In dit artikel

staan we stil bij de vraag,

of het zelfbeeld en het zelfvertrouwen van kinderen zijn

aangeboren of aangeleerd. Welke factoren spelen een rol bij de

vorming van een positief en een negatief zelfbeeld? Welke ge-

dragskenmerken hebben kinderen met een positief en een negatief

zelfbeeld? Hoe kunt u als leerkracht het kind met een negatief

zelfbeeld begeleiden? Hierover geeft dit artikel u meer informatie.

s o c i a a l- e m o t i o n e l e o n t w i k k e l i n g& z o r g v e r b r e d i n g

aangeboren of aangeleerd? praxisbullet in 29|02 oktober 2011

Zelfbeeld en zelfvertrouwenbij jonge kinderen

5

José

Kuijsters

over de auteur

José Kuijsters is orthopedagoog en

als directeur verbonden aan Peda-

gogisch Buro Compane in De Bilt.

Ze verzorgt lezingen en trainingen

aan leerkrachten. Tevens bege-

leidt ze kinderen met emotionele

problemen (burocompane.nl).

Aangeboren of aangeleerd?

1–3

Zelfbeeld

Het zelfbeeld is het geheel van eigenschappen,waarmee het kind zichzelf kan beschrijven. (‘Ikben eenmeisje, ik ben vijf jaar, ik kan fietsen, ik hebblond haar, Coen ismijn beste vriend, ik ben lief.’)Iedermens ontwikkelt in de loop der jaren een

zelfbeeld. Dit zelfbeeld is echter geen vast gege-ven. Het vormt zich door de gedachten, die hetkind heeft gevormd over zichzelf,maar ook doorervaringen die het opdoet. Hoe een kind overzichzelf denkt, wordt beïnvloed door demanierwaaropmensen over hem/haar denken,wat ertegen (of over) hem/haar gezegdwordt, hoemen-sen op hem/haar reageren, hoe hij/zij gewaar-deerdwordt. Ditwordt ookwel het spiegeleffect ge-noemd. Een voorbeeld:

Een leerkracht is vaak boos enmoppert veel op Amber,

eenmeisje van vijf. Amber krijgt geleidelijk het idee,

dat ze onaardig is en niet veel waard is. Amber gaat

langzamerhand steeds negatiever over zichzelf denken.

Het gevolg is, dat ze zich ook steeds negatiever gaat

gedragen.

Kinderen die een positief zelfbeeldhebben, houdenvan zichzelf en stralenmeer zelfvertrouwen uit.

6

Fundamenteel zelfvertrouwen

In groep 1 zienwe al kinderen, die op het speel-plein de leiding nemen: de zogenoemde leiders.Zelfverzekerd trekken ze het spel naar zich toe enlossen problemen op, als die zich voordoen. Hetlijktwel of zo’n kindmeer zelfvertrouwenheeft danandere kinderen.Is demate van zelfvertrouwen bij kinderen aan-

geboren? Sommige psychologen zien fundamen-teel zelfvertrouwen voor een deel als een aangebo-ren temperamentstrek.Maar fundamenteel zelf-vertrouwen is voor een deel ook een aangeleerdepersoonlijkheidstrek en heeft temakenmet eenveilige binding. Ervaringen in de vroege baby- enkindertijd zijn hierbij belangrijk.Volgens ontwikkelingspsycholoog RitaKohn-

stamm ontstaat vanaf een jaar of drie – vanuit eengroeiend zelfbewustzijn – het besef, dat je een on-afhankelijk, zelfstandig individu bent: het ik benik-gevoel. Het kind beseft, dat het eenwezen is,dat een bestaan heeft, los van anderen. Dit besefmaakt hetmogelijk, dat het kind over zichzelf kannadenken en zichzelf kenmerken kan toeschrij-ven. Vanuit die ervaringen ontstaat een zelfbeeld.

aangeboren of aangeleerd?praxisbullet in 29|02 oktober 2011

7

Vier fundamentele,emotionele behoeften

Er zijn vier fundamentele, emotionele behoeften,die een belangrijke rol spelen bij het lerenvan jezelf te houden en jezelf tewaarderen.Kortom: bij het ontwikkelen van een sterkgevoel van eigenwaarde.

1 Erbij horenKinderen zijn socialewezens. Een gevoel vanverbondenheidmet anderemensen (anderekinderen) is daaromhun fundamentele be-hoefte. Kinderen ontwikkelen een gevoel vangeborgenheid door het idee, dat ze tot eengroep behoren. Een gevoel van erbij horenwordt ontwikkeld door de relatiemetmen-sen, plaatsen en dingen.Maar bij kinderenvooral, wanneer ze zich bemind voelen dooriemand die om ze geeft.

2 Uniek zijnIeder kind is uniek. Het is belangrijk, dat leer-krachten kinderen zien als zelfstandigewe-zens, om zo hun eigen, unieke ontwikkelingte stimuleren.

3 Macht hebbenVoor een sterk gevoel vanmachtmoeten kin-deren de indruk krijgen, dat ze hun omge-ving kunnen beïnvloeden en enige controleover hun leven hebben. Er schuilt een sterkemacht in het leren beheersen van een nieuwetaak. Bij het leerproces hebben kinderen hunleerkracht nodig, die ze steunt en bemoedigtbij het aanleren van nieuwe vaardigheden enhet bereiken van doelstellingen.

4 Vrijheid van meningsuitingKinderen moeten kunnen zeggenwat zedenken, openlijk hun gevoelens kunnenuiten en kunnen vragenwat zewillen. Ditwiloverigens niet zeggen, dat kinderen alles krij-genwat zewillen!

Als de fundamentele, emotionele behoeften vankinderenworden bevredigd, dan levert dat een be-langrijke bijdrage tot de ontwikkeling van een po-sitief zelfbeeld.

Andere factoren

Maar er zijn ook nog andere factoren, die een bij-drage leveren tot de vorming van het zelfbeeld. Iknoemer een drietal.

Zelfbeeld en de invloed van de omgevingOuders, vriendjes en leerkrachten spelen een be-langrijke rol bij de ontwikkeling van het zelfbeeldvan een kind. Demanierwaarop de omgeving opzijn/haar gedrag reageert, geeft het kind een ideehoe er over hem/haarwordt gedacht: ondervindthij/zij goedkeuring of afkeuring?Het kind bouwtook ideeën op over de reacties die het in zijn/haaromgeving oproept.Er zijn verschillende delen te onderscheiden in

het zelfbeeld: zelfvertrouwen en vertrouwen in deander.

ZelfvertrouwenZelfvertrouwen ontwikkelt het kind door het oplos-sen van ontwikkelingstaken, door de ervaringendie het opdoet: het kind ontdektwat hem/haarwélen niet goed afgaat. Al doende krijgt het kind infor-matie over zijn/haar eigen competenties.Wanneer een kind tevreden is over zijn/haar

eigen prestaties en ook anderen hunwaarderingdaarvoor laten blijken, gaat het zelfvertrouwen ge-paardmet zelfwaardering: ik ben iemand, die demoeitewaard is! De hoeveelheid zelfwaarderingvan een kind bepaalt dus demate van zijn/haarzelfvertrouwen.

Vertrouwen in de anderAls het kind vertrouwen in de ander heeft, heeft diteen gunstig effect op het zelfbeeld van het kind.Het kind dat vertrouwen in de ander heeft, zal van-uit een positieve en zelfverzekerde houding deander benaderen. De kans is dan groot, dat deander op een positievewijze terug zal reageren.Deze reactie van de ander versterkt het positievezelfbeeld van het kind.

praxisbullet in 29|02 oktober 2011aangeboren of aangeleerd?

Gedragskenmerken

Kind met een positief zelfbeeld–Dit kind denkt doorgaans positief over zichzelfen staat stevig in zijn/haar schoenen.–Het kind kanmet problemen omgaan.–Het kind durft contact temakenmet de omge-ving, vertoont initiatief en durft taken aan.–Het kind durft wat te vragen en kan ook neezeggen.–Het kind komt voor zichzelf op en is assertief.–Het kind kan omgaanmet kritiek énmet com-plimenten.

Kind met een negatief zelfbeeld–Dit kind is overgevoelig voor reacties van an-deren. Het kind ervaart immers géén zelfwaar-dering en zal derhalve op zoek gaan naarwaarde-ring buiten zichzelf. Anderen kunnenmetwoor-den en handelingen het kind veel of weinigzelfvertrouwen geven. Het kind blijft op zoekgaan naarwaardering.–Door het gebrek aan zelfwaardering kan hetkind stoer gedrag vertonen als tegenreactie.–Doorgaans kan het kindmoeilijk omgaanmetkritiek. Het kind heeft immers al een negatiefbeeld van zichzelf. En kritiek van buitenaf ver-sterkt dit negatieve (zelf)beeld van het kind al-leenmaar.–Omgeen teleurstellingen en negatieve erva-ringen te hoeven ondervinden, kan het kind zichterugtrekken enmoeilijk contactmakenmet deomgeving. Het is een soort vluchtgedrag uit zelf-behoud.

Basis voor ontwikkeling

Wekunnen stellen, dat zelfvertrouwen een basis isvoor de sociale, emotionele en verstandelijke ontwikke-ling van een kind:– Een kindmet zelfvertrouwen is in staat om eenberoep op de leerkracht te doen in situaties, dat hethulp nodig heeft.– De leerkracht kan het kind dan verder helpenmet de opdracht.–Het kind ervaart, dat het – na de hulp van de leer-kracht –weer verder kanmet het oplossen van deopdracht.–De opdrachtwordt volbracht.– En dit geeft het kind een positief, voldaan gevoelover zichzelf.–Het kind zal daarombij een volgende gelegen-heidwéér de hulp van de leerkracht inroepen, alsdat nodig is. Enzovoort.En zo is zelfvertrouwen de basis voor ontwikke-

ling. Bij het ontbreken van zelfvertrouwen kan deontwikkeling van een kind dus ernstig stagneren!

Aandachtspunten voor begeleiding

Ik geef u nu een aantal aandachtspunten voor het be-geleiden van kinderenmet een negatief zelfbeeld.

Stem af op eigen kunnenSpreek verwachtingen uit en stel eisen aan hetkind, die afgestemd zijn op zijn/haar eigen kunnen.Houd hierbij het tempo van het kind in de gaten.Want ieder kind heeft zijn/haar eigen tempo.Besef, dat het ene kindmeer uitleg nodig heeft danhet andere kind. Karakters en temperamenten ver-schillen.

Stimuleer en beloonStimuleer en beloon initiatieven en pogingen vanhet kind om iets zélf te doen.Doe dit door het kindeen beloning te geven of door het kind aan temoe-digen. (‘Probeer hetmaar. Foutenmaken kan gebeuren.Je bent op school om te leren.’)

8 aangeboren of aangeleerd?praxisbullet in 29|02 oktober 2011

Geef complimentenPrijs het kind voorwat het doet. U doet dit opbou-wend, als u complimenten geeft, die duidelijk aan-gevenwat u prettig vindt. Benoemhierbij ook uweigen gevoelens. In uwgedrag laat u de compli-menten ook zichtbaarmerken aan het kind: kijkhet kind aan, ga naar het kind toe, steek uwduimomhoog en lach naar het kind.

Geef opbouwende kritiekGeef ook opbouwende kritiek.Dit doet u, als u con-creet het gedrag van het kind benoemt en daarbijzegtwat u vervelend vindt aan dat gedrag. U laatdit ook écht in uw eigen gedrag zien, zowel ver-baal als non-verbaal. Tot slot vertelt u hoe het kindhet anders kan doen.Want het kindmetweinigzelfvertrouwenheeft natuurlijk baat bij praktischehandreikingen.

Meer tips

Ook geef ik u nog een aantal korte tips voor de be-geleiding van kinderenmet een negatief zelf-beeld, die dagelijks in de groep kunnenwordentoegepast:–Neemhet kind serieus.– Luistermet aandacht en laat dit ook zien doormiddel van lichaamstaal.– Respecteer de gevoelens van het kind.– Stel open vragen. (Dus: géénwaaromvragen,maarwatvragen!)– Complimenteer het kind bij een succes en rede-neer het nietweg.– Relativeer een negatieve ervaring als eenmaligof toevallig.– Leer het kind omzichzelf een schouderklopje tegeven. (Hardop dingen voor jezelf zeggen helpthierbij!)

Problemen

Leren oplossen in stappenUkunt kinderenmetweinig zelfvertrouwenleren een probleemop te lossen. Hanteer dan devolgende vijf stappen:–Neemmet het kind doorwat er speelt.– Bedenk samen oplossingen.

9

��

LiteratuurRita Kohnstamm, Ontwikkelings-

psychologie (deel i en ii),

Bohn Stafleu Van Loghum,

Houten/Diegem, 2010.

praxisbullet in 29|02 oktober 2011aangeboren of aangeleerd?

– Beoordeel samen de gevonden oplossingen.– Kies samen één oplossing.– Bespreek na de uitvoering met het kind hoe hetis gegaan.

Stel dat-methodeEen andere manier om met het kind een pro-bleem te bespreken, is de zogenoemde stel dat-methode.

�Werkwijze– Als leerkracht signaleert u, dat het kind ergensmee zit. U kunt op een speelse manier zelf fictievesituaties voorleggen om probleemsituaties te hel-pen voorkomen óf u kunt met het kind oefenen inhet zelf oplossen van problemen. Bijvoorbeeld:‘Stel je eens voor, dat je morgen niet mee mag spelen inde zandbak.’–U kunt dit met het kind individueel bespreken.Maar ook met een groep kinderen. Bijvoorbeeldin een kringgesprek.– Allerlei oplossingsalternatieven worden be-dacht, de voordelen en nadelen worden afgewo-gen en de praktische mogelijkheden worden be-sproken. Als dit in een kringgesprek gebeurt, dankan het kind met een negatief zelfbeeld – al luiste-rend – vernemen hoe andere kinderen met derge-lijke problemen omgaan.

Tot slot

De tips en aandachtspunten in dit artikel kunnendagelijks worden toegepast in de klas. Het gevenvan complimentenwordt uiteraard vaak als van-zelfsprekend ervaren, want u weet immers, dathet geven van complimenten goed is voor kinde-ren. Maar ik zou u willen vragen om aan het eindvan de dag eens na te gaan in hoeverre u compli-menten hebt gegeven aan de klas of aan dat ene,individuele kind met een gebrek aan zelfvertrou-wen. Misschien doet u het toch minder dan u zelfdacht!Succes!