passanten en bezoekers van eenmalige
evenementen.
Ini�a�efnemer: Partner:provincie Utrecht; Fort Vechten
28
Ermelo-Ermelose Heide Marskamp in Germanië
Rond 170 na Chr. legden de Romeinen een marskamp aan op Ermelose heide, op enkelede
dagmarsen ten noorden van de Limes. Mogelijk waren ze op een strafexpedi�e in het
‘ ’ eVrije Germanië . In principe werd na ieder dagmars halt gehouden en een provisorisch
kamp ingericht, met wallen, grachten en al. De sporen ervan zijn nog te zien op de hei.
In museum Het Pakhuis in Ermelo zijn vondsten te zien uit de omgeving en worden
excursies georganiseerd naar de heide waar de vondsten zijn aangetroffen.
Wat en waar
V Contouren van de wal van het marskamp in het landschap.
V Standbeeld Romeinse soldaat, ontworpen door Gerrie Hondius.
R Romeins Marskampwandelroute.
M Collec�e Romeins materiaal in Museum Het Pakhuis, Molenaarsplein 24, Ermelo.
Voor wie
Ac�eve natuur- en cultuurlie� ebbers die een bezoek brengen aan de Veluwe zoals wandelaars
en fietsers komen gemakkelijk in contact met de Romeinse vondsten in Ermelo.
Ini�a�efnemers: gemeente Ermelo, Museum Het Pakhuis
29
Arnhem-Meinerswijk Fort in de uiterwaarden van de Rijn
Castra Herculis ofwel Fort van Hercules lag aan de binnenkant van een oude rivierbocht‘ ’
van de Rijn. Het Romeinse leger bouwde het fort tussen 10 en 20 na Chr. Resten van het fort
zijn onderzocht in de polder Meinerswijk bij Arnhem. Er zijn ver ontwikkelde plannen om de
plek zichtbaar en belee� aar te maken.
Wat en waar
I Informa�epaneel op het terrein.
V (Plannen voor) aanduiding contouren castellum.
Voor wie
Omwonenden en recreanten in Meinerswijk.
Ini�a�efnemer: Provincie Gelderland
Partners: Gemeente Arnhem, RBT-KAN, Vrienden van Meinerswijk30
Groesbeek – Heilig Lands�ch�ng Museumpark Orientalis
Museumpark Orientalis, voorheen het Bijbels Openluchtmuseum, is een themapark met –
onder meer - Romeinse gebouwen, zoals een herberg waarvan de bouws�jl en de inrich�ng
geïnspireerd zijn op de Romeinse tradi�e. De herberg is al 100 jaar oud; er worden feesten,
par�jen, workshops en arrangementen georganiseerd en maal�jden bereid in een
reconstruc�e van een Romeinse oven.
Wat en waar
M Museumpark Orientalis, Profetenlaan 2, Heilig Lands�ch�ng.
M Herberg waar Romeinse maal�jden gegeten kunnen worden.
Voor wie
Bezoekers hebben interesse voor cultuur en zoeken diepgang in hun vrije�jdsbesteding.
Het park hee� een educa�ef karakter.
Ini�a�efnemer: Museumpark Ori ntalis, in samenwerking met de Romeinse herberge
Partners: Museum Het Valkhof, evenementenorganisa�e Carpe Diem31
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
Deel IV - De imes tentoongesteldL
In de loop der jaren hebben honderden grote en kleine archeologische opgravingen langs de
Romeinse Limes honderdduizenden vondsten uit de eerste eeuwen van de jaartelling
opgeleverd. Ze geven een treffend inzicht in het leven langs de grens en in de Romeinse
cultuur in het algemeen. Op verschillende plekken zijn de topvondsten tentoongesteld.
32
DE LIMES
GRENS VAN HET ROMEINSE RIJK
Katwijks Museum De Kaart van Peu�nger
De belangrijkste bron van onze kennis van de topografie van het Romeinse Rijk is een middel-
eeuwse kopie van een Romeinse routekaart. Er staan namen op van plaatsen en rivieren uit de
Romeinse Tijd, die we kunnen koppelen aan het huidige kaartbeeld. De kaart is vernoemd naar
Konrad Peu�nger (1465-1547) die hem in het begin van de 16de eeuw in zijn bezit kreeg. Er
werd al snel een kopie van gemaakt die in druk verscheen. Van de originele koperplaat zijn in
de 17de eeuw herdrukken gemaakt. Een ervan is in bezit van het Katwijks Museum; een ander
exemplaar bevindt zich in Museum Het Valkhof in Nijmegen (p.43). Zie voor een digitale
toepassing van de kaart p. 50.
Wat en waar
M De kaart is te zien in een vitrine het Katwijks Museum, Voorstraat 46, Katwijk.
Voor wie
Dit aanbod is vooral geschikt voor doelgroepen met een specifieke interesse voor de Romeinse
Limes en de Romeinen in het algemeen.
Ini�a�efnemer: Katwijks Museum
33
Rijksmuseum van Oudheden Romeinse afdeling
In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, het na�onale archeologische museum, is een
vaste collec�e aan Romeinse vondsten uit Nederland tentoongesteld. Daaronder zijn
bijzondere voorwerpen die in de limeszone zijn gevonden, zoals altaren, grafstenen, wapens
en ruiterhelmen. Beroemd is het gezichtsmasker uit Leiden-Roomburg. Er worden regelma�g
ac�viteiten georganiseerd in het kader van de klassieke oudheid, waarbij vaak aandacht wordt
besteed aan de Romeinen en de Limes.
Wat en waar
M presenta�e ‘Romeinen in Nederland’ in het RMO, Rapenburg 28, Leiden.
I Er zijn educa�epakke� en beschikbaar over de Romeinen. Voor gymnasiasten: Ken-je-
klassieken-quiz; Opgegraven verhalenvoor HAVO/VWO onderbouw: , en voor
.basisscholieren groep 6 t/m 8: 100% Romeins
E Archeologisch spreekuur: het laten determineren van archeologische voorwerpen.
I@ Archeologieblog met laatste nieuws over archeologische vondsten,
www.archeologieonline.nl
Voor wie
Het RMO is een museum voor een brede groep die op zoek is naar verdieping in cultuur en
historie. Leiden is een museumstad bij uitstek die veel interna�onale bezoekers trekt.
Ini�a�efnemer: Rijksmuseum van Oudheden
34
Museon Romeinen in de duinen
Onder het Haagse duinzand zijn in de twin�gste eeuw twee vindplaatsen te voorschijn
gekomen waar Romeinse militairen gelegerd zijn geweest. Ze waren betrokken bij de
verdediging van de kust en deze plaatsen zijn dan ook te beschouwen als onderdeel van de
Romeinse Limes. De vondsten zijn te zien in het Museon in Den Haag. Ze zijn voor een deel
opgesteld in vitrines in de vloer, zodat het voor bezoekers mogelijk is de Romeinse resten van
boven te bekijken. Ook staan hier vier Romeinse mijlpalen die in de wijk Wateringse Veld zijn
opgegraven.
Wat en waar
M Permanente collec�e Romeinse vondsten in het Museon, Stadhouderslaan 37, Den Haag.
M Tijdelijke tentoonstelling ‘High Tech Romeinen’ t/m 1 september 2013 .
L In het Museon zijn lesprogramma´s beschikbaar over Romeinen, voo basisschoolr -
leerlingen in groep 8.
Voor wie
Het Museon is sterk op kinderen en het onderwijs gericht; de tentoonstelling ‘High Tech
Romeinen’ is heel laagdrempelig en de bezoekers kunnen veel zelf doen.
Ini�a�efnemer: Museon
35
Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg Een Romeinse provincieplaats: Forum Hadriani
Waarschijnlijk hee� keizer Hadrianus op een rondreis door de noordelijke provincies in het jaar
121 stadsrecht verleend aan een plaatsje dat in het gebied van de stam van de Cananefaten
was ges�cht. Sindsdien stond deze ‘Hoofdstad van de Cananefaten’ bekend als Forum Hadriani,
‘Hadrianusmarkt’. Ook al lag het stadje niet direct aan de Limes, door de ligging aan het Kanaal
van Corbulo was het van strategische betekenis en er waren ongetwijfeld ook troepen
gelegerd. In het tadsmuseum Leidschendam-Voorburg is een Romeinenzaal ingericht metS
vondsten uit Forum adriani, waarvan een deel in de 19de, 20ste en 21ste eeuw is blootH -
gelegd.
Wat en waar
M Romeinenzaal in het Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg, Herenstraat 101, Voorburg.
L Lespakket ‘Forum Hadriani in de brugklas’.
Voor wie
De presenta�e hee� een educa�ef karakter en wordt vooral bezocht door lokaal publiek.
Ini�a�efnemer: Stad museum Leidschendam-Voorburgs
36
Themapark Archeon, Romeins Museum
en Archeologiehuis Zuid-Holland Romeinen in Zuid-Holland
In het archeologisch themapark Archeon kunnen bezoekers veel leren over de Romeinse �jd in
Nederland en over de Romeinse Limes in Zuid-Holland. Dat laatst kan vooral in het Romeinse
Museum en het daarboven liggende Archeologiehuis Zuid-Holland, die sinds 2011 op het
terrein van het park staan. Het Romeins Museum laat veel Romeinse vondsten zien uit Alphen
aan den Rijn, terwijl in het archeologiehuis voorwerpen uit verschillende imesplaatsen zijnl
opgesteld, vooral uit Leiden-Roomburg. In het park zelf zijn verschillende a� rac�es met een
Romeins karakter, waar de bezoeker ook zelf aan mee kan doen.
Wat en waar
M Themapark Archeon, Archeonlaan 1, Alphen aan den Rijn.
Voor wie
Het Archeon is een laagdrempelige presenta�e van 1 : 1 reconstruc�es van prehistorische,
Romeinse en middeleeuwse gebouwen, met veel a� rac�es. Het Romeins Museum en het
Archeologiehuis Zuid-Holland zijn voor bezoekers van het park gra�s toegankelijk.
Beide hebben een sterk educa�eve inslag.
Ini�a�efnemer :s Archeon, provincie Zuid-Holland, rfgoedhuis Zuid-HollandE
37
Drive-in museum en Stadsmuseum Woerden Romeins vrachtschip in de garage
Het drive-in museum’ in Woerden is gebouwd bij de plek waar ooit het castellum Laurium aan‘
de oever van de Rijn stond. In de parkeergarage onder het Kerkplein krijgen de automobilisten
een schat aan informa�e over deze vindplaats. Elk parkeerdek is voorzien van een grafisch
symbool dat verwijst naar een Romeins element, zoals een helm of een kruik. Er zijn
metersgrote en –hoge ar�st’s impressions van het fort en foto’s van de opgravingen aan de
wanden beves�gd. In een vitrine staat de geconserveerde achtersteven van het opgegraven
vrachtschip ’Woerden 7’ opgesteld. In het nabijgelegen Stadsmuseum bevinden zich andere
Romeinse vondsten, waaronder een molensteen die er al sinds de 16de eeuw te zien is.
Wat en waar
M ‘Drive-in Museum’ in de Castellumgarage, ook voor voetgangers toegankelijk.
M Stadsmuseum Woerden, Kerkplein 6, Woerden.
R Rondleidingen verzorgd door Gilde Woerden.
Voor wie
Bezoekers aan Woerden die hun auto parkeren in het centrum het drive-in museumvinden in
de Castellumgarage.
Ini�a�efnemer: gemeente Woerden
38
Schatkamer Domplein Ondergronds Utrecht
In de kelder van het Utrechts Centrum voor de Kunsten (UCK) aan het Domplein in Utrecht zijn
in de vorige eeuw resten van de noordelijke muur gevonden van het castellum dat op de
loca�e van het huidige Domplein stond. Waarschijnlijk gaat het om de noordpoort van het fort,
die in de (vroege) middeleeuwen is dichtgemaakt. Op deze plek is een ondergronds bezoekers-
centrum gerealiseerd. Het maakt deel uit van veelomva� ende plannen om de verborgen
geschiedenis van het Domplein belee� aar en aanraakbaar te maken, met behulp van fraaie
mul�media en de originele resten. Het bezoekerscentrum is het hele jaar geopend. Bezoek is
mogelijk op vaste �jden en onder begeleiding.
Wat en waar
R Ondergronds bezoekerscentrum, inclusief film , Domplein 9, Utrecht.2000 jaar Domplein
Voor wie
De rondleiding wordt in verschillende talen aangeboden en is geschikt voor individuen of
groepen die meer willen weten over de geschiedenis van Utrecht.
Ini�a�efnemer: S�ch�ng Domplein 2013
pPartners: rovincie Utrecht, gemeente Utrecht en Toerisme Utrecht39
Provinciale collec�e opgesteld
De zolder van het Centraal Museum staat in het teken van de beroemde oudheidkundige
verzameling van het Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen (PUG).
De PUG-collec�e is verzameld vanaf 1841 en omvat zo’n 15.000 vondsten, waarvan het
merendeel uit de Romeinse �jd. Ze zijn deels aoms�g uit opgravingen rondom het Domplein,
bij fort Vechten en in De Meern. Momenteel wordt de verzameling opnieuw beschreven,
geconserveerd en gefotografeerd om deze beter toegankelijk te maken voor het publiek en de
wetenschap. Dit gebeurt in een werkruimte in de tentoonstelling, zodat het publiek een kijkje
kan nemen achter de schermen en vragen kan stellen aan de archeoloog.
Wat en waar
M Tentoonstelling ‘Archeologen aan het Werk. De collec�e van het Provinciaal Utrechts
.Genootschap’ in het Centraal Museum, Nicolaaskerkhof 10, Utrecht
E Ac�viteiten voor volwassenen en kinderen �jdens schoolvakan�es, bijvoorbeeld
.archeologisch spreekuur en archeologieworkshops voor kinderen
L ‘Hoe werkt een archeoloog?’, museumles voor groep 5 t/m 8, waarbij leerlingen onder
.leiding van de archeoloog zelf vondsten mogen onderzoeken
iD ‘Help de archeoloog’, kijkwijzer voor kinderen door de tentoonstelling.
Voor wie
Voor jong en oud geïnteresseerd in archeologie.
Ini�a�efnemer: gemeente Utrecht
Partner: Centraal Museum40
Centraal Museum Utrecht
Museum Dorestad Verloren stad
Het legendarische Dorestad uit de Vroege Middeleeuwen had als kern een nu verdwenen
Romeins fort. De Romeinse en middeleeuwse geschiedenis van deze plaats wordt uitgelegd
in het stadsmuseum van Wijk bij Duurstede. In de zalen illustreren vitrines met vondsten,
replica’s en audiovisueel materiaal het rijke handelsverleden van Dorestad, de prehistorie,
de Romeinen en de Vikingen.
Wat en waar
M Museum Dorestad, Muntstraat 42, Wijk bij Duurstede.
L voor groep 3 en 4 van de basisschool. Lesprogramma over dePo� en en Scherven
lRomeinen: educa�eprogramma Wijk bij Duurstede in samenwerking met imesproject
.van Wijks Atelier
ID Speurtocht voor kinderen in het museum.
E Werkzaamheden van de werkgroep Wijks Castellum, zoals het uitzoeken van scherven.
M Schatkamer waar kinderen een workshop archeologie kunnen volgen.
Il Informa�epaneel op de Rijnbandijk tegenover het eiland van Maurik.
Voor wie
Het publiek bestaat uit bewoners van en bezoekers aan Wijk bij Duurstede, waaronder
kinderen en scholen.
Ini�a�efnemer: gemeente Wijk bij Duurstede
41
Kerkmuseum Elst Tempelresten in de kelder
In Elst (Gld) zijn resten van de grootste Gallo-Romeinse tempel ten noorden van de Alpen
gevonden. Ze bevonden zich onder de Grote Kerk en werden blootgelegd toen dat gebouw,
na in de Tweede Wereldoorlog zwaar te zijn beschadigd, moest worden gerestaureerd.
De Romeinse resten werden geconserveerd en zijn nu te zien in de kelder van de kerk.
Vlakbij de tempel zijn de resten van een tweede tempel opgegraven en zijn sporen van een
Romeinse weg aangetroffen. Op de plek waar de weg hee� gel is een kunstwerkopen,
geplaatst.
Wat en waar
M Het Kerkmuseum (Grote Molenstraat 2, Elst) is eenmaal per maand opengesteld;
.rondleiding
L In het museum is lesmateriaal verkrijgbaar voor het basisonderwijs.
V ‘Archeologisch Veld’ in woonwijk Westeraam.
V Kunstwerk op plaats van Romeinse weg, aan de Grote Molenstraat tussen Elst en Driel.
R In de schaduw van de tempel ; folder met wandelroute van 3km‘ ’ .
Voor wie
Op de rondleiding in het museum komen groepen en individuele toeristen af, ook uit het
buitenland.
Ini�a�efnemer :s Kerkmuseum Elst, gemeente Elst,
pRBT-KAN, rovincie Gelderland42
Nijmegen, Romeinse hoofdstad van Nederland
Museum Het Valkhof in Nijmegen presenteert, naast een vaste tentoonstelling over het rijke
Romeinse verleden van de stad, ook veel �jdelijke tentoonstellingen over dit onderwerp.
Topstukken als grafstenen, onderdelen van een eerste-eeuwse godenpijler, ruiterhelmen,
wapens en prach�g glas en aardewerk, getoond in ruime zalen, maken Het ValkhofMuseum
tot de belangrijkste presenta�e van Romeins materiaal in Nederland.
Wat en waar
M Romeinse afdeling van Museum Het Valkhof, Kelensbos 59, Nijmegen.
M In het scriptorium kunnen kinderen tussen 7 en 12 jaar zelf aan de slag met echte
museumobjecten (iedere zondag- en dagelijks geopend in schoolvakan�es).
L Lesprogramma op CD-Rom De Romeinen in Nijmegen’ ’.
L Museum Het Valkhof, Museumpark Orientalis in en Archeologisches ParkGroesbeek
‘ ’Xanten hebben het lesmateriaal Hoe Romeins ben jij? ontwikkeld.
Voor wie
Vooral gezinnen met kinderen, uit Nederland en Duitsland, bezoeken het museum.
Ini�a�efnemer: Museum Het Valkhof
Museum Het Valkhof
43
Bij Carvium aan de dam
Bij de zand- en grindwinning in de Bijlandse Waard zijn veel archeologische vondsten gedaan,
voor een groot deel uit de Romeinse �jd. Aangenomen wordt dat dit de verspoelde resten van
een vroeger fort zijn. Eén van de vondsten is een Romeinse grafsteen waarop de tekst Carvio
ad molem voorkomt, wat betekent ‘Bij Carvium, aan de dam’. Dat zou slaan op de befaamde
dam van Drusus, aangelegd rond 12 v. Chr. bij de splitsing van Rijn en Waal. Carvium wordt
gelijkgesteld aan het huidige Herwen. In het nabijgelegen Zevenaar staat het Liemers Museum,
waar een deel van de vondsten te zien is.
Wat en waar
D Liemers Museum, Kerkstraat 16, Zevenaar.
E Workshop ‘Maken van een fibula voor kinderen .’
V Replica’s van grafstenen (o.a. vermelding Drususdam) in het gemeentehuis van
Rijnwaarden, Markt ,5 Lobith.
Il Een digitaal informa�ebord (POI) bij de Bijlandse Waard is in ontwikkeling.
Het is onderdeel van de fietsroute ‘Beleef de Liemers.’
Voor wie
De fietsroute ‘Aan de rand van het rijk’ loopt door de gemeente Rijnwaarden. Ac�eve natuur–
en cultuurlie� ebbers die deze route fietsen komen langs het museum. De workshop richt zich
op kinderen.
Ini�a�efnemer: S�ch�ng Liemers Musea, gemeente Rijnwaarden; RBT-KAN.
Liemers Museum Zevenaar
44
Patrouilleschip te water
In Millingen aan de Rijn is een replica van een Romeins , een ‘liburna’, gerealiseerd.zeilschip
Het schip, waarvan het origineel ooit patrouilleerde op de Rijn en waarvan de resten in Mainz
zijn gevonden, is april 2012 feestelijk te water gelaten. Naast de reconstruc�e van het schip is
een bezoekerscentrum geopend. Het doel van het bezoekerscentrum is om de Romeinse
vondsten in Millingen aan de Rijn zichtbaar en tastbaar te maken, nieuwe samenwerkings-
vormen aan te gaan en werkgelegenheid te bieden. Het schip is gebouwd in samenwerking
met leerlingen van het ROC Nijmegen. Hun werkzaamheden waren te volgen voor het publiek.
Naast de bouw van het schip zijn er Romeinse ac�es in het dorp. Bij aankoop van bepaalde
producten ontvangt de klant een Romeinse munt. Deze is inwisselbaar bij alle deelnemende
ondernemers tegen bepaalde producten. Deelnemers hebben een vlag op het pand waarop
staat ’deelnemer Romeinse ac�es’. De meeste ondernemers in het dorp doen mee.
Wat en waar
M De liburna en het bezoekerscentrum liggen bij de werf Bodewes, Rijndijk 19a,
.Millingen a/d Rijn
V Replica van een gedenksteen voor het stadhuis, Heerbaan 115.
I Informa�epaneel voor stadhuis.
E Romeinse ac�es worden geïni�eerd door ondernemers in Millingen.
Voor wie
Sinds de opening in 2010 wordt het bezoekerscentrum druk bezocht door geïnteresseerden
uit het hele land en uit Duitsland.
Ini�a�efnemer :s provincie Gelderland, gemeente Millingen aan de Rijn,
Euregio Rijn-Waal
Romeins schip Millingen aan de Rijn
45
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
Deel - De imesV L in druk
Over de Romeinen in Nederland en de Limes in het bijzonder is de afgelopen jaren veel
geschreven. Wetenschappelijke publica�es, maar ook populair-wetenschappelijke boeken en
educa�eve pakke� en voor scholen. En er staan de komende jaren nog meer van dergelijke
publica�es op stapel.
46
DE LIMES
GRENS VAN HET ROMEINSE RIJK
Limesboeken voor verschillende lezersgroepen
Er zijn over de Limes verschillende publica�es in de boekhandel en bibliotheek te vinden.
Hieronder volgt een keuze:
iD Limes Atlas, B. Colenbrander (red.), 2005, Amsterdam.
iD Romeinen op de Woerd, Reconstruc�e van een woonwijk op grond van een vergeten
opgraving in Valkenburg (ZH), W.K. Vos, E. van der Linden en B. Voormolen, 2011, Leiden.
iD Romeinen in Woerden, het archeologisch onderzoek naar de militaire beze� ng en de
scheepvaart van Laurium, W.K. Vos, E. Blom en T. Hazenberg, 2010, Leiden.
iD Romeinen in Valkenburg (ZH), de opgravingsgeschiedenis en het archeologische
onderzoek van Praetorium Agrippinae, A.E. de Hingh en W.K. Vos, 2006, Leiden.
iD Romeins Nijmegen, luxe en ondergang van ome aan de Waal, P. van der Heijden,R
2008, Druten.
iD Limesweg, M. Berkers (red.), 2008, Amsterdam.
iD De rand van het Rijk, de Romeinen en de Lage Landen, J. Lendering en A. Bosman, 2010,
Amsterdam.
iD (Algemeen over archeologie van Nederland): Onder onze voeten, hoofdstuk 13,
E. van Ginkel, en L Verhart, 2009, Amsterdam..
Voor wie
De genoemde boeken over de Limes zijn geschikt voor een publiek met bijzondere interesse in
archeologie en geschiedenis.
Publica�es
47
Lespakke� en De Limes op school
De Limes is opgenomen in de Canon van de Nederlandse geschiedenis en er wordt in het
onderwijs dan ook de nodige aandacht aan besteed, soms in de vorm van speciale educa�eve
pakke� en, al dan niet digitaal verkrijgbaar. Ook musea verzorgen vaak Romeins lesmateriaal.
L www.entoen.nu: website over de canononderwerpen, met speciale aandacht voor de
Limes.
L Op het spoor van Romeinen en Bataven’. NTR educa�epakket met website, televisieserie’
(6 afleveringen uitgezonden in 2006) over Romeinen in Nederland, bedoeld voor het
basisonderwijs.
L Lesbrief van S�ch�ng Romeinenfes�val, eventueel toegelicht in de klas door een ‘echte’
Romein. www.romeinenfes�val.nl
L Re-enactment groep Corbvlo hee� verschillende lesprogramma s beschikbaar: Het’ ‘
‘ ‘ ‘Romeinse leger’, De landmeter’, Eten in de oudheid’ en Gladiatoren’; www.corbvlo.com
L Fort aan de Riv er is een lespakket ontwikkeld voor het voorgezet onderwijs in opdracht‘ i ’
van Radboud Universiteit Nijmegen; www.tgvpresenta�es.com
L Educa�eve filmpjes van Phalera: edufilms.phalera.com
L Erfgoedspoor ‘Canonvenster de Romeinse limes’ lespakket voor de regio Zuid Holland
voor het basisonderwijs, www.erfgoedspoor.nl
L Lespakke� en over de Romeinen en de limes in Utrecht, www.landschaperfgoedutrecht.nl
L ‘Romeinse Landmeter in de Klas’, lesproject voor basisscholen, www.hetleegeland.nl
Voor wie
De lespakke� en zijn bedoeld voor basis- en voortgezet onderwijs; soms hebben ze een
lokaal/regionaal karakter.
48
CASTRA HERCULIS
NOVIOMAGUS
CARVIUM
Bodegraven
RandwijkDriel
Herwen
Loowaard
LUGDUNUM
Deel I - De imes onderwegV L
Ook al bestaat de oude limesweg langs de Rijn niet meer, er zijn tal van routes waarmee je
per auto, per fiets of te voet limesplekken kunt bezoeken. Boekjes, maar ook smartphones
en MP3-spelers wijzen de moderne limesreiziger de weg.
49
DE LIMES
GRENS VAN HET ROMEINSE RIJK
Reizen met de Peu�nger Kaart, nu Romeinse route digitaal
De gegevens van de Kaart van Peu�nger (zie p. ) zijn door René Voorburg omgezet naar een33
routeplanner. De route volgt niet de oude limesweg maar gee� een hedendaags reisadvies
tussen de verschillende plaatsen op de kaart.
Wat en waar
Li De Romeinse Routeplanner te vinden via www.omnesviae.org/nl
Voor wie
De digitale kaart van Peu�nger is interessant voor doelgroepen met een specifieke interesse
voor de Limes en de Romeinse geschiedenis.
Ini�a�efnemer: René Voorburg
50
Augmented Reality De Limes in de nieuwste media
In verschillende mobiele applica�es is een onderwerp Limes’ of Romeinen’ opgenomen.‘ ‘
www.vici.org is een app waarop alle plaatsen waar Romeinse vondsten zijn gedaan, staan
aangegeven in een kaart van Google Maps. De gebruiker kan met behulp van GPS de huidige
loca�e bepalen en zo zoeken naar Romeinse bezienswaardigheden in de buurt. Iedereen kan
ook meebouwen aan de app. Deze digitale kaart is niet beperkt tot de Limes in Nederland. De
app over het Domplein bestaat uit een filmpje over de geschiedenis van het plein en tekstuele
uitleg. Spannende Geschiedenis is een webpagina met daarop beeld– en geluidfragmenten,
gekoppeld aan informa�evoorziening bij de vondsten in het veld.
Wat en waar
i@ www.vici.org
i@ h� p://weblab.ab-c.nl/domplein
i@ www.spannendegeschiedenis.nl
Voor wie
De nieuwste media zijn geschikt voor een jong, ontdekkend publiek dat langs deze weg
cultuurhistorische zaken anders wil beleven.
Ini�a�efnemers: René Voorburg, S�ch�ng Domplein 2013, RBT-KAN
51
Fietsroutes Zuid-Holland Van de zee tot Woerden
De afgelopen jaren zijn in de limesprovincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland verschillende
fietsroutes langs de oude grens geproduceerd. Ze zijn niet bewegwijzerd maar fietsers zien er
meestal wel informa�epanelen en verwijzingen. De routes doen niet alleen limeselementen,
maar ook andere geschiedkundige bezienswaardigheden aan. In Zuid-Holland is een aantal op
elkaar aansluitende routes uitgezet.
Wat en waar
R Fietsen langs de Limes, Katwijk-Leiden (43 km).
R Fietsen langs de Limes, ‘Kanaal van Corbulo’ (48 km).
R Fietsen langs de Limes, Alphen aan den Rijn-Bodegraven (43 km).
Voor wie
Fietsrecreanten met cultuurhistorische belangstelling.
Ini�a�efnemers: Zuid Hollands Bureau voor Toerisme,
rovincie Zuid Hollandp52
Fietsroutes Utrecht Van Woerden tot Wijk
Betonnen ‘grenspalen’ in de provincie Utrecht wijzen de weg langs de plaatsen waarvan
archeologen vermoeden dat daar de Romeinse weg gelopen hee�. Langs deze mijlpalen zijn
twee fietsroutes en een MP3-route gerealiseerd. De MP3-route is te vinden op internet te
vinden, de routeboekjes bij de VVV’s.
Zien en doen
R MP3route Fietsen langs de Romeinse Limes’, Woerden-Wijk bij Duurstede,‘
www.fardox.com/lfu/
R Woerden-de Meern-Utrecht-Vleuten-Harmelen-Woerden (45 km).
R Utrecht-Vechten-Wijk bij Duurstede- ’t Goy- Houten-Utrecht (50 km).
Voor wie
Fietsrecreanten met cultuurhistorische belangstelling.
Ini�a�efnemer: Provincie Utrecht
53
Fietsroutes Gelderland en verder Van Wijk bij Duurstede tot de Zwarte Zee
Ook in Gelderland liggen limesroutes, waarvan er een aantal de grens passeert.
Voorbij Nijmegen zijn nog vele honderden kilometers Romeinse grens te ontdekken.
De Via Romana is voorzien van bebording.
Wat en waar
R Aan de rand van het rijk, fietsrondje van 50 kilometer door gemeente De Liemers.
R De limes in het Betuwse land, fietsrondje van 40 kilometer, start vanuit Elst.
R Een oase tussen de klei, Romeins-Bataafse fietsroute van 35 km. Rond Wijchen.
Zie voor deze routes www.spannendegeschiedenis.nl/fiets-en-wandelroutes/
R Via Romana, fietsrouteboekje in het Nederlands en Duits, www.esterbauer.com
R Georganiseerde fietsreis in 3 dagen over de Via Romana van Xanten naar Nijmegen,
of georganiseerde fietsreis van 7 dagen met tochten vanuit Kalkar (DL) naar Romeinse
bezienswaardigheden aan de Limes; via-romana.de/pauschalangebote.php
R Interna�onale fietsroute: Katwijk naar Regensburg (Passau - 1000 km). Langs de
noordelijke grens van het Romeinse Rijk, door Clemens Sweerman, uitgeverij Pirola.
Voor wie
Fietsrecreanten met cultuurhistorische belangstelling.
Ini�a�efnemers: RBT-KAN, Euregio, Gemeente Nijmegen
54
Romeins schip Woerden Reisje langs de (Romeinse) Rijn
In Woerden bestaat de mogelijkheid een Romeinse tocht per schip te maken. Tijdens de tocht
op de ‘ er Mare ad Laurium’ krijgen de gasten informa�e over de Romeinse geschiedenis vanP
Woerden en over de geschiedenis van de noordgrens van het Romeinse rijk. Het schip is
gebaseerd op de ’De Meern 1’, een Romeins vrachtschip dat in Leidsche Rijn is opgegraven.
De tocht gaat over de Oude Rijn en bezienswaardigheden in de stad. Het schip meertlangs
elke zaterdag af �jdens de zomermaanden. De tour kan gecombineerd worden met
bijvoorbeeld een diner, of het huren van een step.
Zien en doen
R Rondvaart in replica van Romeins schip onder begeleiding van een gids.
Voor wie
De Rondvaart is een luxe arrangement voor groepen en voor individuele toeristen.
Ini�a�efnemer: S�ch�ng Romeins chipS
Partners: Utrechts Landschap, gemeente Woerden, Stadsmuseum Woerden55
Groesbeek - Berg en Dal Wandeling langs een Romeinse waterleiding
Tussen Berg en Dal en Nijmegen-Oost is het tracé van een Romeinse waterleiding ontdekt,
waarlangs drinkwater werd aangevoerd naar de legioensves�ng bij Nijmegen. Het tracé is te
volgen door middel van een route (folder) waarlangs informa�eborden staan. Bij de VVV-
Nijmegen zijn daarnaast ook andere wandelroutes verkrijgbaar met het thema Limes of
Romeinen.
Zien en doen
R ‘Van Bron tot Kraan’: brochure met route en informa�epanelen, verkrijgbaar bij VVV
; www.aquaductgroesbeek.nlNijmegen, www.vvvarnhemnijmegen.nl
R Historische wandelexcursie van ongeveer 3 uur door de natuur onder leiding van een
van de gidsen van gilde Nijmegen; www.gildenijmegen.nl
R Wandelroutes Via Centrum’ Via Oost’ en Rondje Oud West’,’ ‘ ‘
www.nijmegen.nl/wonen/oudste_stad/verleden_verbeeld/romeinen_in_nijmegen
R Wandelroute door Romeins Nijmegen-Oost, met audiotour, via Museum Het Valkhof,
.Nijmegen
R Wandelrouteboekje ‘In de voets van Traianusporen . Romeinse wandeling van Nijmegen
naar Xanten’, verkrijgbaar bij de VVV, in Nederlands en Duits
Voor wie
De wandelroutes zijn bij uitstek geschikt voor rustzoeker die van cultuurhistorie houden.s
Ini�a�efnemers: Gilde Nijmegen, gemeente Nijmegen, RBT-KAN
56
p. 9 B S�ch�ng Romeinenfes�val
p 9. O Hazenberg Archeologie
p. 10 O Hazenberg Archeologie
p. 11 LB ADC ArcheoProjecten
p. 11 RB W. Schennink, AWN
p. 11 O Hazenberg Archeologie
p. 13 (LB) (LO,RO)H. van der Ende P. van der Heijden/Tijdlijn ,,
,Kelvin Wilson TGV teksten en presenta�e(RB) (RM)
p. 14 O Yuri van Koeveringe/TGV
p. 15 BL provincie Zuid-Holland
p. 16 LB RB gemeente Leidschendam-Voorburg
p. 16 O TGV teksten en presenta�e
p. 18 O RMO, Leiden
p. 20 S�ch�ng Domplein 2013
p. 21 B F. Magdalijns, gemeente Houten
p. 21 O P. van der Heijden/Tijdlijn
p. 22 B en O M. den Harder
p. 23 LO Arne Haytsma
p. 23 RO Willem Nabuurs
p. 25 B Diana Lepelaar
p. 25 O gemeente Leiden
p. 26 O B provincie Zuid-Holland
p. 27 B gemeente Utrecht
p. 27 LO en RO RCE, Amersfoort
p. 28 B, LO en RO A. van de Mispelaar
p. 29 R. Voorburg
p. 30 B W. Schennink, AWN
p. 30 O RCE, Amersfoort
p. 31 Ingeborg Kriegsman
p. 33 Katwijks Museum
p. 34 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
p. 35 B en O Menno Wigmore/ontwerpwerk mul�disciplinary design
p. 36 B Pan Sok
p. 37 B J. Plas/Erfgoedhuis Zuid-Holland
p. 37 O Hazenberg Archeologie
p. 38 B en O Hazenberg Archeologie
p. 39 B en O S�ch�ng Domplein 2013
p. 40 B en O J. Hees
p. 41 B Luit van der Tuuk
p. 42 O Jeanne Vernooy Museum Dorestad
p. 42 O provincie Gelderland
p. 44 LB, RB, O J. Verhagen/gemeente Rijnwaarden
p. 45 B Wil Gipman
p. 47 LB, LM, R, O Prometheus, 010, Athenaeum, Hazenberg Archeologie
p. 50 B en O Screenprint www.omnesviae.org
p. 51 B Screenprint www.vici.org
p. 51 RO Screenprint www.weblab.ab-c.nl/domplein
p. 52 O provincie Zuid-Holland
p. 53 O TGV teksten en presenta�e
p. 54 P. van der Heijden/Tijdlijn
p. 55 H. Vlot
p. 56 B en O P. van der Heijden/Tijdlijn
Voor zover niet afzonderlijk vermeld zijn alle a� eeldingen gemaakt door R.M. Nagtegaal.
57
BRONVERMELDING AFBEELDINGEN
COLOFON
58
Zien, doen, beleven is samengesteld door Roos Nagtegaal
in samenwerking met de Limes-ini�a�efgroep en de Nederlandse Limessamenwerking.
Basisontwerp
Roos Nagtegaal
Eindredac�e
TGV teksten en presenta�e, Leiden
Lay-out
Bannink Publiciteit, Leimuiden
Kaarten
Buro Kloeg, Bunnik
Met dank aan
Janneke van Haver-Plas, Joanneke Hees, Mar�jn Defilet,
Manon Henzen, Harry van Enckevort en Paul van der Heijden.
Januari 2013
