I

Witwassen: Criminaliteitsbeeldanalyse 2016

M.R.J. Soudijn

II

Politie Landelijke Eenheid Dienst Landelijke Informatieorganisatie Postbus 100 3970 AC Driebergen

Zoetermeer, 12 juni 2017

III

Inhoudsopgave

Afkortingen ........................................................................................................................................ 1

1 Voorwoord .......................................................................................................................... 2

2 Domeinafbakening .............................................................................................................. 4

3 Doelstelling en onderzoeksvragen ..................................................................................... 5

4 Onderzoeksmethoden en bronnen ..................................................................................... 6

5 Bevindingen onderzoeksvraag één. Welke nieuwe ontwikkelingen hebben zich op het

thema witwassen voorgedaan? ......................................................................................................... 7 5.1. Vorm ............................................................................................................................ 7

5.1.1 Loanback ......................................................................................................... 7 5.1.2 Gefingeerde omzet .......................................................................................... 8 5.1.3 Gefingeerde speelwinst ................................................................................... 9 5.1.4 ABC-transacties ............................................................................................... 9 5.1.5 Trade based money laundering ..................................................................... 10 5.1.6. New Payment Methods ................................................................................ 11 5.1.7 Leasen en huren ............................................................................................ 12 5.1.8 Stichtingen ..................................................................................................... 13 5.1.9 Verkoop in consignatie .................................................................................. 13 5.1.11 Contant geld ................................................................................................ 14

5.2 Betrokkenen ................................................................................................................ 15 Katvangers .............................................................................................................. 15 Financieel facilitators .............................................................................................. 15 Papieren (schijn)werkelijkheid ................................................................................ 16 Contant geld ............................................................................................................ 18

5.3 Omvang ...................................................................................................................... 20 Loanback ................................................................................................................ 21 De gefingeerde omzet ............................................................................................ 22 Gefingeerde speelwinst .......................................................................................... 22 ABC-transacties ...................................................................................................... 23 Trade based money laundering .............................................................................. 23 New Payment Products and Services .................................................................... 24 Leasen en huren ..................................................................................................... 25 Stichtingen .............................................................................................................. 25 Verkoop in consignatie ........................................................................................... 25 Contant geld ............................................................................................................ 25

5.4 Bevindingen onderzoeksvraag één samengevat ...................................................................... 27

6 Bevindingen onderzoeksvraag twee. Wat zijn de huidige gevolgen van witwassen voor

de Nederlandse samenleving? ........................................................................................................ 28 A. Gezondheid .................................................................................................................. 28 B. Milieu ............................................................................................................................ 29 C. Overlast ........................................................................................................................ 29

IV

D. Financieel ..................................................................................................................... 30 E. Ondermijning ................................................................................................................ 31

E.1 Rechtspleging en rechtsorde ........................................................................... 31 E.2 Politiek en openbaar bestuur ........................................................................... 32 E.3 Economie .......................................................................................................... 34 E.4 Infrastructuur .................................................................................................... 35 E.5 Verweving van onder- en bovenwereld (overige) ............................................ 38 E.6 Normbesef ........................................................................................................ 40

6.1 Bevindingen onderzoeksvraag twee samengevat ........................................................... 42

7 Bevindingen onderzoeksvraag drie. Welke ontwikkelingen op het thema witwassen zijn

te verwachten in de periode 2017-2021? ........................................................................................ 43 Technologisch ................................................................................................................... 43 Nationaal ........................................................................................................................... 44 Internationaal .................................................................................................................... 46 Vorm 50

Loanback ................................................................................................................ 50 Gefingeerde omzet ................................................................................................. 51 Gefingeerde speelwinst .......................................................................................... 51 ABC-transacties ...................................................................................................... 51 Trade based money laundering .............................................................................. 51 New Payment Products and Services .................................................................... 52 Stichtingen .............................................................................................................. 52 Leasen en huren ..................................................................................................... 53 Verkoop in consignatie ........................................................................................... 53 Contant geld ............................................................................................................ 53

7.1 Bevindingen onderzoeksvraag drie samengevat ............................................................. 55

8 Bevindingen onderzoeksvraag vier. Wat zijn de te verwachten gevolgen van witwassen

in 2021? .......................................................................................................................................... 56 A. Gezondheid .................................................................................................................. 56 B. Milieu ............................................................................................................................ 56 C. Overlast ........................................................................................................................ 56 D. Financieel ..................................................................................................................... 57 E. Ondermijning ................................................................................................................ 57

E.1 Rechtspleging en rechtsorde ........................................................................... 57 E.2 Politiek en openbaar bestuur ........................................................................... 58 E.3 Economie .......................................................................................................... 58 E.4 Infrastructuur .................................................................................................... 58 E5. Verweving van onder- en bovenwereld (overige) ............................................ 61 E.6 Normbesef ........................................................................................................ 61

8.1 Bevindingen onderzoeksvraag vier samengevat ............................................................. 63

Literatuur ......................................................................................................................................... 64

1

Afkortingen

AMLC Anti Money Laundering Centre

BFT Bureau Financieel Toezicht

BMPE Black Market Peso Exchange

CBA Criminaliteitsbeeldanalyse

CSV Crimineel samenwerkingsverband

CVIT Cash and Valuables in Transit Companies

DIK LR Finec Dienst Informatieknooppunt Landelijke Recherche Financieel economisch

DLR Dienst Landelijke Recherche

DNB De Nederlandsche Bank

ECB Europese Centrale Bank

FATF Financial Action Task Force

FATF/MENAFATF Financial Action Task Force/Middle East & North Africa Financial Action

Task Force

FinTech Financieel Technologisch

FIOD Fiscale inlichtingen- en opsporingsdienst

FIU Financial Intelligence Unit

IMF Internationaal Monetair Fonds

KPI Key Performance Indicators

NDB Nationaal dreigingsbeeld

NP Nationale Politie

NPM New Payment Methods

NPPS New Payment Products and Services

PSP Payment service provider

P2P Peer to peer

SBI Standaard Bedrijfsindeling

TBML Trade based money laundering

TRACK Toezicht Rechtspersonen, Analyse, Controle en Kennisgeving

UBO Ultimate Beneficial Owner

Wft Wet op financieel toezicht

Wwft Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme

2

1 Voorwoord

Sinds 2004 wordt in opdracht van het College van procureurs-generaal elke vier jaar het

Nationaal Dreigingsbeeld (NDB) opgeleverd. Het NDB is een toekomstgerichte analyse van

de georganiseerde criminaliteit waarin dreigingen voor de Nederlandse samenleving worden

aangegeven. Het opgeleverde inzicht dient ter ondersteuning van beleidsvorming op het

terrein van de bestrijding van georganiseerde criminaliteit.

Op één juni 2017 is het vierde NDB officieel openbaar geworden.1 Het NDB is ditmaal

opgebouwd uit een samenvatting van 21 deelrapporten die betrekking hebben op diverse

vormen van georganiseerde criminaliteit. Een van deze deelrapporten betreft het onderwerp

witwassen. Het deelrapport witwassen is opgesteld in de periode van januari tot en met juni

2016. In het deelrapport wordt een overzicht gegeven van huidige ontwikkelingen en

gevolgen, alsmede verwachte ontwikkelingen en verwachte gevolgen op het gebied van

witwassen. Als benchmark is hierbij de criminaliteitsbeeldanalyse witwassen uit 2012

(Soudijn & Akse, 2012) gebruikt.

Het deelrapport zelf doet geen uitspraken over dreigingen. Dat is de taak geweest van een

zogeheten consensusgroep. Deze consensusgroep heeft in de tweede helft van 2016 de

relatieve impact beoordeeld van witwassen en andere vormen van georganiseerde

criminaliteit op de Nederlandse samenleving en de dreiging die hiervan uitgaat. Nadere

details over dit kwalificatieproces zijn in het NDB 2017 zelf terug te lezen. Het uiteindelijke

oordeel van de consensusgroep is dat witwassen in het kader van financieel economische

criminaliteit als een dreiging wordt beschouwd. De groep komt tot dit oordeel omdat

witwassen als de motor van het criminele bedrijf wordt gezien, er miljarden euro’s mee

gemoeid zijn, de financiële schade in de honderden miljoenen euro’s loopt, het bepaalde

vormen van ondermijning met zich meebrengt en er in voorkomende gevallen sprake is van

geweld.

In het NDB is een samenvatting van het deelrapport over witwassen terug te vinden. Om

beleidsmedewerkers, wetenschappelijk onderzoekers en andere geïnteresseerden van

dienst te zijn, is het deelrapport witwassen zelf ook openbaar gemaakt. Omdat dit

deelrapport op het moment van openbaarmaking ruim een jaar oud is, doen sommige zaken

misschien gedateerd aan. Ten tijde van het schrijven zagen bijvoorbeeld de kansen van

Hillary Clinton (zie p. 48) als nieuwe president van de Verenigde Staten er nog goed uit.

Begin 2016 nog ondenkbaar, maar ondertussen heeft Prime Minister Theresa May na de

Brexit gedreigd van het Verenigd Koninkrijk een belastingparadijs te maken als de Europese

Unie teveel dwarsligt. Sinds het lekken van de Panama papers (zie p. 16, 31 en 46), zijn er

nog andere grote datalekken zoals de Bahama leaks en de Malta files geweest. De vraag

naar bitcoins maar ook ethereum (zie p. 43) is verder gestegen. Nieuwe jurisprudentie en

internationale regelgeving over witwassen blijft zich ontwikkelen (zie hoofdstuk zeven). Zo

zal FIU-Nederland als gevolg van de vierde anti-witwas richtlijn van de Europese Unie, de

komende jaren vermoedelijk meer informatie van de andere lidstaten gaan ontvangen. Oh ja,

en op de valreep van deze uitgave doet de Parlementaire ondervragingscommissie Fiscale

constructies onderzoek naar de werkwijze van trustkantoren en de fiscale adviespraktijk. Het

toezicht blijkt, zacht gezegd, niet altijd optimaal te zijn (zie p. 16).

1 Het NDB is te vinden op de homepage van de politie: https://www.politie.nl/themas/nationaal-

dreigingsbeeld-georganiseerde-criminaliteit-2017.html

3

Dat neemt niet weg dat, ondanks deze nieuwe ontwikkelingen, de grote lijn in het deelrapport

witwassen een jaar na dato nog steeds blijft staan. Er is daarom gekozen om geen update te

maken, maar het oorspronkelijke deelrapport van 1 juni 2016 integraal uit te brengen. Het

deelrapport heeft daarbij de nieuwe titel gekregen: “Witwassen: Criminaliteitsbeeldanalyse

2017”. Verder zijn enkele storende taalfouten gecorrigeerd en zijn een paar tekstuele

aanpassingen gemaakt om de leesbaarheid te bevorderen.

Een puntsgewijze samenvatting van de onderzoeksbevindingen is telkens te vinden aan het

eind van hoofdstuk vijf tot en met acht.

Melvin Soudijn, 12 juni 2017

4

2 Domeinafbakening

Het centrale thema van dit deelrapport is witwassen. Witwassen wordt, net als in het vorige

CBA (Soudijn & Akse, 2012), vanuit een economische invalshoek benaderd. Dat wil zeggen,

er wordt gekeken naar het doel van witwassen, het integreren van misdaadgeld in de legale

economie. Witwassen wordt in dit deelrapport daarom gedefinieerd als: het (doen) verrichten

van handelingen waardoor de herkomst van crimineel geld ogenschijnlijk een wettige

oorsprong krijgt.

De criminele herkomst van het geld kan alle terreinen van het NDB beslaan, variërend van

de handel in verdovende middel tot fraude en vermogenscriminaliteit.

De domeinafbakening is volgens de richtlijnen van het NDB opgesteld. In het NDB wordt het

onderzoeksdomein aangeduid als ‘georganiseerde criminaliteit’. Dit domein betreft hier

delicten die 1) tot stand komen in de structurele samenwerking tussen personen, 2) worden

gepleegd met het oog op het gezamenlijk behalen van financieel of materieel gewin, 3) met

een maximale strafdreiging van vier jaar of meer.

Conform de richtlijnen van het NDB wordt terrorisme, en dus ook terrorismefinanciering,

buiten beschouwing gelaten.

Conform de richtlijnen van het NDB kent het deelrapport witwassen een geografische

afbakening. Nederland (en daarmee de Nederlandse samenleving) staat centraal. Voor het

beantwoorden van de onderzoeksvragen is daarom vooral naar witwassen gekeken als de

criminele herkomst betrekking heeft op activiteiten die in Nederland plaatsvinden of waarbij

criminelen in Nederland zijn betrokken. Internationale trends en ontwikkelingen zijn

meegenomen wanneer deze mogelijk voor Nederland een rol kunnen of gaan spelen.

De onderzoeksperiode beslaat de periode 2012-2016. Het gaat hierbij om de ontwikkelingen

die zich hebben voorgedaan sinds het NDB dat in 2012 is verschenen.

Toekomstverwachtingen hebben betrekking op de jaren 2017-2021. In 2021 dient het

volgende NDB te verschijnen.

5

3 Doelstelling en onderzoeksvragen

3.1 Doelstelling

Het doel van het onderzoek is het verschaffen van inzicht in de (toekomstige) ontwikkelingen

op het thema witwassen en de gevolgen daarvan voor de Nederlandse samenleving, als

bijdrage aan (bouwsteen voor) het Nationaal dreigingsbeeld 2017.

3.2 Onderzoeksvragen

Vanuit het NDB staan vier onderzoeksvragen centraal.

1. Welke nieuwe ontwikkelingen hebben zich op het thema witwassen voorgedaan?

2. Wat zijn de huidige gevolgen van witwassen voor de Nederlandse samenleving?

3. Welke ontwikkelingen op het thema witwassen zijn te verwachten in de periode 2017-

2021?

4. Wat zijn de te verwachten gevolgen van witwassen in 2021?

De ontwikkelingen waarvan sprake is in de onderzoeksvragen één en drie zijn de

ontwikkelingen in aard en omvang die van belang zijn voor de strategische besluitvorming.

Nieuw betekent in dit verband een nieuwe ontwikkeling sinds het onderzoek op het thema

witwassen vergeleken met het vorige NDB (Boerman et al., 2012), en meer specifiek het

CBA witwassen 2012 (Soudijn & Akse 2012).

Door de projectleiding van het NDB is een instrument ter beschikking gesteld voor het

onderscheiden van gevolgen in de onderzoeksvragen twee en vier en het scoren van de

schade. Dit biedt de mogelijkheid de ernst te scoren op de categorieën: gezondheid, milieu,

overlast, financieel en ondermijning. De vaststellingen voor de schade in de huidige situatie

(vraag twee) kunnen fungeren als basis voor de inschattingen van de toekomstige schade.

De antwoorden op vraag drie zijn bepalend voor de toekomstige schade: liggen er geen

relevante ontwikkelingen in het verschiet dan ligt de toekomstige schade in de lijn van de

huidige schade. Dienen zich wel belangrijke veranderingen aan dan zal de toekomstige

schade gaan afwijken van de huidige schade.

6

4 Onderzoeksmethoden en bronnen

Voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen is gebruik gemaakt van interviews,

dossieronderzoek, informatie uit datasystemen van de overheid en de algemene literatuur.

Hieronder volgt verdere toelichting.

Er is veel tijd gestoken in het benaderen van deskundigen op het gebied van de bestrijding

van witwassen. De reden hiervoor is dat de methode van interviews, gezien de beperkte

onderzoekstijd (zes maanden), de grootste kans geeft op inhoudelijke beantwoording van de

onderzoeksvragen. De respondenten zijn verkregen door snowballing. Via het netwerk van

de opsteller van dit deelrapport zijn personen aangezocht die kennis hebben van, of actief

zijn in de bestrijding van witwassen en de georganiseerde criminaliteit. De contactpersonen

fungeren op hun beurt weer als tussenpersoon naar nieuwe respondenten. Ook zijn de

onderzoeksvragen uitgezet bij Knooppunt FinEC, Bureau Financieel toezicht (BFT) en de

Tafel van 11 Financieel Rechercheren (een overlegorgaan binnen de politie waar alle elf

eenheden bij zijn aangesloten). Uiteindelijk is met 39 personen gesproken. Deze zijn

werkzaam binnen de Nationale Politie (NP, N=1), Dienst Landelijke Recherche (DLR, N=4),

regionale eenheden (N=12), de Financial Intelligence Unit (FIU)–Nederland (N=4),

Functioneel Parket (N=2), Landelijk Parket (N=2), Douane (N=2), Belastingdienst (N=3),

Fiscale inlichtingen- en opsporingsdienst (FIOD) met het Anti Money Laundering Centre

(AMLC, N=2), Team Criminele Inlichtingen (TCI, N=1), de bankwereld (N=5) en één

burgemeester. De gesprekken werden als “open interview” gevoerd aan de hand van de vier

onderzoeksvragen.

De korte opleveringstermijn van het deelrapport en de daaraan gekoppelde focus op

interviews liet beperkt ruimte tot dossieronderzoek. Als tussenoplossing is daarom

overgegaan tot cherry picking. Dat hield in dat gebruik is gemaakt van het

politieregistratiesysteem Summ-IT en het politiebevragingssyteem Blueview. Door bepaalde

onderwerpen of zaaksnamen die door de respondenten werden aangedragen in deze

systemen op te zoeken, konden direct de relevante gegevens in opsporingsdossiers worden

ingekeken. Daarnaast zijn bestuurlijke CBA’s van de RIEC’s ingezien.

Een kanttekening bij het gebruik van de politiesystemen is wel dat gegevens van de FIOD

hier niet in zijn opgenomen. De onderzoekers van de deelprojecten die betrekking hebben op

fraude zijn daarom gevraagd om eventuele gegevens die relevant zijn voor witwassen te

delen.

Er is ook gekeken of bepaalde datasystemen van de overheid een meerwaarde konden

opleveren voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen. Vanuit FIU-Nederland en de

afdeling Toezicht Rechtspersonen, Analyse, Controle en Kennisgeving (TRACK) van Justis

onder het Ministerie van Veiligheid en Justitie zijn cijfermatige gegevens geleverd.

Tot slot is ook gebruik gemaakt van de (inter)nationale literatuur op het gebied van

georganiseerde criminaliteit en witwassen.

7

5 Bevindingen onderzoeksvraag één. Welke nieuwe ontwikkelingen hebben zich op het thema witwassen voorgedaan?

Deze onderzoeksvraag focust op nieuwe ontwikkelingen in aard en omvang sinds het

verschijnen van het NDB 2012 (Boerman et al., 2012), en meer specifiek het CBA witwassen

2012 (Soudijn & Akse 2012) die mogelijk van belang zijn voor de strategische

besluitvorming. Aard wordt hierbij uitgelegd als de vorm waarin witwassen wordt uitgevoerd

en de personen of criminele samenwerkingsverbanden (csv’s) die hiervoor verantwoordelijk

zijn. Omvang heeft betrekking op de frequentie en schaalgrootte.

In paragraaf 5.1 komen verschillende vormen van witwassen aan de orde. In paragraaf 5.2

worden de betrokken personen en eventuele csv’s behandeld. In paragraaf 5.3 wordt

gekeken of er cijfers zijn te geven over de omvang van witwassen in zijn totaliteit en per

vorm.

5.1. Vorm In het CBA witwassen 2012 werd opgemerkt dat interviews en dossieranalyse een grote

diversiteit aan witwasmethoden laten zien. Voor het CBA witwassen 2012 werden deze naar

negen categorieën teruggebracht. Het ging om 1) constructies met een loanback, 2)

gefingeerde omzet, 3) gefingeerde speelwinst, 4) ABC-transacties in vastgoed, 5) trade

based money laundering, 6) new payment methods, 7) leasen, 8) stichtingen, en 9) verkoop

in consignatie. Daarnaast speelde het gebruik van contant geld zo’n belangrijke rol, dat hier

ook apart aandacht aan werd besteed.

Bijna alle witwasvormen uit het CBA witwassen 2012 zijn de afgelopen vier jaar nog steeds

actueel. In sommige gevallen is daarbij sprake van nieuwe ontwikkelingen. Hieronder volgt

per vorm een korte toelichting. Eerst wordt een algemene uitleg gegeven, soms verduidelijkt

met voorbeelden van witwasconstructies die de afgelopen vier jaar zijn aangetroffen. Daarna

worden de eventueel nieuwe ontwikkelingen benoemd voor zover die op Nederland van

toepassing zijn. Vormen van witwassen die alleen in de literatuur worden genoemd, maar

waarvan niet daadwerkelijk kan worden aangetoond dat deze in Nederland optreden, blijven

buiten beschouwing.2

5.1.1 Loanback

Bij een loanback leent de crimineel zijn eigen, door criminaliteit verkregen vermogen aan

zichzelf. Daarbij houdt hij de schijn op dat het geld aan iemand anders toebehoort. Voor de

buitenwereld lijkt er sprake van een legitieme leningsovereenkomst tussen twee partijen. Een

crimineel leent bijvoorbeeld een grote som geld van een particulier die in het buitenland

woont. Met deze privélening wordt vervolgens de koop van een huis geregeld. Bij de notaris,

makelaar of de bemiddelende bank lijkt het alsof de crimineel zelf een hypotheek heeft

geregeld. Wat deze professionals echter niet weten is dat de particuliere hypotheeknemer en

de hypotheekgever een valse voorstelling van zaken geven. In werkelijkheid wordt geen

2 Er zou bijvoorbeeld witwassen via omissierechten kunnen plaatsvinden, maar dit is in Nederland niet

gezien. Zie ook CBA witwassen 2012, p. 23.

8

lening verstrekt maar heeft de crimineel zijn eigen geld bij een familielid (of een vriend, of

een fictief persoon) ondergebracht met de instructie om zogenaamd een privélening met

hem overeen te komen.

Een variant op de loanback constructie is dat de crimineel zogenaamd anti-kraak gaat wonen

namens een derde. Op papier betaalt de crimineel geen huur en bezit hij geen woning. In

werkelijkheid heeft de crimineel de woning zelf gefinancierd en is dus de verhulde bezitter

van de woning.

Maar het kan nog simpeler. In de afgelopen jaren is het een enkele keer voorgekomen dat

een crimineel met een grote hoeveelheid geld werd aangehouden. Als verklaring gaf de

crimineel aan dat het een persoonlijke lening van een bepaalde persoon betrof. Vervolgens

kwam die persoon aan het politiebureau om te verklaren dat het inderdaad om een net

afgesloten lening ging. Deze persoon bleek ook daadwerkelijk vermogend, dus de verklaring

leek plausibel. In werkelijkheid was er echter geen geld geleend en ging het om eigen

criminele opbrengsten, maar dit viel lastig aan te tonen.

Maar loanbacks zijn lang niet altijd zo simpel. Wanneer het om grote vermogens gaat (meer

dan een miljoen euro) of het misdaadgeld uit fraude is verkregen, nemen loanbacks vaak

ingewikkelde vormen aan. Dan wordt niet meer gebruik gemaakt van particuliere leners maar

zijn er financiële instellingen, bedrijven, trusts en buitenlandse offshore vennootschappen

tussen geschoven.

Een nieuwe ontwikkeling die binnen de methode van loanback is gezien, is het gebruik van

een crowdfunding platform. Crowdfunding is in feite een vorm van crowdfinancing. Daarmee

wordt bedoeld dat de financiering van een project bijeen wordt gezocht door veel kleine

particuliere investeerders direct te benaderen voor startkapitaal, in plaats van gebruik te

maken van één grote financieel intermediair zoals een bank. Als particulier kan vaak al voor

een laag bedrag worden ingelegd, maar het effect van de crowd (veel kleine particulieren)

zorgt uiteindelijk voor voldoende kapitaal. Zodoende wordt de traditionele banksector voor

het ophalen en uitzetten van investeringen omzeild. Maar crowdfunding kan ook voor

witwassen worden misbruikt.3 Een voorbeeld. Een verdachte richtte zich tot de crowd voor de

financiering van een vastgoedobject. Op een website tekenden enkele tientallen personen in

voor bedragen variërend van enkele honderden tot duizenden euro’s. Het vermoeden is dat

de verdachte zelf achter deze personen zit. Mogelijk hebben deze geld van de verdachte

gehad om te investeren, of bestaan zelfs niet eens. Op het moment van schrijven is

niemands ware identiteit achterhaald.

5.1.2 Gefingeerde omzet

De gefingeerde omzet komt neer op het voorwenden van (bedrijfs)omzet. Klassiek is het

mengen van contant crimineel geld met de dagopbrengst van een legale onderneming. Het

totaalbedrag wordt vervolgens als de behaalde omzet opgevoerd. Daar wordt vervolgens

keurig belasting over betaald en is daarmee witgewassen. Ondernemingen waar veel

contanten in omgaan zijn hiervoor erg geschikt.

Het is ook mogelijk om omzet te fingeren bij dienstverlenende bedrijven door de

bedrijfsactiviteiten te manipuleren. Een consultant kan bijvoorbeeld zijn omzet verhogen door

3 Crowdfunding kan ook voor fraude worden misbruikt. Er wordt dan geld bij de crowd opgehaald, maar

uiteindelijk niet voor het aangegeven doel gebruikt. Zie ook het hoofdstuk over horizontale fraude in het

NDB 2017.

9

naast zijn echte klanten ook een aantal niet bestaande klanten op te voeren (spookfacturen).

Of door hoge rekeningen in te dienen die niet in overeenstemming met de geleverde

prestaties zijn.

Een variant is het genereren van inkomen uit fictief dienstverband. Iemand is dan op papier

in loondienst bij een bepaald bedrijf en kan daarmee een maandelijks inkomsten

verantwoorden. In werkelijkheid verricht de crimineel geen of nauwelijks werkzaamheden

voor het bedrijf maar is er onderhands afgesproken dat de crimineel betaald krijgt met het

geld dat hij zelf inbrengt. De crimineel geeft dan contant geld aan de eigenaar van het bedrijf

die er vervolgens voor zorgt dat het, minus commissie, loonheffing en sociale premies, netjes

als loon wordt uitbetaald.4 Vaak is het bedrijf van een bevriende crimineel of facilitator.

Binnen de vorm van gefingeerde omzet zijn geen nieuwe ontwikkelingen aangetroffen.

5.1.3 Gefingeerde speelwinst

Hierbij wordt de herkomst van vermogen verklaard uit zogenaamde speelwinst. Een

crimineel wisselt bijvoorbeeld bij de croupier zwart geld om voor speelfiches, loopt

vervolgens een rondje en levert daarna de fiches weer in met het verzoek het geldbedrag

naar zijn bankrekening over te boeken. Het zwarte geld is daarmee in het financieel systeem

gekomen en schijnbaar witgewassen. De crimineel kan de kassier ook vragen om de fiches

in grote coupures uit te betalen en daarbij een speelwinstverklaring op te stellen. Het geld is

dan voorzien van een legale herkomst.

Een variant is het overkopen van winnende loten. Iemand die een lot in handen heeft waar

een prijs op is gevallen, wordt dan door de crimineel benaderd om dit lot over te kopen voor

meer contant geld dan de prijs waard is.5

Soms wordt speelwinst pas ten tonele gevoerd op het moment crimineel geld in beslag wordt

genomen. De verdachte verklaart dan dat het geld door gokken zou zijn gewonnen, en

daarmee een legale herkomst heeft.

Tot slot bestaat ook de mogelijkheid door online gokken wit te wassen. Via bijvoorbeeld

pokersites zou partij A bewust kunnen verliezen aan partij B om zo een geldbedrag over te

maken. Partij B kan dan aantonen dat het speelwinst is. De speelwinst moet dan wel langs

een legitieme goksite lopen, anders is de herkomstverklaring van geen waarde.

Er zijn op het gebied van gefingeerde speelwinst geen nieuwe ontwikkelingen op te tekenen.

5.1.4 ABC-transacties

In het kort komen ABC-transacties erop neer dat een onroerendgoedobject in korte tijd via drie (of meer) partijen wordt doorverkocht. A levert aan B, die vervolgens op korte termijn weer doorverkoopt aan C. Iedere doorverkoop gaat doorgaans gepaard met een prijsstijging.

4 Het opstellen van valse loonstroken wordt ook in fraudeconstructies gebruikt. Op basis van valse

loonstroken wordt dan bij een bank een hypotheek of een bouwdepot aangevraagd. Als dit wordt

toegekend, wordt het geld meestal snel weggesluisd en blijft de bank met een kostenpost zitten. Er is dan

geen sprake van witwassen, maar fraude.

5 Daarmee komt het probleem van witwassen overigens bij de verkoper te liggen. Hij kan immers nu geen

legitieme verklaring voor de herkomst van zijn contante geld meer geven.

10

Daarbij zal één van de partijen legaal inkomen proberen te creëren door een grote waardevermeerdering (of soms een waardevermindering). Die vermeerdering kan vals zijn als één van de partijen ver boven of onder de marktprijs heeft betaald, of als via een valse taxatie de waarde incorrect is vastgesteld. Maar de waardevermeerdering is soms ook echt wanneer het pand uitvoerig wordt gerenoveerd. De truc is dan om de kosten van de renovatie contant met crimineel geld te financieren. Een andere mogelijkheid die in opsporingsonderzoeken langs is gekomen, is dat twee criminelen middels de overdracht van een pand een onderlinge betaling regelen. Door gebruik te maken van een tussenpersoon, wordt gepoogd een rechtstreekse link te verhullen. De criminele betrokkenheid kan liggen bij alle drie, één of twee van de partijen. Of zelfs geen enkele. In het laatste geval is er natuurlijk niets aan de hand. ABC-transacties kunnen dan ook een legitiem doel hebben, bijvoorbeeld om een bemiddelende partij te laten meeprofiteren, om de identiteit van een bepaalde partij af te schermen of om fiscale redenen. Op het gebied van ABC-transacties zijn geen nieuwe ontwikkelingen gezien.

5.1.5 Trade based money laundering

In de categorie trade based money laundering (TBML) wordt het (inter)nationale

handelsverkeer misbruikt. Volgens de Financial Action Task Force (FATF) lenen legale

internationale goederenstromen zich uitstekend om crimineel geld te verplaatsen door het

enorme volume dat daarin omgaat, de complexiteit rond de financiering ervan, de gebrekkige

internationale uitwisseling van douanegegevens en de gebrekkige capaciteiten om in

handelsstromen illegitieme transacties te ontdekken (FATF, 2006).

De methode van TBML houdt in dat met crimineel geld legale goederen worden gekocht die

vervolgens naar een ander land worden verscheept. Daar worden de goederen verkocht, en

de crimineel ontvangt daarvan zijn deel. Als het witwasschema goed is geregeld, heeft de

crimineel ook een operationeel handelsbedrijf waar de opbrengsten op de bedrijfsresultaten

kunnen worden bijgeboekt. Het geld is dan effectief witgewassen. In een minder complex

schema heeft de crimineel geen handelsbedrijf, maar ontvangt hij contant de opbrengsten

van de goederenverkoop. Daarmee is het geld alleen verplaatst, en dus nog niet economisch

witgewassen.

Opmerkelijk is dat de FATF en de internationale literatuur TBML alleen aan de hand van

over- en underinvoicing beschrijven. De goederen worden dan tegen een te hoge of een te

lage handelswaarde in de boeken opgenomen (eigenlijk een vorm van gefingeerde omzet).

Nederlandse opsporingsonderzoeken hebben echter laten zien dat TBML ook via reële

prijzen kan verlopen (Soudijn, 2014).

In de internationale literatuur wordt TBML vaak in verband gebracht met de Black Market

Peso Exchange (BMPE) uit Zuid-Amerika. De BMPE is een variant op TBML die is ontstaan

doordat Zuid-Amerikaanse overheden ongunstige wisselkoersen of te strakke

deviezenbepalingen voor reguliere handelaren hanteren. In het kort komt de methode van

BMPE er op neer dat Zuid-Amerikaanse criminelen via een tussenpersoon (een broker) hun

dollaropbrengsten uit de Amerikaanse drugsmarkt tegen bijvoorbeeld Colombiaanse peso’s

wisselen. De tussenpersoon zoekt legale handelaren die juist weer dollars nodig hebben om

goederen uit Amerika te importeren maar de lokale wisselkoers ongunstig vinden. De

tussenpersoon stelt dan de (drugs)dollars beschikbaar voor de legale handelaar. De

handelaar importeert daarmee de goederen, verkoopt die op de lokale markt tegen peso’s en

draagt de opbrengsten tegen een vooraf afgesproken wisselkoers over aan de

tussenhandelaar.

11

De BMPE wordt in de literatuur specifiek met Zuid-Amerika in relatie gebracht en niet met

Europa. Dit werd in het CBA witwassen 2012 als een mogelijke lacune gezien. Een nieuwe

ontwikkeling is dat uit opsporingsonderzoek inderdaad is gebleken dat enkele Nederlandse

bankrekeningen in relatie met BMPE zijn te brengen.

Als variant op TBML bestaat ook sham litigation. Twee partijen hebben daarbij zogenaamd

een zakelijk conflict dat ze voor de rechter brengen. Een partij goederen is bijvoorbeeld niet

geleverd of een betaling is te laat. De ene partij heeft daar een boeteclausule opgezet die de

andere partij dan moet betalen. De betaling opgehoogd of verminderd met de boeteclausule

is dan in feite het wit te wassen bedrag. Door met behulp van een advocaat het zakelijk

‘conflict’ voor de rechter te brengen, wordt de schijn van legale herkomst sterker gemaakt. In

het CBA witwassen 2012 werd sham litigation nog niet benoemd.

5.1.6. New Payment Methods

De FATF gebruikt vanaf 2006 de term New Payment Methods (NPM) om het misbruiken van

nieuwe betaalsystemen te omschrijven waarbij geld wordt weggesluisd, verhuld of

geïnvesteerd (FATF, 2006a; 2010). De betekenis van “new” wordt echter niet gegeven. Uit

de FATF rapporten is op te maken dat het gaat om betaalmethoden die nog niet tot het

huidige reguliere scala worden gerekend. In het CBA witwassen 2012 is dat vooral vertaald

naar criminelen die gebruik maken van prepaid debetcards.

Prepaid debetcards zijn betaalkaarten waar een bepaalde financiële waarde op is geladen.

Zo’n kaart ziet eruit als een gewone credit- of debetcard maar is niet gekoppeld aan een

individuele tegenrekening bij een bank. In tegenstelling tot het CBA witwassen 2012, waar

dergelijke kaarten nog een novum voor de opsporing waren, worden deze kaarten nu vaker

in opsporingsonderzoeken in beslag genomen. Het gaat dan om kaarten die doorgaans ook

in Nederland zijn uitgegeven en aangeschaft. Dergelijke kaarten zijn minder anoniem dan het

lijkt. Ergens is identificatie nodig, zoals bij het aanvragen van de kaart of op het moment dat

geld op de kaart wordt gestort. De kaarten die in Nederland worden uitgegeven zijn daardoor

tot persoonsniveau te herleiden (hoewel er natuurlijk altijd van katvangers gebruik kan

worden gemaakt).

Daarnaast zijn er ook buitenlandse debet kaarten aangetroffen waarbij het voldoende bleek

om ter identificatie een kopie van een paspoort op te sturen. Met deze kaarten kan dagelijks

3.000 euro worden opgenomen, tot een maximum van 45.000 euro per maand.

In 2013 gaf de FATF een nieuw rapport uit waarin niet meer van NPM, maar van NPPS (New

Payment Products and Services) werd gesproken (FATF 2013).6 Met “new” wordt nu door de

FATF bedoeld “new ways of initiating payments through, or extending the reach of, traditional

retail electronic payment systems, as well as products that do not rely on traditional systems

to transfer value between individuals or organisations” (FATF 2013, p. 4). Het rapport uit

2013 heeft het niet alleen over prepaid cards, maar ook over mobile payments en internet-

based payment services. Witwassen met mobile payments is in de onderzoeksperiode niet in

Nederland gezien, maar internet-based payment services des te meer. Daarbij wordt ook

gebruik gemaakt van decentralised digital currencies, die in dit deelrapport voor het gemak

cryptocurrencies worden genoemd. Denk bijvoorbeeld aan bitcoin, litecoin of NXT. Elk van

deze systemen heeft zijn eigen digitale valuta gecreëerd waarbij accounthouders bedragen

6 Aangezien NPPS de meest recente term van de FATF is, wordt deze term in dit deelrapport verder

gehanteerd.

12

aanhouden in digitale portemonnees zonder bancaire tegenrekening in de ‘analoge’ wereld.7

De cryptocurrencies die in opsporingsonderzoeken worden aangetroffen, zijn doorgaans

gebruikt in combinatie met internetbetaalsystemen op het Darknet.

Een nieuwe ontwikkeling bij NPPS die in Nederland is gezien, is het gebruik en opzetten van

een payment service provider (PSP). Een PSP is een online-betaaldienstverlener die de

betalingen bij zowel online als offline winkeliers kan afhandelen. Het voert voor dit

deelrapport witwassen te ver om allerlei technische varianten van de PSP te behandelen.

Relevant is dat uit opsporingsonderzoeken is gebleken dat het gebruik van een PSP

onbedoeld de crimineel kan helpen bij het verhullen van de herkomst van zijn omzet. De

reden hiertoe is dat een PSP vaak verschillende transacties opspaart om deze in een grotere

batch bij de bank aan te leveren. Omdat de transacties dan niet meer op

consumentenniveau zijn uitgesplitst, kan de bank geen compliance meer uitoefenen. De

compliance ligt daarom bij de PSP, maar de PSP is vaak weer in het buitenland gevestigd en

ziet te weinig details. Ook is het de vraag of een eventuele melding die de PSP in het

buitenland doet, wel adequaat aan FIU-Nederland wordt doorgezet.

Een nieuwe ontwikkeling op het gebied van PSPs is verder dat verdachten zelf de

beschikking over een PSP hadden of bezig waren er één op te richten. Door zelf een PSP ter

beschikking te hebben, is de compliance volledig onder controle. Daarmee ontstaat een

goede mogelijkheid voor de crimineel om zijn cliënten of zijn omzet te verhullen. Als zodanig

kan daarbij sprake zijn van loanback in een nieuw jasje.

5.1.7 Leasen en huren

Evenals het CBA witwassen 2012 worden in de huidige onderzoeksperiode door veel

criminelen auto’s geleasd. Daarbij betaalt de crimineel het leasebedrijf eenmalig of in

termijnen met contant geld. Omdat de auto wordt geleasd en niet gekocht, hoeft er volgens

de Nederlandse regelgeving geen melding bij FIU-Nederland worden gedaan. In diverse

gevallen is gebleken dat de leasende partij willens en wetens helpt bij het afschermen van de

gebruiker. De termijn van het leasecontract wordt op papier verkort (dit helpt om het

traceerbare financiële uitgavenpatroon te drukken) of de naam van een andere persoon dan

de gebruiker wordt op het contract gezet. Om extra belemmeringen voor inbeslagnames op

te werpen, worden de auto’s soms ook over de grens bij Duitse of Belgische leasebedrijven

geleasd. Dit is echter geen nieuwe ontwikkeling.

Door criminelen worden auto’s ook per dag gehuurd in plaats van op langere termijnen

geleasd. Wanneer het huren echter gedurende enkele maanden plaatsvindt, is er in feite

sprake van leasen. Ook dit is geen nieuwe ontwikkeling.

Uit opsporingsonderzoeken komt verder naar voren dat enkele franchise ondernemers van

autoverhuurbedrijven hun eigen interne regels overtreden. Tegen de algemene voorwaarden

in accepteren zij van criminelen contant geld. Daardoor helpen zij de crimineel een papieren

spoor te onderbreken.

Ook woningen en appartementen worden geleasd, of misschien beter gezegd, op de

particuliere markt gehuurd. De truc zit hem er dan in om de maandhuur rechtstreeks in

7 Voor een overzicht van de koersen van 95 cryptocurrencies, zie bijvoorbeeld http://cryptmarketcap.com/

13

contanten aan de verhuurder te betalen, of de betaalrekening van een tussenpersoon te

gebruiken. Die tussenpersoon maakt het geld dan over naar de verhuurder. In beide gevallen

ontbreekt een geldspoor tussen huurder en verhuurder. Ook heeft de huurder geen bezit op

naam, zodat er geen beslag bij hem kan worden gelegd. Een bijkomend voordeel voor de

crimineel is dat bij huren ook geen wettelijke verplichting tot melden aan FIU-Nederland

bestaat.

Er zijn in dit segment geen nieuwe ontwikkelingen op te tekenen.

5.1.8 Stichtingen

Bij witwassen met behulp van stichtingen moet met name gedacht worden aan stichting

administratiekantoor.

Net als in het CBA witwassen 2012, komt de stichting administratiekantoor in de huidige

onderzoeksperiode in enkele witwasconstructies naar voren. Zulke stichtingen zijn opgericht

ten behoeve van investeringen van vermogen in Nederland. Daar wordt doorgaans

onroerend goed in ondergebracht of de aandelen van een vennootschap waarin vastgoed

het vermogen vormt. De stichting geeft daarop certificaten uit waarmee recht op dividend kan

worden geclaimd. Met andere woorden, de stichting heeft het juridisch eigendom (van de

aandelen van de vennootschap) en de certificaathouders het economisch eigendom (van de

vennootschap). Een kenmerk van deze certificaten is dat het eigendom of de

eigendomsoverdracht niet in openbare registers valt terug te vinden. Het juridische eigendom

van onroerend goed kan weliswaar worden opgezocht in het kadaster, maar het

economische eigendom moet blijken uit het register van certificaathouders dat vaak op het

kantoor van de stichting wordt bijgehouden. Dit register kan derhalve niet zomaar door

derden/buitenstaanders worden geraadpleegd. Ook bestuurswisselingen zijn nergens

verplicht vastgelegd en daardoor voor derden/buitenstaanders moeilijk te onderzoeken.

Andere vormen van stichtingen komen ook voor. In plaats van het afschermen van het

eigendom is in opsporingsonderzoeken gezien dat criminelen gebruik maakten van een

‘gewone’ stichting om bancair niet op te vallen. In bijvoorbeeld één zaak hadden zij geleerd

dat de transacties die zij eerder over particuliere bankrekeningen lieten lopen, tot meldingen

bij FIU-Nederland hadden geleid. Maar door het gebruik van een stichting werden dezelfde

soort transacties nu niet meer door de bank als verdacht aangemerkt.

In andere opsporingsonderzoeken bleek dat een stichting derdenrekening werd misbruikt.

Een stichting derdenrekening is een legitieme constructie om derdengelden (geldsommen

van derden die door bepaalde beroepsgroepen, zoals advocaten, notarissen of

gerechtsdeurwaarders uit hoofde van hun functie worden beheerd) te beschermen in geval

van een eventueel faillissement van de dienstverlener. Deze gelden worden dan niet tot het

vermogen van de rekeninghouder gerekend, maar staan daar slechts ‘geparkeerd’. In enkele

gevallen is gebleken dat criminelen een beheerder (notaris, advocaat) van zo’n rekening

hadden gecorrumpeerd. Door hun beroepsgeheim was de herkomst van het geld op de

derdengeldrekening extra afgeschermd.

Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen op het gebied van stichtingen onderkend.

5.1.9 Verkoop in consignatie Bij deze constructie neemt een bemiddelaar (vaak een handelaar) voor persoon A één of

meerdere objecten onder zijn hoede. Het is dan de taak van de bemiddelaar om een koper

14

(persoon B) voor de betrokken objecten te zoeken. Aan de verkoop hangt voor de

bemiddelaar een provisie.

Consignatie als witwasmethode houdt vaak in dat de crimineel een bemiddelingsrol fingeert.

De goederen die hij in consignatie heeft, behoren ook in werkelijkheid aan hem toe. Het

voordeel hiervan is dat het goed dat zogenaamd in consignatie is gegeven niet aan de

crimineel kan worden toegeschreven zolang de valse constructie niet is ontrafeld.

Opvallend is dat sommige criminelen letterlijk spreken over het in consignatie geven van

criminele goederen zoals vuurwerk, gestolen merkartikelen en cocaïne. Die moet een andere

persoon dan verkopen voor de financierder en feitelijk eigenaar. In zo’n geval is geen sprake

van economisch witwassen omdat het om illegale handelswaar gaat.

Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen op het gebied van verkoop in consignatie te geven.

5.1.11 Contant geld

In het CBA witwassen 2012 is geconstateerd dat crimineel geld ook simpelweg contant wordt

uitgegeven in het legale economische verkeer zonder dat het een traject van plaatsen en

verhullen heeft doorgemaakt. Betalingen die betrekking hebben op de eerste

levensbehoeften of eenvoudig vermaak roepen bij de verkopende partij geen vragen op en

kunnen dus ongehinderd doorgang vinden. Ook vermogende criminelen die gebruik maken

van ingewikkelde constructies houden er vaak contante betalingen voor dagelijks gebruik op

na.

Bij contante betalingen moet overigens niet alleen aan kleine bedragen worden gedacht. De

dagelijkse uitgaven van een vermogende crimineel kunnen in de duizenden euro’s lopen

wanneer hij zijn status afmeet aan het geld dat hij ter gelegenheid van Wein, Weib und

Gesang laat rollen.

Witwasconstructies zijn verder niet nodig wanneer de crimineel zich er van verzekerd weet

dat er geen meldingen richting FIU-Nederland volgen of dat de transactie niet door de

belastingdienst met hem in verband is te brengen. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer de

crimineel familie- of vriendschappelijke banden met de verkoper heeft. Verkopers kunnen

ook onder druk worden gezet om geen melding te doen. Dat kan door botte dreigementen,

maar ook door een subtiel spel te spelen. Uit de interviews bleek de volgende casus. Een

crimineel plaatst bij een keukenboer een bestelling voor een duur keukenblok. Afgesproken

wordt dat er na plaatsing over bankrekening zal worden betaald. De keukenboer maakt

vervolgens kosten door het keukenblok bij de fabriek te bestellen en op maat aan te passen.

Als de keuken geplaatst wordt, geeft de crimineel aan dat hij toch contant wil betalen en

geen melding wil hebben. De keukenboer ziet zich voor een probleem. De betaling niet

accepteren is voor hem een verliespost want het keukenblok is al verzaagd en wordt door de

fabriek niet teruggenomen. De betaling contant accepteren en melden is ook geen oplossing,

want een melding in relatie tot betaling keukenblok is naar hem traceerbaar. Uiteindelijk

neemt hij de contante betaling aan en doet geen melding.

Net als in het CBA witwassen 2012 wordt in de huidige onderzoeksperiode een omvangrijke

criminele diensteneconomie gezien waarin crimineel geld contant naar het buitenland wordt

verplaatst of gesmokkeld. Voor een nadere uitleg van dit proces, zie paragraaf 5.2. Het

criminele geld komt vervolgens in het buitenland in het financieel stelsel terecht dankzij

corrupt bankpersoneel of financieel facilitators aldaar. Er is echter weinig zicht gekregen op

hoe dit precies in zijn werk gaat omdat het zich in het buitenland afspeelt.

15

Nieuw is dat het bank-to-bank vervoerssysteem van contant geld is misbruikt

(FATF/MANAFATF 2015, p. 73; p. 82). Dit systeem betreft internationale contante

geldstromen tussen banken die via speciale vervoersbedrijven (Cash and Valuables in

Transit Companies – CVIT) als cargo of in postzakken wordt vervoerd. De FATF/MENAFATF

(2015, p.82) geeft aan dat voor dit vervoer geen speciale douanevereisten bestaan, maar dat

het volstaat om aan te geven om hoeveel kilo papiergeld gaat. De UBO (de uiteindelijk

belanghebbende) en de betrokken banken hoeven niet te worden vermeld. Vaak staat alleen

het CVIT bedrijf als zender en ontvanger op de verschepingsformulieren. Het gevolg hiervan

is dat douaneautoriteiten vrijwel geen informatie tot hun beschikking hebben om uit op te

kunnen maken of het hier om legitiem bank-to-bank vervoer gaat, of om “criminal cash hiding

in plain sight” (FATF/MENAFATF 2015, p. 73).

5.2 Betrokkenen

In het CBA witwassen 2012 is aandacht besteed aan de personen die actief zijn bij het

witwassen van crimineel geld. Daarbij werd betrokkenheid opgedeeld in personen die als

katvanger (stroman) of als financieel facilitator actief waren. De financieel facilitators werden

verder opgesplitst in zij die een papieren geldspoor creëerden en zij die zich bezighielden

met contant geld.

Deze onderverdeling houdt grotendeels nog stand. Sommige facilitators vallen in beide

categorieën. Een nieuwe ontwikkeling is de opkomst van financieel facilitators in het FinTech

domein. In de volgende paragrafen volgt een nadere toelichting.

Katvangers

Katvangers, ook wel stromannen genoemd, worden als eerste categorie personen

onderscheiden die betrokken zijn bij het witwassen van crimineel geld. Katvangers hebben

geen unieke vaardigheden, maar worden door de crimineel simpelweg naar voren

geschoven om de werkelijke zeggenschap, eigendomsverhouding of gerechtigheid tot

vermogen of een object te verhullen. De katvanger handelt voor de buitenwereld op eigen

titel, maar fungeert in werkelijkheid als instrument voor de crimineel. De crimineel weet

daardoor officiële registratiesystemen te ontlopen. De inzet van katvangers kan er ook toe

leiden dat de Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur (Wet

Bibob) omzeild kan worden.

Katvangers zijn er dertien in een dozijn. Te denken valt aan iemand die aan lager wal is

geraakt en tegen een kleine (periodieke) vergoeding een telefoon, auto of bedrijf op naam

zet.

Maar ook goede bekenden of familieleden treden regelmatig als katvanger op. In zulke

gevallen kan de katvanger sterk van het witwassen meeprofiteren. Denk bijvoorbeeld aan de

crimineel die zijn vrouw naar voren schuift bij de aanschaf van een woonhuis en daar samen

met haar in gaat wonen.

Financieel facilitators

Terwijl een katvanger makkelijk inwisselbaar is en geen speciale kennis heeft, is een

facilitator iemand die schaarse kennis, middelen of vaardigheden bezit die nodig zijn voor het

16

uitvoeren van een bepaald misdrijf. De inzet van de facilitator is daarmee essentieel voor de

uitvoering van dat criminele feit (Kleemans et al., 2002).

In deze deelrapportage heeft een financieel facilitator betrekking op iedereen die een

crimineel op het gebied van witwassen terzijde staat en daarbij een sleutelrol vervuld. Zoals

ook in het CBA witwassen 2012 werd aangevoerd, is daarbij een onderverdeling te maken in

twee categorieën. De eerste categorie betreft financieel facilitators die een papieren spoor

creëren of verhullen. De tweede categorie betreft financieel facilitators die zich bezighouden

met fysiek geld.

Papieren (schijn)werkelijkheid Deze groep financieel facilitators legt zich toe op het creëren van een papieren

(schijn)werkelijkheid. Zij zorgen ervoor dat op papier alles lijkt te kloppen door de criminele

herkomst van het geld te verhullen en uiteindelijk te legitimeren. Zo kan het criminele geld via

formele kanalen worden weggesluisd. Vervolgens kan via bijvoorbeeld offshore constructies

het zichtbaar en belastbaar inkomen omlaag worden gebracht, terwijl wel van de vruchten

gebruik wordt gemaakt. De Panama Papers geven een goede inkijk hoe legitieme structuren

hierbij bewust misbruikt worden en zich bewust laten misbruiken (Obermayer & Obermaier,

2016).

Dit laatste probleem, het zich bewust laten misbruiken, wordt ook door enkele respondenten

met kennis en ervaring in complexe strafzaken en strategische projecten gesignaleerd. Deze

respondenten melden dat grote aantallen legitieme facilitators die werkzaam zijn in de

financiële sector (met name de trustsector wordt genoemd), zo gericht zijn op het verkrijgen

en behouden van cliënten, dat de uitvoering van compliance vrijwel achterwege blijft. Er is

hierbij geen sprake van omkoping, maar van geïnstitutionaliseerd handelen waarin alleen het

belang van de cliënt voorop staat.8 Volgens deze respondenten is een deel van het probleem

een gebrek aan adequaat toezicht (waarbij ingewikkelde fiscale wetgeving en bijzondere

verdragen de zaken verder compliceren). Gezien de beperkte onderzoekstijd ontbrak het

echter aan tijd en mogelijkheden om de effectiviteit van de toezichthoudende instanties

nader te onderzoeken.9

Informatie van het Dienst Informatieknooppunt Landelijke Recherche Financieel economisch

(DIK LR Finec) wijst verder uit dat tientallen kleinere financieel dienstverleners zich bewust

tegen of in de onderwereld begeven Zij afficheren zich als accountant, fiscalist, consultant,

boekhouder, juridisch adviseur of oprichter van bedrijfsconstructies. Zij weten goed de weg in

de (internationale) bovenwereld met al haar regels. Hun activiteiten richten zich doorgaans

op het opzetten van verhullende bedrijvenstructuren, en soms zijn zij ook betrokken in de

huur of aan- en verkoop van vastgoed.

8 Zie ook het evaluatierapport over de effectiviteit van de witwasbestrijding in Nederland (Van der Knoop &

Rollingswier, 2015). Daarin wordt aangegeven dat slechts 1% van het aantal meldplichtige instellingen

ongebruikelijke transacties meldt (p. 12). Dit zou kunnen duiden op non-compliance. Daar is echter in

het evaluatierapport verder geen onderzoek naar gedaan.

9 In het rapport van Van der Knoop & Rollingswier (2015, p. 13) wordt gemeld dat in de periode 2010-2013

Bureau Toezicht WWFT jaarlijks 1,9%, Bureau Financieel Toezicht 0,14%, de Nederlandsche Bank 7%

en Autoriteit Financiële markten 0,02% van het aantal instellingen bezoekt waarop zij moeten toezien.

17

Het criminele geld kan ook op zodanige wijze in het zicht van toezichthouders (bijvoorbeeld

de belastingdienst) worden gebracht, dat het een stempel van goedkeuring krijgt en daarmee

de weg vrijmaakt voor aanwending in de legale economie. Informatie van het DIK LR Finec

wijst uit dat vastgoed daarbij een grote rol speelt.

Zo zijn tientallen financieel facilitators bij DIK LR Finec in beeld gekomen die formeel

werkzaam zijn als makelaars, vastgoedhandelaren of huurbemiddelaars. Op basis van de

Standaard Bedrijfsindeling (SBI), een classificatie voor bedrijfsactiviteiten, richten zij zich met

hun ondernemingen vaak op maatschappelijke activiteiten die met vastgoed te maken

hebben (bijvoorbeeld via de handel, beheer, verhuur, bemiddeling, belegging,

projectontwikkeling van vastgoedobjecten) of relevante zaken (hotel-restaurant,

monumentenzorg, interieur ontwerp, winkel in meubels).10 Maar opvallend genoeg hebben zij

soms ook bedrijven die worden geclassificeerd als groothandel in bovenkleding,

bestrijdingsmiddelen of de binnenvaart. In ieder geval zorgen zij ervoor dat crimineel geld als

belegging in panden wordt geïnvesteerd, houden zij kopers of huurders buiten het zicht van

de overheid, schuiven zij met panden als betaling voor derden of bemiddelen zij in panden

voor het plegen van criminele feiten (cannabis kweken, mensenhandel).

Ook zijn enkele geheimhouders (notarissen en advocaten) betrokken bij het creëren van een

papieren (schijn)werkelijkheid. De notarissen komen (uiteraard) naar voren in relatie tot

vastgoed, waarbij zij in de unieke positie verkeren dat zij, in tegenstelling tot de gewone

financieel dienstverleners, een beroep kunnen doen op een geheimhouderstatus. Personen

uit de advocatuur zijn betrokken geweest bij feiten die betrekking hebben op misbruik van

hun derdenrekening, het opzetten van niet-integere constructies, valsheid in geschrifte,

meewerken aan sham litigation en het doen van transacties die door de FIU-Nederland

verdacht zijn verklaard.

Als financieel facilitator zijn verder handelaren in auto’s, boten of horloges actief die er

bewust voor zorgen dat de daadwerkelijke koper of gebruiker wordt afgeschermd.

Nieuw ten opzichte van het CBA witwassen 2012 is een bepaalde vorm van facilitering in het

FinTech domein. Het betreft IT-ers die zijn onderlegd in (nieuwe) financieel technologische

ontwikkelingen en daarvoor producten kunnen bouwen. Te denken valt aan het bouwen van

een PSP of een crowdfunding platform. In de onderzoeksperiode is één Nederlandse

verdachte hierbij in beeld gekomen. Tegelijkertijd is er informatie dat andere personen in het

buitenland ook deze diensten voor Nederlandse verdachten verzorgen.

Meerdere van de financieel facilitators zijn in het criminele milieu goed bekend. Dat blijkt uit

het feit dat diverse criminelen bij hen uitkomen voor dienstverlening.

Gezien de aard van de werkzaamheden, het creëren van een vals papieren spoor, is er ook

een link met het thema fraude en fraudeurs te leggen. Niet alleen plegen zij valsheid in

geschrift, maar enkele financieel facilitators zijn eerder ook betrokken geweest bij

hypotheekfraude, belastingfraude of faillissementsfraude. Een enkeling heeft zelfs zijn

startkapitaal aan fraude ontleend. Het ontbrak echter aan onderzoekstijd om de overlap

witwassen-fraude uit te diepen.

10 Gegevens afkomstig van TRACK. Peildatum 8 april 2016.

18

Contant geld De tweede groep zijn financieel facilitators die hun activiteiten volledig op contant geld hebben

ingericht. De DIK LR Finec heeft in de onderzoeksperiode zicht gekregen op meer dan 100 van

dergelijke facilitators. Zij houden zich grotendeels bezig met het verplaatsen van geld. Tot de

categorie die actief is met contant geld kunnen ook enkele personen uit het FinTech domein

worden gerekend.

Het grootste deel van de facilitators in het contante geldcircuit die tijdens de huidige

onderzoeksperiode bij de opsporingsdiensten in beeld kwamen, houdt zich bezig met het op

een of andere manier over de landsgrenzen brengen van crimineel geld. Omdat Nederland

gekenmerkt wordt door transitcriminaliteit (Kleemans et al., 2002; Van de Bunt et al., 2007),

is veel vraag naar hun diensten. Transitcriminaliteit heeft betrekking op de internationale,

illegale handel, zoals smokkel van verdovende middelen, waarbij Nederland fungeert als

invoer-, doorvoer- of uitvoerland. Het gevolg van transitcriminaliteit is dat, vanuit het oogpunt

van de crimineel, de winst in het verkeerde land ligt. Waarbij deze winst ook nog eens in

contanten, in kleine coupures en vaak de verkeerde valuta is. Er worden daarom specialisten

aangezocht die het geld over de landsgrenzen kunnen brengen. Het over de landsgrenzen

brengen van crimineel geld kan zowel fysiek als virtueel. Daarmee is crimineel geld

overigens nog niet in het financiële systeem gebracht, maar het is vaak de opmaat voor

verdere witwasconstructies.

Als een criminele ondernemer regelmatig grote bedragen fysiek de grens over wil brengen,

dan kan hij deze activiteit uitbesteden. Hij kan daarbij specifieke organisaties inschakelen die

gebruik maken van geldkoeriers. Ten opzichte van het CBA witwassen 2012 is in de

afgelopen onderzoeksperiode beter zicht gekomen op verscheidene van dergelijke

organisaties en hun werkwijze. Als bijvoorbeeld een Zuid-Amerikaanse groothandelaar in

cocaïne zijn opbrengsten vanuit Nederland naar Zuid-Amerika wil halen, schakelt hij een

broker in.11 Deze bemiddelaars quoten de groothandelaar een prijs waartoe zij de opdracht

willen uitvoeren. Als beiden een akkoord bereiken, wendt de broker zich vervolgens tot zijn

eigen netwerk en zoekt financieel facilitators in Nederland die voor hem de opdracht kunnen

uitvoeren. Deze financieel facilitators zoeken vervolgens op hun beurt geldkoeriers aan die

tegen betaling bereid zijn een geldbedrag naar Zuid-Amerika te smokkelen. De facilitator in

Nederland regelt verder ook de smokkelmethode (dubbele bodems in koffers, rugzakken of

trekstangen) en wisselt het geld eventueel om in 500 euro biljetten.

Fysiek geld kan ook op andere manieren dan met geldkoeriers worden verstuurd. De meest

simpele vorm is het gewoon op de post te doen. Uiteraard zijn er dan geen financieel

facilitators nodig. De misdaadondernemer kan ook zijn eigen vrachtverkeer of dekladingen

gebruiken. Hij smokkelt dan bijvoorbeeld eerst drugs in een vrachtwagen naar Groot-

Brittannië, en de opbrengsten in dezelfde vrachtwagen weer terug. Vanuit de buitenlandse

literatuur wordt soms ook melding gedaan dat grote sommen geld in containers of

machineonderdelen verborgen zitten. Tijdens de onderzoeksperiode zijn echter geen

criminele organisaties in beeld gekomen die zich hiermee bezighouden. Wel is gezien dat

een bedrijf gebruik maakte van zendingen bevroren kippenvlees om daarin geld te verbergen

en te smokkelen. Volgens een rapportage van de FATF/MENAFATF is ook gebleken dat

“criminal groups may have found a way of infiltrating cash into the outwardly legitimate bank-

to-bank shipment system, such that it can be ‘hidden in plain sight’” (2015, p. 73). In

11 Omdat deze brokers in Zuid-Amerika zitten en zich op de achtergrond houden, is hun identiteit in

Nederland niet bekend.

19

opsporingsonderzoeken is echter nog niet gezien dat criminelen in Nederland van deze

methode gebruik maken.

Wat wel regelmatig in opsporingsonderzoeken is gezien, is dat criminelen in Nederland een

virtueel geldsmokkeltraject aangaan. Daarbij vond de routing vaak plaats van Groot-

Brittannië naar Nederland, maar ook transacties naar Turkije, India, Dubai en Libanon

kwamen voor. De verklaring voor het hoge aantal transacties in relatie tot Groot-Brittannië is

simpel. Drugscriminelen in Nederland exporteren veel drugszendingen naar dat land en

worden daar in ponden betaald. Het geld in Groot-Brittannië wordt vervolgens naar money

service businesses (de vergunde sector in Groot-Brittannië die slecht wordt gecontroleerd) of

illegale geldtransactiekantoren (waar zonder vergunning wordt geopereerd) gebracht. Vanuit

deze bedrijfjes wordt contact opgenomen met een broker in Dubai of India die zijn contacten

in Nederland inschakelt om het equivalent van het ingelegde bedrag in ponden fysiek in

euro’s aan de drugscrimineel te laten uitkeren. Er wordt dus niet daadwerkelijk geld tussen

Groot-Brittannië en Nederland gesmokkeld. Het gaat om virtuele geldsmokkeltrajecten. De

uitbetaling in Nederland wordt verzorgd door personen die zonder vergunning bedrijfsmatig

geldbedragen overmaken. Er is dan sprake van een illegaal geldtransactiekantoor, maar

doorgaans wordt een dergelijke financieel facilitator een ondergronds bankier genoemd.12

Passas (1999, 2005) wees er enige jaren geleden op dat de term ‘ondergronds bankier’

eigenlijk de lading niet goed dekt. Anders dan het overmaken van geld waarbij in de lokale

valuta wordt uitbetaald, zouden geen andere bancaire activiteiten (bijvoorbeeld het

verstrekken van hypotheken, letters of credit, verzekeringen of spaarrekeningen) worden

verricht. Nieuw in de huidige onderzoeksperiode is echter dat sommige ondergrondse

bankiers ook andere diensten aanbieden in het segment van de papieren

(schijn)werkelijkheid. Dit doen zij door criminelen bij de aankoop van vastgoed te faciliteren

middels loanback constructies vanuit bijvoorbeeld Dubai. Het geld wat de crimineel bij hen

inbrengt is dan daadwerkelijk economisch witgewassen.

In zowel het fysieke als virtuele geldsmokkeltraject zijn verschillende groeperingen te

onderscheiden die sterk etnisch zijn geconcentreerd. Contante geldsmokkel vindt plaats door

middel van Colombiaanse, Mexicaanse, Venezolaanse, Chinese, Libanese en Israëlische

netwerken. Virtuele geldsmokkel concentreert zich in Pakistaanse, Indiase, Surinaamse en

Afghaanse netwerken. Maar de Pakistaanse, Indiase, Surinaamse of Afghaanse illegale

geldtransactiekantoren smokkelen soms ook contant geld. Dit gebeurt als het kantoor een

tekort aan contant geld heeft doordat er bijvoorbeeld teveel uitbetalingen hebben

plaatsgevonden. De kas is dan leeg. Om deze tekorten weer aan te vullen, zorgt de broker

uit het netwerk ervoor dat contant geld uit met name Frankrijk en Duitsland fysiek naar

Nederland wordt gesmokkeld.13

Binnen en tussen fysieke en virtuele geldsmokkelnetwerken zijn onderlinge contacten

geconstateerd. Zo halen Colombiaanse geldsmokkelaars 500 euro biljetten bij hun

12 Slechts één verdachte had tijdens de onderzoeksperiode een licentie van een geldtransactiekantoor.

13 Het gesmokkelde geld komt vaak uit de legale internationale textielhandel. De textiel wordt in China

geproduceerd, naar Europa verscheept en in Frankrijk en Duitsland verder verhandeld. De betaling hiervan

wordt voor een deel door brokers in Dubai gecoördineerd. Zeer vermoedelijk worden hierbij Europese en

Chinese belastingtarieven ontdoken, maar hier is geen opsporingsonderzoek naar gedaan omdat die

handel niet in Nederland plaatsvindt.

20

Pakistaanse en Indiase collega’s. Ook is gezien dat Israëliërs met Libanezen samenwerken.

Dat laatste is opvallend, omdat vanuit Amerikaans opsporingsonderzoek Libanese

geldsmokkelnetwerken met Hezbollah in verband worden gebracht.14

Een variant in de virtuele geldsmokkel is het gebruik van goederenstromen. Dit is in 5.1.5 al

beschreven in de paragraaf Trade Based Money Laundering. Met crimineel geld worden

goederen gekocht, verscheept, en vervolgens weer verkocht. Na de verkoop wordt het geld,

minus commissie, in plaatselijke valuta weer aan de crimineel overhandigd. Vaak is de

directeur van het legale bedrijf betrokken. Hij kan dan als financieel facilitator worden

bestempeld. Directeur klinkt overigens belangrijker dan het is. Het gaat doorgaans om

eenmanszaken of bedrijfjes met enkele medewerkers.

Nieuw is ook dat in de contant geld categorie financieel facilitators op FinTech gebied actief

zijn. Zij zijn werkzaam als bitcoin exchangers. Zij worden de afgelopen vier jaar steeds vaker

in Nederlandse opsporingsonderzoeken aangetroffen. Het verschaffen van een bitcoin

exchange service is op zich legitiem. Maar in de opsporingsonderzoeken is gezien dat

diverse exchangers bewust aan criminelen hun diensten aanbieden. Voor bewuste

facilitering zijn twee belangrijke indicatoren. Ten eerste rekenen de malafide exchangers

voor hun transacties ver boven de reguliere marktprijs. Ten tweede zijn zij bereid grote

bedragen contant te ontvangen of uit te keren. Uit verklaringen blijkt dat bonafide bitcoin

wisselaars grote bedragen alleen via een reguliere bankrekening willen laten lopen om zo de

herkomst vast te kunnen leggen. Voor malafide wisselaars is de herkomst niet belangrijk.

Het aantal malafide wisselaars in Nederland is nog niet heel groot. Vermoedelijk betreft dit

een dertigtal personen. Het zijn relatief jonge, blanke Nederlandse mannen die opereren

vanuit hun kofferbak. Zij spreken af in wegrestaurants of andere openbare gelegenheden,

klappen daar een computer open en voeren vervolgens in het bijzijn van de opdrachtgever

transacties uit. Als bitcoins uitbetaald worden in contant geld, wordt in feite niet economisch

witgewassen. Wel is het digitale spoor richting klant dan onderbroken. Soms kan de

exchanger er ook voor zorgen dat de cryptocurrency, na door een tumbler of bitcoin mixer te

zijn gehaald, op een (buitenlandse) bankrekening wordt uitbetaald. Daarmee is het criminele

geld in het financiële systeem terecht gekomen en behoren zij deels ook in de categorie die

een geldspoor creëert.

Enkele van deze wisselaars zijn in het criminele milieu goed bekend geworden. Vanuit

diverse regio’s worden zij door criminelen benaderd om transacties te doen. Door de

herhaalde en toenemende klandizie zijn dergelijke wisselaars in omzet gegroeid. Dat leidt er

ook toe dat zij meer voorzorgsmaatregelen tegen overvallen hebben genomen. Zij hebben

bijvoorbeeld extra personeel aangenomen dat voorverkenningen bij de openbare plaats van

overdracht moet doen of het geld dient te beheren. De wisselaars hebben vaak ook

bankrekeningen in het buitenland lopen. Enkele wisselaars uit Duitsland zijn ook in

Nederland actief.

5.3 Omvang

De totale omvang van de witwasmarkt is onbekend. In het CBA witwassen 2012 is

beargumenteerd dat de vaak geciteerde totaalschatting van 18,5 miljard (Unger, 2007) voor

14 http://editio.cnn.com/2016/02/01/politics/hezbollah-cocaine-drug-money-arrest-dea/

21

witwassen in Nederland op methodologisch drijfzand en sterk verouderde gegevens is

gebaseerd.15

Daarbij speelt ook nog eens de moeilijkheid dat een schatting voor de omvang van de

witwasmarkt in Nederland eigenlijk uitgesplitst zou moeten worden naar een deel dat in

Nederland wordt gegenereerd en in Nederland witgewassen, een deel dat in Nederland

wordt gegenereerd en in het buitenland wordt witgewassen, en een deel dat in het buitenland

wordt gegenereerd maar in Nederland wordt witgewassen (en hier al dan niet blijft hangen).

Elk van die categorieën betreft een dark number. Alleen al in de laatste categorie zal het

vermoedelijk om enorme bedragen gaan. Afgelopen jaren is bijvoorbeeld bekend geworden

dat Gulnara Karimova, dochter van de president van Oezbekistan, voor honderden miljoenen

euro’s aan smeergeld ontving. Een deel daarvan is vermoedelijk met behulp van het

Nederlandse financiële stelsel witgewassen. Het Russische Vimpelcom heeft in 2016

geschikt voor 795 miljoen Amerikaanse dollar, waarvan 358 miljoen euro naar de

Nederlandse overheid gaat. Geld uit Libië en Irak bleek in Nederland gestald.16 Diverse

oligarchen uit Rusland en Afrikaanse machthebbers zijn berucht vanwege hun verduistering

van honderden miljoenen euro’s aan staatsgeld. Via onder andere Nederlandse

brievenbusfirma’s zouden winsten uit “geprivatiseerde” staatsbedrijven buiten bereik van de

belastingdienst in het land van herkomst worden gehouden. De omvang hiervan is echter

onbekend.

Een complicerende factor is verder dat het onderscheid tussen fraude (illegaal) en

“agressieve belastingplanning” (rechtmatig) vaak niet is te maken zonder alle details te

kennen. Maar die details onttrekken zich nu juist aan het zicht door het gebruik van allerlei

ingewikkelde constructies.

Het dark number dat onlosmakelijk met witwassen is verbonden, maakt het daardoor moeilijk

om betekenisvolle uitspraken te doen over de omvang en frequentie van de verschillende

vormen van witwassen zoals beschreven in paragraaf 5.1. Afgaande op de interviews en

beperkte dossierstudie, zijn loanback en gefingeerde omzet waarschijnlijk de meest

voorkomende manier van witwassen. Dit was ook al het geval in het CBA witwassen 2012.

Verder moet rekening worden gehouden dat de rol van contant geld in het criminele circuit

zeer belangrijk is. In de volgende paragrafen is gekeken welke cijfers per witwasmethode

eventueel voorhanden zijn en of nieuw gesignaleerde ontwikkelingen kwantitatief zijn te

duiden.

Loanback Een loanback wordt in diverse opsporingsonderzoeken onderkend. Waarschijnlijk is het één

van de meest voorkomende manieren van witwassen omdat het relatief makkelijk is. Hoe

vaak het voorkomt is echter niet aan te geven. Daartoe worden geen cijfers bijgehouden.

15 Voor een uitgebreide kritiek, zie het CBA witwassen 2012, pp. 60-66.

16 In één zaak werd 28,5 miljoen euro bevroren door het OM. Het vermoeden is dat het geld frauduleus aan

Libische olieopbrengsten is ontrokken. Bernard Bot, oud-minster van Buitenlandse Zaken, lobbyt echter

actief voor het opheffen van het beslag. http://www.elsevier.nl/Nederland/achtergrond/2015/6/Oud-minister-

Bot-lobbyde-voor-hedgefonds-Khadaffi-geld-1772775W/

22

De nieuwe mogelijkheid van criminele crowdfunding is in Nederland twee keer gezien.

De gefingeerde omzet Evenals de loanback, komt ook de gefingeerde omzet in diverse opsporingsonderzoeken

terug. Volgens een respondent worden ook vaak facturen voor zogenaamd geleverde

diensten of advies in opsporingsonderzoeken naar fraude en witwassen gezien. Er zijn

echter geen cijfers voorhanden.

Gefingeerde speelwinst

Vanuit de jaarverslagen van FIU-Nederland kan het aantal meldingen van Holland Casino

een indicatie geven van het aantal gevallen waarbij door personeelsleden werd onderkend

dat er sprake zou kunnen zijn van (pogingen tot) witwassen.17 In de meldingen staan lang

niet altijd de bedragen genoemd, dus wordt in onderstaande tabel alleen het aantal

meldingen geven.

Tabel 1. Aantal transacties bij Holland Casino.

Jaar 2010 2011 2012 2013 2014

Ongebruikelijke transacties 1.671 1.734 980 1.539 2.196

Verdachte transacties 303 354 182 144 322

Bron: FIU, 2011, 2012, 2013, 2014.

De daling in 2012 wordt verklaard doordat Holland Casino de interne regels voor het melden

veranderde als gevolg van een bezoek van de toezichthouder.18 Vooral het aantal

subjectieve meldingen nam daardoor af. DNB en FIU-Nederland gaven daarop bij Holland

Casino aan dat er sprake was van een onjuiste interpretatie van de interne regels, waarna

het aantal meldingen weer toenam.19

In hoeverre er via andere casino’s dan Holland Casino of met behulp van

speelautomaten(hallen) wordt witgewassen, is onbekend. Navraag bij de onderzoekster van

het NDB 2017 deelproject ‘illegale kansspelen en matchfixing’ bracht geen relevante zaken

in Nederland aan het licht.

Een kanttekening bij witwassen via casino’s is dat deze methode al snel tegen zijn eigen

grenzen oploopt. Een winstverklaring voor enkele tienduizenden euro’s kan een enkele maal

door de procedure glippen, maar een csv dat een zeer groot bedrag of een constante

toestroom van crimineel geld heeft, zal gaan opvallen bij herhaaldelijk ‘winnen’. Het

personeel van Holland Casino is daarom getraind op het herkennen van witwasgedrag.

Om dezelfde reden zal het regelmatig voorhanden hebben van een winnend lot ook opvallen.

Als witwasmethode is het overkopen van een winnend lot de afgelopen vier jaar niet gezien.

17 Ruim vier procent van de transacties hebben het stempel voorgenomen gekregen. Daarmee wordt

bedoeld dat de cliënt een transactie wilde uitvoeren, maar dat die door de betreffende instantie (in dit geval

Holland Casino) werd geweigerd.

18 FIU-Nederland jaarrapport 2012, p. 70.

19 FIU-Nederland jaarrapport 2013, p. 14.

23

Verder is het aandragen van een herkomstverklaring na een beslag doorgaans tot mislukken

gedoemd. Het opvragen van het aantal casinobezoeken en jurisprudentie over

kansberekening is meestal afdoende om de verklaring te weerleggen.

Winsten verkregen door illegitiem te gokken worden overigens niet door de rechter erkend.

Om deze reden is het gokken op zogeheten “gokzuilen” (laptops of tablets die onderling

digitaal verbonden zijn en waarmee op voetbaltoto’s wordt gegokt in voornamelijk Turkse

cafetaria) voor witwassen kansloos.20 Gokzuilen zijn niet legaal en kunnen daarom geen

legitieme herkomst verschaffen.

Uit de bedrijfsprocessensystemen is op te maken dat in de periode 2013-2015 in 43

opsporingsonderzoeken is geverbaliseerd dat verdachten online gokken. Het is echter

onduidelijk in hoeverre dit expliciet wordt ingezet als instrument om wit te wassen. Afgaande

op de mutaties lijkt het vooral consumptief gedrag. Het gaat doorgaans om lage bedragen

(hooguit enkele honderden euro’s) met enkele uitschieters waarbij verdachten een paar

honderdduizend euro vergokten. Die grote bedragen bleken afkomstig uit verticale fraude

(fraude gepleegd door burgers tegen de overheid) of hennepteelt. Vermoedelijk werd niet

witgewassen, maar wendden de verdachten hun criminele opbrengsten aan ter bevrediging

van de eigen gokbehoefte.21

ABC-transacties

Het is onbekend hoe vaak ‘foute’ ABC-transacties plaatsvinden. Aangezien zulke transacties met

vastgoed plaatsvinden, zullen de hiermee gemoeide bedragen die worden witgewassen

tienduizenden tot honderdduizenden euro’s per keer betreffen.

Trade based money laundering

De methode van TBML leent zich volgens de literatuur goed voor het verhullen van zeer

grote bedragen. De omvang van TBML is echter onbekend. Methodes waarbij internationale

goederenstromen met elkaar wordt vergeleken om er over- en underinvoicing uit te kunnen

filteren, zijn alleen nog theoretisch onderzocht. In geen enkel geval is de theoretische

vergelijking getest of heeft het tot opsporingsonderzoeken geleid. Bovendien richten

dergelijke vergelijkingsmethoden zich alleen op verdachte prijsverschillen terwijl TBML ook

via reguliere handelsprijzen kan verlopen.

Het middel van sham litigation is een enkele maal voorgekomen. Een respondent geeft aan

dat de fiscus soms rare vorderingen met enorme boeteclausules ziet (zogenaamde loze

letters). Het is echter onbekend of hierbij altijd sprake is van witwassen omdat er door gebrek

aan tijd, middelen en mankracht weinig nader opsporingsonderzoek naar wordt verricht. Wel

zou er een lichte stijging in het aantal ‘vreemde’ gevallen worden gezien.

20 Voor meer informatie over gokzuilen, zie het hoofdstuk ‘illegale kansspelen en matchfixing’ in het NDB

2017, of Spapens & Bruinsma (2015).

21 In het wetsvoorstel om online casino’s de toegang tot Nederland te verschaffen wordt voorgesteld om hen

ook te onderwerpen aan een meldplicht in het kader van de Wwft. Bron: FIU-Nederland jaarverslag 2014 p.

10.

24

New Payment Products and Services

In opsporingsonderzoeken komt het gebruik van prepaid debetcards tegenwoordig meer

naar voren dan destijds in het CBA witwassen 2012. De totale omvang is echter onbekend.

Er zijn geen cijfers voorhanden. De dossiers laten overigens zien dat deze kaarten

doorgaans in Nederland zijn aangeschaft. Als middel om grote bedragen wit te wassen zijn

de kaarten die in Nederland worden uitgegeven niet geschikt. De bedragen die op deze

kaarten worden gestort zijn namelijk aan wettelijke grenzen gebonden. Afhankelijk van de

provider mag er bijvoorbeeld hoogstens drieduizend euro op staan. De hoogte van de

transacties is ook aan een tijdsperiode gebonden. Er kan dan bijvoorbeeld in één jaar

maximaal vijfduizend euro aan transacties worden gedaan. Het lijkt er daarom eerder op dat

de kaarten vaak worden gebruikt om dagelijkse uitgaven te verhullen. Op

transactieoverzichten van in beslag genomen kaarten is dat terug te zien. Er blijkt dan

betaald te zijn voor eten, parkeerkosten en andere kleinere uitgaven. Wel hebben enkele

verdachten meerdere kaarten in bezit, zodat het totaalbedrag alsnog hoger kan uitpakken.

Maar in een dergelijk geval lijken de kaarten vaak te worden aangehouden als alternatieve

spaarpot omdat er geen transacties mee zijn gedaan. Het gebruik van deze kaarten als

spaarpot is overigens niet goedkoop. Als er binnen een jaar geen activiteit op de kaarten

plaatsvindt, houdt de provider maandelijks een relatief hoog bedrag in.

De vele fantastische verhalen ten spijt over honderdduizenden euro’s die op prepaid

debetcards kunnen staan, konden in de afgelopen onderzoeksperiode niet worden

bevestigd. Wel zijn er buitenlandse debet kaarten aangetroffen waar het op het gebied van

de compliance niet zo nauw wordt genomen. Er kan met deze kaarten maximaal 45.000 per

maand worden gepind. Deze kaarten staan gekoppeld aan een e-account van de uitgevende

instantie die op zijn beurt weer door bankrekeningen wordt gevoed. Een verdachte bestelde

15 van zulke kaarten.

Cryptocurrencies, met name bitcoins, zijn de afgelopen vier jaar vaker dan voorheen in

opsporingsonderzoeken in beslag genomen. Deze opsporingsonderzoeken hebben

doorgaans betrekking op horizontale fraudes (fraude tussen burgers, bedrijven of financiële

instellingen onderling) via het internet of de handel in verboden goederen en diensten op het

darknet. Het gaat dan om transacties die betrekking hebben op de consumptiemarkt, niet de

groothandel. De aangetroffen bitcoin transacties hebben daarom betrekking op relatief kleine

bedragen. Er is geen eenmalige betaling via bitcoin gezien die in de miljoenen euro’s liep.

Wel is het zo dat sommige eenmalige transacties in de tienduizenden euro’s tot meer dan

honderdduizend euro bedroegen. Ook hebben sommige criminelen vele kleine transacties

die daardoor flink optellen. Een bitcoin exchanger gaf bijvoorbeeld aan dat hij piekmaanden

met een omzet van 1,8 miljoen euro had.

Een zoekslag in de politiesystemen op PSPs levert enkele hits op van

opsporingsonderzoeken waarbij werd witgewassen door transacties via PSPs te versluieren.

Het ging hier om zaken waarbij transacties opliepen tot tientallen miljoenen euro’s. Vanuit

een compliance oogpunt hadden deze geen doorgang mogen vinden.

Sinds 2012 melden PSPs ook bij de FIU-Nederland. Dat jaar ontving de FIU-Nederland één

melding. Het aantal meldingen stijgt in de jaren daarop flink, maar het aantal verdacht

verklaarde transacties blijft daarentegen sterk achter.

Tabel 2. Aantal transacties bij PSP.

Jaar 2010 2011 2012 2013 2014

Ongebruikelijke transacties - - 1 186 462

Verdachte transacties - - 1 9 13

Bron: FIU, 2011, 2012, 2013, 2014

25

Bij tabel twee dient verder nog opgemerkt te worden dat in 2012 nog slechts één PSP als

melder stond geregistreerd. Dat aantal groeide naar vijf in 2012 en acht in 2015.

Leasen en huren

Over leasen in relatie tot witwassen zijn geen cijfers beschikbaar. Volgens de Wet ter

voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft) zijn leasebedrijven,

veilinghuizen en handelaren die in consignatie werken niet meldplichtig. Sinds 2015 zijn

pandhuizen inmiddels al wel meldplichtig gesteld.

Regelmatig komt het voor dat criminelen hun auto’s hebben geleasd of gehuurd. In hoeveel

procent van de opsporingsonderzoeken dit voorkomt, is niet aan te geven. Op een dergelijke

onderzoeksvraag zijn de politiesystemen niet ingericht. Wel is bekend dat de afgelopen jaren

enkele autobedrijven door de politie zijn ontmanteld die structureel de mogelijkheid aan

criminelen boden om van lease- of huurconstructies misbruik te maken.

De omvang van afgeschermde huurconstructies met woningen is ook onbekend.

Stichtingen

Het gebruik van stichtingen en de verhulling van het eigendom van vastgoed is enkele malen

in opsporingsonderzoeken gezien. Hoe groot het probleem is, is onbekend.

Verkoop in consignatie

Er zijn geen cijfers in relatie tot witwassen beschikbaar om de omvang te bepalen. Vermoedelijk komt de methode als manier om geld wit te wassen zelden voor. Het is in ieder geval de afgelopen jaren in grote witwaszaken niet specifiek als verhullingsmethode onderkend.

Contant geld De rol van contant geld is de afgelopen jaren onverminderd groot gebleven. Mogelijk dat

deze rol in de criminele wereld zelfs nog belangrijker is geworden nu de legale sector steeds

beter wordt gereguleerd. Als zodanig is contant geld inmiddels dan ook als apart

aandachtsgebied benoemd door de FATF/MENAFATF (2015) en Europol (2015). De

omvang van de criminele contante uitgaven is echter onbekend.

In een survey die de FATF/MENAFATF (2015) hield, werd de smokkel van contant geld als

een groeiend probleem gezien. Hoe groot dit probleem wereldwijd is, is echter onbekend.

Ook voor Nederland bestaan geen schattingen over de omvang. Uit Nederlandse

opsporingsonderzoeken blijkt in ieder geval dat er wekelijks voor miljoenen aan euro’s wordt

vervoerd. In de criminele administratie die in één opsporingsonderzoek werd aangetroffen,

bleek bijvoorbeeld dat er in slechts zeven maanden voor 240 miljoen contant was

overgedragen.

Het is onbekend in hoeverre het bank-to-bank vervoerssysteem van contant geld wordt misbruikt.

In een rapport van de FATF/MENAFATF (2015) staan in ieder geval twee casussen die de

Nederlandse autoriteiten hebben aangedragen (p. 73, 75). Het gaat daarbij om respectievelijk

“several million euros” en 435.000 euro. Overigens lijkt hierbij geen betrokkenheid van criminelen

26

in Nederland te bestaan. Het is slechts op Schiphol gedetecteerd. Nederland had in deze zin dus

slechts de rol van doorvoerland.

27

5.4 Bevindingen onderzoeksvraag één samengevat

Loanback en gefingeerde omzet zijn en blijven belangrijke manieren om wit te wassen.

Nieuw is crowdfunding als vorm van loanback. De omvang is echter nog zeer beperkt.

Het blijkt dat in Nederland relaties met de Zuid-Amerikaanse Black Market Peso

Exchange zijn te vinden.

Door sham litigation zijn onderling betalingen te regelen. De omvang is onduidelijk maar komt

in Nederland vermoedelijk slechts op geringe schaal voor.

Er is vaker beslag gelegd op prepaid debetcards. De waarde op deze kaarten is

doorgaans aan wettelijke grenzen gebonden.

Verdere opkomst van cryptocurrencies.

Gebruik, misbruik of zelfs (plannen tot) eigen beheer van een payment service provider.

Incidenteel misbruik van het bank-to-bank vervoerssysteem waarbij Nederland

doorvoerland was.

Financieel facilitators worden doorgaans ingeschakeld als crimineel inkomen de dagelijkse

uitgaven overstijgt en niet zelfstandig kan worden witgewassen.

Diverse financieel facilitators die bij witwassen in beeld komen, zijn ook betrokken bij fraude.

Vastgoed heeft een grote rol bij het witwassen.

Bewuste facilitering door enkele bitcoin exchangers. Een enkeling kan crimineel geld ook in

het financiële stelsel geplaatst krijgen.

De Nederlandse overheid heeft meer kennis over geldsmokkelnetwerken en de rol van

brokers opgedaan.

Financieel facilitators die zich met virtuele geldsmokkeltrajecten bezighouden, zijn ook met

contante geldsmokkel in verband te brengen.

Enkele ondergrondse bankiers zijn betrokken bij loanback.

Contant geld speelt een belangrijke rol in de georganiseerde criminaliteit.

Fraudeleus verkregen geld bevindt zich vaak al in het legale financiële stelsel en valt

daardoor minder op dan contant geld.

28

6 Bevindingen onderzoeksvraag twee. Wat zijn de huidige gevolgen van witwassen voor de Nederlandse samenleving?

Voor het onderzoeken van de gevolgen van elk crimineel verschijnsel heeft de projectgroep

NDB 2017 een template opgesteld. De gevolgen van witwassen dienen aan de hand van de

categorieën A t/m E nader te worden bepaald. Zie tabel drie.

Tabel 3. Slachtoffer /

soort gevolg A. B. C. D.

Financieel E.

Gezondheid Milieu Overlast Ondermijning

A1. A2. E1. E2. E3. E4. Infra-struc-tuur

E5. E6.

fysiek psychisch Rechts-pleging

Politiek/ open-baar

bestuur

Econo-mie

Ver-weving

Norm-besef

en

rechts-

orde

1 Individu nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt

2 Bedrijfsleven nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt

3 Overheid nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt

4 Systeem nvt nvt nvt nvt nvt

5 Leefomgeving nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt nvt

Bron: Projectgroep. In de navolgende paragrafen volgt eerst een korte omschrijving van de categorieën zoals de

projectgroep deze heeft geduid. Per categorie dient een score op een ‘ergheidschaal’ te volgen.

Daarmee wordt een inschatting gegeven van de ernst ervan voor de Nederlandse samenleving.

Waar relevant volgt een toelichting.

A. Gezondheid

Bij gezondheid gaat het om de aantasting van fysieke of psychische gezondheid.

a. Hoeveel doden en gewonden zijn jaarlijks het gevolg?

1. geen 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

b. Bij hoeveel slachtoffers leidt het tot traumatische ervaringen?

1. niemand 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

Toelichting. In relatie tot het aandachtsgebied witwassen zijn tussen 2012-2015 drie doden

en minstens 20 gewonden gevallen. Sommige gewonden liepen ernstig letsel op door

schietpartijen. Dit is opmerkelijk want witwassen wordt doorgaans als een slachtofferloos

delict voorgesteld. Het verrichten van financiële transacties gaat per slot van rekening niet

ten koste van de volksgezondheid of buit mensen uit. Maar tussen 1993 en 2012 zijn al

minstens negen financieel facilitators omgebracht. In de huidige onderzoeksperiode (2012-

29

2016) zijn twee financieel facilitators en een financiële katvanger gedood. Het geweld is dus

toegenomen.

Geweld in relatie tot witwassen is verklaarbaar. Geweld komt niet alleen tot uitbarsting als

partijen verdovende middelen verdwijnen, maar ook wanneer iemand zijn geld niet ontvangt

of kwijtraakt door misgelopen witwastrajecten. Of wanneer onliquide middelen, zoals

beleggingen in huizen, niet snel genoeg liquide kunnen worden gemaakt of minder opleveren

dan aanvankelijk was voorgehouden. Of wanneer een financieel facilitator simpelweg de boel

heeft belazerd (eens een fraudeur, altijd een fraudeur?). Wanneer transacties mislukken,

geld wegraakt of door de overheid in beslag wordt genomen, gaan de betrokken criminele

partijen op zoek naar de schuldvraag. Als blijkt dat de ene partij onvoorzichtig is geweest,

stelt de andere partij hen verantwoordelijk. Het misgelopen bedrag dient dan alsnog betaald

te worden. Hoewel vaak ook onderling wordt geschikt (cijfers ontbreken echter), wordt het

desnoods met geweld afgedwongen. Wanneer er discussie over de schuldvraag is, worden

soms personen verantwoordelijk gesteld die niet bij machte zijn te betalen. In zulke gevallen

is gezien dat de druk wordt opgevoerd door bedreiging, het toepassen van geweld en het

plannen van ontvoeringen.

Doordat in het criminele milieu steeds vaker gebruik wordt gemaakt van illegale

geldtransactiekantoren, zijn in dit milieu ook de personalia van dergelijke facilitators beter

bekend geworden. Daardoor zijn de afgelopen jaren vermoedelijk meer geldkoeriers en

bankiers overvallen of slachtoffer van ripdeals geworden. Als gevolg daarvan zijn illegale

geldtransactiekantoren voorzichtiger geworden met het prijsgeven van hun locaties en

worden er bij hen soms ook vuurwapens aangetroffen.

B. Milieu

Het gaat om aantasting of bedreiging van milieu of leefomgeving.

a. In hoeverre is er sprake van bedreiging of aantasting van de leefomgeving?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

a. Hoeveel personen en/of bedrijven ondervinden hinder?

1. niemand 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

C. Overlast

Dit is gedefinieerd als gedrag dat leidt tot hinder, angst of onbehagen bij anderen.

a. Hoeveel personen en/of bedrijven ondervinden hinder?

1. niemand 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

Toelichting. De in hoofdstuk vijf beschreven witwashandelingen zelf leiden niet tot overlast.

Maar de resultaten van het witwassen, namelijk crimineel geld dat nadien in de legale

economie wordt aangewend, kan wel voor hinder zorgen. Dit is bijvoorbeeld op te maken uit

de meldingen die DIK LR Finec regelmatig krijgt van Meld Misdaad Anoniem. Daarin

ergeren melders zich aan personen die vermoedelijk crimineel inkomen hebben, daarnaast

een uitkering hebben en toch een dure auto rijden en drie keer per jaar op vakantie gaan.

30

Ook is hinder (of onbehagen) op te maken voor bepaalde bedrijfstakken. Bijvoorbeeld, een

legitiem geldtransactiekantoor dat keurig de regels naleeft en verdachte transacties bij FIU-

Nederland meldt, geeft aan dat het klanten verliest aan een specifiek illegaal

geldtransactiekantoor in de buurt. Dat doet aan geen enkele compliance, bespaart daarmee

op de prijzen en handelt voor illegale of criminele klanten (zie ook 6E.3, oneerlijke

concurrentie).

Daarnaast wordt met crimineel geld dat is witgewassen ook vastgoedobjecten en

ondernemingen gekocht die kunnen uitgroeien tot offender convergence settings (Felson

2003; 2006) . Dit zijn fysieke locaties waar criminelen “onder ons” kunnen zijn, maar waar zij

ook informatie uitwisselen, gestolen waar (ver)kopen en nieuwe misdaden beramen.

Dergelijke settings bevorderen het samenplegen van misdaad en hierdoor ontstaat structuur

en continuïteit in criminele netwerken.

Tops & Torre (2014, pp. 10-11) merken ook op dat het eigendom van een onderneming

statusverhogend kan werken. Zoals wanneer een crimineel bijvoorbeeld een kroeg bezit.

“Voor een crimineel kopstuk gaat het om een zeer bescheiden investering, maar de

sociale waarde is groter. Dergelijke kroegen of andere lokale bezittingen vervullen

criminele sociale functies, onder meer als plaats waartoe een categorie graag wordt

toegelaten, omdat ze er dan bij horen en er op dergelijke locaties concrete criminele

kansen kunnen ontstaan” (Tops & Torre, 2014, pp. 10-11).

Uit opsporingsonderzoeken is bekend dat gewone burgers niet eens worden toegelaten tot

sommige van dergelijke offender convergence settings. Dergelijke plekken staan bekend als

‘foute’ locaties en kunnen bij omwonenden voor onbehagen zorgen.

D. Financieel

Financieel is in de template gedefinieerd als vermogensschade door verlies van geld of goed. a. Wat is de verwachte jaarlijkse financiële schade uitgedrukt in euro’s?

1. 0-10 miljoen (enkele miljoenen)

2. 10-100 miljoen (tientallen miljoenen)

3. 100-1000 miljoen (honderden miljoenen)

4. 1 miljard of meer (miljarden)

9. onbekend

Toelichting. Vermogensschade wordt hier opgevat als fiscaal nadeel. Er kan bijvoorbeeld

gedacht worden aan het betalen van zwart geld bovenop de koopsom van een

vastgoedobject om de overdrachtsbelasting te drukken, het ontduiken van heffingen of

belastingen, het naar beneden bijstellen van de waarde of hoeveelheid van de werkelijk

hoeveelheid geïmporteerde of geëxporteerde goederen, etc. Ook het inschakelen van

brokers zorgt er voor dat werkzaamheden, transacties en winsten niet door de overheid

kunnen worden belast.

Legaal inkomen dat voor de belastingdienst is verzwegen maar via constructies schijnbaar

legitiem aan de gebruiker weer wordt uitgekeerd (vaak nadat het is weggesluisd naar het

31

buitenland), valt ook onder de noemer witwassen. In dit segment zitten met name de

‘witteboorden’ criminelen. De Panama Papers geven bijvoorbeeld een goede inkijk hoe er in

de offshore wereld miljarden omgaan die uit fraude zijn verkregen en waarbij bewust wordt

geholpen om wit te wassen (Obermayer & Obermaier, 2016). Ook Van Koningsveld (2015)

attendeert al langer op de risico’s van offshore vennootschappen. Hoeveel geld uit

Nederland via fraude in dergelijke constructies zit, is onbekend. Maar alleen al vanuit de

inkeerregelingen die de belastingdienst weet te treffen, en het door de belastingdienst

uitgevoerde debet-creditcard project22, blijkt dat Nederlandse ingezetenen honderden

miljoenen euro’s buiten het zicht van de fiscus proberen te houden. Respondenten schatten

verder in dat de omvang verkregen uit fraude vele malen hoger is dan de omvang verkregen

uit traditioneel georganiseerde criminaliteit.

Overigens is soms ook sprake van vermogenstoename. Door wit te wassen wordt namelijk

geprobeerd om onbelast vermogen (crimineel geld) juist in het financiële systeem te krijgen

en aan bepaalde legale entiteiten (personen of ondernemingen) toe te schrijven. Hier kan

dan vervolgens heffing over worden geheven, een vermogenstoename dus.

Voor zowel een Nederlandse vermogensafname als vermogenstoename zijn geen

betrouwbare schattingen voorhanden. Toevoeging aan het nationaal inkomen in Nederland

voor bepaalde illegale activiteiten (waaronder drugshandel) wordt door het Centraal Bureau

voor de Statistiek op 2,6 miljard euro gesteld (Kazemier & Rensman, 2015). Diverse vormen

van fraude zijn niet meegerekend. Hoeveel hiervan wordt witgewassen is onbekend.

E. Ondermijning

Ondermijning is onderverdeeld in vijf deelcategorieën.

E.1 Rechtspleging en rechtsorde Volgens de omschrijving dient hier sprake te zijn van (on)bedoelde beïnvloeding van de

rechtspleging d.w.z. beïnvloeding van personen die betrokken zijn in het opsporings- en

vervolgingsproces, en daarmee aantasting van de staat van de rechtsorde (als resultaat van

hoe de rechtspleging functioneert).

a. In hoeverre staat de rechtspleging onder druk en wordt daarmee de rechtsorde

bedreigd/ondermijnd?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

Toelichting. Door enkele gesprekspartners werd ‘verruwing’ vanuit de advocatuur

aangekaart. De laatste tien jaar zou er door advocaten meer op de man worden gespeeld

door verbalisanten, belastingdienstmedewerkers en officieren te beschuldigen van

persoonlijke rancune, fraude met processen-verbaal of schendingen van het ambtsgeheim.

Soms worden door de advocaat de daarbij betrokken ambtenaren in de pers met naam en

toenaam genoemd (en door de journalisten niet met initialen afgeschermd, in tegenstelling

tot de verdachten in de desbetreffende rechtszaak). Ook worden de betrokken

overheidsdienaren soms door de advocaat gedaagd. In zulke gevallen kan van

intimidatiepraktijken sprake zijn. Deze tactiek lijkt vooral te worden gebruikt wanneer

22 https://belastingdienst-in-beeld.nl/themas/zwartsparen/informatie-over-project-debet-creditcards/

32

strafzaken betrekking hebben op het zogeheten witteboorden segment en/of waarbij grote

bedragen in het geding zijn. Cijfers voor deze ad hominem strategie ontbreken echter.

Soms worden geheimhouders ook als contrastrategie ingezet. Bijvoorbeeld, de advocaat

krijgt standaard een cc in de mailwisseling tussen twee criminelen. De mail is voor de

advocaat in feite niet relevant, maar krijgt zo wel het aura van geheimhouderscontact.

Daardoor is het voor de opsporingsautoriteiten moeilijker om real-time de mailwisseling te

volgen. Een andere strategie is dat de advocaat zijn derdenrekening laat misbruiken of

betalingen voor zijn cliënt doet. Daarmee schermt hij de eigenlijke betaler af. Hoe vaak een

geheimhouder zich (on)bewust laat misbruiken, is onbekend. Het wordt nergens

bijgehouden, bewijsvoering is zeer lastig en de mantel der liefde ligt bij de toezichthouder al

snel voor het grijpen.

Hoe het ook zij, feit is dat vanuit de advocatuur weinig aan FIU-Nederland wordt gemeld (FIU

2015). In 2012 en 2013 worden er bij FIU Nederland elk jaar 10 meldingen gedaan, met een

uitschieter in 2014 naar 15 meldingen. Het aantal instellingen dat meldt, neemt daarbij

overigens af. Van tien advocatenkantoren in 2012, naar zeven in 2013 en slechts twee in

2014.

Verder kunnen bij het functioneren van de rechtsorde de gedachten ook uitgaan naar de

grote financiële slagkracht die vermogende criminelen ter beschikking staan. Tops & Torre

(2014, p. 11) merken bijvoorbeeld op dat sommige henneptelers zich tegen strafrechtelijke

vervolging of bestuursrechtelijke sancties verweren met een hoger budget dan het budget

dat het rechercheteam, het OM of de bestuurlijke veiligheidsorganisatie ter beschikking staat.

De verdachte mag natuurlijk zelf bepalen hoeveel hij aan zijn verdediging wil uitgeven, dat is

zijn goed recht. Maar vanuit financieel oogpunt gezien is het een omkering van de

machtsverhoudingen (Tops & Torre, 2014, p. 38).

E.2 Politiek en openbaar bestuur

Het gaat hier om (on)bedoelde beïnvloeding van de besluitvorming in de politiek en van het

openbaar bestuur.

a. In hoeverre wordt de politieke of bestuurlijke besluitvorming beïnvloed?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

Toelichting. De nationale politiek in Nederland wordt niet door witwassen beïnvloedt. Er is

geen enkele indicatie dat witgewassen geld dat uit criminaliteit is verkregen op grote schaal

richting de Nederlandse nationale politiek gaat of op nationaal niveau

besluitvormingsprocessen beïnvloed.23

Op lokaal niveau is soms wel sprake van enige invloed.

De meest spraakmakende zaken betreffen vier lokale politici die voor witwassen zijn

vervolgd. Alle vier behoorden tot dezelfde politieke partij, de VVD. Twee personen ontvingen

23 Er zijn wel duidelijke indicaties dat criminelen in Nederland hun geld in het buitenland witwassen en het

vervolgens inzetten om de politiek en het openbaar bestuur aldaar te beïnvloeden. Dit is echter niet verder

onderzocht omdat het buiten het domein van het NDB valt. Zie ook 6E.5.

33

(of misschien beter gezegd, eisten) smeergeld van vastgoedondernemers. Hierbij kan

gesteld worden dat er sprake was van lokale overheidsbeïnvloeding op het gebied van

aanbestedingsprocedures. In het derde geval werd vervolging voor witwassen in relatie met

de hennepteelt ingesteld. Het vierde geval draaide om belastingfraude.24 In de laatste twee

gevallen lijkt geen sprake van beïnvloeding van besluitvorming in de lokale politiek, maar

alleen strafbaar handelen voor eigen financieel gewin.

Als beïnvloeding op lokaal niveau plaatsvindt (in de meeste gemeentes is hier absoluut geen

sprake van), is deze vaak gelegen in de “status” die met crimineel geld is gekocht. Het

volgende voorbeeld kwam uit de interviews naar voren. Een onderneming groeit met

crimineel geld dat dankzij een gefingeerde omzet. De groei zorgt voor een groter

personeelsbestand, meer middelen en het daardoor kunnen aannemen van grotere, legale

opdrachten. Sommige van deze opdrachten worden door de gemeente verstrekt, waardoor

de crimineel verder aan status wint. In zo’n geval hoeft dus geen sprake van omkoping te

zijn.

Bewuste omkoping van ambtenaren is vooral terug te vinden bij fraudezaken die te maken

hebben met vastgoed en projectontwikkeling. De relatie met witwassen is daarbij enigszins

een kip of het ei verhaal. Zorgt de fraude voor crimineel geld of zorgt crimineel geld dat er

fraude kan worden gepleegd? Gesprekken met respondenten wijzen er op dat vaak de

tweede optie wordt vergeten. De ambtenaren worden steevast omgekocht met geld dat

(gedeeltelijk) uit eerdere fraude is voortgekomen of vroegere criminele activiteiten

(bijvoorbeeld hennephandel). De respondenten geven aan dat dergelijke vastgoed- en

projectontwikkelaars al jaren ambtenaren cultiveren die hen steeds behulpzaam zijn bij

nieuwe opdrachten. Het geld dat de ambtenaren in de vorm van reizen, vakanties en andere

douceurtjes krijgen toegeschoven, komt daarmee in feite voort uit eerdere, onterecht

verkregen opdrachten. Het daarmee verdiende geld is goed verhuld doordat het is afgedekt

met een vals papierspoor.

Overigens kan crimineel geld ook een legale status kopen zonder eerst formeel te zijn

witgewassen. Neem bijvoorbeeld enkele gevallen die betrekking hebben op investeringen in

lokale voetbalclubs. De crimineel zorgt dat betere voetballers worden aangetrokken door hun

onder de tafel contant grote bedragen te betalen (de voetballers die zulke betalingen

accepteren, melden dit vervolgens niet bij de belasting en maken zich ook schuldig aan

witwassen). De betere spelers bezorgen de club vaker een overwinning, waardoor deze in

de ranglijst van het amateurvoetbal stijgt. Vervolgens wordt het lokaal bestuur gevraagd om

bepaalde besluiten goed te keuren die gunstig voor de verdere groei van de club zijn. Het

bestuur ziet hier groeikansen voor de regio in, en gaat akkoord. Ambtenaren en

bestuursleden van de club weten elkaar vervolgens vaker te vinden door gezamenlijk

wedstrijden te bezoeken. Dit heeft in het verleden tot te nauwe banden geleid waardoor

criminele bestuursleden weet hadden van nieuwe projecten in de regio en hier onder

gunstige voorwaarden op konden intekenen.

Tot slot, Jan Verhagen (2016) merkt op dat de schikkingen met het OM als negatieve

rijksuitgaven tellen en daardoor gemeentefondsen treffen. Door de megaschikkingen die de

belastingdienst heeft weten te treffen met Vimpelcom en SBM Offshore dalen dus de

rijksuitgaven. Omdat de gemeentefondsen gekoppeld zijn aan rijksuitgaven, dalen ook de

gemeentefondsen fors. In het geval van SMB Offshore werd het gemeentefonds met 48

24 Daarnaast hebben nog twee relevante zaken met VVD-ers gespeeld. Een vijfde VVD-er wist een

schikking te treffen. Zodoende kwam het niet tot een strafzaak voor hypotheekfraude en witwassen. Een

zesde VVD-er werd alleen vervolgd voor omkoping, geen witwassen.

34

miljoen euro gekort, in het geval van VimpelCom voor 65 miljoen euro. In het laatste geval

becijfert Verhagen (2016) dat de gemeente per inwoner vier euro minder van het rijk krijgt.

Het gaat in feite om responskosten (de Nederlandse overheid maakt de keuze om deze

hefboomwerking in te zetten) dus dit effect hoeft voor dit deelrapport niet mee te wegen.

Maar er is hierdoor kwantificeerbaar sprake van impact op lokaal bestuur.

E.3 Economie

De vraag die hierbij aan de orde komt is of er sprake is van (on)bedoelde verstoring van

sociaaleconomische verhoudingen.

a. In hoeverre worden sociaaleconomische verhoudingen verstoord?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

Toelichting. Hoewel er niet op nationaal niveau sprake is van verstoring van de

sociaaleconomische verhoudingen, is op lokaal niveau soms sprake van een negatieve

invloed door oneerlijke concurrentie. De onderneming van de crimineel hoeft geen winst te

maken en kan daardoor goedkopere producten of diensten dan de legitieme concurrent

aanbieden. Of de onderneming ontduikt toezicht, zoals in het geval van illegale

geldtransactiekantoren, waardoor het minder onkosten heeft. Of een bedrijf dat economisch

geen bestaansrecht heeft, wordt door crimineel geld toch draaiende gehouden. Het

winkelend publiek laat zich in al deze gevallen leiden door het adagium “vraag niet hoe het

kan, maar profiteer ervan”. Door deze opstelling missen legitieme ondernemers omzet. De

omvang hiervan is onbekend.

Ook kan worden gedacht aan de invloed van ondernemingen die feitelijk geen bestaansrecht

hebben op het plaatselijke winkelaanbod. Hoe leefbaar of uitnodigend is een straat met

meerdere pizzeria’s (of andersoortige horecazaken) naast elkaar? Wat moeten 15

shoarmazaken op een kleine plaatselijke bevolking?

Andere effecten van witwassen op sociaaleconomische verhoudingen die soms in de

internationale literatuur worden benoemd, zijn louter hypothetisch beredeneerd maar nog

niet aangetoond (bijvoorbeeld vertekeningen op het gebied van consumptie, vertekeningen

op het gebied van investeringen en spaargelden, kunstmatige verhoging van prijzen,

veranderingen in import en export, economische groei of rem, werkgelegenheid, lagere

belastingopbrengsten, veranderingen in wisselkoersen, grotere beschikbaarheid van krediet,

hogere capital inflows, veranderingen in directe buitenlandse investeringen of

liquiditeitsproblemen van de financiële sector).

Het is met zekerheid te stellen dat veel witgewassen geld in Nederlands vastgoed terecht

komt.25 Alleen al de betrokkenheid van tal van financieel facilitators, zoals besproken in 5.3,

duidt hierop. Het is echter niet bekend wat de omvang hiervan is. Het is daardoor ook

onduidelijk in hoeverre crimineel geld dat in vastgoed wordt belegd invloed heeft op de

huizenprijzen op bijvoorbeeld de Amsterdamse vastgoedmarkt. Bovendien speelt hier nog

een ander, zeer belangrijk probleem. Wanneer Nederlands vastgoed door een buitenlandse

entiteit wordt aangeschaft of beheerd, kan de eigenaar van deze entiteit ervoor kiezen uit het

zicht te blijven. Bijvoorbeeld door via een offshore constructie een Nederlands

25 Uit de opsporingsdossiers wordt duidelijk dat een onbekend aantal criminelen ook in hun land van

herkomst (of dat van hun ouders) investeren. Het gaat hier om grote bedragen waarmee bijvoorbeeld hotels

worden opgezet. Dit valt echter buiten het domein van het NDB en is dus niet nader onderzocht.

35

vastgoedobject te kopen. We weten in Nederland dan niet wie de werkelijke eigenaar is.26

Een respondent gaf als voorbeeld een Nederlands vastgoedobject dat voor 40 miljoen euro

zonder hypotheek is aangekocht. De oprichters van de Nederlandse moedermaatschappij

zijn op de Britse Maagdeneilanden gevestigd. Omdat de uiteindelijke belanghebbende

onbekend blijft, is niet te controleren of het om legitieme transactie of witwassen gaat.

Of Nederland vergeleken met het buitenland meer risico loopt om als witwasschijf te

fungeren, is niet te zeggen. Het Basel Institute of Governance geeft bijvoorbeeld jaarlijks een

risico inschatting van landen op het gebied van witwassen (en terrorismefinanciering). Deze

leunt onder andere op landenevaluaties die namens de FATF worden uitgevoerd, de

corruptie-index en de Wereldbank. Op een ranglijst waarbij 0 voor uitstekend staat, en 10

voor zeer slecht, scoort Nederland een cijfer van 5,02. Van de 152 geïndexeerde landen in

2015 staat Nederland daarmee op nummer 109. Dat is een redelijk goede score, boven

bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Duitsland.

Theoretisch zou dus verondersteld kunnen worden dat Nederland hiermee niet erg

aantrekkelijk is voor (buitenlands) crimineel geld om wit te wassen, en een laag risico kent.

Of werkt het andersom? Want wie crimineel geld in Nederland weet wit te wassen, creëert

daarmee een schijn van legitimiteit.

Het ontbreekt vooralsnog aan empirisch onderbouwd onderzoek voor elk van deze twee

denkrichtingen. Nadere beschouwing van de lijst laat ook zien dat de uitkomsten met een

schep zout moeten worden genomen. Op basis van de Basellijst zouden Cyprus, Tunesië,

Colombia, Malta, de Dominicaanse Republiek, Roemenië of zelfs Bulgarije (met een

topscore van 3,79) boven Nederland staan. Maar zulke hoge cijfers worden bereikt doordat

de Mutual Evaluation Reports van de FATF een grote rol spelen. Als een land hierbij goed

scoort, heeft dit grote invloed op de cijfers. Deze rapporten zijn echter niet objectief. Het ene

land (zoals bijvoorbeeld Nederland) wordt streng de norm genomen door het Internationale

Monetaire Fonds, terwijl het andere land door zijn buurland wordt beoordeeld.27 In het laatste

geval is sprake van politieke beïnvloeding want een negatieve uitkomst zou de onderlinge

relaties kunnen bekoelen. De kans op een betekenisvolle internationale vergelijking komt

daarmee op losse schroeven te staan.

E.4 Infrastructuur

Het gaat om (on)bedoelde aantasting of bedreiging van vitale infrastructurele voorzieningen zoals opgesteld door de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid. a. In hoeverre worden infrastructurele voorzieningen aangetast?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

Toelichting. Op het gebied van vitale infrastructurele voorzieningen zoals Energie,

Telecommunicatie & ICT, Drinkwater, Voedsel, Gezondheid, Keren en beheren

oppervlaktewater, Transport en Chemische & nucleaire industrie is geen sprake van

aantasting of bedreiging in relatie tot witwassen.

26 Momenteel loopt bij RIEC Amsterdam / Amstelland een project om voor Amsterdam het misbruik van

vastgoed in kaart te brengen. Daarmee zal ook duidelijk worden in welke mate Amsterdams vastgoed in

handen van onbekende buitenlandse entiteiten is.

27 Voor een kritische reflectie op de evaluatie van Nederland, zie Halliday et al. (2014).

36

Als kanttekening kan worden genoemd dat in twee opsporingsonderzoeken is geconstateerd

dat enkele piloten op internationale vliegroutes bereid waren om contant geld te smokkelen.

In een derde geval (dat zich overigens voor de onderzoeksperiode afspeelde) bleek dat een

groep stewardessen stelselmatig geld smokkelde. Cabinepersoneel dat bereid is voor

derden pakketjes te smokkelen, is een risico. In hoeverre vergewisten de piloten zich ervan

dat er niet iets anders dan geld in de pakketjes zat?

Verder wordt tot infrastructuur ook een categorie “financieel” gerekend. Verwarrend genoeg

wordt hier niet “financieel” zoals omschreven in 6.D mee bedoeld. Dat ging immers om

vermogensschade. Het gebied “financieel” gaat in E.4 om betalingsdiensten/

betalingsstructuur en financiële overdracht overheid zoals omschreven in het rapport

“Analyse Bescherming Vitale Infrastructuur”.28 Het gaat daarbij om

toonbankbetalingsverkeer, massaal giraal betalingsverkeer, hoogwaardig betalingsverkeer

tussen banken en effectenverkeer. Deze worden hieronder behandeld.

Onder het toonbankbetalingsverkeer (contant en elektronisch) vallen chartale betalingen

(betalingen met bankbiljetten en munten) en elektronische betalingen met de pinpas

(debetcard), creditcard- en chipknipbetalingen. Consumenten vertrouwen op een soepel

lopend betalingsverkeer in onder andere winkels, uitgaansgelegenheden en tankstations.

Er is momenteel geen sprake van aantasting of bedreiging van het toonbetalingsverkeer,

chartaal of giraal.

Toelichting. Het (inter)nationale toonbetalingsverkeer is de afgelopen vier jaar niet op

enigerlei wijze door witwassen aangetast of bedreigd.

Als nieuwe ontwikkeling is wel gezien dat PSPs (onbedoeld) criminele transacties

faciliteren. Daarnaast beheerden enkele criminelen een (kleine) PSP of probeerden een

PSP op te richten. De omvang van de hiermee gemoeide geldtransacties is op het totale

betalingsverkeer te verwaarlozen. Er is in dat opzicht momenteel dan ook geen sprake

van directe aantasting of bedreiging. Maar PSPs kunnen wel tot het financieel-

economische stelsel worden gerekend. Als criminelen een PSP beheren, dan is hiermee

in feite dus sprake van directe verwevenheid met het financieel-economische stelsel. Dit

is in Nederland al jaren niet meer voortgekomen.29 De impact van deze verwevenheid is

echter te verwaarlozen.

Verder zorgen anti-witwasmaatregelen ervoor dat betalingen aan steeds meer regels zijn

gebonden en transacties vaker bij FIU-Nederland moeten worden gemeld. Dit kan het

betalingsverkeer vertragen. Het gaat hier in feite om responskosten en imagoschade. Die

mogen voor deze exercitie weliswaar niet worden meegewogen, maar kunnen uiteindelijk

toch een schadelijke invloed hebben op de snelheid of concurrentie van het

toonbetalingsverkeer. Het beschikken over of gebruiken van grote bedragen in 500 euro

28 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2010/02/26/analyse-bescherming-vitale-infrastructuur,

p. 3. Dit blijft in de herijkingsbrief van de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid

hetzelfde.

29 Verwevenheid door invloed van criminelen op het handelen of de omzetcijfers van een bank in Nederland

werd in de jaren 80 bij de Slavenburg en Femis bank geconstateerd.

37

bankbiljetten is inmiddels aanleiding voor verdenking van criminaliteit geworden. Er kan

dus gezegd worden dat niet alle vormen van chartaal geld meer neutraal zijn.

Overigens worden bitcoins en andere cryptocurrencies door DNB officieel niet als

betalingsmiddel gezien. Deze worden daarom niet tot het toonbankbetalingsverkeer

gerekend. Maar er is misschien wel sprake van enige invloed op de categorie

toonbankbetalingsverkeer wanneer bepaalde transacties niet meer chartaal of giraal

verlopen maar via cryptocurrencies. Met name transacties op het darknet lopen niet via

het reguliere toonbankbetalingsverkeer. Daarmee wordt het toonbankbetalingsverkeer

eerder positief dan negatief beïnvloedt nu bepaalde ‘foute’ transacties naar een ander

domein vertrekken.

Tot het massaal girale betalingsverkeer (‘betalen op afstand’) dat door de financiële

sector wordt afgewikkeld, behoren crediteurenbetalingen (overschrijvingen, acceptgiro’s),

incasserende instrumenten (incasso’s) en salarisbetalingen (overschrijvingen). Ook het

toonbankbetalingsverkeer (via betaalautomaten) en de geldopnamen bij geldautomaten

en aan de balie worden in de systemen voor massaal giraal betalingsverkeer verwerkt.

Er zijn geen aanwijzingen dat het massale girale betalingsverkeer misbruikt wordt of dat

witwassen hier gevolgen voor heeft.

Onder het hoogwaardig betalingsverkeer tussen banken valt het betalingsverkeer tussen

banken en andere kapitaal- en geldmarktbetalingen (waaronder treasury verkeer van

grote bedrijven). Voorts valt hieronder de afwikkeling van valutatransacties.

In dit segment is geen aantasting gezien, hoogstens incidenteel misbruik.

Toelichting. De FATF/MENAFATF heeft in 2015 een rapport opgeleverd waarin legitieme

vervoersstromen van contant geld tussen financiële instellingen is onderzocht.30

Beargumenteerd wordt dat criminelen wereldwijd, door strengere naleving van de anti-

witwasbepalingen, meer moeite hebben om hun geld wit te wassen (in het financiële

systeem te krijgen). Dit criminele geld zou daarom op zwerftocht gaan naar landen waar

de anti-witwasbepalingen minder streng worden nageleefd. In hoofdstuk twee is verder

naar voren gekomen dat de opbrengsten uit de verdovendemiddelenhandel vaak fysiek

naar het moederland van de organisatoren worden getransporteerd om vermoedelijk het

geld daar in het financiële systeem te brengen. Het gevolg van deze internationale

contante geldstromen is dat banken buiten de eurozone met overschotten euro’s komen

te zitten. Deze euro’s worden internationaal verhandeld en terug op transport naar

Europa gezet. Uit het FATF/MENAFATF onderzoek is gebleken dat “criminal groups may

have found a way of infiltrating cash into the outwardly legitimate bank-to-bank shipment

system, such that it can be ‘hidden in plain sight’” (2015, p. 73). Voor Nederland specifiek

is er geen betrokkenheid geconstateerd. Verder is de omvang op het hoogwaardig

betalingsverkeer in zijn totaliteit vooralsnog beperkt, maar ieder misbruik in dit segment

van de financiële sector geeft reden tot zorg.

30 http://www.fatf-gafi.org/publications/methodsandtrends/documents/ml-through-physical-transportation-of-

cash.html

38

Onder het effectenverkeer valt de handel, de vereffening en de afwikkeling van effecten

en derivatentransacties. Voorts valt hieronder de buitenbeurshandel (Over-The-

Counterhandel) die zich niet bij particulieren, maar vooral in het wholesale segment

afspeelt.

In dit segment is geen aantasting door witwassen gezien.

E.5 Verweving van onder- en bovenwereld (overige) Verweving van onder- en bovenwereld wordt in het NDB gekarakteriseerd als een toestand,

een min of meer bestendige situatie, waarin de georganiseerde misdaad zich een

machtspositie heeft verworven binnen legale partijen: branches, sectoren of bij de overheid.

Van verweving is sprake bij 1) corrumptieve contacten met overheidspersoneel, vrije

beroepsbeoefenaars en personen werkzaam in het bedrijfsleven, en 2) zeggenschap van

criminelen over het eigendom van onroerend goed of zeggenschap over ondernemingen (in

de vorm van aandelen of als eigenaar, bestuurslid en dergelijke). In deze paragraaf gaat het

om vormen van verweving die nog niet aan de orde zijn gesteld onder E1 t/m E4.

a. In hoeverre is sprake van verweving?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

Toelichting. In relatie tot witwassen is geen sprake van een bestendige situatie waarbij de

‘georganiseerde misdaad’ op structurele wijze een machtspositie in de bovenwereld heeft

opgebouwd.

Wel is er incidenteel sprake van verweving tussen onder- en bovenwereld door bijvoorbeeld

enkele corrumptieve contacten met een ambtenaar.

Ook het gebruik van financieel facilitators betekent verweving. In paragraaf 5.2 is

aangegeven dat tientallen vrije beroepsbeoefenaars en enkele geheimhouders als financieel

facilitator zijn ingezet. Daarbij zijn zij met name actief om de criminele herkomst van geld te

verhullen zodat vastgoed kan worden aangeschaft. Maar ook zorgen zij er voor dat

criminelen de zeggenschap over een onderneming kunnen krijgen. Vermoedelijk komt iedere

crimineel die de beschikking heeft over grote sommen geld bij een financieel facilitator.

Uitgezonderd fraudeurs hebben de meeste criminelen namelijk geen handigheid in het zelf

opzetten van een witwasconstructie.

De omvang van het vastgoedbezit en de economische slagkracht van de ondernemingen die

individuele criminelen in de traditioneel georganiseerde misdaad in bezit hebben, is

doorgaans klein. Vaak gaat het om de aanschaf van een eigen woning of een tweede huis in

het buitenland.31 De ondernemingen zijn vaak eenmanszaken met een beperkt

maatschappelijk vermogen. Doorgaans gaat het om een bepaald soort bedrijven die geliefd

zijn bij criminelen. Te denken valt aan horeca (cafés, shoarmazaken, pizzeria’s, ijssalons),

schoonheidsalons, nagelstudio’s, zonnestudio’s, auto(poets)bedrijven en campings. De

bedrijven kunnen ook worden ingezet voor de criminele activiteiten zoals de smokkel van

31 Soms is zelfs sprake van diverse huizen of appartementen in het buitenland, maar 1) dit betreft slechts

enkele criminele grootverdieners en 2) daarmee is de impact op de Nederlandse economie nog steeds

gering.

39

drugs via im- exportzaken, vervoersbedrijven of de fruithandel. Van ondergronds bankiers is

uit de literatuur (Passas, 2005; Nabi, 2013; FATF, 2013a) bekend dat zij bij kledinghandel,

groentezaken en telecommunicatie betrokken zijn. Dit is ook duidelijk terug te vinden in de

SBI (een classificatie voor bedrijfsactiviteiten, zie ook p. 17). Daarnaast baten zij cafetaria’s

uit, handelen in sportartikelen of zijn assurantietussenpersoon.

Fraudeurs in het witteboordensegment kunnen grotere belangen in de gevestigde

bovenwereld innemen. Zij zijn dan in het bezit van omvangrijke vastgoedportefeuilles,

meerdere holdings of bedrijven met een grote omzet. Toch is dit nog gering op de totale

economie.

Daarnaast is een verweving tussen onder- en bovenwereld soms langs etnische lijnen te

zien. Via de weg van oneerlijke concurrentie combineren allochtone criminelen hun criminele

geld met legaal ondernemen in de eigen gemeenschap in Nederland. Gestage uitbreiding

van de legale activiteiten zorgt daarbij voor arbeidsplaatsen in de eigen etnische

gemeenschap. Daarmee wordt aanzien binnen de eigen gemeenschap opgebouwd. Zulk

aanzien kan ertoe leiden dat zij gevraagd worden namens de etnische gemeenschap zitting

te nemen in een op de eigen achterban georiënteerde verenging of stichting. Maar daardoor

worden zij voor het lokale bestuur ook langzamerhand een factor van belang. Vermogende

ondernemers, zeker met een eigen achterban, zijn namelijk een legitieme gesprekspartner

voor het lokale bestuur. Het lokaal bestuur weet echter niet altijd wie het tegenover zich

heeft.

De verweving verloopt soms ook langs de lijnen van een bepaalde geloofsovertuiging. Zo

geeft een respondent aan dat enkele Turkse criminelen gul aan Islamitische projecten

(bijvoorbeeld de bouw van een nieuwe moskee) hebben geschonken. Hierdoor verkrijgen zij

binnen hun eigen allochtone kring veel aanzien. Het aanzien zorgt er vervolgens voor dat zij

soms in het bestuur van de plaatselijke moskee terechtkomen. Waardoor zij uiteindelijk ook

bij het lokale bestuur aan tafel belanden. Wederom heeft het bestuur niet altijd in de gaten

wie zij tegenover zich hebben.

Een soortgelijke verweving langs etnische geloofslijnen betreft Israëlische

geldsmokkelnetwerken. Deze smokkelnetwerken zijn geworteld in de (Antwerpse) orthodox-

joodse hoek, met uitlopers naar Nederland. Daarbij is zelfs de bewuste betrokkenheid van

een buitenlandse rabbijn gesignaleerd. Het transporteren van geld levert veel winst op

waarmee, net als in het Turkse voorbeeld, aanzien binnen de orthodoxe gemeenschap wordt

verkregen.

Ten slotte moet rekening worden gehouden dat allochtone criminelen vaak in hun thuisland

investeren. Deze investeringen fungeren als een hefboom waarmee plaatselijk aanzien (en

soms politieke belangen) wordt verkregen. Hierdoor wordt de uitvoering van Nederlandse

opsporingsonderzoeken soms belemmerd. Zo is het al enkele malen voorgekomen dat

bankmedewerkers of overheidsambtenaren in het buitenland de criminelen tipten dat zij als

verdachte in een Nederlands rechtshulpverzoek naar voren kwamen.

40

E.6 Normbesef

Bij normbesef wordt als uitleg gegeven dat criminelen door hun gedrag een negatieve

invloed kunnen hebben op het normbesef van burgers. Bijvoorbeeld door nadrukkelijk als

‘onaantastbaren’ aanwezig te zijn, door ongelimiteerd opschepgedrag, patsergedrag te

vertonen of door openlijk drugs te dealen of goederen te helen.32

a. Zijn er locaties (buurten, straten ed.) aan te wijzen waar de criminele activiteiten en

gedragingen zich concentreren en dusdanig zichtbaar zijn dat het aanleiding kan geven tot

normvervaging?

1. ja 2. nee 9. onbekend

Toelichting. Bij het beantwoorden van deze vraag dient rekening te worden gehouden dat

niet is aan te geven in hoeverre of voor welk deelaspect normvervaging specifiek door de

criminaliteitsvorm witwassen optreedt. Bovendien komen personen in straten, buurten of

bepaalde woonwagenkampen die als ‘lastig’ bekend staan met veel weg door intimiderend

gedrag of zelfs het daadwerkelijk toepassen van geweld. Dit is een factor die absoluut niet

moet worden onderschat. Stennis schoppen bij overheidsloketten, schreeuwen tegen en

anderszins intimideren van ambtenaren of spullen kapot maken van normale buurtbewoners

die ergens iets van willen zeggen, zorgen ervoor dat de overlastgevers eerder hun zin

krijgen, minder worden gecontroleerd en geen aangifte (althans, niet op naam) tegen hen

wordt gedaan. Daarmee lopen zij ook minder kans om met crimineel vermogen in zicht te

komen.

Met deze kanttekening in het achterhoofd, blijkt uit anekdotisch materiaal en de algemene

literatuur (zie bijvoorbeeld Tops & Torre, 2014) dat crimineel geld bij normvervaging verder

een rol speelt. Als een crimineel sterk lokaal is ingebed, is de rol van crimineel geld

doorgaans groot. Wanneer deze ‘local heroes’ (Kleemans et al., 2002, Van de Bunt et al.,

2007) hun omgeving mee laten profiteren, krijgen zij plaatselijk aanzien of zelfs navolging. Te

denken valt aan de lokale dealer die minderjarigen in zijn omgeving voor eenvoudige klusjes

(haal eens een patatje) zo maar 20 euro fooi geeft. Voor de dealer een som van niets, maar

het koopt bewondering van de lokale jeugd en een enkeling zal proberen zijn ‘held’ te

emuleren door van lieverlee ook criminele klusjes (op de uitkijk staan, een pakketje

vervoeren) op te knappen.

Een ander voorbeeld van normvervaging betreft het criminele gezin waar de extended family

van mee profiteert. Iedereen weet dat ‘ome Piet’ zich met duistere zaakjes inlaat, maar ach,

hij schuift wel eens wat toe en geeft op verjaardagen altijd dure cadeaus. Wanneer diverse

familieleden bij elkaar in de buurt wonen, kunnen zij de lokale wijk domineren.33 Of wanneer

32 De onderzoeksvraag E.6 werd op 01-04-2016 als extra opdracht aan de schrijvers van de deelrapporten

ter hand gesteld. Het deelrapport witwassen bevond zich toen al over de helft van de geplande en door de

begeleidingscommissie goedgekeurde onderzoeksperiode. Inmiddels waren al 28 interviews met

respondenten gehouden waar deze vraag dus niet aan was voorgehouden, waren een groot deel van de

verzamelde gegevens al verwerkt en waren grote vorderingen gemaakt in het schrijven van het eindrapport.

De hoogst ongebruikelijke gang van zaken om in de aflopende periode van een onderzoek nieuwe vragen

in te brengen heeft als gevolg dat voor het deelrapport witwassen geen structurele gegevens ter

beschikking stonden bij het beantwoorden van de onderzoeksvraag E.6.

33 Een onbekend aantal vermogende Top-X criminelen is in bepaalde dorpen in de grensstreek met België

neergestreken. Zij bewonen daar kapitale villa’s. Het zou interessant zijn om nader onderzoek te verrichten

naar wat de uitwerking van hun komst op die vermogende buurt is. Dit valt echter buiten het domein.

41

het merendeel van de bewoners in de buurt een paar honderd euro zwart op hun uitkering

bijverdient door hennep te knippen, is voor sommige de drempel om mee te doen vrij laag.

Overigens investeren soms ook criminelen van buiten deze wijken lokaal in henneppanden,

maar de opbrengsten stromen dan niet terug in de wijk (Tops & Torre, 2014).

De normvervaging vindt doorgaans plaats in gebieden die in beleidstermen eufemistisch

bekend staan als ‘prachtwijken’ of ‘krachtwijken’. Maar er zou ook kleinschaliger gedacht

kunnen worden. Partners van criminelen weten doorgaans heel goed dat het geld dat zij

besteden en binnen het gezin uitgeven van misdaad afkomstig is (Soudijn, 2010). Jeugdzorg

Amsterdam komt nu over de vloer bij bepaalde gezinnen die in de georganiseerde misdaad

actief zijn (Vugts, 2016). Daarbij wordt onder andere geprobeerd om duidelijk te maken dat

“extreme geldsmijterij” niet normaal is en voorkomen moet worden dat de kinderen “verknipt”

opgroeien (Vugts, 2016). Onderzoek heeft laten zien dat kinderen van beroepscriminelen

een grote kans lopen zelf ook met justitie in aanraking te komen (Van Dijk, 2015).

Tot slot, de Panama papers hebben ook laten zien dat het normbesef in delen van de

financiële offshore sector gemankeerd kan worden genoemd (Obermayer & Obermaier,

2016). Zie ook p. 46 van dit deelrapport over de bedrijfscultuur bij Mossack Fonseca.

42

6.1 Bevindingen onderzoeksvraag twee samengevat

In relatie tot witwassen vallen doden en gewonden. Hier is een licht stijgende lijn in te

zien.

Bij financieel facilitators in de contant geldsector worden vaker vuurwapens gevonden.

Crimineel geld dat in patsergedrag tot uiting komt, kan voor overlast bij omwonenden

zorgen. Die overlast kan toenemen als het criminele geld neerslaat in offender

convergence settings.

Witwassen zorgt voor een fiscaal nadeel van ten minste honderden miljoenen.

Het fiscale nadeel bij witteboordencriminaliteit is vermoedelijk veel groter dan bij de

traditioneel georganiseerde criminaliteit.

‘Verruwing’ van de advocatuur.

Het openbaar bestuur wordt op lokaal niveau soms beïnvloed.

Het financiële stelsel wordt niet door witwassen aangetast.

Er ontstaat oneerlijke concurrentie, maar de omvang is onbekend.

Oneerlijke concurrentie kan leiden tot verslechtering van het winkelaanbod.

Crimineel geld slaat neer in vastgoed.

Door fysieke geldsmokkelnetwerken zitten banken buiten de eurozone met

overschotten aan euro’s. Deze euro’s komen via het hoogwaardig betalingsverkeer

tussen banken terug naar Europa. Voor Nederland is hierbij geen betrokkenheid

gesignaleerd.

Witwassen kent een verweving tussen onder- en bovenwereld, maar heeft op de totale

economie een geringe impact.

Binnen etnische gemeenschappen kan de impact van verweving groot zijn. Ook komen

via lokale etnische verengingen of geloofsbewegingen criminelen soms bij bestuurders

aan de tafel.

43

7 Bevindingen onderzoeksvraag drie. Welke ontwikkelingen op het thema witwassen zijn te verwachten in de periode 2017-2021?

In het CBA witwassen 2012 wordt gesteld dat er de komende jaren (in feite de huidige

onderzoeksperiode) weinig zou veranderen in witwasmethoden. Verwacht werd dat door

maatschappelijke veranderingen, ingezet door veranderingen op het gebied van technologie

of wetgeving, de precieze invulling (methodiek) met de loop der tijd wel nieuwe

ontwikkelingen zal kennen, maar dat de vorm (methode) hetzelfde blijft.

Deze voorspelling is uitgekomen. Er worden in de onderzoeksperiode enkele nieuwe

varianten van witwassen op de bestaande witwasvormen gezien. Deze hebben hun

oorsprong in financieel-technologische ontwikkelingen of zijn mogelijk een reactie op het

overheidsoptreden. Om deze reden wordt in dit hoofdstuk eerst stil gestaan bij enkele

algemene technologische en maatschappelijke veranderingen. Daarnaast wordt gekeken

naar de mogelijke invloed van nieuwe witwasafspraken op nationaal of internationaal vlak en

de daaraan te koppelen juridische ontwikkelingen. Vervolgens worden nabije

toekomstverwachtingen per witwasvorm behandeld.

Technologisch

Financieel-technologische ontwikkelingen, en de daaraan gekoppelde maatschappelijke

veranderingen, zullen van grote invloed zijn op de financiële sector. De vraag is natuurlijk,

wat is hierbij de impact op witwassen?

Het antwoord daarop is teleurstellend. We weten het gewoon niet. Er is geen

wetenschappelijk onderbouwd onderzoek naar uitgevoerd. Meerdere geïnterviewden gaven

aan dat de traditionele bankensector een tijd van veel veranderingen te wachten staat.

Sommige menen dat er zelfs sprake is van disruptive technologies, oftewel het traditionele

model wordt op zijn kop gezet. Banken zouden daarbij last hebben van de wet van de

remmende voorsprong. Daarbij wordt vooral gedacht aan de opkomst van nieuwe

betaalsystemen die buiten de banksector omgaan. Maar ook het gebruik van de blockchain

(zeg maar een openbaar boekhoudverslag) of soortgelijke systemen om transacties vast te

leggen (te denken valt aan ethereum), zou ertoe kunnen leiden dat bepaalde transacties

buiten de traditionele banksector of financiële tussenpersonen zullen worden gedaan.

Maar is dit slecht voor de bestrijding van witwassen? Het gebruik van de blockchain (die per

definitie openbaar is) verschaft immers ook de overheid real time toegang tot allerlei

transacties. Stel dat vastgoeddeals straks via de blockchain verlopen. Deze kunnen door het

openbare karakter dan direct door de overheid worden ingezien of gecontroleerd door deze

af te zetten tegen allerlei relevante databanken.

Het gebruik van de blockchain wil overigens niet zeggen dat daarmee per definitie de

traditionele banksector buiten spel wordt gezet. Sommige banken in het buitenland

ondersteunen en experimenteren al met het Ripple Transaction Protocol, een

betalingssysteem dat ook op blockchain technologie werkt.34 Ook DNB experimenteert hier

34 http://www.dnb.nl/binaries/Bijlage%20bij%20de%20Visie%20op%20innovaties_tcm46-332794.pdf

44

mee. De rol van de traditionele financiële sector is zeker nog niet uitgespeeld in het FinTech

betalingsverkeer.

Of de financiële sector binnen de komende vier jaren daadwerkelijk grootse veranderingen

gaat doormaken, moet nog worden bezien. Daarvoor is de tijdsperiode te kort en zijn de

gevestigde belangen te groot. Het is daarom moeilijk aan te geven in hoeverre de overheid

zich dient voor te bereiden op ongewisse veranderingen.

Bitcoin is momenteel de grootste virtuele munt. Het is waarschijnlijk (doch niet met zekerheid

te stellen) dat dit de komende vier jaar zo zal blijven. Bitcoins zullen de komende vier jaar

echter niet het bestaande geld vervangen.35 Bitcoins worden door DNB ook niet wettelijk als

geld erkend. Daarmee vallen bitcoins niet onder de reikwijdte van de Wet op financieel

toezicht (Wft) en houdt DNB ook geen toezicht op deze virtuele valuta of de ondernemingen

die hierin handelen.36 Hierdoor kunnen bitcoinhandelaren geen officiële melding doen bij

FIU-Nederland. Althans, het ontbreekt hen dan aan wettelijke bescherming tegen de klant

die zich door de melding misschien gedupeerd voelt en de melder een proces aandoet. Het

is op het moment van schrijven onduidelijk of DNB de komende vier jaar zijn opstelling gaat

veranderen. Dit hangt grotendeels af van de positie die de Europese Centrale Bank (ECB)

gaat innemen.

Nationaal Overheidsbeleid, internationale afspraken en jurisprudentie op het gebied van de bestrijding

van witwassen hebben invloed op crimineel handelen. Bij controle op “niet-melders”

(controleactie op het naleven van de Wwft bij meldplichtigen) is bijvoorbeeld goed te merken

dat dit direct sectorbreed gevolgen heeft.37 De regels worden dan strikter nageleefd, er wordt

meer gemeld en klanten worden geïnformeerd over formele procedures. De desbetreffende

sector wordt daarmee weer iets onaantrekkelijker voor de crimineel om in wit te wassen.

Althans, om op dezelfde oude voet door te gaan. Als slechts een kleine variatie nodig is om

toezicht alsnog te omzeilen, ontstaat een nieuwe status quo. De verwachting is bijvoorbeeld

dat nu eenmaal is gebleken dat het relatief makkelijk is om buitenlandse

hypotheekverstrekkers aan Nederlandse inwoners te koppelen, er meer lagen tussen

geschoven gaan worden. Of dat door wetgeving op de trustkantoren, waarbij de UBO in

beeld moet komen, er andere constructies gaan worden opgezet.

Vanuit de Nederlandse overheid wordt de komende jaren in ieder geval de focus op

facilitators gecontinueerd. In de Veiligheidsagenda 2015-2018 is aangegeven dat de

opsporing zich sterk op allerlei soorten facilitators dient te richten die het criminele proces

ondersteunen (Min. V&J, 2015). Het ligt in de lijn der verwachting dat de aanpak van

financieel facilitators daarom verder zal worden geïntensiveerd. Bij deze aanpak is het ook

relevant om te vermelden dat accountants in de Wwft steeds sterker de verplichting krijgen

om ongebruikelijke transacties bij FIU-Nederland te melden.

35 Voor enkele beperkingen die bitcoins ten opzichte van bestaand geld hebben, zie

http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/dnbulletin-2014/dnb307263.jsp

36 http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/nieuws-2013/dnb300672.jsp

37 Zie ook http://www.fiu-nederland.nl/nl/gezamenlijke-aanpak-van-dienstverleners-faillissementsfraude-en-

niet-melden

45

Bij de aanpak van witwassen moet echter ook terdege rekening worden gehouden met de

uitvoeringspraktijk. Er zijn bijvoorbeeld afpakdoelstellingen gesteld die in feite fungeren als

Key Performance Indicators (KPI). Daardoor zijn ook perverse prikkels te onderkennen. De

focus op afpakdoelstellingen zorgt er namelijk voor dat meer naar potentiële opbrengsten

dan naar effecten of informatiebehoeften wordt gekeken. De breed in het land uitgerolde

strategie de afgelopen jaren om ondergronds bankieren aan te pakken is hier een goed

voorbeeld van. Op relatief eenvoudige wijze wordt daardoor veel geld in beslag genomen.

Maar er is geen ruimte ingebouwd om nadere analyse of vervolgonderzoek te doen op het

netwerk van deze bankiers. Slechts de targets moeten worden gehaald, want anders wordt

het budget gekort.

Zorgelijk is daarbij de ontwikkeling dat opsporingsonderzoeken naar financieel facilitators die

niet als ondergronds bankier werkzaam zijn, moeilijker of geheel niet van de grond komen. In

het CBA witwassen 2012 werd al voor zo’n ontwikkeling gevreesd. Ook de Algemene

Rekenkamer waarschuwde eerder al dat grotere en complexe witwasonderzoeken

onvoldoende aan bod komen (AR, 2008). Die vrees lijkt in de afgelopen periode verder te

zijn bewaarheid. Opsporingsonderzoeken naar complexe witwaszaken of financieel

facilitators die ingewikkelde schijnconstructies oprichten, worden niet of moeizaam opgepakt.

De reden? Dergelijke opsporingsonderzoeken worden als moeilijk ingeschat (het vergt

financiële kennis), kennen een lang tijdsverloop (door verhullingstrategieën in het buitenland)

en er is “onder aan de lat” weinig in beslag te nemen (eventueel vermogen is lastig

traceerbaar of uit te winnen). Er wordt daarom in stuurploegen een duidelijke voorkeur aan

korte klappen gegeven. Sterker nog, opsporingsonderzoeken naar criminelen die hun

vermogen goed hebben afgeschermd, worden vaak als moeilijk of kansloos betiteld en

daarom niet opgepakt.38 De opbrengsten waarop wordt gestuurd (harde beslagcijfers) wegen

dan niet tegen de kosten op. De opbrengsten die moeilijk in getallen zijn te vertalen (het

verhinderen van toekomstige constructies, het afsnijden van een witwasroute voor meerdere

csv’s) vallen buiten beeld. Maar dit leidt er ook toe dat op den duur minder inzicht wordt

gegenereerd en er een kennisvacuüm ontstaat. We weten immers dan niet (meer) hoe

witwasprocessen en -structuren in elkaar zitten. Daardoor wordt het opwerpen van drempels

om witwassen te bestrijden aanzienlijk bemoeilijkt. Bovendien bestaat het gevaar dat slimme

criminelen waarbij niet direct vermogen valt af te nemen, de dans ontspringen. Voor

sommige regio’s lijkt de middencriminaliteit te groot om lokaal te worden opgepakt, maar te

klein voor de landelijke recherche om in opsporingsonderzoek te komen (zie ook Huisman et

al., 2016). Zij kunnen dan doorgroeien tot zij financieel feitelijk onaantastbaar worden. Nu al

blijkt dat de ontneming bij sommige oudere criminelen hapert omdat de criminele herkomst

van hun vermogen te ver in het verleden ligt en niet meer boven water kan worden gehaald.

Aan de andere kant kan ook rekening worden gehouden met de trend dat de nationale

overheid veel taken naar lokale gemeentes overhevelt. Dit zet de komende vier jaar door. Dit

kan als gevolg hebben dat lokale gemeentes meer verantwoordelijkheid op zich moeten

nemen voor de lokale veiligheid. Hierin heeft de gemeente veel mogelijkheden tot handelen.

Diverse gemeentes beschikken over wijkteams (of zelfs stadsmariniers) voor de aanpak van

problemen, het heeft unieke bestanden tot zijn beschikking die zich lenen voor

38 Zie ook Huisman et al. (2016) voor een uitgebreide inventarisatie van dergelijke knelpunten in de

Nederlandse recherchepraktijk.

46

bestandsvergelijking, het gaat over de verlening van allerlei soorten vergunningen en het kan

eigen prioriteiten stellen. Gemeentes hebben zo unieke tools in handen om op te treden.

Vooral als hierin samenwerking met de belastingdienst en lokale politie wordt gezocht. Via

de aanpak van bijvoorbeeld uitkeringsfraude of het intrekken van vergunningen kunnen de

eerder genoemde local heroes de voet worden dwars gezeten. Daarmee worden de

gevolgen van witwassen, zoals verweving van onder- en bovenwereld of normvervaging in

bepaalde buurten, effectief bestreden. Bovendien komt zo de middencriminaliteit weer terug

in beeld die anders blijft liggen.

Tot slot, de komende vier jaren treden er reorganisaties en bezuinigingen bij de

belastingdienst op. In hoeverre dit invloed op de aanpak van witwassen heeft, is lastig te

beoordelen. Aan de ene kant heeft bijvoorbeeld de FIOD extra personeel aangetrokken voor

de bestrijding van witwassen. Ook is een speciaal Anti Money Laundering Centre (AMLC)

opgericht. Maar aan de andere kant verlaat ook veel ervaren personeel de belastingdienst.

Het is nog onduidelijk hoe daarbij het door de belastingdienst ingezette traject van

verregaande automatisering gaat uitpakken. Theoretisch is het zeer goed mogelijk dat meer

valse aangiftes (ook in relatie tot witwassen) worden onderkend. Maar enkele respondenten

wijzen ook op het gevaar van trechteren. Dit is het geval als er onvoldoende waarborgen zijn

ingebouwd om de data telkens weer creatief te benaderen maar alleen wordt ingezet op

bevestiging van eerder gevonden patronen. Nogmaals, het is afwachten hoe dit in de

toekomst gaat uitwerken.

Internationaal

De Nederlandse aanpak van witwassen volgt de internationale richtlijnen. Verandering in die

richtlijnen hebben daardoor ook gevolg voor de Nederlandse aanpak. Zo is de vierde anti-

witwasrichtlijn van de Europese Unie en de Raad van Europa een belangrijk document. Deze

is op 20 mei 2015 gepubliceerd en geeft aan dat alle lidstaten uiterlijk op 26 juni 2017 een

centraal UBO-register moeten hebben. Daarin moeten de uiteindelijk belanghebbenden van

alle juridische entiteiten centraal staan geregistreerd. Dit met het oog op het opwerpen van

een extra drempel voor verhullingsactiviteiten. Een te verwachten voordeel is dat wanneer de

UBO niet naar waarheid is geregistreerd, er makkelijker valsheid in geschrifte en verhulling

(dus witwassen) kan worden bewezen. Maar het zal er ook voor zorgen dat kwaadwillenden

extra tussenlagen gaan aanbrengen waardoor constructies nog ingewikkelder worden om te

ontrafelen.

Dat ieder EU land een centraal UBO-register op moet zetten, is ook een signaal van de

tijdsgeest waarin het verschijnen van de Panama Papers prima past. Door een datalek is de

administratie (zo’n 11,5 miljoen documenten met informatie over 214.000 offshore bedrijven)

van juridisch dienstverlener Mossack Fonseca in Panama in handen gekomen van een

selecte groep journalisten.39 Hieruit weten de journalisten wereldwijd een beeld te schetsen

van massale belastingontwijking door financieel vermogenden en de diverse financiële trucs

die zij hierbij hanteren. Hoewel daarmee nog niet gezegd is dat iedereen die bij Mossack

Fonseca langskomt bezig is belasting te ontduiken of geld wit te wassen, blijkt uit de interne

mails van het bedrijf dat zij ook welbewust bezig waren om hun klanten te helpen de

belasting te ontduiken of zelfs om crimineel geld wit te wassen. Deze feiten, de

39 De gegevens worden begin 2015 anoniem aan de Süddeutsche Zeitung ter beschikking gesteld.

Vanwege de omvang hiervan schakelt de Duitse krant het International Consortium of Investigative

Journalists in. Door zo’n 400 journalisten in 76 landen zijn de Panama Papers gezamenlijk onderzocht

(Obermayer & Obermaier, 2016).

47

betrokkenheid van bekende politici en beroemdheden alsmede de enorme omvang, zorgen

voor grote verontwaardiging bij het lezerspubliek.40 Verontwaardiging die betrekking heeft op

het schijnbaar ontbreken van een belastingmoraal bij de meer gefortuneerden uit onder

andere de sport-, muziek-, of filmwereld, bekende ondernemers en politici. Deze

verontwaardiging wordt al een aantal jaren gevoed door eerdere datalekken (Offshore leaks

in 2013, LuxLeaks in 2014, Swiss leaks in 2015) en berichtgeving over belastingoptimalisatie

van grote internationale bedrijven (bijvoorbeeld Starbucks, Google, Apple).41 Tegelijkertijd

moet rekening worden gehouden dat de gewone burger zich al jaren geconfronteerd ziet met

bezuinigingen en teruglopende overheidsvoorzieningen terwijl hij wel gewoon zijn

belastingen betaalt. In de discussie over belastingontwijking is de afgelopen jaren daarom

langzamerhand een grotere rol voor moraliteit terug te vinden dan alleen een puur

legalistische opstelling (is het wel of niet strafbaar). Ben je als persoon of bedrijf immers niet

ook verplicht om belasting te betalen in de samenleving waarin je actief bent, dan om alleen

voor eigen winstmaximalisatie te gaan?

In deze situatie is het logisch voor Europa om verdere barrières voor het verhullen van

vermogen op te werpen. Hoewel dit een voorzichtig proces is (geen land wil als eerste zijn

concurrentiepositie in de financiële markt verliezen), en er gemengde signalen worden

uitgezonden (het is Jean-Claude Juncker die nu als voorzitter van de Europese Commissie

maatregelen tegen belastingontwijking moet aankondigen terwijl destijds onder zijn

verantwoordelijkheid als premier van Luxemburg en minister van Financiën tal van bedrijven

Luxemburgse belastingdeals konden opzetten; daarnaast is een proces aangespannen

tegen de klokkenluiders van de LuxLeaks) lijkt dit een koers die zal doorzetten. Het is dan

ook kenmerkend dat Luxemburg zijn bankgeheim deels heeft losgelaten en dat Zwitserland

ook steeds meer meewerkt aan internationale rechtshulpverzoeken omtrent bankzaken.

Bovendien valt te verwachten dat in de komende jaren leaktivism op dit onderwerp doorgaat.

Daarmee wordt bedoeld dat hackers of klokkenluiders met nieuw belastend materiaal van

banken of product service providers (dienstverleners in de financiële sector zoals

trustkantoren) naar buiten komen. Zolang zulk materiaal nieuwe feiten boven water weet te

krijgen zal de publieke verontwaardiging en de roep om actie gevoed blijven. En wie weet

betreft een volgend datalek wel een Nederlands bedrijf dat constructies a la Mossack

Fonseca opzet.

Een toekomstverwachting is daarom dat Europa actiever gaat optreden tegen

belastingontwijking en minder aantrekkelijk zal worden om onbelast of fout vermogen uit het

zicht te parkeren. Dat zal als gevolg hebben dat andere, verdere bestemmingen daardoor

aantrekkelijker worden. Niet alleen Caribische eilanden komen dan als mogelijkheid in beeld,

maar ook Azië (Hong Kong, Singapore, Dubai). Ook Delaware in de Verenigde Staten is

vanwege de constructies die daar mogelijk zijn een goede optie.42 Waarschijnlijk zal deze

uittocht sneller verlopen dan de Europese overheid maatregelen kan nemen.

40 Begin mei 2016 zijn de documenten ook voor Nederlandse opsporingsambtenaren toegankelijk

geworden. Het ontbrak voor dit deelrapport echter aan onderzoekstijd om te kijken welke Nederlanders

hierbij naar voren komen, laat staan of hier sprake is van financiële onregelmatigheden.

41 Helemaal nieuw zijn de schandalen over de belastingmoraal van de elite niet. Gelemerova (2011, p. 30)

bericht dat in 1932 een lijst naar buiten kwam met 2000 namen van politici, rechters, biscchoppen,

generaals en welvarende industriëlen die in Zwitserland hun geld uit het zicht gestald hadden. Dit leiide tot

een schandaal dat bekend raakt e als de ‘Paris Affair, of de Basler Handelsbank affair’.

42 http://www.bloomberg.com/news/articles/2016-01-27/the-world-s-favorite-new-tax-haven-is-the-united-

states

48

Gefortuneerden die aan belastingoptimalisatie doen, worden nu aan de schandpaal

genageld. Maar in hoeverre blijven morele argumenten op individueel niveau opgeld doen

voor gewone burgers? Ben je een dief van je eigen portemonnee als je niet die voordelen

van een fiscale overzeese constructie meepakt?43 De media aandacht en uitleg voor

verschillende sluiproutes, de grote schare bereidwillige adviseurs en de massale schaal

waarop tot nu toe belastingontwijking plaatsvond, heeft ook laten zien dat a) het opzetten

van zo’n constructie niet moeilijk is en b) het ook vanaf relatief lage bedragen al lonend kan

zijn. Met als gevolg dat kleine zelfstandige ondernemers (en criminelen) misschien in de

verleiding komen om ook van zo’n constructie gebruik te gaan maken. Sommige adviseurs

berichten dat het al lonend is vanaf zo’n 20.000 euro bedrijfswinst.

Een andere belangrijke Europese tendens is het terugdringen van contant geld. Een rapport

van Europol (2015, p. 7, p. 46) geeft aan dat: “Although not all use of cash is criminal, all

criminals use cash at some stage in the money laundering process”. Daarmee lijkt de toon

gezet, (grote hoeveelheden) contant geld wordt de komende jaren ‘gecriminaliseerd’ met als

doel het chartaal geldverkeer verder te doen afnemen. In Nederland worden consumenten

indirect al aangemoedigd om zo min mogelijk contant te betalen. In sommige winkels kan

alleen nog maar worden gepint. De redenen kunnen divers zijn. Het wordt als een

kostenbesparing voor de winkelier gezien, bevordert een snellere doorstroom van klanten en

verlaagt het risico op overvallen. Vanwege deze laatste reden wil bijvoorbeeld ook het

Gemeentelijk VervoersBedrijf Amsterdam het betalen met contant geld zo snel mogelijk

schrappen. Als gevolg van enkele overvallen op buschauffeurs heeft Van der Laan,

burgemeester van Amsterdam, aangekondigd dat cashloos betalen versneld wordt ingevoerd

per 31 december 2016.44 Denemarken heeft het plan om als eerste land een cashloze

samenleving te worden. Dat doel zou in 2030 moeten worden bereikt. Maar ook Zweden en

Noorwegen hebben plannen in die richting.

In diverse Europese landen zijn inmiddels grenzen aan alle betalingen met contant geld

gesteld. Italië bijvoorbeeld, heeft contante betalingen van meer dan 1.000 euro verboden

(het is overigens nog maar de vraag of dit verbod niet massaal wordt overtreden). In België

mag maximaal nog maar 7.500 euro contant betaald worden. De limieten die in de ons

omringende landen op het gebied van cash transacties gelden, leiden er toe dat betalingen

soms over Nederland lopen. Een respondent geeft aan dat de contante betaling voor een

auto in België daarom soms via Nederland verloopt. Het valt niet uit te sluiten dat in de

toekomst een cash limiet ook in Nederland zal gaan gelden.

In dit kader is een opzienbarende ontwikkeling dat de ECB in februari 2016 voor het eerst

aangeeft om de afschaf van 500 euro biljetten in overweging te willen nemen. Dit is een

positie waar de ECB zich voorheen altijd sterk tegen heeft verzet. Mario Draghi, president

van de ECB, weigerde in 2012 de 500 euro bankbiljetten van de markt te halen: “high-

43 Om maar een voorbeeld te noemen, ook Hillary Clinton die na het verschijnen van de Panama Papers

aankondigde actie tegen belastingontwijking te nemen, maakte gebruik van een Delaware constructie - ZFS

Holdings LTT- om inkomsten uit haar boek over te laten lopen.

http://www.politico.com/story/2015/07/hillary-clinton-releases-eight-years-of-tax-returns-120882

44 http://www.rtvnh.nl/nieuws/179675/maatregelen-na-overvallen-geen-contant-geld-meer-in-amsterdamse-

bussen

49

denomination euro banknotes fulfil an important role as a store of value and are a last resort

for storing assets both within the euro area and abroad”.45

Er is al langer kritiek op de 500 euro biljetten. Door Larry Summers, voormalig US Treasury

Secretary, werd het uitgeven van 500 euro biljetten in de jaren 90 zelfs een “uncivil act”

genoemd.46 Druk op de ECB om geen biljetten van hoge waarde uit te geven, baatte echter

niet. Totdat Benoît Cœuré, lid van de Executive Board of the ECB, op 11 februari 2016 in

een interview aangaf dat “competent authorities increasingly suspect that they [500 euro

bankbiljetten] are being used for illegal purposes, an argument that we can no longer ignore

given the importance of the fight against money laundering and terrorist financing.” en “I find

the arguments in favour of keeping the €500 note less and less convincing”.47

Dat vindt de ECB blijkbaar ook. Op 4 mei 2016 bericht de ECB dat besloten is om het 500

euro bankbiljet inderdaad af te schaffen “taking into account concerns that this banknote

could facilitate illicit activities”.48 Het bankbiljet zal geleidelijk verdwijnen door het eind 2018

niet langer meer uit te geven. Het is nadien nog wel een geldig betaalmiddel, maar zal in de

jaren daarop via het bankverkeer worden ingenomen.

Afschaffen van chartaal geld is van overheidsperspectief interessant. Het is

kostenbesparend want fysiek geld hoeft niet meer geslagen, gedrukt en onderhouden te

worden. Kosten voor fysiek transport en opslag komen te vervallen. Ook kan het tal van

geweldsdelicten en vermogenscriminaliteit in relatie tot contant geld (overvallen, straatroven,

afpersingen, diefstallen) doen afnemen en dus maatschappelijke kosten reduceren. Het kan

verder helpen belastingontduiking en witwassen tegen te gaan want girale betalingen laten

altijd sporen na, in tegenstelling tot chartale betalingen.

Maar het is deze inperking van anonimiteit die bij een onbekend aantal burgers ook

weerstand oproept. Vooral door het schrikbeeld continu onder surveillance van de overheid

te staan of doordat bedrijven iemands koopgedrag volledig in kaart brengen. Burgers zullen

niet snel hun privacy willen opgeven. Of toch wel, gezien het massale gebruik van facebook?

Naar verwachting zal de komende onderzoeksperiode chartaal geld nog niet zijn afgeschaft.

Het ligt erg gevoelig omdat de implicaties zo groot zijn. Te denken valt aan het risico dat

overheden hun monetaire beleid kunnen aanpassen door op spaargeld een negatieve rente

te heffen. Of dat overheden kunnen bepalen hoeveel geld er mag worden overgeboekt.49

Maar het ontmoedigen van het gebruik van chartaal geld en het bevorderen van giraal geld,

zal met de tijd wel kunnen leiden tot criminaliteitsverschuivingen. Minder straatroven, maar

meer creditcardfraude en meer gehackte bankgegevens. Het is aannemelijk te

45

https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/120302letter_salavrakosen.pdf?e5776203eaa84220de228d301d0

fa696

46 http://www.petersoninstitute.org/publications/chapters_preview/4303/04iie4303.pdf , p. 16.

47 https://www.ecb.europa.eu/press/inter/date/2016/html/sp160211.en.html

48 https://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2016/html/pr160504.en.html

49 http://capx.co/a-cashless-society-be-careful-what-you-wish-for/ Denk ook aan de situatie in Cyprus een

aantal jaar geleden. Zie ook http://johnhcochrane.blogspot.nl/2014/12/get-rid-of-currency.html

50

veronderstellen dat ook het gebruik van prepaid debetcards en cryptocurrencies zal gaan

toenemen, alsmede manieren om digitaal geld onzichtbaar voor de overheid te maken. Door

de Europese Commissie wordt er al op aangedrongen om versterkte controle uit te voeren

op virtueel geld (cryptocurrencies) en prepaid instruments (debetcards).50 Hoe dit vorm gaat

krijgen is echter onduidelijk.

Vorm Hieronder worden dezelfde witwasvormen die bij de eerste vraag aan de orde kwamen nader bekeken op hun mogelijke ontwikkelingen in de toekomst.

Loanback Loanback zal in de nabije toekomst even belangrijk zijn als het de afgelopen jaren is

geweest. De relatief simpele opzet en het brede arsenaal aan mogelijkheden tot het doen

van een loanback zijn hiervan de reden.

De frequentie van buitenlandse loanbacks en de gedetailleerdheid aan onderliggende

stukken zou kunnen toenemen. Dit heeft diverse redenen. Op het moment van schrijven ziet

het ernaar uit dat grote geldleningen waarbij garantstelling, rentepercentages of een

aflossingsplan ontbreken, steeds vaker door de rechtbank als onwaarschijnlijk worden

gezien. Om dergelijke schijnconstructies toch kans van slagen te doen geven, bestaat er

kans dat in de toekomst meer valse documentatie omtrent de leningsvoorwaarden zal

worden aangeleverd.

Door een loanback via het buitenland te laten lopen, treedt verder een aanzienlijke vertraging

van de rechtsgang op omdat de onderliggende stukken via rechtshulpverzoeken moeten

worden uitgewisseld. Dergelijke verzoeken kunnen maanden in beslag nemen. Vertraging is

in het voordeel van de verdachte en een buitenlandse route is dus een goede manier om te

vertragen. Daarnaast moet ook nog aangetoond worden dat eventuele buitenlandse stukken

vals of vervalst zijn. Dit vergt capaciteit en middelen (denk alleen maar aan het op laten

stellen van rechtmatige vertalingen). Ervaren belastingadviseurs zullen hun cliënten daarom

instrueren om een buitenlandse loanback beter dan vroeger te onderbouwen. De

buitenlandroute is ook een mogelijkheid om de Europese vierde witwasrichtlijn met

betrekking tot de UBO te omzeilen.

Het is waarschijnlijk dat crowdfunding in de nabije toekomst vaker gaat plaatsvinden. Dit is te

verwachten nu crowdfunding als legitiem middel de afgelopen jaren gegroeid is om geld op

te halen. De schaal waarop malafide crowdfunding nu plaatsvindt, geeft echter nog geen

aanleiding te veronderstellen dat het een wijdverbreide vorm gaat worden.

Hetzelfde geldt voor P2P (peer to peer) lending. P2P lending platformen zouden misbruikt

kunnen worden om een loanback te regelen, zij het dat de hoogte van de bedragen in deze

platformen doorgaans tot enkele duizenden euro’s beperkt blijven. In de praktijk is deze vorm

nog niet aangetroffen.

50 Deze oproep kwam overigens na aanleiding van de terroristische aanval in Parijs op 13 november 2015

waarbij 130 doden vielen. De link tussen terreur en cryptocurrencies lijkt de auteur van dit deelrapport

weinig relevant. http://uk.reuters.com/article/uk-eu-security-banknotes-idUKKCN0VL0QO ;

http://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2016/02/12-conclusions-terrorism-financing/

51

Gefingeerde omzet Net als bij loanback, kent gefingeerde omzet een relatief simpele opzet en een breed

arsenaal aan mogelijkheden. In de nabije toekomst zal deze vorm van witwassen zeker groot

blijven.

Gefingeerde speelwinst In het CBA witwassen 2012 werd aangegeven dat in de nabije toekomst online gokken

legaal zou worden. In afwachting van een licentiesysteem en volledige legalisering in 2017

wordt online gokken momenteel gedoogd. Diverse buitenlandse aanbieders kunnen

daardoor de Nederlandse speelmarkt betreden. Het is te verwachten dat online gokken

daarmee vaker als verklaring zal worden gegeven. De Nederlandse kansspelautoriteiten

verwachten dat deze markt (13% van de totale gokmarkt in Nederland in 2015) verder zal

groeien.51

ABC-transacties ABC-transacties zullen in de nabije toekomst als vorm van witwassen blijven voorkomen

omdat het moeilijk is om ‘foute’ transacties te onderkennen.

Trade based money laundering

In de categorie trade based money laundering wordt het (inter)nationale handelsverkeer

misbruikt. Om twee redenen zal deze methode de komende jaren groter worden.

Ten eerste overweegt de ECB om 500 euro bankbiljetten van de markt te halen. Het wordt

dan misschien kostentechnisch voordeliger om gebruik te maken van TBML in plaats van

fysieke geldkoeriers. Voor meer informatie over 500 euro bankbiljetten, zie ook paragraaf 5.2

over contant geld.

Ten tweede vindt in algemene zin steeds strengere controle op contante geldstromen plaats.

Daarbij moet ook bedacht worden dat de aanpak van illegale geldtransactiekantoren een

opsporingsprioriteit is geworden en de komende paar jaren zal blijven (al was het maar om

afpak targets te behalen). Een verhoogde focus op deze illegale bedrijfstak, gekoppeld aan

internationale samenwerking, heeft de afgelopen jaren ertoe geleid dat enkele van deze

illegale geldtransactiekantoren grote financiële verliezen hebben geleden. Naar het zich laat

aanzien, zijn sommige daardoor op de Nederlandse markt uitgeschakeld. Aangezien de

opbrengsten uit de cocaïnehandel toch naar Zuid-Amerika blijven gaan (er zijn althans geen

aanwijzingen dat de Zuid-Amerikaanse organisatoren hun geld in Europa willen investeren),

ligt het in de lijn der verwachtingen dat de aanpak van de contante geldsmokkel een

alternatieve methode als TBML aantrekkelijker maakt. De goederenstroom hoeft hierbij

overigens niet van Nederland naar Zuid-Amerika te lopen. Nu al is gezien dat brokers

geldstromen uit Europese drugsopbrengsten via het Midden Oosten en China naar Zuid-

Amerika laten verlopen.

51 http://www.kansspelautoriteit.nl/nieuws/alle-nieuwsberichten/2015/augustus/nieuwe-wet-groei/

52

Een alternatief kan de BMPE zijn. De BMPE met Europa is vooralsnog bescheiden in

omvang maar kan gaan groeien als de fysieke geldstromen moeilijker worden. Voor een

BMPE is Nederland echter minder aantrekkelijk aangezien hierbij de directe goederenhandel

met Zuid-Amerika een rol speelt. De goederenhandel tussen Nederland en Zuid-Amerika is

niet erg groot, zeker vergeleken met Spanje.52 Wellicht dat er dan eerst cocaïnegeld naar

Spanje wordt gebracht, om aldaar in de BMPE terecht te komen. De smokkelroute van

contant geld komt daarmee te verleggen van overzees naar Spanje.

Uit de literatuur blijkt dat sham litigation de laatste jaren vaker in het buitenland is opgetreden

(Middleton & Levi, 2015). Mogelijk gaat dit ook vaker in Nederland plaatsvinden.

New Payment Products and Services

Naar verwachting zal de illegale handel via internet een opwaartse lijn blijven kennen.

Daarmee zal ook het aantal transacties met cryptocurrencies zoals bitcoins groter worden.

Het gebruik van cryptocurrencies kan ook bij fysiek criminele marktplaatsen gaan optreden,

op straathandel- of helersniveau. Bij een juist gebruik van encryptie en afscherming hoeft er

geen angst voor incriminerende geldsporen meer te zijn. Een enkele respondent meent dan

ook dat er een nieuwe versie van de criminele contant geldeconomie aan zal komen; een

criminele digitale economie. Toch moeten de komende vier jaar nog geen grote

veranderingen worden verwacht. In de criminele economie blijft contant geld voorlopig nog

de boventoon voeren.

De rol van legitieme PSPs zal in de nabije toekomst belangrijker worden. Daar duiden de

ontwikkelingen op het gebied van FinTech op; het betalingsverkeer zal de komende jaren

verder veranderen ten gunste van PSPs. Deze kunnen in het betalingsverkeer namelijk beter

kosten besparen dan de reguliere banksector. Dit gaat echter wel gepaard met een risico op

verslechtering van de compliance. Ook is de drempel om een PSP te beginnen minder hoog

dan het lijkt. Een individu met technologische knowhow kan al een PSP opstarten. Dat maakt

dat ook malafide PSPs kunnen worden opgezet.

Over ontwikkelingen in relatie tot blockchain technologie is in dit hoofdstuk al in de paragraaf

‘Technologisch’ geschreven.

Het is onduidelijk of bitcoin exchangers in de nabije toekomst onder toezicht gesteld gaan

worden. Europese ontwikkelingen zijn hierin nog onduidelijk. Vooralsnog wil DNB

cryptocurrencies niet als geld aanmerken en er geen toezicht op uitoefenen. Bitcoin

exchangers zijn dan ook niet meldplichtig.53

Stichtingen

Er worden geen bijzondere ontwikkelingen verwacht.

52 Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek exporteerde Nederland in 2013 slechts 463 miljoen euro

aan goederen naar Colombia. http://opendata.cbs.nl/Dataportaal/#_la=en;

http://globaledge.msu.edu/countries/spain/tradestats

53 Wanneer cryptocurrencies op een bankrekening worden uitbetaald, kan de bank een melding doen. In die

zin is er sprake van indirect toezicht.

53

Leasen en huren Deze methode zal de komende jaren nog steeds gebruikt worden. Of dit gaat toe- of

afnemen is op grond van de verzamelde gegevens niet te zeggen. Dit zal zeker ook

samenhangen met de opsporingspraktijk. Doordat de afgelopen jaren bij het maken van

voordeelsberekeningen in witwasonderzoeken vaker ook de aanschafprijs van

gebruiksgoederen wordt meegenomen, zullen criminelen hier rekening mee gaan houden.

Uit de dossiers is op te maken dat leasen een van de opties is die hierbij onderling tussen

criminelen wordt besproken. Door te leasen wordt het uitgavenpatroon omlaag gedrukt

omdat de aanschafprijs van het (dure) gebruiksgoed vervalt. Als kwade opzet niet kan

worden aangetoond, dient het beslagen goed ook nog eens te worden teruggegeven aan de

‘rechtmatige’ eigenaar. Dit maakt leasen dus aantrekkelijk voor criminelen.

Verkoop in consignatie Als vorm van witwassen is de verkoop in consignatie de afgelopen jaren niet meer gezien.

De verwachting is dat deze vorm van witwassen daarom de komende vier jaren geen

aandacht behoeft.

Contant geld

Door de FATF/MENAFATF (2015) wordt gesteld dat criminelen veel gebruik maken van

contant geld. Het gebruik van contant geld zou zelfs toegenomen zijn. Zelfs wanneer

criminele opbrengsten in eerste instantie elektronisch beschikbaar zijn (door high-tech

crime), zouden criminelen deze opbrengsten eerst weer contant maken om het geldspoor te

doorbreken. Het belang van contant geld wordt door de FATF/MENAFATF (2015) verklaard

door een toename aan anti-witwasmaatregelen, een betere uitoefening van compliance en

de verdere controle op de financiële sector.

Een causaal verband kan de FATF echter niet met cijfers onderbouwen. In dit deelrapport

witwassen wordt een alternatieve verklaring voor het geconstateerde belang van contant

geld aangedragen. Namelijk, overheden hebben hier de afgelopen jaren oog voor gekregen.

In Nederland, maar ook in het buitenland, zijn de autoriteiten meer gaan inzetten op het

onderscheppen van contant geld. Daardoor komt de rol van contant geld beter dan vroeger

in beeld.

De Nederlandse overheid heeft bijvoorbeeld de afgelopen jaren een specifieke focus op

illegale geldtransactiekantoren gelegd. Daardoor zijn tientallen verschaffers van dergelijke

diensten in beeld gekomen, vervolgd en bestraft. Naar het zich laat aanzien heeft een enkele

organisatie die contant crimineel geld vervoert om deze reden zelfs de Nederlandse markt

verlaten. Andere organisaties zijn zich beter gaan afschermen. Het gevolg is dat er in 2012-

2014 als het ware sprake was van “peak underground banking”. Er is in die periode zoveel

succesvol opsporingsonderzoek naar illegale geldtransactiekantoren gedaan, dat zich een

omslagpunt (piek) heeft gevormd. Dergelijke resultaten kunnen de komende jaren niet meer

worden bereikt, het zal alleen maar minder worden. Het gevolg is wel dat het houden aan

regionale afpakdoelstellingen gebaseerd op oude cijfers uit de hoogtijdagen dan zijn doel

voorbij schiet. Maar het is ook mogelijk dat zich met de massale asielinstroom de komende

jaren een nieuwe markt aanbiedt: illegale geldtransacties in relatie tot mensensmokkel of

illegale arbeid. Dergelijke transacties zullen echter wel gemiddeld lagere bedragen kennen

dan in relatie tot verdovende middelen.

Naar verwachting krijgt de douane binnen de EU een bredere taak inzake het bestrijden van

witwassen (en terrorismefinanciering) in relatie tot haar buitengrenzen. Om de douane meer

54

mogelijkheden tot het doen van controle te geven, zal de verordening 1889/2005 inzake de

aangifteplicht liquide middelen worden herzien en tevens uitgebreid met (een vorm van)

toezicht op cash in vracht en postzendingen. Ook de onderlinge uitwisseling van

douanegegevens zal worden verbeterd. Eind 2016 is mogelijk al een eerste draft van de

nieuwe verordening te verwachten.

Het is nog onduidelijk in hoeverre FATF aanbeveling 32 (FATF/MENAFATF 2015)

internationaal wordt opgepakt om misbruik van transnationale geldtransporten tussen

financiële instellingen tegen te gaan.54 Omdat over het vervoer van papiergeld geen BTW

hoeft te worden betaald en het bij de douane slechts minimaal gedocumenteerd hoeft te

worden, is controle lastig: “most countries will continue to find it extremely difficult to detect

any cross-border transportations of criminally derived cash in cargo and mail, and

accordingly the matter will continue to be a considerable threat until these issues are

addressed.” (FATF/MENAFATF 2015, p. 83).

De effecten van de geleidelijke afschaffing van de 500 euro biljetten zijn niet duidelijk.

Mogelijk dat het criminelen en zwartspaarders in de problemen brengt. Voor crimineel

vervoer van contant geld zal de omvang, en dus de risico’s, toenemen. Mogelijk dat het voor

brokers een prikkel zal zijn om naar alternatieve methoden te gaan kijken. Bijvoorbeeld,

meer gebruik maken van corruptie om crimineel geld in het banksysteem te brengen of een

systeem voor TBML te ontwikkelen. Uit de dossiers zijn lichte aanwijzingen op te maken dat

corrupt bankpersoneel eerder in de randen van Europa dan Nederland zijn te vinden (al was

het maar omdat banken in Nederland massaal baliepersoneel hebben afgestoten). Te

denken valt aan voormalige Oostbloklanden met een zwakkere compliance. Tegen een

kleine commissie (twee procent) bleken enkele bankmanagers aldaar bereid te zijn om de

compliance te omzeilen en contante bedragen op rekening te storten. Vanuit deze

rekeningen werd het geld vervolgens overgemaakt naar bedrijfsrekeningen in onder andere

Hong Kong en verdween het verder in het financiële stelsel. Als meer financieel facilitators

voor deze optie kiezen, dan zal geldsmokkel van Nederland via Duitsland vaker voorkomen.

Voor zwartspaarders of criminele oppotters is er een probleem na 2018. Willen zij na 2018

hun 500 euro bankbiljetten omwisselen of afstorten, dan zullen zij een aannemelijke

verklaring voor de herkomst van het geld moeten geven. Mogelijk dat in de aanloop van

2018 een toename van inkeerders of contant geld richting financiële instellingen te zien zal

zijn.

54 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2005:309:0009:0012:EN:PDF

55

7.1 Bevindingen onderzoeksvraag drie samengevat

Nederland staat een intensivering van de aanpak van facilitators voor. Het ligt dus in de

lijn dat ook financieel facilitators verder worden aangepakt.

Een risico dat opsporing zich teveel moet richten op beslagcijfers en korte klappen.

Mogelijk raken gemeentes actiever betrokken bij de bestrijding van de effecten van

witwassen.

Toegenomen aandacht voor en afkeuring van belastingontwijking. Op dit vlak zijn ook

nieuwe datalekken te verwachten.

Meer belastingconstructies richting Azië.

Terugdringen gebruik van contant geld, de afschaf van 500 euro biljetten in 2018 en

mogelijk een cash limiet in Nederland. Chartaal geld blijft komende jaren wel bestaan.

Fysieke geldsmokkelnetwerken maken meer kosten of lopen meer risico door afschaf

500 euro biljetten. Daarom mogelijk opkomst van trade based money laundering of black

market Peso exchange. Mogelijk dat een grotere hoeveelheid contant geld naar Spanje

in plaats van Zuid-Amerika wordt gesmokkeld.

Loanback en gefingeerde omzet blijven de belangrijkste vormen om wit te wassen.

Mogelijk dat criminelen en hun financieel facilitators lastiger te weerleggen

onderbouwingen gaan aandragen.

Het openstellen van de Nederlandse speelmarkt kan voor een grotere rol van online

gokken bij witwassen zorgen.

Verdere opkomst FinTech en de rol van Payment Service Providers.

Massale asielinstroom zorgt mogelijk voor extra klandizie of oprichting van nieuwe

illegale geldtransactiekantoren.

Bredere inzet douane in bestrijding witwassen (en terrorismefinanciering).

56

8 Bevindingen onderzoeksvraag vier. Wat zijn de te verwachten gevolgen van witwassen in 2021?

Deze vraag wordt beantwoord aan de hand van de template die bij vraag twee is opgevoerd.

A. Gezondheid

Bij gezondheid gaat het om de aantasting van fysieke of psychische gezondheid.

a. Hoeveel doden en gewonden zijn jaarlijks het gevolg?

1. geen 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

b. Bij hoeveel slachtoffers leidt het tot traumatische ervaringen?

1. niemand 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

Met de focus van de opsporingsautoriteiten om meer geld en goederen in beslag te nemen,

ontstaan als vanzelf ook meer wrijving in de criminele wereld. Dit brengt het risico op

(dodelijk) geweld met zich mee.

Een toename aan digitale verkoop van verdovende middelen zal het belang van illegitieme

bitcoin exchangers doen toenemen. Als chartaal geld wordt teruggedrongen, zal deze

tendens verder worden versterkt. Ervaring leert dat dergelijke wisselaars vaker het doelwit

van een overval zullen worden.

Personen die als financieel facilitator met veel contant geld te maken hebben, kunnen zich

gaan bewapenen.

B. Milieu

Het gaat om aantasting of bedreiging van milieu of leefomgeving.

a. In hoeverre is er sprake van bedreiging of aantasting van de leefomgeving?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

a. Hoeveel personen en/of bedrijven ondervinden hinder?

1. niemand 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

C. Overlast

Dit is gedefinieerd als gedrag dat leidt tot hinder, angst of onbehagen bij anderen.

a. Hoeveel personen en/of bedrijven ondervinden hinder?

57

1. niemand 2. enkele 3. tientallen 4. honderden 9. onbekend

Toelichting. Burgers zullen hinder blijven ondervinden van ‘patsers’ die in de buurt wonen.

Ook is hinder (of onbehagen) op te maken voor bedrijfstakken die slecht worden

gecontroleerd of waarop toezicht ontbreekt. Dit zorgt niet alleen voor oneerlijke concurrentie,

maar kan ook leiden tot een offender convergence setting.

D. Financieel

Financieel is in de template gedefinieerd als vermogensschade door verlies van geld of goed. a. Wat is de verwachte jaarlijkse financiële schade uitgedrukt in euro’s?

1. 0-10 miljoen (enkele miljoenen)

2. 10-100 miljoen (tientallen miljoenen)

3. 100-1000 miljoen (honderden miljoenen)

4. 1 miljard of meer (miljarden)

9. onbekend Toelichting. Vermogensschade wordt hier opgevat als fiscaal nadeel. Er zijn voor de

komende vier jaar geen veranderingen in de aard of omvang op te tekenen. Daarmee blijft

de schatting van de schade, net als in hoofdstuk zes, op enkele honderden miljoenen aan

misgelopen staatsinkomsten staan.

E. Ondermijning

Ondermijning is onderverdeeld in vijf deelcategorieën.

E.1 Rechtspleging en rechtsorde Volgens de omschrijving dient hier sprake te zijn van (on)bedoelde beïnvloeding van de

rechtspleging d.w.z. beïnvloeding van personen die betrokken zijn in het opsporings- en

vervolgingsproces, en daarmee aantasting van de staat van de rechtsorde (als resultaat van

hoe de rechtspleging functioneert).

a. In hoeverre staat de rechtspleging onder druk en wordt daarmee de rechtsorde

bedreigd/ondermijnd?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend Enkele respondenten verwachten dat de in hoofdstuk zes gesignaleerde verruwing van de

advocatuur verder zal doorzetten. Dat betekent in de praktijk verdere intimidatiepogingen

richting overheidspersoneel.

Wat daarbij meespeelt is dat de overheid zelf steeds meer te maken heeft gekregen met een

managementcultuur en gericht is op Key Performance Indicators (KPI). Daarmee wordt

58

bedoeld dat er vooral oog is voor de processen, het halen van te kwantificeren

doelstellingen en het afschuiven van risico’s of verantwoordelijkheid naar een hogere laag.

Agressieve advocaten plus een bangige overheid kan het besluitproces om bepaalde

witwaszaken (met name ingewikkelde zaken waar grote bedragen of belangen in de

bovenwereld mee gemoeid zijn) uit te voeren, negatief beïnvloeden.

E.2 Politiek en openbaar bestuur

Het gaat hier om (on)bedoelde beïnvloeding van de besluitvorming in de politiek en van het

openbaar bestuur.

a. In hoeverre wordt de politieke of bestuurlijke besluitvorming beïnvloed?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend Toelichting. De nationale politiek zal niet worden beïnvloedt. Er is geen enkele indicatie dat

witgewassen crimineel geld de nationale politiek zal gaan beïnvloeden.

Op lokaal niveau zal soms wel sprake zijn van enige invloed. Het lokaal bestuur wordt

vertegenwoordigd door een enorm ambtenarenapparaat. Ervaringen uit het verleden laten

zien dat daar altijd wel een enkele rotte appel tussen zit die ontvankelijk is voor crimineel

geld. Maar dat er sprake is van een rotten apple wil nog niet zeggen dat er ook sprake is van

een rotten barrel, laat staan een rotten orchard.

E.3 Economie

De vraag die hierbij aan de orde komt is of er sprake is van (on)bedoelde verstoring van

sociaaleconomische verhoudingen.

a. In hoeverre worden sociaaleconomische verhoudingen verstoord?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend Toelichting. Verstoring door oneerlijke concurrentie zal op lokaal niveau blijven optreden.

Onderzoek naar georganiseerde criminaliteit in Nederland laat al sinds Van Traa (PEO,

1996) zien dat criminelen investeren in bijvoorbeeld eigen kroegen. Deze renderen vaak

onvoldoende, maar worden in de lucht gehouden door de instroom van crimineel geld. Dit

gaat ten koste van bedrijven in dezelfde bedrijfstak die wel levensbaar zijn.

E.4 Infrastructuur Het gaat om (on)bedoelde aantasting of bedreiging van vitale infrastructurele voorzieningen

zoals opgesteld door de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid.

a. In hoeverre worden infrastructurele voorzieningen aangetast?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

59

Toelichting. Er is geen sprake van invloed op het gebied van Energie, Telecommunicatie &

ICT, Drinkwater, Voedsel, Gezondheid, Keren en beheren oppervlaktewater, Transport en

Chemische & nucleaire industrie.

Voor wat betreft het deelgebied “financieel” kan het volgende worden gezegd.

In het CBA witwassen 2012 werden geen concrete aanwijzingen gevonden dat het financiële

stelsel door witwassen werd aangetast. In feite waren negatieve effecten te herleiden naar

fraude binnen de sector zelf. Denk aan de miljarden euro’s die banken verloren door hun

eigen rogue traders – die waarschijnlijk minder rogue waren dan de bank liet voorkomen.

Zolang de handelaren winst maakten, leken zij tot op zekere hoogte door het interne

management van de bank te zijn gedekt. Of denk aan de crisis op de Amerikaanse

huizenmarkt die was aangejaagd door bewust te handelen in waardeloze hypotheken op de

internationale markt. Er zou ook stil gestaan moeten worden bij het toelaten van Griekenland

tot de Europese Unie terwijl bij politici bekend was dat het land niet aan de economische

eisen voldeed en fraudeerde met zijn nationale boekhouding. De gevolgen hebben komende

jaren nog grote impact op de rest van Europa; miljarden aan leningen die waarschijnlijk

voorgoed kunnen worden afgeschreven en in ieder geval niet in de eigen economie zijn

geïnvesteerd. In 2012 kwam verder ook Liborgate naar buiten. Daarbij bleek de rentegraad

te zijn gemanipuleerd. De gevolgen waren enorme boetes (die uiteindelijk door consumenten

worden opgebracht) en een verder verlies aan vertrouwen in de banksector.

Tegen dit licht bezien, is de impact op het financiële stelsel van traditionele criminelen die in

Nederland actief zijn op de verboden goederen- en dienstenmarkt, als volstrekt

verwaarloosbaar te bestempelen. Deze conclusie werd al in het CBA witwassen 2012

getrokken, en geldt voor dit deelrapport opnieuw.

Hieronder wordt specifiek ingegaan op toonbankbetalingsverkeer, massaal giraal

betalingsverkeer, hoogwaardig betalingsverkeer tussen banken en effectenverkeer.

Toonbankbetalingsverkeer

Het ziet ernaar uit dat internationaal de rol van contant geld verder wordt teruggedrongen

door anti-witwasmaatregelen. De ECB zal eind 2018 met de uitgifte van 500 euro biljetten

stoppen.

Als de traditionele geldsmokkelnetwerken, zoals deze nu in opsporingsonderzoeken naar

voren komen, door blijven gaan met hun huidige methode, zullen zij meer moeite hebben

om geld te transporteren. Het alternatief is dat er andere methoden worden gevonden om

geld te verplaatsen. Te denken valt aan TBML, BMPE of proberen het financiële systeem

via bijvoorbeeld corruptie binnen te komen.

Mogelijk worden in navolging van het buitenland ook grenzen aan betalingen met contant

geld in Nederland gesteld. In de noordelijke landen wordt actief campagne gevoerd voor

de cashloze maatschappij.

In het betalingssegment moet rekening worden gehouden dat PSPs blijven groeien en

zich verder ontwikkelen. Daarbij is alertheid op compliance geboden.

60

Een belangrijke vraag is hoe de straathandel in verdovende middelen zich gaat

ontwikkelen. Als contant geld over een aantal jaar verder wordt teruggedrongen en

cryptocurrencies in combinatie met ‘vage’ PSPs aan terrein winnen, dan is het mogelijk

dat een grammetje coke op straat via bijvoorbeeld bitcoins of Mobile Money Transfers

Services (betalen per telefoon) wordt afgerekend.55 In de nabije toekomst is dit echter

nog lang niet aan de orde.

Maar stel dat de verdiensten van straathandel vaker via cryprocurrencies worden

betaald. Deze betalingen zullen dan ook upstream in de criminele groothandel

terechtkomen. Het is dan mogelijk dat in de toekomst het probleem van contant geld

(kleine coupures omwisselen voor transport, contant geld in het economisch systeem

krijgen) zich voor de groothandel vanzelf oplost. Daar krijgen zij uiteraard een nieuw

probleem voor terug, want hun opbrengsten zijn dan voor miljoenen euro’s in

cryptocurrencies geconverteerd. Het is onduidelijk wie dan voor grotere problemen wordt

gesteld, de drugshandelaar of de overheid. De opsteller van dit rapport vermoedt de

overheid. De drugshandelaar zal namelijk FinTech facilitators inschakelen om

bijvoorbeeld een miljoen euro aan cryptocurrency in honderdduizenden kleine,

geautomatiseerde transacties rond te pompen. Het volgen van dergelijke transacties is

vooralsnog onbegonnen werk.

Als in het criminele betalingsegment (zowel klein-, detail- als groothandel) meer van

NPPS gebruik gemaakt gaat worden, is het logisch dat het aantal ongebruikelijke

transacties bij reguliere partijen zal afnemen. Dit kan op zijn beurt erin resulteren dat er

minder meldingen richting FIU-Nederland komen. Dit effect wordt ook nog eens versterkt

wanneer de afhandeling van betaalopdrachten in het buitenland is gelegen.

Tot het massale girale betalingsverkeer (‘betalen op afstand’) dat door de financiële

sector wordt afgewikkeld, behoren crediteurenbetalingen (overschrijvingen, acceptgiro’s),

incasserende instrumenten (incasso’s) en salarisbetalingen (overschrijvingen). Ook het

toonbankbetalingsverkeer (via betaalautomaten) en de geldopnamen bij geldautomaten

en aan de balie worden in de systemen voor massaal giraal betalingsverkeer verwerkt.

Er zijn geen aanwijzingen dat het massale girale betalingsverkeer voor witwassen

misbruikt gaat worden of dat witwassen hier gevolgen voor heeft.

Onder het hoogwaardig betalingsverkeer tussen banken valt het betalingsverkeer tussen

banken en andere kapitaal- en geldmarktbetalingen (waaronder treasury verkeer van

grote bedrijven). Voorts valt hieronder de afwikkeling van valutatransacties.

In dit segment wordt geen fundamentele aantasting in relatie tot witwassen voorzien.

Bovendien krijgt de douane binnen de EU een bredere taak inzake het bestrijden van

witwassen (en terrorismefinanciering) in relatie tot haar buitengrenzen. Om de douane

meer mogelijkheden tot het doen van controle te geven, zal de verordening 1889/2005

inzake de aangifteplicht liquide middelen worden herzien en tevens uitgebreid met (een

vorm van) toezicht op cash in vracht en postzendingen.

55 Er mag van uit worden gegaan dat technologische vernieuwingen er voor zorgen dat er makkelijker

anonieme accounts voor het betalen per telefoon kunnen worden opgezet.

61

Onder het effectenverkeer valt de handel, de vereffening en de afwikkeling van effecten

en derivatentransacties. Voorts valt hieronder de buitenbeurshandel (Over-The-

Counterhandel) die zich niet bij particulieren, maar vooral in het wholesale segment

afspeelt.

In dit segment is geen aantasting door witwassen gezien.

E5. Verweving van onder- en bovenwereld (overige) Verweving van onder- en bovenwereld wordt in het NDB gekarakteriseerd als een toestand,

een min of meer bestendige situatie, waarin de georganiseerde misdaad zich een

machtspositie heeft verworven binnen legale partijen: branches, sectoren of bij de overheid.

Van verweving is sprake bij 1) corrumptieve contacten met overheidspersoneel, vrije

beroepsbeoefenaars en personen werkzaam in het bedrijfsleven, en 2) zeggenschap van

criminelen over het eigendom van onroerend goed of zeggenschap over ondernemingen (in

de vorm van aandelen of als eigenaar, bestuurslid en dergelijke). In deze paragraaf gaat het

om vormen van verweving die nog niet aan de orde zijn gesteld onder E1 t/m E4.

a. In hoeverre is sprake van verweving?

1. helemaal niet 2. gering 3. matig 4. hoog 9. onbekend

Toelichting. In relatie tot witwassen is het onwaarschijnlijk dat er de komende vier jaar sprake

zal zijn van een bestendige situatie waarbij een machtspositie in de bovenwereld wordt

opgebouwd.

Wel is er soms sprake van plaatselijke corruptie. Daarnaast kan het belang van financieel

facilitators toenemen door steeds betere compliance.

Verder investeren veel criminelen in vastgoed om zelf te wonen. Volgens bovenstaande

definitie is daarmee sprake van verweving, hoewel de economische slagkracht daarvan te

verwaarlozen is.

Hetzelfde geldt voor de zeggenschap over ondernemingen. Veel criminelen zijn betrokken bij

een eigen, legale onderneming. Deze wordt al dan niet met crimineel geld in de lucht

gehouden. Daarmee zijn zij verbonden aan de legale economie. Maar de footprint van deze

ondernemingen op de legale economie is gering.

E.6 Normbesef

Bij normbesef wordt als uitleg gegeven dat criminelen door hun gedrag een negatieve

invloed kunnen hebben op het normbesef van burgers. Bijvoorbeeld door nadrukkelijk als

‘onaantastbaren’ aanwezig te zijn, door ongelimiteerd opschepgedrag, patsergedrag te

vertonen of door openlijk drugs te dealen of goederen te helen.56

56 De onderzoeksvraag E.6 is op een later moment toegevoegd. Zie ook voetnoot 32.

62

a. Zijn er locaties (buurten, straten ed.) aan te wijzen waar de criminele activiteiten en

gedragingen zich concentreren en dusdanig zichtbaar zijn dat het aanleiding kan geven tot

normvervaging?

1. ja 2. nee 9. onbekend

Toelichting. Vanuit de overheid is de afgelopen jaren meer besef gekomen voor de

problematiek van normvervaging in bepaalde wijken. Het is inmiddels duidelijk geworden dat

alleen investeren in sociaal-economische voorzieningen voor bepaalde achterstandswijken

niet voldoende is als er in diezelfde wijken ook sprake is van gewortelde georganiseerde

misdaad (voor een uitgebreide beschrijving van dit voortschrijdende inzicht, zie Tops & Torre

2104). Wanneer de aanpak van deze zogeheten ‘ondermijning’ goed ter hand wordt

genomen, kunnen buurten worden teruggewonnen of worden behoed tot afglijden. Dat gaat

normvervaging tegen.

Bij normbesef zal de economie ongetwijfeld ook een rol spelen. Massale werkeloosheid, in

combinatie met wrok tegen het gevoerde overheidsbeleid, kan de verleiding met zich

meebrengen om in een grijs of zwart circuit wat extra’s te verdienen. Op het moment van

schrijven trekt de economie al weer enige tijd aan. Echter, niet iedereen kan meekomen en

veel laaggeschoold werk wordt door automatisering overgenomen. Het is ook niet

ondenkbaar dat de wereldeconomie in de komende jaren een aantal schokken te wachten

staat. Van de BRIC landen met hun opkomende economieën bevinden Brazilië en Rusland

zich in zwaar weer. Maar ook China kan binnen de komende vier jaar in grote problemen

komen. Het land kent een enorme vastgoedzeepbel waar eens de lucht uit moet lopen. Als

dat gebeurt, zal de wereldeconomie een terugval kennen die voor Europa in het algemeen,

en voor een handelsland als Nederland specifiek, ongetwijfeld negatief zal uitpakken. Hoe

dat weer op normbesef gaat doorwerken, is onbekend.

63

8.1 Bevindingen onderzoeksvraag vier samengevat

Een lichte stijging van het aantal doden of gewonden in relatie tot witwassen.

Witwassen zorgt voor een fiscaal nadeel van ten minste honderden miljoenen.

Een afname van langdurige, ingewikkelde opsporingsonderzoeken naar witwassen.

Verdere toename van ‘korte klappen’.

Crimineel geld dat in patsergedrag tot uiting komt, kan voor overlast bij omwonenden

zorgen. Die overlast kan toenemen als het criminele geld neerslaat in offender

convergence settings.

Het openbaar bestuur zal incidenteel op lokaal niveau worden beïnvloed.

Witwassen zal lokaal diverse incidenten van verweving tussen onder- en bovenwereld

kennen. Dit zal op de samenleving als geheel echter een geringe impact hebben.

Oneerlijke concurrentie blijft bestaan, maar de omvang is onbekend.

Het financiële stelsel zal niet door witwassen worden aangetast.

64

Literatuur

Algemene Rekenkamer (2008). Bestrijden witwassen en terrorismefinanciering. Den Haag:

Tweede Kamer, vergaderjaar 2007-2008, 31 477, nrs. 1-2.

Boerman, F., Grapendaal, M., Nieuwenhuis, F. & Stoffers, E. (2012). Nationaal

dreigingsbeeld 2012: Georganiseerde misdaad. Zoetermeer: Korps landelike

politiediensten / Dienst IPOL.

van de Bunt, H.G. & Kleemans, E.R. met medewerking van Poot, de, C.J., Bokhorst R.J.,

Huikeshoven, M., Kouwenberg, R.F., van Nassou, M. & Staring, R. (2007).

Georganiseerde criminaliteit in Nederland: Derde rapportage op basis van de Monitor

Georganiseerde Criminaliteit. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers.

van Dijk, M. (2015). Kinderen van beroepscriminelen: Valt de appel ver van de boom? Een

exploratief onderzoek naar de mate van, de mechanismen achter en de mechanismen

ter voorkoming van intergenerationele criminaliteit binnen de georganiseerde misdaad.

Masterscriptie Criminologie, Vrije Universiteit Amsterdam.

Europol. (2015). Why is cash still king? A strategic report on the use of cash by criminal

groups as a facilitator for money laundering. The Hague: Europol.

FATF. (2006). Trade Based Money Laundering. Financial Action Task Force (FATF).

FATF. (2006a). Report on New Payment Methods. Financial Action Task Force (FATF).

FATF. (2010). Money Laundering Using New Payment Methods. Financial Action Task Force

(FATF).

FATF. (2013). Guidance for a Risk-Based Approach to Prepaid Cards, Mobile Payments and

Internet- Based Payment Services. Financial Action Task Force (FATF).

FATF. (2013a). The role of hawala and other similar service providers in money laundering

and terrorist financing. Financial Action Task Force (FATF).

FATF/MENAFATF. (2015). Money laundering through the physical transportation of cash:

Financial Action Task Force Middle East & North Africa Financial Action Task Force

(FATF/MENAFATF).

Felson, M. (2003). The process of co-offending. In: M.J. Smith & D.B. Cornish (eds.). Theory

for practice in situational crime prevention (volume 16). Devon: Willan Publishing, 149-

168.

Felson, M. (2006). The ecosystem for organized crime (HEUNI paper no. 26). Helsinki:

HEUNI.

FIU-Nederland. (2015). Jaaroverzicht FIU-Nederland 2014. Zoetermeer: FIU-Nederland.

Gelemerova, L.Y. (2011). The anti-money laundering system in the context of globalisation A

panopticon built on quicksand?. Wolf Legal Publishers: Nijmegen.

65

Halliday, T., Levi, M., & Reuter, P. (2014). Global Surveillance of Dirty Money: Assessing

Assessments of Regimes to Control Money-Laundering and Combat the Financing of

Terrorism (Report). Center on Law & Globalization.

Huisman, S., Princen, M., Klerks, P. & Kop, N. (2016). Handelen naar waarheid: Sterkte- en

zwakteanalyse van de opsporing. Amsterdam.

Kazemier, B. & Rensman, M. (2015). De illegale economie en nationaal inkomen. Justitiële

Verkenningen, 1(41), 37-50.

Kleemans, E.R., Brienen, M.E.I. & van de Bunt, H.G., met medewerking van Kouwenberg

R.F., Paulides, G. & Barendsen J. (2002). Georganiseerde criminaliteit in Nederland:

Tweede rapportage op basis van de WODC-monitor. Den Haag: WODC.

van der Knoop, J. & Rollingswier, R. (2015). De bestrijding van witwassen, beschrijving en

effectiviteit 2010-2013. Stratversie monitor anti-witwasbeleid. Den Haag: Decide,

WODC.

van Koningsveld, T.J. (2015). De offshore vennootschap: Het ideale verhullingsinstrument

voor witwassen? Justitiële Verkenningen, 1(41), 51-65.

Middleton, D. & Levi, M. (2015). Let Sleeping Lawyers Lie: Organized Crime, Lawyers and

the Regulation of Legal Services. British Journal of Criminology, 55, 647-668.

Ministerie van Veiligheid en Justitie (2015). Veiligheidsagenda 2015-2018.

Nabi, S.S. (2013). Hawala-bankieren: een belangrijke schakel binnen de informele

economie. In Boels, D., Bisschop, L., Kleemans, E. & van der Vijver, K. (Eds.), Illegale

en informele economie (Vol. 29, pp. 93-114). Apeldoorn: Maklu.

Obermayer, B. & Obermaier, F. (2016). Panama Papers: Het verhaal van de wereldwijde

onthulling (W. Hansen, Trans.). Amsterdam: Atlas Contact.

Passas, N. (1999). Informal Value Transfer Systems and Criminal Organizations: A study

into so-called underground banking networks. Den Haag: WODC.

Passas, N. (2005). Informal value transfer systems and criminal activities (report No. 2005-

1). Den Haag: WODC.

PEO. (1996). Inzake opsporing: Enquête opsporingsmethoden, Eindrapport. Den Haag:

Parlementaire Enquêtecommissie Opsporingsmethoden.

Soudijn, M.R.J. (2010). Wives, girlfriends and money laundering. Journal of Money

Laundering Control, 13(4), 405-416.

Soudijn, M.R.J. (2014). A critical approach to trade-based money laundering. Journal of

Money Laundering Control, 17(2), 230-242.

Soudijn, M. & Akse, T. (2012). Witwassen: Criminaliteitsbeeldanalyse 2012. Driebergen:

Korps landelijke politiediensten - Dienst Nationale Recherche.

Soudijn, M.R.J. (2014). A critical approach to trade-based money laundering. Journal of

Money Laundering Control, 17(2), 230-242.

66

Spapens, T. & Bruinsma, M. (2015). Fenomeenonderzoek gokzuilen. Den Haag: Boom

criminologie.

Tops, P.W. & van der Torre, E., met medewerking van Holvast, R., van Arkel, D., Gieling, M.,

Jongepier, T., van der Wal, R., van der Linden, M. & Agkül, A. (2014). Wijkenaanpak en

Ondermijnende Criminaliteit: Tilburg University, Politieacademie.

Unger, B. (2007). The scale and impacts of money laundering. Cheltenham: Edward Elgar.

Verhagen, J. (2016). ’s Lands wijs, ’s lands eer. Binnenlands bestuur, week 10, p. 25.

Vugts, P. (2016). “Justitie gebruikt Jeugdzorg in strijd tegen zware criminelen”. Het Parool. 1

april 2016. http://www.parool.nl/amsterdam/justitie-gebruikt-jeugdzorg-in-strijd-tegen-

zware-criminelen~a4273883/