ADZATERDAG 4 MEI 201910

Zoeken naar de zingende

Maak kennis met de ijswalvis. Hijis kolossaal, zingt als de beste enkan 200 jaar oud worden. Maar eris méér. Tijd voor onderzoek naarde overgebleven exemplaren vaneen bijzondere diersoort.

‘Hollands’ getinte expeditieWETENSCHAP

Net als de eerste Nederlandseontdekkingsreizigers in de16de eeuw was Herman Sips(kleine foto) meteen ver-kocht. Hij zeilde in 2015 metvrienden naar Spitsbergenen raakte besmet met het

‘noordpoolvirus’. De marien bioloog werd alsnel gegrepen door het ruige landschap, aan derand van het pakijs. Bovendien liet de Groen-landse walvis zich er weer zien. Een expeditie-cruise stuitte in juni van dat jaar voor het eerstin lange tijd op ruim honderd exemplaren. Eenteken dat het met deze bedreigde diersoort bijSpitsbergen mogelijk weer wat beter ging. De Groenlandse walvis heeft vier leefgebie-den rondom de Noordpool, in de randzone vanhet pakijs. Sips spreekt liever van ijswalvis danvan Groenlandse walvis omdat ‘de soort meermet ijs dan met Groenland te maken heeft’.Met de populatie in het Canadese poolgebieden in de wateren van Alaska en Oost-Sibe-rië gaat het redelijk. Maar de groepenbij Spitsbergen en in de Ok-hotsk-zee (ten noorden vanJapan) dreigen uit te ster-ven. Dat de populatiebij Spitsbergen isgedecimeerd isvooral te dan-ken aan deNeder-

landse walvisvaart. In de 17de eeuw trokken elkjaar honderd tot tweehonderd schepen eropuitom voor de olie op ijswalvissen te jagen. Voorde walvisvaart leefden er rond Spitsbergennaar schatting 50.000 ijswalvissen. Tijdens hetmonopolie van Nederland tussen 1656 en 1720daalde het aantal tot 20.000 en na 1800 warende dieren zo zeldzaam geworden dat de jachtniet meer loonde.,,Hoeveel er nu nog zijn? Een paar honderd?Misschien duizend? We weten het niet’’, zegtSips. De gevaren voor de enige walvissoort diehet hele jaar door in het noordpoolgebied blijft,kent hij wel. ,,Nergens op aarde stijgt de tem-peratuur zo snel als daar. Omdat er minder ijsis, trekken de orka’s – hun grote natuurlijke vij-anden – noordwaarts, hun leefgebied binnen. In de wintertijd zingen ze 24 uur per dag. Datgezang kunnen ze in stille wateren tot op tien-tallen kilometers van elkaar horen’’, aldus Sips.,,Het zijn de meest complexe, gevarieerde dier-geluiden die er bestaan. Toenemende scheep-vaart kan de communicatie van de ijswalvissenverstoren.’’Onderzoekers van de Universiteit van Was-hington noemen de dieren daarom de ‘jazzmu-zikanten’ onder de walvissen. Zij hebben eenverrassend divers repertoire met veel tempo-en toonhoogtewisselingen. Vaak producerende walvissen tegelijkertijd twee geluiden. Deenige andere walvis die uitgebreid zingt, is debultrug, maar zijn repertoire is veel beperkter.Eenzijdiger. ,,De liedjes van de bultrug zijnlang niet zo jazzy, dat is meer klassieke mu-ziek’’, aldus Kate Stafford, hoofdonderzoeker.

GaragedeurNiet alleen om zijn gezang noemt Herman Sipsde ijswalvis een bijzonder dier. ,,Hij heeft degrootste mond van alle dieren, een garagedeurvan 4,5 meter waarmee hij kreeftjes zo klein alsspeldenknopjes uit het water filtert. Hij is na deblauwe vinvis het grootste dier ter wereld enkan 100.000 kilo wegen. Eén dier weegt net zozwaar als tweehonderd koeien. Bovendienwordt geen andere zoogdiersoort zo oud als deijswalvis: meer dan 200 jaar. De oudste van nu

kan dus zijn geboren vóór Charles Darwin, diein 1809 het levenslicht zag.’’Sips: ,,Het is een raadselachtige diersoort. Weweten dat ze in de donkere poolwinter diep hetijs in trekken en hun walvissongs laten horen.Het zou me niet verbazen als de dieren elkaar alzingend opzoeken om te paren en zich voort teplanten. Maar geen mens die daar ooit in debuurt is geweest. Het is een witte plek. Als deijswalvis voor zijn voortbestaan afhankelijk isvan het noordpoolijs, is het juist nu noodzake-lijk om dat goed te onderzoeken.’’

PoolwinterDaarom werkt Sips met een vierkoppig teamaan de voorbereiding van zes wetenschappe-lijke poolwinter-expedities van elk vijf maan-den in het ‘dynamische winterijs’, onder devlag van de Icewhale Foundation. Met eenklein schip vol meetinstrumenten laten zes be-manningsleden zich meedrijven met het poo-lijs door het leefgebied van de ijswalvissen. Dehaalbaarheids- en ontwerpstudies zijn inmid-dels met succes afgerond. ,,Onderzoek in dit ge-bied is niet voor niets nog nooit eerder gedaan.We krijgen te maken met vijf maanden duis-ternis, temperaturen van min 30, winterstor-men en kruiend ijs. Alleen met een speciaalontworpen schip kunnen we deze barre om-standigheden doorstaan. Maar precies zo’nijzersterk ijsschip hebben we ontworpen, sa-men met de TU Delft en Nederlandse scheeps-ontwerpers. Nu moeten we nog de financiën,zo’n 6 miljoen euro, rond krijgen’’, aldus Sips.,,Maar we zijn al ver en het heeft ons ver-baasd dat we zo veel ondersteuning krijgen.Van de overheid, vanuit de wetenschap. OnzeIcewhale Foundation – Sips is voorzitter – doetook een beroep op de samenleving met crowd-funding en we zoeken nog naar een hoofd-sponsor, die zijn naam aan ons onderzoeks-schip mag geven.’’De twee doelen van de expedities zijn duide-lijk: ‘het vergroten van de kennis over de ijs-walvis en het algemeen bekend maken van hetdier als ‘icoon van het noordpoolijs’.Het onderzoeksschip, dat vooralsnogMarvel

HANS VAN ZON

Hoeveel ernog zijn?Honderd?We wetenhet niet—

De ijswalvis kan 100.000 kilo wegen. FOTO GETTY IMAGES

AD ZATERDAG 4 MEI 2019 11

KAJ VAN ARKEL

Slapen doen we een derde van onsleven, gemiddeld 8 uur per nacht.Als je 75 jaar oud bent is, is dat 25jaar, ofwel 9125 dagen. Zonde vande tijd, vinden velen. Maar onsbrein en lichaam denken daar an-ders over.„Slaap reinigt de hersenen”, zegtGerard Kerkhof, slaapwetenschap-per en emeritus hoogleraar psy-chofysiologie aan de Universiteitvan Amsterdam. „Tijdens de slaapwordt het hersenvocht ververst,waardoor afvalstoffen wordenweggespoeld die zich tijdens wakkere uren in het brein opho-pen.”Als we een nacht doorhalen of

slecht slapen, raakt dit proces ver-stoord en vervuilt het brein. Hier-door worden we traag, humeurigen vinden we het lastig om ons teconcentreren. Niet-uitgeslapenhersenen kunnen minder opne-men en verwerken dan fitte herse-nen. Maar niet alleen het brein begint

te haperen bij slaapgebrek. Ookhet lijf sputtert tegen. „Nietvreemd als je bedenkt dat de her-senen het controlecentrum vanhet lichaam zijn. Als het brein nietoptimaal functioneert, dan heeftdit invloed op alles wat zich in onslijf afspeelt”, aldus Kerkhof.Zo zijn de hersenen innig ver-

weven met het maag-darmsys-teem, dat om die reden ook welhet tweede brein wordt genoemd.Als we onvoldoende slapen, rakenhongerhormonen als ghreline enleptine uit balans. „Hierdoor benje op wakkere momenten hongeri-

ger dan normaal, waardoor jemeer gaat eten”, vertelt Kerkhof.„Het gevolg is dat je dikker wordten het risico op diabetes type 2toeneemt.”Opblijven of wakker liggen

heeft ook consequenties voor hethart en de bloedvaten. Onderzoeklaat zien dat te weinig slaap dekans op hartfalen vergroot. Slaap-tekort verhoogt de bloeddruk,waardoor vaten sneller slijten dannormaal. Het krijgen van voldoende slaap

is ook belangrijk voor het im-muunsysteem. Als we in dromen-land zijn, krijgt dat namelijk een

boost. „Tijdens de diepe slaap ko-men groeihormonen vrij die hetafweersysteem versterken. Slaap-tekort vermindert de weerstandtegen ziekmakers”, legt Kerkhofuit.Hoelang moet je slapen om ge-

zond te blijven? Dat verschilt perpersoon en per leeftijd. Zo slaaptde een korter dan de ander en heb-ben jongeren meer slaap nodigdan ouderen. Volgens de Ameri-kaanse slaapclub AASM doen vol-wassenen er goed aan tussen de 7 en 9 uur per nacht te slapen.Volgens Kerkhof zijn vooral

ritme en regelmaat van belang.Dus op vaste tijden gaan slapen enopstaan. „Dat klinkt hartstikkesaai en suggereert misschien dat jedingen moet laten. Maar je kunthet ook omdraaien: als je zorgtvoor een gezonde slaap, dan kun jeoverdag een hoop spannende din-gen doen, uitdagingen aangaan enhet beste uit jezelf halen.”

Onvoldoende nachtrust maakt ons prikkelbaar, traag en ongeconcentreerd. Hoekomt dat? En wat doet slaap met ons lichaam?

Dit zegt de wetenschapNachtje doorhalen of slechtslapen vervuilt het brein

,,Kopstubber en bozzemzijn prachtige voorbeel-den van woorden in dia-lect. Ze betekenen respec-tievelijk ragebol enschoorsteenmantel. In hetniets lijken deze woordenuit de Nedersaksischestreektaal op het Neder-lands. Dialecten zijn vari-anten van het Nederlands,het Nedersaksisch, of eenandere taal, gekoppeld aande plaats waar je geborenbent. Elk dialect heeft zijn eigenafzonderlijke kenmerken.En de taal die in een be-paalde plaats wordt ge-sproken is in een nabijge-legen plaats alweer watanders door nieuwe ka-rakteristieke eigenschap-

pen. Onderzoek doen naartaal is echt geweldig om-dat taal continu in bewe-ging is, er altijd variatie isen iedereen een eigen ideeheeft van wat goed is.Taal is daarnaast veelzeg-gend over afkomst, sekse,sociaaleconomische statusen karakter. Een heus eu-rekamoment beleefde ikin mijn onderzoek naarhet verschil in dialect tus-sen noorderlingen en zui-derlingen. Met behulp vansensoren die ik plaatste opde tong vergeleek ik eengroep leerlingen uit Gro-ningen en Gelderland. Ikliet ze woorden uitspre-ken in het Nederlands enin hun dialect en ik mathun tongbewegingen. En

wat bleek? De kinderenuit Groningen plaatsenhun tong verder achter inde mond dan de kinderenuit Gelderland. Dat dedenze zowel in het Neder-lands als in het dialect.Hoewel dit voor een leekmisschien niet interessantlijkt, waren wij enormblij. Er is namelijk nogmaar weinig bekend overstructurele tongpositie-verschillen tussen afzon-derlijke talen en dialecten.Deze resultaten kunnendaarnaast bijvoorbeeldhelpen bij het aanlerenvan een vreemde taal. Onsartikel werd vier jaar na destart van dit project gepu-bliceerd.’’–Jim Jansen

Eureka! Tongbeweging bepaalt taal

‘Slaaptekortvermindert deweerstand tegenziekmakers’

Wetenschappersvertellen over huneurekamoment. Dit keer MartijnWieling (37),bijzonderhoogleraarNedersaksiche/Groningse taal.

Wetenschap wordt gemaakt in samenwerking met en met

FOTO SHUTTERSTOCK

Kijk op de site bij /wetenschap

ijswalvisvoor bedreigde soort

heet, moet nog worden gebouwd. ,,Het wordteen uniek, oersterk schip dat op veel werven inNederland kan worden gebouwd. Er kunnenvier containers met kant-en-klare laboratoriain worden gezet.’’ Het vaartuig zou begin 2021klaar moeten zijn. ,,We willen in oktober vandat jaar beginnen met de eerste expeditie.’’

IJsnautenSips noemt de zes bemanningsleden op elkeexpeditie ‘ijsnauten’, een variant op astronau-ten. De ‘ijsnauten’ worden op afstand onder-steund door een controlestation waarmee deonderzoekers live contact houden met het Ne-derlandse publiek. ,,Maar net als in een ruimte-schip moeten de ijsnauten vijf maanden langhelemaal op zichzelf kunnen opereren. Zonderaanvullende bevoorrading. Dat vraagt om heelspecifieke eisen. Je moet een duizendpoot zijnen stabiel zijn. Je moet tegen een stootje kun-nen, verstand hebben van techniek. Er wordtgewerkt met drones en de Marvel heeft een zo-geheten ‘moonpool’, een uitgang aan de onder-kant van het schip in het poolwater. Voormeetapparatuur en robotica. En je kunt erdoorduiken onder het ijs.’’ Uiteraard zou HermanSips zelf ook mee willen. ,,Met de allereerstetocht in 2021. Ik ben ontzettend nieuwsgierig

naar het verborgen leven van de ijswalvissenen voel me verantwoordelijk voor het

welslagen van de expeditie. Maardan moet ik zelf wel door de

selectie komen.’’ Hetpoolvirus moet zijn

werk doen.

60.000aantal

jaar

50.000

40.000

30.000

20.000

10.000

1611 1656 1720 1800 nu

Geschatte populatie Spitsbergen - Groenland 1611-nu

Nederland stopt met walvisvaart

Nederlandsmonopolie

© 040519 | BRON ICEWHALE FOUNDATION

Daling populatie