Deze pdf is gemaakt met behulp van de open source toolkit mwlib. Zie http://code.pediapress.com voor meer informatie.PDF generated at: Mon, 07 Jul 2014 21:25:28 UTC

Harry MulischEen geniaal schrijver

InhoudArtikelen

Tweede Wereldoorlog 1Harry Mulisch 22Het stenen bruidsbed 33De aanslag (roman) 37Twee vrouwen 40De ontdekking van de hemel 44Archibald strohalm 53Siegfried (roman) 56De toekomst van gisteren 58

ReferentiesPaginabronnen en auteurs 59Afbeeldingsbronnen, licenties en bijdragers 60

PaginalicentiesLicentie 62

Tweede Wereldoorlog 1

Tweede Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog

Datum 1 september 1939 - 2 september 1945

Locatie Europa, Stille Oceaan, Zuidoost-Azië, het Midden-Oosten, het Middellandse Zeegebied en Afrika

Resultaat Nazi-Duitsland en Japan verslagen, opkomst supermachten VS en Sovjet-Unie, dekolonisatie

Casus belli Azië: Marco PolobrugincidentEuropa: Duitse inval in Polen

Strijdende partijen

Geallieerden:  Verenigd Koninkrijk  Verenigde Staten  Sovjet-Unie China Frankrijk

en andere

Asmogendheden:  Duitse Rijk Japan  Italië

(tot 3 september1943)en andere

Commandanten

WinstonChurchill

FranklinRoosevelt

Harry Truman Jozef Stalin Chiang Kai-shek Charles de Gaulle

en anderen

Adolf Hitler (†) Hirohito Hideki Tojo Benito Mussolini

(†)en anderen

Verliezen

Militaire doden:Meer dan 14.000.000BurgerdodenMeer dan 36.000.000

Militaire doden:Meer dan 8.000.000BurgerdodenMeer dan 4.000.000

Portaal  Tweede Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog 2

Westfront (Tweede Wereldoorlog)

Nederland · België · Frankrijk · Duinkerke · Engeland · Dieppe · Normandië · Cobra · Parijs · Dragoon · Market Garden · Hürtgenwald ·Overloon · Aken · Schelde · Siegfriedlinie · Elzas · Ardennen · Colmar Pocket · Plunder · Operatie Lumberjack

Oostfront (Tweede Wereldoorlog)

Polen · Balkan · Barbarossa · Minsk · Charkov (1) · Finland · Leningrad · Moskou · Rzjev · Charkov (2) · Stalingrad · Charkov (3) · Koersk ·Bagration · Warschau · Laplandoorlog · Wisła-Oderoffensief · Oost-Pruisenoffensief · Neder-Silezische offensief · Operatie Sonnenwende ·

Berlijn · Praag

De Tweede Wereldoorlog was de samensmelting van een aantal aanvankelijk afzonderlijke militaire conflicten dievan 1939 tot 1945 op wereldschaal werden uitgevochten tussen twee allianties: de asmogendheden en degeallieerden.In Europa vielen de Duitse troepen op 1 september 1939 Polen binnen. Dit leidde op 3 september 1939 tot eenoorlogsverklaring aan Duitsland door het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. De meest dramatische uitbreiding vanhet conflict vond plaats op 22 juni 1941 met de Duitse aanval op de Sovjet-Unie. Desondanks kon de oorlog op datmoment nog steeds worden gezien als een Europese oorlog, los van de Japanse expansie in Oost-Azië. Ditveranderde toen op 7 december 1941 Japan de United States Pacific Fleet bij Pearl Harbor bombardeerde en deVerenigde Staten prompt aan Japan de oorlog verklaarden. Hitler verklaarde vier dagen later de Verenigde Staten deoorlog, formeel omdat Duitsland en Japan in 1936 het Anti-Kominternpact hadden gesloten, feitelijk omdat Amerikareeds lang materiële steun gaf aan de Britten. In maart 1941 was die steun geformaliseerd in de Leen- en Pachtwet.Er ontwikkelde zich een samenwerking tussen de Sovjet-Unie enerzijds en de Britten en Amerikanen anderzijds, diegekenmerkt werd door veel wederzijdse onwennigheid en wantrouwen, waarop door de Duitsers werd ingespeeld.[1]

De oorlog kenmerkte zich door een tot op dat moment ongekende bruutheid. In vorige oorlogen was over hetalgemeen een principieel onderscheid gemaakt tussen burgers en militairen, waarbij de burgers zo veel mogelijkontzien werden of in ieder geval geen primair doel vormden. Dit principe werd in de Tweede Wereldoorlog op groteschaal verlaten; alle partijen beschouwden elkaars burgers als valide doelen, met het argument dat ook de burgersbijdroegen aan het oorlogvoerend vermogen van de vijand. De Tweede Wereldoorlog is daarmee tot op heden hetmeest sprekende voorbeeld van een totale oorlog. Daarnaast waren zowel nazi-Duitsland als de Sovjet-Uniedictatoriale regimes, die ook delen van hun eigen bevolking wreed onderdrukten. Ook de oorlog tussen militairenwas uitgesproken hard, vooral aan het oostfront. De internationale "spelregels" voor de oorlogvoering (vastgelegd inde Conventie van Genève) werden systematisch en op grote schaal overtreden, met name met betrekking tot debehandeling van krijgsgevangenen.Tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen tussen de 50 en 70 miljoen doden. Ongeveer twee derde van alleslachtoffers was burger, waarvan naar schatting meer dan elf miljoen minderheden stelselmatig werden vervolgd envermoord. Het was de eerste en tot op heden enige oorlog waarin kernwapens werden ingezet.

België en NederlandBelgië en Nederland werden op 10 mei 1940 door Duitsland aangevallen. Op 15 mei capituleerde Nederland. Decapitulatie gold niet voor de provincie Zeeland, waar nog enkele dagen strijd werd geleverd totdat eenbombardement op Middelburg ook de overgave van Zeeland forceerde. De daaropvolgende bezetting duurde inBelgië tot 17 september 1944 en in Nederland ten noorden van de grote rivieren tot 6 mei 1945. Japan vielNederlands-Indië binnen op 10 januari 1942 en capituleerde op 15 augustus 1945. Nederland zou nooit meer devolledige controle over het eilandenrijk verkrijgen, dat in 1949 onafhankelijk werd.

Tweede Wereldoorlog 3

Oorzaken van de oorlog in Europa

De strijd om de Europese hegemonie 1866 - 1918

Door het Duitse Rijk afgestane gebieden na de Eerste Wereldoorlog.

Na de totstandkoming van het Duitse Keizerrijk in1871 nam de Duitse macht snel toe, ondersteunddoor reeds aan de gang zijnde bevolkingsgroei enindustriële ontwikkeling. Het nog niet geheelverenigde Duitsland had onder Pruisische leidingal de Tweede Duits-Deense Oorlog (1864) en dePruisisch-Oostenrijkse Oorlog (1866) gewonnen.De snelle nederlaag van Frankrijk in deFrans-Duitse Oorlog in 1870-71, waarna DuitslandElzas en Lotharingen annexeerde, maakte duidelijkdat de machtsverhoudingen in Europa sinds denapoleontische oorlogen grondig gewijzigd waren.Bovendien was er een ernstig territoriaal geschilontstaan tussen Duitsland en Frankrijk. Door eenonhandige Duitse buitenlandse politiek onderWilhelm II ontstonden ook spanningen tussen hetDuitse Keizerrijk en het Verenigd Koninkrijk en Rusland. Ten aanzien van de Britten speelde mee dat Duitsland zichsteeds meer ontwikkelde tot een maritieme en industriële rivaal, voor de Russen was de steen des aanstoots de Duitsesteun aan Oostenrijk-Hongarije in de Balkan, waar die ook Slavische volkeren overheerste. Tijdens de EersteWereldoorlog (1914-1918) toonde Duitsland aan dat het sterker was dan Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en hunkoloniale hulptroepen bij elkaar, omdat in de eerste drie jaar de westelijke mogendheden maar nauwelijks standkonden houden op hun eigen terrein en Duitsland het Russische Keizerrijk versloeg, al was het dan inbondgenootschap met de Oostenrijkers. In februari 1917 viel het Russische tsaristische regime. Aan het Westfrontheerste in april 1917 al ruim twee jaar een bloedige patstelling en vooral het moreel onder de Franse troepen had eendieptepunt bereikt. De oorlogsverklaring van Amerika aan Duitsland, uitgelokt door de onbeperkte duikbotenoorlog,heeft de situatie aan het Westfront gered voor de westelijke geallieerden. De Duitsers probeerden in maart 1918, toende Vrede van Brest-Litovsk met het nieuwe Sovjet-regime beklonken was, met een lenteoffensief nog één keer aanhet Westfront een beslissende doorbraak te forceren, maar tevergeefs. In de herfst van 1918 werd Duitsland alsnoggedwongen een wapenstilstand te tekenen met de Fransen, de Britten en de te hulp geschoten Amerikanen. HetDuitse keizerlijke regime kwam ten val (evenals het Oostenrijkse), maar uit de Vrede van Versailles (1919) kwamgeen stabiele situatie voort. Er werden enorme herstelbetalingen afgedwongen en enkele territoriale concessies: Elzasen Lotharingen (welke bevolkt werden door etnische Duitsers) moesten terug naar Frankrijk; diverse anderegebieden in het oosten werden aan het sinds 1793 weer onafhankelijke Polen afgestaan. Oost-Pruisen raakte hierdoorgeïsoleerd van de rest van Duitsland door de 'corridor van Danzig', waar de eerste schoten van de TweedeWereldoorlog gelost zouden worden. Volgens Frankrijk was het verdrag niet hard genoeg en moest het Rijnlandpermanent worden bezet en niet voor 15 jaar, zoals in het verdrag uiteindelijk stond. De Franse maarschalk Fochomschreef het Verdrag van Versailles dan ook als 'geen vrede, maar een wapenstilstand van 20 jaar'.

Tweede Wereldoorlog 4

Duitse instabiliteit 1918 - 1929Het politiek instabiele Duitsland van na de wapenstilstand (1918) was ten prooi gevallen aan chaos en armoede,waarbij links en rechts streden om de macht. Deze strijd zou uiteindelijk worden beslecht in het voordeel van hettotalitaire nationaalsocialisme. De essentie van deze fascistische stroming was dat de sterkere het recht heeft dezwakkere te overheersen. Dit verklaart zowel het radicaal nationalistische, antisemitische, militaristische,antidemocratische en anticommunistische karakter van deze beweging als de ideologisch geïnspireerdevernietigingsoorlog die hieruit voortvloeide. Het Verdrag van Versailles (1919) verplichtte Duitsland tot territorialeconcessies, financiële offers en een drastische beperking van zijn militaire macht. Bovendien werden geallieerdetroepen in het Rijnland gelegerd. De vernedering was een bron voor Duits ressentiment en zou de uiterst rechtsenationalistische partijen in de kaart spelen. Ook de opdeling van Duits grondgebied zonder rekening te houden metde bevolkingssamenstelling zou aanleiding geven voor internationale spanningen. In het verarmde, door nederlagengedemoraliseerde en hongerige Rusland van 1917 braken revoluties uit. De hierop volgende communistischemachtsovername leidde in heel Europa tot ernstige onlusten. Europa zou na 1917 veelvuldig in de greep komen vande angst voor het “communistische gevaar” en deze angst zou de opkomst van het Fascisme in Italië en hetnationaalsocialisme in Duitsland een enorme impuls geven. In november 1918 vond in Duitsland een door deRussische Revolutie geïnspireerde linkse Novemberrevolutie plaats, die de kop werd ingedrukt door uitgedemobiliseerde soldaten samengestelde vrijkorpsen. De extreemrechtse vrijkorpsen werden deels gedreven door detheorie dat communisten, socialisten, republikeinen en Joden het land zouden hebben verraden en dat Duitslanddaarom de oorlog had verloren (de zogenaamde dolkstootlegende).

Rijkspartijdag, 1935

De naoorlogse economische crisis verergerde nadat Duitsland in 1923de opgelegde herstelverplichtingen niet langer nakwam en Franse enBelgische troepen het Ruhrgebied bezetten. Hierna braken stakingenuit die door de Duitse staat werden aangemoedigd. Om de stakingskaste vullen draaide de geldpers en dit veroorzaakte hyperinflatie. Deeconomische chaos ontketende in het hele land onlusten en deWeimarrepubliek verloor de steun van de door de geldontwaardingverarmde burgerij. De Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartijonder leiding van Adolf Hitler zou deze onlusten aangrijpen om in1923 in Beieren een greep naar de macht te doen. DezeBierkellerputsch mislukte en Hitler werd tot 5 jaar gevangenisstrafveroordeeld waarvan hij uiteindelijk 1 jaar moest uitzitten. Tijdensdeze detentie dicteerde hij zijn beruchte boek Mein Kampf dat later eencentrale plaats in de nazipropaganda zou innemen. Ondanks deaanvankelijke tegenslagen zou het nationaalsocialisme in de Duitsepoel van armoede, angst, chaos en onvrede van de jaren twintig endertig een vruchtbare voedingsbodem vinden. Adolf Hitler bleeknamelijk te beschikken over een opmerkelijk redenaarstalent enpolitiek instinct. Deze twee eigenschappen, opgeteld bij zijn dominerende drang naar macht en gebrek aan moreelbesef stelden hem in staat de situatie uit te buiten en zouden hem en zijn partij de overheersing en de ondergangbrengen. De depressie die ontstond na 1929 deed het ledental van de NSDAP groeien tot bijna 14.000.000 in juli1932. In januari 1933 trad Hitler als Rijkskanselier aan met een regering waarin de nationaalsocialisten deminderheid vormden. Nu was hij zeer snel in staat alle macht naar zich toe te trekken en vanaf dat moment werd deDuitse politiek enkel en alleen door hem bepaald.

Het Derde Rijk startte vrijwel direct met herbewapening. De omvang van de Reichswehr was door de bepalingen van Versailles beperkt tot 100.000 man. Het had geen tanks, geen luchtmacht en nauwelijks schepen. Zes jaar later, bij het uitbreken van de vijandelijkheden, beschikte de Wehrmacht over 3,5 miljoen soldaten, 9.000 kanonnen, 2.500

Tweede Wereldoorlog 5

tanks, 2.300 vliegtuigen, 57 onderzeeërs en 45 oppervlakteschepen.

Hitler en Mussolini in 1938

München, 1938

Duitse buitenlandse politiek 1933 - 1939

De buitenlandse politiek van de nationaalsocialisten leidde tot eenverhoogde kans op oorlog omdat Hitler streefde naargebiedsuitbreiding in Oost-Europa ten koste van de Slavische volkeren.Hiertoe moest Polen worden vernietigd en Rusland gebroken. Despanningen met het Westen die hierdoor werden veroorzaakt warenslechts een afgeleide. Kenmerkend voor de periode 1933 – 1939 warende Duitse successen zonder dat er oorlog uitbrak. De westersedemocratische landen poogden in die periode Hitler in te tomen metdiplomatieke middelen waarbij de verschrikkingen van de EersteWereldoorlog hen zeker parten hebben gespeeld; degenen die in dejaren dertig leidinggevende posities bekleedden, hadden immers vaakzelf nog in de loopgraven gezeten. De toegeeflijkheid kwam echter ookvoort uit een schuldgevoel aan de kant van het Verenigd Koninkrijk;Duitsland was na de oorlog zo onrechtvaardig behandeld dat vele eisenvan Hitler als legitiem werden gezien. Zo was de wens van Hitler omalle Duitsers in één rijk te verenigen volstrekt in lijn met de geest vanhet Verdrag van Versailles. Dit verdrag was echter in het nadeel vanDuitsland beslecht op een aantal gebieden. Zo kwam in 1935 hetSaarland "Heim ins Reich" en werd in 1936 het Rijnland weer doorDuitse troepen bezet na jaren van Franse bezetting. In 1936 ontstond tevens de as Rome-Berlijn. Deze alliantie zoumet het staalpact van 1939 worden verstevigd. In maart 1938 volgden de annexaties van Oostenrijk en, ten koste vanTsjecho-Slowakije, het etnisch Duitse Sudetenland, die nog haastig werden afgedekt met het Verdrag van München,dat een nauwelijks verhulde capitulatie was van de Britten en de Fransen voor de Duitse expansiedrift. De Britsepremier Neville Chamberlain typeerde dit verdrag echter als 'peace in our time'. De bezetting in maart 1939 van hetresterende westelijke deel van Tsjecho-Slowakije, waarna dit het Protectoraat Bohemen en Moravië werd, markeerthet einde van het Frans-Britse streven om met vreedzame middelen de veroveringszucht van nazi-Duitsland tebeteugelen, omdat duidelijk werd dat Hitler meer wilde dan alleen een verenigd Duits rijk. Zij maakten toen eenbegin met de mobilisering van hun strijdkrachten, maar zagen verder machteloos toe.

De oorlog in Europa

De Inval in Polen

Polen, 1939

Nazi-Duitsland viel op 1 september 1939 Polen aan volgens het planFall Weiss. Deze aanval, ook wel Poolse campagne genoemd, zou vierweken duren. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk verklaarden op 3september 1939 de oorlog aan Duitsland. Het is waarschijnlijk datHitler deze oorlogsverklaring van Frankrijk en het VerenigdKoninkrijk niet had voorzien, en dus eigenlijk niet uit was op eenalgehele Europese oorlog. Afgezien van deze oorlogsverklaring en hetvruchteloze Franse Saaroffensief van 7 september 1939 ondernamen de

Tweede Wereldoorlog 6

geallieerden overigens weinig. Deze toestand, die tot april 1940 zou voortduren, werd door de Britten aangeduid alsde 'phoney war' en door de Fransen als de 'drôle de guerre'. Conform het in augustus 1939 geslotenMolotov-Ribbentroppact viel de Sovjet-Unie op haar beurt op 17 september 1939 Oost-Polen binnen. Het Poolseleger werd nu vermorzeld tussen de Duitse en Russische strijdkrachten. De laatste Poolse eenheden capituleerden op6 oktober 1939, waarna een deel van het Poolse leger en de regering eerst naar Frankrijk uitweken en vervolgensnaar het Verenigd Koninkrijk.

De Russische expansieDe Winteroorlog begon toen de Sovjet-Unie op 30 november 1939 Finland aanviel in de verwachting de KarelischeLandengte binnen een maand te veroveren. De Sovjet-Unie wilde dit gebied namelijk hebben ter verhoging van deveiligheid van Leningrad, de tweede stad van het land. Ze had eerst een gebiedsruil aangeboden aan Finland met eengebied aan de Finse oostgrens, maar Finland had dit aanbod afgewezen. Het Rode Leger ontmoette onverwacht felleFinse tegenstand en leed zware verliezen. Zo verloren de Russen meer dan 200.000 soldaten en meer dan 2.000tanks. De Finnen verloren ongeveer 25.000 man. Door het enorme overwicht van de Sovjet-Unie liep het op 13maart 1940 echter toch uit op een staakt-het-vuren op Russische voorwaarden. Finland verloor 10 procent van zijngrondgebied en 20 procent van zijn industriële capaciteit. Het verloop van de Winteroorlog tastte het prestige van hetRode Leger echter ernstig aan en droeg in hoge mate bij aan de Duitse onderschatting van Ruslands militairvermogen.De Sovjet-Unie bezette in de daaropvolgende maanden ook nog Estland, Letland, Litouwen, Bessarabië en hetRoemeense Noord-Boekovina, die nauwelijks militaire tegenstand boden.

Noorwegen en DenemarkenNoorwegen was voor de Duitse oorlogvoering belangrijk vanwege de aanvoerroutes van Zweedse ijzererts en alsuitvalsbasis voor de Kriegsmarine. Zowel de Britten als de Duitsers maakten daarom in een vroeg stadium plannenvoor een inval.De Duitse vloot voer op 3 april 1940 naar Noorwegen en op 8 april werden in Noorse wateren door een Britsetorpedobootjager mijnen gelegd. Vervolgens landden de Duitsers op 9 april in Oslo, Bergen, Trondheim en Narvik,en vielen zij Denemarken binnen (Operatie Weserübung). Denemarken capituleerde vrijwel onmiddellijk na slechtsenkele schermutselingen. Hoewel op 15 april nog een geallieerde tegenaanval plaatsvond bij Narvik, Namsos enÅndalsnes, waren de kaarten geschud na de vernietigende nederlagen in mei, elders op het Europese vasteland.Noorwegen capituleerde op 9 juni 1940 en de Britten moesten hun troepen evacueren en Scandinavië in de steeklaten.Het Noorse archipel van Svalbard is niet in Duitse handen gekomen. Na de invasie van Rusland door Duitsland in1941, zijn 2000 Sovjet mijnwerkers en familie uit Barentszburg geëvacueerd naar Archangelsk door de Britse "HMSQueen of Canada" en begeleidende oorlogsschepen op 25 augustus 1941. In mei 1942 zijn geallieerde Noorsetroepen naar Svalbard gestuurd om de eilanden te verdedigen. In september 1942 hebben Duitse oorlogsschepenLongyearbyen en Barentszburg gebombardeerd.

Tweede Wereldoorlog 7

De Westelijke Veldtocht 1940

Rotterdam na het bombardement in 1940

Parijs 1940, Duitse soldaten poseren voor de Arcde Triomphe du Carrousel

Aan het Westelijk front was tot mei 1940 nauwelijks gevochten. Op 10mei 1940 vielen de Duitsers echter Nederland, België en Luxemburgaan (Fall Gelb). Het Nederlandse leger, dat niet was uitgerust voor eenmoderne oorlog, werd volkomen onder de voet gelopen. Desondanksverliep de campagne voor Duitsland te traag. Heinkels bombardeerdenop 14 mei Rotterdam om daarmee Nederland sneller tot overgave tedwingen. Generaal Winkelman, de bevelhebber van de NederlandseStrijdkrachten werd geconfronteerd met zowel een strategischuitzichtloze situatie als met het Duitse dreigement tot vernietiging vanalle grote Nederlandse steden. Woensdagochtend 15 mei 1940 tekendehij dan ook de capitulatie. In de provincie Zeeland werd de strijd doorvoornamelijk Franse troepen nog vijf dagen voortgezet. Het Belgischleger probeerde zo lang mogelijk stand te houden tegen de Duitseovermacht, maar kon alleen nog de aftocht van het BritseExpeditieleger via Duinkerke dekken. Op 28 mei moest ook hetBelgische leger noodgedwongen capituleren, nadat het 18 dagen hadvolgehouden tegen een zeer grote Duitse overmacht. Deze periode islater bekend geworden als de Achttiendaagse veldtocht. De geallieerdelegers hadden ondertussen gereageerd op de Duitse invallen inNederland en België door verplaatsing vanuit Frankrijk naar hetnoorden. Men meende dat het zwaartepunt van de Duitse aanval daarzou liggen, omdat het zuiden immers gedekt werd door deMaginotlinie en de ondoordringbaar geachte Ardennen. De Wehrmacht brak echter volkomen onverwacht door deverdedigingslinies bij Sedan, met de al in Polen beproefde Blitzkriegtactiek van een combinatie van oprukkendepantserdivisies en precisiebombardementen van de Luftwaffe. Op 20 mei bereikten verkenningseenheden van detweede Duitse pantserdivisie de Kanaalkust bij de monding van de Somme. De Britten waren toen afgesneden vanhun Franse bondgenoten en hen restte niets anders dan een vluchtpoging over het Nauw van Calais. Op 2 juni waren330.000 soldaten erin geslaagd bij Duinkerke in te schepen in een geïmproviseerde vloot en de oversteek te maken.Hun volledige uitrusting en ruim 68.000 dode, gewonde en gevangen kameraden lieten zij achter. De Fransenhielden het hierna niet meer lang vol. Op 5 juni bogen de Duitsers af naar het zuiden (Fall Rot), namen op 14 juniParijs in, dat niet verdedigd werd, en op 17 juni bereikten zij de Zwitserse grens, ondanks felle Franse tegenstand. Detroepen in de imposante Maginotlinie waren daarmee omsingeld, zodat het lot van Frankrijk bezegeld was. Hetfascistische Italië, overtuigd dat de strijd was gestreden, verklaarde op 10 juni Frankrijk en het Verenigd Koninkrijkalsnog de oorlog en het viel Frankrijk in het zuidoosten aan met een numerieke overmacht van circa 550.000 manom enkele grensgebieden te veroveren. Zij boekten echter nauwelijks terreinwinst wegens fel verzet van de Franseverdediging. Op 18 juni hield generaal Charles de Gaulle, die naar Engeland was gevlucht, een later als historischbeschouwde radiorede waarin hij het Franse volk voorhield dat het een slag had verloren, maar niet de oorlog en datde strijd moest doorgaan. Op dat moment was echter het enige gevolg dat hij door de Franse regering als muiter werdbestempeld en bij verstek ter dood veroordeeld. Op 22 juni 1940 ondertekende Frankrijk een wapenstilstand waarbijbepaald werd dat zestig procent van het Franse grondgebied bezet zou worden en in het overige zuidoostelijke deelde marionettenstaat Vichy-Frankrijk werd gevestigd, met de conservatief-nationalistische maarschalk Philippe Pétainals staatshoofd. De Duitse minister van volksvoorlichting Joseph Goebbels buitte de gelegenheid uit met eenpropagandastunt door voor de ondertekening dezelfde treinwagon te laten gebruiken als die waarin in 1918 de Duitsecapitulatie getekend was. Op 24 juni werd er in Rome ook nog een wapenstilstand getekend met Italië, waaraan eenbetrekkelijk kleine territoriale concessie van 800 km² moest worden gedaan.

Tweede Wereldoorlog 8

De Slag om Engeland

Heinkel bommenwerpers boven Engeland, 1940

Londen, Verenigd Koninkrijk na eenbombardement

De Britten vochten door, ondanks de verpletterende nederlaag op hetEuropese vasteland. Hitler wilde zijn aandacht zo snel mogelijkoostwaarts richten, maar Duitse vredesvoorstellen aan de Brittenwerden door dezen afgeslagen, vooral door toedoen van de nieuwepremier Winston Churchill; hij was op 10 mei 1940 NevilleChamberlain opgevolgd na de massale aanval van Duitsland opNederland, België, Luxemburg en Frankrijk. Op 16 juli 1940 gaf deDuitse opperbevelhebber (Hitler) daarom opdracht voorbereidingen tetreffen voor de invasie en verovering van Groot-Brittannië (operatieSeelöwe). Over de Britse weerstand op eigen grondgebied hoefden deDuitsers zich niet al te veel zorgen te maken, maar wegens het groteoverwicht van de Royal Navy over de relatief bescheiden Duitsemarine zou een aanval slechts kans van slagen hebben als de Duitsestrijdkrachten het luchtruim volledig beheersten, zodat de Britseschepen vanuit de lucht op afstand konden worden gehouden. Deaanvallen van de Luftwaffe waren dan ook gedurende bijna tweemaanden grotendeels gericht op de uitschakeling van de vliegveldenvan Royal Air Force in het zuiden van Engeland. Toen op 24 augustus1940 voor het eerst, al was het per ongeluk, Duitse bommen op hetoosten van Londen vielen, leidde dat tot een Britse vergeldingsaanvalop Berlijn. De woedende Hitler eiste onmiddellijk een afstraffing van'deze brutaliteit' door een massaal bombardement van Londen. Het ideedat het met de Britse luchtverdediging grotendeels was gedaan droegook bij tot deze fundamentele wijziging van de Duitse strategie. Vanaf 7 september 1940 werd getracht de Britseoorlogswil te breken door stelselmatige terreurbombardementen van de burgerbevolking, maar dit bleek een fatalevergissing. Er vielen vele burgerslachtoffers en er werd zware schade aangericht in Londen en veel andere steden,maar het moreel werd niet gebroken. Bovendien kreeg de Royal Air Force nu de gedroomde kans de onmisbarevliegvelden te herstellen en bracht de Duitsers steeds zwaardere verliezen toe. Operatie Seelöwe werd uitgesteld enuiteindelijk afgeblazen zonder dat het doel, veiligheid in het westen, bereikt was. De Luftwaffe was meer dan 1500vliegtuigen kwijt geraakt, en aan het oostfront zou de Duitse oorlogscapaciteit nooit volledig kunnen worden ingezetdoor de voortdurende dreiging in het westen.

De Slag om de Atlantische Oceaan

oktober 1941 Slag om de Atlantische Oceaan

De Kriegsmarine trachtte vooral met onderzeeërs de scheepvaart op deAtlantische Oceaan onmogelijk te maken en op die manier de Britseaanvoerlijnen vanuit de Verenigde Staten af te snijden. Hoewel deonderzeeërs in de eerste jaren een ernstige bedreiging vormden voor degeallieerde scheepvaart in het algemeen, en de aanvoer naarGroot-Brittannië in het bijzonder, werd deze uitputtingsslag door desamenloop van een aantal factoren vanaf 1943 beslecht in het voordeelvan de geallieerden: er kwamen meer technische mogelijkheden omonderzeeërs op te sporen en te vernietigen, de Enigmacodes voor deversleuteling van de Duitse militaire communicatie werden gekraakt,en bovenal werd het productief vermogen van de Verenigde Staten groter dan de vernietigingskracht van de Duitsers.

Tweede Wereldoorlog 9

Afrika en de Middellandse Zee

Britse Crusader tank passeert een brandendeDuitse PzKpfw IV tank bij Tobroek, november

1941

Meer dan 200.000 Italiaanse troepen vielen op 13 september 1940Egypte binnen waardoor de asmogendheden controle dreigden tekrijgen over het Suezkanaal, en dus over de Arabische olievelden en detoegangsweg naar Brits-Indië. Het Suezkanaal werd wel beschouwd alsde 'luchtpijp van het Britse Rijk'. Ondanks hun numerieke overwichtleden zij al snel ernstige verliezen en weer moesten de DuitsersMussolini’s mannen te hulp schieten, hoewel zij eigenlijk hun aandachtop 'Lebensraum' in Oost-Europa wilden richten. Het relatief kleineAfrikakorps dreef met twee Pantserdivisies de Britten terug totTobroek en na de Slag bij Gazala werd deze stad ingenomen. HetSuez-kanaal werd toen bedreigd. Onder bevel van Montgomeryslaagden de Britten er met Amerikaanse materiële steun, alsnog in detroepen van Rommel in 1942 bij El Alamein, slechts 106 km tenwesten van Alexandrië, te verslaan. Daarna zouden de Britse enAmerikaanse troepen, die inmiddels ook in Algerije en Marokkogeland waren (operatie Toorts), de Duitsers uit Noord-Afrika drijven. In mei 1943 gaven de laatste Duitsers enItalianen zich in Tunesië over.

De BalkanAlbanië was reeds in april 1939 door de Italianen bezet en Mussolini, geïrriteerd door de Duitse successen, liet op 28oktober 1940 zijn troepen Griekenland binnenvallen. Hoewel het Griekse leger geen noemenswaardige luchtmachthad en slecht was voorbereid, bleken de Italianen niet tot veel in staat. De Italiaanse strijdkrachten beschikten welover aanvalsvliegtuigen, maar deze konden door de slechte weersomstandigheden niet worden ingezet. Ook was hetmoeilijk begaanbare terrein in het voordeel van de verdedigers. Het Griekse tegenoffensief van 14 november 1940wierp de Italianen vervolgens ver terug tot over de grenzen van het reeds bezette Albanië. Britse troepen landden opKreta en verleenden de Grieken luchtsteun, waarmee voor Duitsland een ernstige bedreiging ontstond. De Brittenwaren nu namelijk in staat vanuit Griekenland de Roemeense olievelden te bombarderen en zo de Duitsebrandstofvoorziening in gevaar te brengen.Op de Balkan hadden de meeste landen inmiddels hun posities bepaald. Hongarije, Roemenië, en Bulgarije hadden zich bij de As aangesloten, terwijl op 27 maart 1941 een staatsgreep in Joegoslavië een bewind aan de macht bracht dat gekant was tegen de asmogendheden, waarmee een bedreiging vanuit de Balkan ontstond. De Duitsers, geholpen door Italiaanse, Hongaarse en Bulgaarse troepen, vielen daarom op 6 april 1941 van alle kanten Joegoslavië binnen. De inmiddels ervaren Wehrmacht overmeesterde het land in elf dagen, mede vanwege de onbeholpen strategie van de Joegoslaven die overal stand wilden houden, waardoor de verdediging volledig werd versnipperd. Tegelijkertijd waren de Duitse strijdkrachten Griekenland vanuit Bulgarije binnengedrongen. De gecombineerde Grieks-Britse defensie was in geen enkel opzicht opgewassen tegen de numeriek grotere en zwaarder bewapende overmacht. Op 27 april 1941 viel Athene, en op 20 mei voerden Duitse parachutisten een landing op Kreta uit, dat zij na 10 dagen van zware gevechten op de Britten wisten te veroveren. De asmogendheden hadden daarmee de Balkan onder controle, maar zouden in Joegoslavië, Albanië en Griekenland te maken krijgen met een felle partisanenoorlog, die door de westelijke geallieerden gesteund werd. Het Griekse verzet tegen de Italiaanse, Bulgaarse en Duitse bezetters werd ernstig verzwakt door de in 1942 uitgebroken Griekse Burgeroorlog tussen het communistische en het monarchistische verzet, die tot 1949 zou duren. Dit kan gezien worden als een voorbode van de Koude Oorlog, die al snel na de Tweede Wereldoorlog de internationale verhoudingen ging bepalen. In Joegoslavië en Albanië was het communistisch geïnspireerde verzet sterk genoeg om de Duitsers min of meer op eigen kracht te verdrijven, zodat zij in het naoorlogse communistische 'blok' buitenbeentjes konden blijven. In Griekenland trokken de Duitsers zich eind

Tweede Wereldoorlog 10

1944 uit eigen beweging terug, toen het oprukkende Rode Leger een directe bedreiging voor Duitsland zelf werd.

Het oostfront

Duits plan voor Operatie Barbarossa

Stalingrad 1943

De strijd aan het oostfront was het kernconflict vande oorlog in Europa, waar de twee grootsteEuropese mogendheden het verloop van de oorloggrotendeels bepaalden. Het vloeide voort uit deideologisch geïnspireerde expansiedrang van hetnationaalsocialisme. De oorlog aan dit front wasgeen gewone imperialistische strijd omgrondgebied of grondstoffen maar een existentiëleworsteling op leven en dood, en werd door beidezijden ook zo ervaren. Toen in juli 1941 de oorloggewonnen leek voor Duitsland, stelde Hitlerdaarom dat zowel de Russische krijgsgevangenenals de gewone bevolking moesten wordendoodgehongerd. Mede hierdoor vielen in hetOosten de meeste slachtoffers van de TweedeWereldoorlog. Meer dan 21 miljoen Russen enPolen lieten het leven: 20 procent van het Poolsevolk en 10 procent van de Russische bevolking.Het is later gebleken dat meer dan 80% van alleDuitse verliezen in de Tweede Wereldoorloggeleden zijn aan het oostfront. Aan het oostfrontbevond zich grofweg 75% van het Duitse leger enhet is ook in Rusland dat zij de oorlog verloren.Toen in 1944 de geallieerden in Frankrijk landden,was de strijd al voor een groot deel gestreden. Hetoostfront bleek het beslissende strijdtoneel van degehele oorlog, met consequenties die tot op de dagvan vandaag voortduren.

Op 22 juni 1941 vielen meer dan 3 miljoen Duitsesoldaten, bewapend met 3580 tanks, 7184kanonnen en 2740 vliegtuigen de Sovjet-Uniebinnen (Operatie Barbarossa). Hoewel het veelgrotere Rode leger in totaal beschikte over bijnazes miljoen soldaten, 25.700 tanks en 18.700vliegtuigen ontbeerde het de ervaring, training,mobiliteit en slagvaardigheid van de Wehrmacht.De Russische vliegtuigen waren merendeels verouderd en de troepen niet voorbereid. Hitler zat er niet heel ver naasttoen hij vooraf zei: “we hoeven slechts de deur in te trappen en de hele verrotte boel stort in”. Incompetentie entekortschietende logistieke ondersteuning completeerden het beeld. De slechte leiding van het leger was inbelangrijke mate toe te schrijven aan de grootschalige zuiveringen die Stalin eind jaren dertig o.a. in de legertop haddoorgevoerd, waarschijnlijk nog aangewakkerd door activiteiten van de Duitse inlichtingendienst.

Tweede Wereldoorlog 11

Drie Duitse legergroepen drongen diep in Rusland door. Een Noordelijke aanvalsgolf richting Leningrad en deBaltische staten, een Zuidelijke naar de olievelden in de Kaukasus en de middelste moest Moskou veroveren. DeDuitsers wilden voor oktober 1941 alle gebieden ten westen van de Wolga bezetten om de herfstmodder tevermijden. De Sovjets probeerden hun tegenstanders te pareren door een vruchteloze poging de Duitse modernebewegingsoorlog te imiteren. Hele legers en pantserkorpsen werden door de Duitsers tegelijk omsingeld envernietigd. In juli 1941 leek het erop dat Duitsland de oorlog had gewonnen en de Sovjet-Unie had verslagen. Doorde enorme omvang van het Rode leger konden echter steeds nieuwe troepen worden aangevoerd. De Wehrmachtbereikte weliswaar Leningrad, Moskou en Rostov, maar stagneerde in de herfstblubber, vroor vast in de Russischewinter en werd geplaagd door inmiddels te lange aanvoerlijnen. Het eerste echte Russische tegenoffensief vandecember 1941 wierp legergroep Midden meer dan 100 kilometer terug.Het Duitse leger bleek vervolgens in de zomer van 1942 niet in staat op alle punten aan te vallen, maar behaalde aanhet Zuidelijke front nogmaals spectaculaire successen. Sebastopol, Voronezj en een aantal olievelden in de Kaukasuswerden veroverd. Het definitieve keerpunt ten gunste van het Rode Leger resulteerde uit Hitlers obsessie omStalingrad te veroveren. Het zesde leger van Von Paulus marcheerde vanaf juli 1942 op richting Stalingrad, dat ineen ruïnelandschap werd veranderd, maar slaagde er net niet in om het geheel te veroveren. Hierdoor waren deflanken echter uitermate zwak geworden, en met een grootscheeps tegenoffensief in november omsingelden deSovjets het gehele 6e leger van zo'n 300.000 man, waarna het met totaal onvoldoende bevoorrading door de luchtgedoemd was. Op 2 februari 1943 gaven ca. 90.000 uitgehongerde en uitgeputte overlevenden zich over. Het daaropvolgende Russische tegenoffensief werd pas honderden kilometers ten westen van Stalingrad tot staan gebracht. DeDuitsers wisten tussen februari en maart 1943 zowaar Charkov te heroveren. Het was echter duidelijk dat dekwaliteit van het Rode Leger langzaam verbeterde. De Slag om Koersk in juli 1943 was de laatste grote aanval vande Duitsers en is nog steeds de grootste tankslag uit de geschiedenis. De Russen wisten echter ook hier de Duitsers teweerstaan. De Duitsers waren na Koersk niet meer in staat het initiatief te herwinnen, maar zij konden nog wel eentamelijk succesvolle defensieve strijd leveren en het zou dan ook nog bijna twee jaar duren voordat de Russen inBerlijn stonden. In de zomer van 1944 lanceerden zij operatie Bagration, die de Duitse legergroep Midden praktischvernietigde, legergroep Noord afsneed van het moederland, en hun legers tot de poorten van Warschau bracht.In maart 1945 lanceerden de Duitsers hun laatste grote offensief van de oorlog, nabij het Balatonmeer in Hongarije.Zij wisten wel zware verliezen toe te brengen, maar door de enorme Sovjet-Russische overmacht werden geen vande doelstellingen behaald. Bovendien werden hiervoor reserves ingezet die daardoor niet meer beschikbaar warenom de Sovjet-aanval vanuit Polen op Berlijn tegen te houden. De innames van Wenen en Praag luidden de laatstegrote slag van de oorlog in: de Slag om Berlijn, de slag die het einde van de oorlog in Europa betekende.

Het westelijk front van 1943 tot het eindeDe geallieerden landden op 10 juli 1943 op Sicilië, wat in diezelfde maand leidde tot de val van de Italiaanse dictatorBenito Mussolini, waarna de regering Badoglio heimelijk ging onderhandelen met de geallieerden. Op 3 september1943 werd de Straat van Messina overgestoken, waarop de Italiaanse regering zich overgaf en de zijde van degeallieerden koos. De Duitse strijdkrachten waren aldus een bezettingsleger geworden en gedroegen zich daar ooknaar. Zij wisten zich bijzonder hardnekkig te verzetten bij de geallieerde landingen in Anzio, Salerno en vooral in deslag om Monte Cassino. Niettemin werd op 4 juni 1944 Rome bevrijd. Na de invasie in Normandië op 6 juni werdhet Italiaanse front tot een zijtoneel gedegradeerd, hoewel de strijd om Noord-Italië met lagere intensiteit zouvoortduren tot mei 1945.

Tweede Wereldoorlog 12

Aanvalsroutes 6 juni 1944

Dwangarbeiders hadden aan de Westkust van het bezette Europa vanNoorwegen tot aan de Spaanse grens meer dan 8.000 bunkersaangelegd maar deze verdedigingslinie, de Atlantik wall, had weinigdiepte. Daarom voorspelde maarschalk Erwin Rommel, die het laatstestadium van de aanleg had geleid en ook het bevel had over de Duitsetroepen in Frankrijk, dat de eerste 24 uur na de landing in Frankrijkbeslissend zouden zijn; als de geallieerden die eerste dag niet in zeewerden gedreven, dan zou de Duitse strijd verloren zijn. In de ochtendvan 6 juni 1944 werden de Duitsers geconfronteerd met de grootstegecombineerde amfibische en luchtlandingsoperatie in degeschiedenis: meer dan 6.000 schepen (waaronder 4.000 landingsvaartuigen, 7 slagschepen, 23 kruisers, en meer dan100 jagers), 7.000 bommenwerpers en 5.000 jachtvliegtuigen. De Duitsers hadden aan het westfront ongeveer 170vliegtuigen tot hun beschikking. Binnen een dag was een bres geslagen in de Atlantik wall en was een bruggenhoofdgevormd (operatie Overlord). De verliezen op die eerste dag waren aanzienlijk, maar niet rampzalig. De eerste tweemaanden waren heel moeilijk voor de invasietroepen, ondanks hun numerieke en materiële overwicht, dat doorconstante aanvoer over het Kanaal dagelijks toenam. Het Normandische 'bocage' landschap bood de verdedigers veeldekking, waarvan bekwaam gebruik werd gemaakt. De Duitse tanks waren veel beter dan de Amerikaanse en Britse,maar de vele innovaties van de geallieerden op andere gebieden en hun numerieke overwicht en de beheersing vanhet luchtruim bleken doorslaggevend. Vanaf 23 juli 1944 lukte het de geallieerde troepen uit te breken (operatieCobra). Parijs werd bevrijd op 25 augustus 1944; tegen die tijd waren er aan het westelijk front aan beide zijden welhonderdduizenden soldaten gedood of gewond, tienduizenden burgers gedood en waren Normandische steden alsCaen en Saint-Lô volledig verwoest.

Omaha Beach in Normandië, juni 1944

Na de catastrofe in Normandië leken de Duitsers zelfs sneller terug tetrekken dan de geallieerden met hun logistieke problemen kondenoprukken. Desondanks mislukte Operatie Market Garden, eengeallieerde poging in september 1944 om met een combinatie vanoprukkende tanks en luchtlandingen vanuit België een aantalNederlandse kanalen en rivieren over te steken en daarmee vitalepunten tot en met de Rijnbrug in Arnhem te veroveren. De Ardennenen de Siegfriedlinie langs de Franse-Duitse grens zouden zodoendevermeden kunnen worden, waarna doorgestoten zou kunnen wordennaar het industriële hart van Duitsland, het Ruhrgebied. De oorlog haddan 'met Kerstmis voorbij kunnen zijn'. De Rijnbrug in Arnhem bleek

een brug te ver, door zowel onverwacht felle Duitse tegenstand nabij Arnhem als door fatale strategische encommunicatieve fouten van de geallieerden. In oktober en november werd na felle strijd in Zeeuws-Vlaanderen,Walcheren en Zuid-Beveland de weg vrijgemaakt naar de haven van Antwerpen, waarmee de logistieke problemenvan de geallieerden goeddeels waren opgelost. In december 1944 poogden de Duitsers in hun Ardennenoffensieftevergeefs een 'Wunder im Westen' te forceren en de haven van Antwerpen te heroveren; dit leidde aan beide zijdentot zware verliezen, maar verder slechts tot een maand vertraging van de geallieerde opmars. De nieuwe Duitse'vergeldingswapens' V1 en V2 eisten wel enkele duizenden burgerslachtoffers in vooral Londen en Antwerpen, maarhadden weinig invloed op het verloop van de strijd. Op 7 maart 1945 veroverden de Amerikanen de Ludendorffbrugover de Rijn bij Remagen en op 24 maart staken geallieerde troepen bij Wesel de Rijn over (operatie Plunder, delaatste grote luchtlanding van de oorlog). Daarna ging het betrekkelijk snel; de uitgeputte Duitsers onderkenden dezinloosheid van verder verzet en bleken bovendien, als ze moesten kiezen, zich liever aan de westelijke geallieerden

over te geven dan aan het Rode Leger. Hitler vaardigde nog wel de 'Nero-decreten' uit, die neerkwamen op een soort verschroeide aarde-tactiek, maar die werden nauwelijks opgevolgd. Amerikanen en Russen schudden elkaar de hand

Tweede Wereldoorlog 13

aan de Elbe op 25 april 1945, waarna Hitler, die eindelijk besefte dat alles verloren was, in zijn Berlijnse bunker op30 april 1945 zelfmoord pleegde. Op 1 mei 1945 maakte de Duitse radio bekend dat de Führer aan het hoofd van zijntroepen bij de verdediging van Berlijn was gesneuveld. Met deze laatste leugen ging nazi-Duitsland ten onder. Deovergave werd getekend op 7 mei 1945.

Economische vergelijkingHet verloop van bovenstaande kan pas goed begrepen worden als de omvang van de oorlogseconomieën tegen elkaarafgezet wordt. Dit kan misschien het beste door de vliegtuigproductie met elkaar te vergelijken (voor de kanonnen,tanks, vrachtwagens en schepen geldt ongeveer hetzelfde). Hoewel de technische kwaliteit van de Duitse vliegtuigen,tanks etc. vaak superieur was aan die van de geallieerden, gaven de steeds grotere productiecapaciteit van dezelaatsten uiteindelijk de doorslag. Bovendien werd ook het geallieerde oorlogsmateriaal technisch gezien steeds betervan kwaliteit.

Jaar 1939 1940 1941 1942 1943 1944

Duitse vliegtuigproductie 8.300 10.800 11.400 15.300 25.100 39.300

Sovjet vliegtuigproductie 10.400 10.600 15.700 25.400 34.800 40.250

Deze productieverschillen betekende slecht nieuws voor het Derde Rijk, maar het wordt pas echt hopeloos als detotale vliegtuigproductie van de asmogendheden wordt vergeleken met de totale vliegtuigproductie van degeallieerden.

Jaar 1940 1941 1942 1943 1944

Totale vliegtuigproductie asmogendheden 18.900 20.000 27.000 42.500 67.500

Totale vliegtuigproductie geallieerden 38.400 62.100 96.900 147.000 163.000

De oorlog in Azië

Japan in de eerste helft van de 20e eeuwJapan moderniseerde radicaal tijdens de Meijiperiode in de tweede helft van de 19e eeuw. Deze nieuwe industriëlegrootmacht ontbrak het echter aan natuurlijke hulpbronnen, hetgeen leidde tot de decennia durende Japanseimperialistische politiek tot verovering en beheersing van buurlanden om de aanvoer van grondstoffen en voedselveilig te stellen. De Eerste Chinees-Japanse Oorlog (1894-1895) en de Russisch-Japanse Oorlog (1904-1905) leiddentot de Japanse beheersing van Taiwan in het zuiden, Korea en Mantsjoerije in het westen en Zuid-Sachalin in hetnoorden. De Japanse imperialistische drang werd nieuw leven ingeblazen door de mondiale economische crisis dieontstond na 1929.

Tweede Wereldoorlog 14

De tweede Chinees-Japanse oorlog

Japanse Imperium 1870-1942

In de jaren twintig fragmenteerde het centrale gezag inChina onder een aantal krijgsheren. Japan was hierdoorin staat invloed te verwerven en ongelijke verdragen afte sluiten met wat er aan centraal gezag restte. Dezesituatie was inherent instabiel: wanneer China verderuiteenviel, kon het de verdragen niet meer nakomen;wanneer het centrale gezag sterker werd, had ze geenbelang meer bij deze verdragen. In 1927 leidde ChiangKai-shek en de Kwomintang de Noordelijke Expeditie.Chiang was in staat de krijgsheren in Zuid- enMidden-China zijn gezag te laten erkennen, en wasbezig de krijgsheren in Noord-China formeel aan zijngezag te binden. Uit vrees dat Zhang Xueliang (dekrijgsheer die Mantsjoerije controleerde) zijn trouw aanChiang zou verklaren, intervenieerden de Japanners enplaatsten in 1931 een marionettenregering in hun satellietstaat Mantsjoekwo met aan het hoofd ervan de laatsteChinese keizer Pu Yi. Dit was echter geheel in strijd met de beginselen van de nog betrekkelijk nieuwe Volkenbond.Japan trok zich daarop terug uit de Volkenbond. Er ontstond een patstelling toen Chiang zijn inspanningen gingrichten op het uitschakelen van de communisten. Chiang beschouwde de communisten als een groter gevaar dan deJapanners. Deze houding werd binnen China door het sterke nationalisme in alle lagen van de bevolking steeds meerals onhoudbaar gezien. In 1937 werd Chiang ontvoerd door Zhang Xue-liang tijdens het zogenaamde Xi'an Incident.Als voorwaarde voor zijn vrijlating beloofde Chiang samen met de communisten tegen de Japanners te vechten. Alsantwoord hierop zetten officieren van het Kwantung-leger zonder overleg met het Japanse opperbevel het MarcoPolobrugincident in elkaar, waardoor de tweede Chinees-Japanse oorlog formeel een feit werd. Deze oorlog ginggepaard met ongekende wreedheden, zoals het beruchte bloedbad van Nanking waar de Japanners naar schatting300.000 Chinezen hebben vermoord.

De weg naar Pearl Harbor

Admiraal Yamamoto

In 1938 raakte Japan slaags met Mongolië en de Sovjet-Unie, maar deze landenbehaalden onder generaal Zjoekov een overwinning op de Japanners in de Slag bijHalhin Gol, waardoor Japanse uitbreiding naar het noorden verhinderd werd enbeide partijen zich achter de vooroorlogse grenzen terugtrokken. Door deze slagwerd het accent van de Noordelijke Aanvalsgroep, die het Japanse Legervoorstond, verplaatst naar de Zuidelijke Aanvalsgroep, die de Japanse Marine, deeeuwige rivaal van het leger, prefereerde. In 1940 tekende Japan met Duitsland enItalië het Driemogendhedenpact, dat wederzijdse hulp beloofde bij een eventueleaanval. Vichy-Frankrijk werd door Japan en Duitsland gedwongen Indochina af testaan. Om de Japanse oorlogsinspanning te belemmeren stelden de VerenigdeStaten, het Verenigd Koninkrijk en de Nederlandse regering in ballingschap, dienog steeds de oliebronnen in Nederlands-Indië controleerde, een olie- enstaalboycot tegen Japan in. Japan zag dit als een daad van agressie omdat het deze

stoffen voor zijn oorlogvoering nodig had. Dit leidde tot het plan van Japanse militairen onder leiding van admiraalIsoroku Yamamoto om de Verenigde Staten de Grote Oceaan uit te verdrijven. Aangezien de koloniale

Tweede Wereldoorlog 15

mogendheden Nederland en Engeland in Europa hun handen vol hadden, zouden de Japanners daarna de regionaleheerschappij kunnen opeisen.Volgens veel historici was de oorlog voor Japan echter al verloren op het moment dat zij de Verenigde Statenaanvielen. Japan had wel een behoorlijk ontwikkelde industrie, maar zeer weinig grondstoffen (zo importeerde Japan90% van zijn olie), terwijl de VS een bijna twee keer zo grote bevolking hadden en de grootste economie ter wereldwaren, met een sterk ontwikkelde industrie en met veel vitale grondstoffen. Japan zou een uitputtingsoorlogongetwijfeld verliezen. De reden waarom de Japanners toch voor de aanval kozen was gebaseerd op een wanhopigeafweging: Japan zou door de grondstoffen- en olieboycot van de VS en de andere geallieerden alleen maarverzwakken en dus na verloop van tijd vanzelf economisch en militair ineenstorten. Om dit te voorkomen wilde mende olievelden in Zuidoost-Azië, waaronder Nederlands-Indië, veroveren en de VS door een vernietigende aanval bijPearl Harbour demotiveren en uit de oorlog houden (hoewel dit laatste onwaarschijnlijk was). Hoewel een oorlogtegen de VS een minimale kans van slagen had, was deze kans altijd nog groter dan wanneer Japan passief afwachttetot men door grondstoffentekort en diplomatieke druk zijn hele Imperium zou moeten opgeven.[2]

Het Japanse offensiefMet de bovengenoemde afweging in het achterhoofd, viel Japan op 7 december 1941 Siam, Maleisië (Malakka), deFilipijnen en de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor op Hawaï aan. Vier dagen later verklaarde Duitsland deoorlog aan de Verenigde Staten: enerzijds omdat Japan nu eenmaal een As-mogendheid was en Duitsland daar doorhet Driemogendhedenpact toe verplicht was, anderzijds omdat Hitler daarmee de mogelijkheid kreeg om deAmerikaanse bevoorrading van de Britten en de Russen tegen te gaan. Tot dat moment hadden de Verenigde Statenzich officieel buiten de oorlog in Europa gehouden, hoewel het binnen het kader van de voorzichtige anti-Duitsepolitiek van Franklin Delano Roosevelt wel materiële militaire steun verleende aan het Verenigd Koninkrijk en deSovjet-Unie door het Leen en Pachtprogramma.De geallieerde strijdkrachten in Azië bleken aanvankelijk niet opgewassen tegen de Japanse, en leden eenduizelingwekkende serie nederlagen. Het Britse slagschip Prince of Wales en de slagkruiser Repulse werden op 10december voor de kust van Maleisië tot zinken gebracht. Hongkong viel op 25 december en de Britse marinebasis inde Slag om Singapore op 15 februari 1942, waar zo'n 130.000 Britse, Indiase en Australische troepen zichovergaven. De Britse rol in Oost-Azië leek daarmee uitgespeeld. Ook de Amerikaanse bases op de eilandjes Guamen Wake gingen verloren. In januari volgden de Japanse invasies in Birma, de Salomonseilanden, Nederlands-Indiëen Nieuw-Guinea. Manilla, Kuala Lumpur en Rabaul werden door Japan veroverd. De Japanse veroveringsmachinedraaide in snel tempo verder: Bali en Timor vielen in februari 1942; Rangoon en Java in maart. Mandalay volgdebegin mei. De Japanse luchtmacht vernietigde de Britse en Amerikaanse luchtstrijdkrachten in Zuidoost-Azië envoerde bombardementen uit op Noord-Australië. De Britse vloot werd (tijdelijk) uit Ceylon verdreven.

Het tij keertDe geallieerde weerstand nam een half jaar na de aanval op Pearl Harbour serieus toe. De Doolittle Raid in april1942 (een aanval van een handjevol bommenwerpers op het Japanse vasteland) was al een symbolische maar moreelbelangrijke luchtaanval op Japan. Belangrijker was dat een amfibische aanval op Port Moresby, in het oosten vanNieuw-Guinea, werd voorkomen door de Slag in de Koraalzee in mei 1942, al was dit een tactische nederlaag voorde Amerikanen.

Tweede Wereldoorlog 16

Brandende Hiryu 4 juni 1942

De Slag bij Midway was het keerpunt in de oorlog in Azië. Bij dezeatol in de Stille Oceaan behaalden de Amerikanen een overtuigendeoverwinning waarvan de Japanse marine zich niet zou herstellen. DrieAmerikaanse vliegdekschepen, de USS Yorktown (CV-5), de USSEnterprise (CV-6) en de USS Hornet (CV-8) troffen vier Japanse, deKaga, de Akagi, de Soryu en de Hiryu. De Japanners haddenbovendien nog eens 150 ondersteunende schepen tegen 50Amerikaanse. Doordat op Midway zelf echter 127 gevechtsvliegtuigenwaren gestationeerd, beschikten de Amerikanen over meer dan 350vliegtuigen terwijl de Japanners 248 toestellen hadden. Toen op 7 juni

1942 na 4 dagen strijd de balans werd opgemaakt waren de 4 Japanse vliegdekschepen samen met al hun vliegtuigenvernietigd, tegen het relatief geringe verlies van de USS Yorktown en ongeveer 100 vliegtuigen aan Amerikaansezijde. Het is niet moeilijk dit verlies in perspectief te plaatsen: het zou Japan bijna 3 jaar kosten deze 4 schepen tevervangen, in dezelfde periode produceerde de Amerikaanse industrie meer dan 24 vliegdekschepen!

Salomonseilanden

Te land vertraagde de terugtocht van de Brits/Indiase strijdkrachten inBirma. Australische eenheden in Nieuw-Guinea verdedigden metsucces Port Moresby langs de Kokoda Track, toen de Japannerstrachtten vanaf de noordkust op te marcheren. In augustus 1942mislukte voor het eerst een Japanse landing, bij de (mini)slag om debaai van Milne. Terzelfder tijd probeerden zowel Amerikaanse alsJapanse soldaten het eiland Guadalcanal, één van deSalomonseilanden, te bezetten. In deze zes maanden durendeuitputtingsslag, waarin meer dan 40.000 mensen het leven lieten en diedeel uitmaakte van de veel grotere slag om de Salomonseilanden,behaalden de Verenigde Staten uiteindelijk de overwinning. Hiernawerd Japan definitief in het defensief gedrongen. De constantenoodzaak om versterkingen naar Guadalcanal te zenden verzwakte deJapanse inspanningen op andere plaatsen. Dit leidde tot de heroveringvan de bruggenhoofden Buna en Gona op Nieuw-Guinea door Australische en Amerikaanse strijdkrachten in 1943en bereidde de weg voor zowel MacArthur's landroute door Nieuw-Guinea en Nimitz's 'island hopping'- (ofleapfrogging-)campagne over de Stille Oceaan.

Het einde

USS Bunker Hill geraakt door Kamikazes 11 mei1945

De geallieerden dreven de Japanners vanaf 1943 steeds verder terug.De Japanners vochten met voor de Amerikanen verbijsterend fanatismein elke slag vrijwel tot de laatste man, maar het Amerikaanse materiëleoverwicht gaf steeds de doorslag. In de Slag om de Marianen verlorende Japanners in de zomer van 1944 honderden jachtvliegtuigen en,erger nog, ervaren jachtpiloten, waarvan het verlies nooit meergoedgemaakt kon worden. Vanaf augustus 1944, na de verovering vanhet Marianen-eiland Guam, kwamen de hoofdeilanden van Japanbinnen het bereik van de Amerikaanse B-29 Superfortressbommenwerpers voor de lange afstand. Omdat spioneren in Japanmoeilijk was, hadden de Amerikanen onvoldoende gedetailleerde

Tweede Wereldoorlog 17

inlichtingen over militair relevante doelwitten; al gauw gingen ze over op het massaal bombarderen van tientallenJapanse steden. Op 10 maart 1945 vond het ergste conventionele bombardement op Tokio plaats: bijna 84.000 dodenen een onbekend aantal gewonden, dus veel erger dan dat op enige Duitse stad in de Tweede Wereldoorlog. In totaalvielen door zulke bombardementen zo'n half miljoen doden en raakten vijf miljoen Japanners dakloos. Dit leidde aande vooravond van de grootste zeeslag in de geschiedenis, de Slag in de Golf van Leyte rond de Filipijnen, op 19oktober 1944 tot oprichting van Japanse zelfmoordeenheden: de Kamikazes. Piloten met weinig training (en die daarook weinig van nodig hadden), moesten hun met explosieven volgepropte kleine vliegtuigen in vijandelijke schepenboren en zo de vijand vernietigen. Op deze manier zouden uiteindelijk rond de 2.800 zelfmoordpiloten ongeveer 1 opde 7 keer een doel treffen en ongeveer 40 schepen tot zinken brengen. Japanse infanteristen voerden om hun eer teredden trouwens ook wel zgn. 'Banzai'-aanvallen uit, waarbij de kans op sneuvelen vrijwel 100% was. Waar het omging was de Amerikanen zo veel mogelijk verliezen toe te brengen, zodat ze het zouden opgeven.

landingsvaartuigen naderen Iwo Jima, 19 februari1945

Begin 1945 veroverden de Amerikanen eilanden Iwo Jima(februari-maart) en Okinawa (april-juni), die door de Japanners als'heilig' eigen grondgebied werden beschouwd en dus zo mogelijk nogfanatieker verdedigd werden dan de recent veroverde buitengebieden.De aantallen slachtoffers waren dan ook huiveringwekkend, vooralnaar Amerikaanse begrippen: meer dan 20.000 Amerikaanse doden enmeer dan 130.000 Japanse. Op Iwo Jima was geen burgerbevolking,maar op Okinawa werden door de militairen heel wat burgersgedwongen of overreed zelfmoord te plegen om de schande vangevangenneming, of anders wel de gevreesde mishandeling enverkrachting door de Amerikanen, te voorkomen. De aantallen gewonden waren nog groter.

Nagasaki 1945

Op 12 april 1945 overleed president Roosevelt, maar dat had geenenkel effect op de Amerikaanse oorlogsinspanning. De Japansemilitaire strategische situatie was in juli 1945 hopeloos. Huninfrastructuur werd stelselmatig vernietigd door de niet aflatendeAmerikaanse bombardementen en werd de bevoorrading vanoverzee effectief onmogelijk gemaakt door Amerikaanse en Britseonderzeeboten. Sinds het verlies van de Filipijnen had Japantrouwens alleen nog maar Mantsjoerije en het door guerrilla'sgeteisterde China over om grondstoffen te halen. De strijdkrachtenleden dan ook aan een acuut brandstoftekort. Amerikaanse en Britseslagschepen, zoals de USS Missouri en de King George V kondenin juli en augustus in kustgebieden ongehinderd nog nauwkeurigerdan bommenwerpers verwoestingen aanrichten in de Japanse kolen-en staalindustrie. Hun aanwezigheid voor de Japanse kust maaktebovendien aan de Japanse bevolking duidelijk dat de oorlogverloren was. Desondanks wekte het Japanse militaire opperbevelniet de indruk dat het spoedig wilde capituleren. Het speculeerde

nog steeds op de Amerikaanse onwil om al te zware verliezen te lijden, zodat Japan de vernedering van eenverovering van het eigen grondgebied bespaard zou blijven. Hierop besloot de pas aangetreden president HarryTruman tot inzet van het nog geheime atoomwapen, dat op 16 juli 1945 voor het eerst succesvol getest was.Amerikaanse B-29 bommenwerpers vernietigden op 6 augustus 1945 Hiroshima en drie dagen later Nagasaki. Devernietigingskracht van de twee atoombommen was zo groot dat daarbij in totaal ongeveer 165.000 mensen stiervenen in de weken erna nog eens rond de 145.000.

Tweede Wereldoorlog 18

Het Russische leger viel vervolgens op 9 augustus 1945 Mantsjoerije binnen (waar tot 2 september zou wordendoorgevochten) en veroverde Zuid-Sachalin en de Koerilen (Operatie Augustusstorm). Deze gebieden, die voor deRussen een verbetering van hun toegang tot de Stille Oceaan vormen, zijn sindsdien in (Sovjet-)Russische handengebleven, waar Japan zich nooit bij heeft neergelegd.Deze nieuwe escalatie van de oorlog droeg bij aan het besluit van keizer Hirohito op 15 augustus tot capitulatie aande westerse geallieerden, die werd getekend op 2 september 1945 op het slagschip Missouri. In de hierop volgendeperiode vestigde generaal MacArthur bases in Japan, waarna de Amerikanen de naoorlogse ontwikkeling van Japanvorm gingen geven. President Truman verklaarde officieel op 31 december 1946 de beëindiging van devijandelijkheden.

Algemeen

Vervolging en vernietiging

Zwaar ondervoede Joodse gevangenen inBuchenwald, bij hun bevrijding op 16 april 1945

Er zijn naar schatting elf miljoen mensen systematisch vermoord, hetgrootste gedeelte in de concentratie- en vernietigingskampen, die alseen grootschalige en efficiënte industrie gerund werden. Deongelukkigen die in de ogen van de nazi’s inferieur en parasitair warenmoesten letterlijk worden uitgeroeid. Tijdens de Holocaust werdentussen de vijf en zes miljoen Joden vermoord, evenals ongeveer vijfmiljoenen zigeuners, krijgsgevangenen, Slaven, gehandicapten,verzetsstrijders, Jehova's getuigen, homoseksuelen en dissidenten. Erwerden door de Duitsers diverse methoden toegepast om deUntermenschen te vermoorden, waarvan de gaskamers de bekendstezijn.

De burgerbevolking en de bombardementen

Hamburg 1945

De strijdende partijen bombardeerden de civiele bevolking bewust. DeJapanners voerden terreuraanvallen uit op onder andere Shanghai,Wuhan, Nanking en Kanton. In Europa werden door de Duitsers onderandere Warschau, Rotterdam, Londen en Coventry bestookt. Hetbombarderen zou echter vooral door de geallieerden worden gebruiktals middel om de tegenstander op de knieën te krijgen. Devoortdurende bommenregen op Duitsland en Japan had tweestrategische doelen: vernietiging van de oorlogsindustrie en aantastingvan het moreel. De techniek om bommen te richten was echter nogdermate primitief dat de oorlogsindustrie alleen kon worden aangetastals enorme oppervlakten werden bestookt, waarbij veelburgerslachtoffers vielen. Bovendien wisten de Duitsers een belangrijk deel van de oorlogsindustrie onder te brengenin ondergrondse fabrieken: tot op het laatst van de strijd konden de nazi's zodoende nog een verbazingwekkendeproductiecapaciteit aan oorlogsmaterieel handhaven. In Duitsland werden grote steden als Hamburg, Keulen, Berlijnen Dresden zwaar beschadigd met in totaal 1,5 miljoen doden en gewonden als gevolg. In Japan werden 67 stedenmet overwegend houten huizen vrijwel weggevaagd door brandbommen. Dit resulteerde in vijfhonderdduizenddoden en vijf miljoen daklozen.

Tweede Wereldoorlog 19

In de frontzone van de Sovjet-Unie hadden de burgers het erg zwaar. De Duitsers hadden weinig respect voor hetleven van het veroverde volk, dat zij als untermenschen beschouwden; en hun eigen regering beschouwde hunoverleven als secundair aan het behalen van de overwinning. Als gevolg hiervan kwamen er in totaal ongeveer 11,9miljoen Sovjet-burgers om het leven aan oorlogsgeweld, terreur, honger, ziekte, en andere ontberingen.Ook de Franse burgers leden tijdens de oorlog grote verliezen. In totaal kwamen in Frankrijk 70.000 burgers om hetleven door geallieerde acties, grotendeels bombardementen. Een groot deel van hen, 19.890 doden en een veel groteraantal gewonden, werd slachtoffer tijdens de bevrijding van Normandië.[3] Dat aantal komt bovenop de 15.000Franse doden en 19.000 gewonden tijdens de bombardementen die dienden als voorbereiding op Operatie Overlordin de eerste vijf maanden van 1944. In totaal kwamen meer Franse burgers door geallieerde acties om het leven, dandat er Britse burgers door de Duitse bombardementen werden gedood.In augustus 1945 werden ten slotte ook nucleaire wapens tegen de Japanse burgerbevolking ingezet. Hierbij vielencirca 250.000 directe slachtoffers.

Historische betekenis en balans

Mens en materieel

Grote delen van Europa en Japan lagen in puin, meer dan vijftig miljoen mensen waren dood. De Verenigde Statenhadden, afgezien van Hawaii, geen oorlogsgeweld op eigen grondgebied gehad en hadden relatief lichte verliezengeleden. Zij steunden de niet-communistische landen in Europa en Azië, zowel bevriende landen als de voormaligevijanden Duitsland en Japan, met tientallen miljarden dollars (Marshallplan) en mede hierdoor wisten zowel deJapanners als de West-Europeanen zich economisch snel uit het moeras te werken. In de door de Sovjet-Uniegedomineerde landen in Oost-Europa liep het anders: zij kregen in plaats van kredieten een communistischeconomisch model opgelegd waardoor tot op heden de West-Europeanen rijker zijn dan de Oost-Europeanen.

Geopolitieke gevolgen

Geallieerde oorlogsleiders in Jalta 1945

• De wereld van 1939 kende 6 grote regionalemachten: het opkomende Amerika, decommunistische Sovjet-Unie, hetnationaalsocialistische Duitsland, het keizerlijkeJapan en het koloniale Verenigd Koninkrijk enFrankrijk. Deze wereld was weg. De naoorlogseperiode werd tot 1989 bij de val van de Berlijnsemuur, gekenmerkt door de rivaliteit tussen tweeresterende super- of grootmachten: de VerenigdeStaten en de Sovjet-Unie.

• De opkomst van de twee grootmachten ging hand inhand met de ingekrompen macht en positie van dedrie andere landen. Japan en Duitsland hadden deoorlog verloren en daarom was hun politieke enmilitaire mondiale rol voorlopig uitgespeeld. Duitsland werd in 1949 opgedeeld in een westelijk en in een kleineroostelijk stuk, die tot de NAVO, respectievelijk het Pact van Warschau gingen behoren. Dit zou tot 1990 zoblijven (zie ook Bondsrepubliek Duitsland, Duitse Democratische Republiek en Duitse hereniging). Japan bleefongedeeld en mocht zelfs de keizer behouden, al moest die afstand doen van zijn goddelijke status. Alsbeschermeling van Amerika kon het zich concentreren op economische wederopbouw, wat het ook heel succesvoldeed. Al behoorde het Britse Imperium tot de winnaars, het verval als grote mogendheid zette al snel in. Het

Tweede Wereldoorlog 20

Franse en het Nederlandse koloniale rijk bleken ook hun langste tijd gehad te hebben. De Japanners hadden denationalistische sentimenten in het Verre Oosten flink opgezweept om steun te krijgen bij hun strijd tegen deWestelijke mogendheden. Deze geest was uit de fles en zou niet meer terug kruipen. Bovendien hadden deEngelsen het grootste deel van hun financiële reserves uitgeput om wapens en voorraden te kopen in deVerenigde Staten, die zij met schuldpapier betaald hadden dat hen nog decennia lang zou kosten om af te lossen.De koloniale rijken brokkelden in sneltreinvaart af, en na de Suezcrisis van 1956 moesten Frankrijk en hetVerenigd Koninkrijk leren leven met de status van middelgrote mogendheid.

• De staat Israël werd gesticht in het Mandaatgebied Palestina waarna in dat deel van het Midden-Oostenvoortdurend, en tot op heden gewapende conflicten oplaaien. Zie verder Arabisch-Israëlisch conflict.

• De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog hebben met name op het Europese continent geleid totgeïntensiveerde internationale samenwerking. De Verenigde Naties, en mede door de Koude Oorlog de EuropeseUnie, kwamen hierdoor tot stand. Het succes van de Europese Unie met haar supranationale wetgeving,gemeenschappelijke munt en democratische waarden maakt in de huidige tijd een Europees conflict moeilijkdenkbaar.

Technische en wetenschappelijke gevolgen

• Het conflict versnelde de ontwikkeling van wetenschappelijke en technologische kennis zoals bijvoorbeeldpenicilline, radar, nucleaire energie, geavanceerde raketten die de ruimte konden bereiken, straalvliegtuigen en deatoombom.Wikipedia:Bronvermelding#Bron gevraagd

• In Duitsland ontstond zeer kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog of misschien al iets eerder een nieuweliteraire stroming, bekend als kaalslagliteratuur (Trümmerliteratur).

Literatuur• Norman Davies, Europa in oorlog, 2009, 543 p., Het Spectrum - Utrecht, ISBN 978-90-491-0005-6 (vertaling

van Europe At War, 1939-1945: No Simple Victory, 2006)• Maarten van Rossem, De Tweede Wereldoorlog in 28.215 woorden, 2005, 96 p., Het Spectrum - Utrecht, ISBN

90-274-2107-2• Lizzie Collingham, The Taste of War. World War Two and the Battle for Food, Allen Lane, 633 blz, 2011.• Sönke Nietzel en Harald Welzer, Soldaten. Over vechten, doden en sterven, Vertaling, Uitg Ambo• Antony Beevor, De Tweede Wereldoorlog, uitg. Ambo, 2012 (vertaling van The Second World War, Edit.

Weidenfeld&Nicolson)

Externe links• Tweedewereldoorlog.nl [4]

• Go2War2.nl [5]

• Mei1940.org [6]

• Nationaal Monument Kamp Vught [7]

• Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon [8]

• Dossier 60 jaar bevrijding, Koninklijke Bibliotheek [9]

Bronnen, noten en/of referenties Bronnen

• Loe de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.• A.J.P. Taylor, Origins of the Second World War.• Gerhard L. Weinberg, A World at Arms: A Global History of World War II.• John Keegan, The Second World War.• Richard Overy, Why the Allies Won.

Tweede Wereldoorlog 21

Noot

[1] Deze samenwerking zou na de Tweede Wereldoorlog al gauw omslaan in een koude oorlog.[2] J.S. Nye jr., Understanding International Conflicts, An Introduction to Theory and History, Longman 2007, p.

106-108[3] Anthony Beevor, D-Day, Ambo, 2010, pag. 467[4] http:/ / www. tweedewereldoorlog. nl[5] http:/ / www. go2war2. nl/[6] http:/ / www. mei1940. org/ tiki-index. php[7] http:/ / www. nmkampvught. nl/[8] http:/ / www. oorlogsmuseum-overloon. nl/[9] http:/ / www. kb. nl/ dossiers/ bevrijding/ bevrijding. html

Tweede Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog · Nederland in WO2 · België in WO2 · Nazi-Duitsland · Portaal:TweedeWereldoorlog

Zie de categorie World War II (http:/ / commons. wikimedia. org/ wiki/ Category:World_War_II?uselang=nl#mw-subcategories) vanWikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Beluister (info)

Harry Mulisch 22

Harry Mulisch

Harry Mulisch

Harry Mulisch ontvangt de PC Hooftprijs (1977)

Algemene informatie

Volledige naam Harry Kurt Victor Mulisch

Geboren 29 juli 1927, Haarlem

Overleden 30 oktober 2010, Amsterdam

Land Nederland

Handtekening

Werk

Jaren actief 1947 – 2010

Genre Romans, toneelstukken, poëzie

Bekendewerken

Twee vrouwenDe aanslagDe ontdekking van de hemel

Uitgeverij De Bezige Bij

Dbnl-profiel [1]

Website [2]

Portaal  Literatuur

Harry Kurt Victor Mulisch (Haarlem, 29 juli 1927 – Amsterdam, 30 oktober 2010) was een Nederlands schrijver.Mulisch, de zoon van een Oostenrijks-Hongaarse vader die collaboreerde tijdens de Tweede Wereldoorlog en eenDuits-joodse moeder, groeide op tijdens de Tweede Wereldoorlog, die een sterke invloed op hem en zijnschrijverschap had. In 1947 verscheen zijn eerste verhaal (De kamer), in 1952 volgde zijn eerste roman: archibaldstrohalm. Vele andere werken volgden, waaronder Het stenen bruidsbed (1959), Twee vrouwen (1975), De aanslag(1982) en De ontdekking van de hemel (1992). Zijn laatste roman was Siegfried, verschenen in 2001.'Magisch-mythisch' is een veelgebruikte aanduiding voor een groot deel van zijn oeuvre.Mulisch, wiens als arrogant omschreven houding en steun aan het Cuba van Fidel Castro bij sommigen op kritiek konden rekenen, geldt als een van de belangrijkste naoorlogse Nederlandse schrijvers. Hij wordt tot "De Grote Drie" van de naoorlogse Nederlandse literatuur gerekend, waartoe ook Willem Frederik Hermans en Gerard Reve behoren.

Harry Mulisch 23

Mulisch won een groot aantal literaire prijzen, waaronder de Prijs der Nederlandse Letteren en de P.C. Hooft-prijs,beide voor zijn gehele oeuvre. De ontdekking van de hemel werd in 2007 uitgeroepen tot het beste Nederlandstaligeboek aller tijden. In oktober 2010 overleed de auteur op 83-jarige leeftijd aan kanker.

Leven

Geboorte en jeugdMulisch' vader Kurt Victor Karl Mulisch werd in 1892 geboren in Gablonz an der Neiße in het toenmaligeOostenrijk-Hongarije, nu Jablonec nad Nisou in Tsjechië. In de Eerste Wereldoorlog was hij commandant van eenbatterij zware bereden veldartillerie aan het Russische, Italiaanse en Franse front. Na de oorlog emigreerde hij naarNederland. Mulisch' moeder Alice Schwarz zag op 16 maart 1908 in Antwerpen het levenslicht als dochter van eenOostenrijks-joodse bankier uit Frankfurt am Main. Vanwege hun vriendschappelijke contacten met Duitse officierenvluchtte het gezin Schwarz na de Eerste Wereldoorlog van Vlaanderen naar Nederland. Aldaar ontmoetten KarlMulisch en Alice elkaar via haar vader, die de oorlogsveteraan aan een baan hielp. Naar aanleiding van dezesamenloop van omstandigheden zou Mulisch later concluderen dat hij zijn bestaan te danken had aan de EersteWereldoorlog.In april 1926 trouwden Karl Mulisch en Alice Schwarz in Amsterdam en uit het huwelijk werd op 29 juli 1927 hunenige zoon Harry geboren op het adres Westerhoutpark 16 te Haarlem, waar de familie zich had gevestigd. Harrywerd grotendeels opgevoed door de huishoudster, Frieda Falk, die in 1891 geboren werd in Posen in het toenmaligeDuitse Keizerrijk, thans Poznań in Polen. Met haar reisde de vierjarige Harry, die gedeeltelijk in het Nederlands enin het Duits werd opgevoed, in het najaar van 1931 naar Berlijn (ten tijde van de Weimarrepubliek) en verdwaalde erin het labyrint van de Tiergarten. Naar eigen zeggen zouden dit de plaats en het moment geweest zijn waarop devoorwaarden voor zijn schrijverschap tot stand kwamen.Mulisch leerde schrijven op een particulier instituut in Haarlem, dat hij van 1933 tot 1939 bezocht. In deze jarenschreef Harry al zijn eerste verhaal, De pottebakker, over een komisch voorval op school. In 1936, toen Mulischnegen was, scheidden zijn ouders. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en in 1951 emigreerde ze naar Berkeleyin Californië (dit adres staat in het overlijdensbericht van Karl Mulisch op 10 juli 1957). Ze overleed op 2 januari1996 in San Francisco. Harry bleef bij zijn vader, K.V.K. zoals hij hem later in zijn geschriften vaak noemde, inHaarlem. Zijn vader werd na de vrolijke jaren twintig zwaarmoedig. Bovendien daalde zijn inkomen waardoor deafgeslankte familie een aantal keren naar kleinere woningen verhuisde.In de de jaren dertig kreeg Mulisch grenzeloze interesse in de chemie, die was gewekt door het jongensboek Deongelooflijke avonturen van Bram Vingerling (1927) van Leonard Roggeveen. Later besefte Mulisch dat BramVingerling in feite de alchemie beoefende, een van de belangrijkste thema's uit zijn oeuvre.

Tweede Wereldoorlog en revelatie van een jonge schrijverMet de kreet "Krieg, Krieg! Herr Mulisch! Es ist Krieg! Die Deutschen sind da!", uitgeschreeuwd door opvoedsterFrieda, begon voor de twaalfjarige Harry de Tweede Wereldoorlog. In de oorlogsjaren was Mulisch' vader inopdracht van de nazi's directeur personeelszaken van Lippman-Rosenthal & Co. Dit bankiershuis had de taakgeconfisqueerde joodse bezittingen, zoals tegoeden, effecten en andere kostbaarheden, te 'beheren'. Dankzij desamenwerking met de nazi's was K.V.K. in staat zijn joodse ex-vrouw en zijn joodse zoon uit Duitse handen tehouden. Harry's groot- en overgrootmoeder van moeders kant werden in 1943 naar concentratiekampen weggevoerd.Doordat Mulisch de zoon was van een collaborateur en van een joodse vrouw (en kleinzoon van slachtoffers), leefdehij in een merkwaardige positie. Deze omstandigheden leverden stof op voor een groot deel van zijn werk. Hetmaakte hem duidelijk hoe ingewikkeld begrippen als 'goed', 'kwaad' en 'schuld' liggen. Dit is waar zijn werk vooralover gaat. Een gevleugelde uitspraak van Mulisch was: "Ik heb de oorlog niet zo zeer 'meegemaakt', ik 'ben' deTweede Wereldoorlog." Na de bevrijding werd de vader van Mulisch opgepakt wegens collaboratie.

Harry Mulisch 24

In 1941 verhuisde Mulisch met zijn vader en Frieda naar de Anna van Burenlaan in Haarlem. Mulisch verklaarde hetbelang van dit huis in zijn leven: "In dat huis is het allemaal gebeurd. Daar beleefde ik de oorlog. Daar schreef ikmijn eerste verhalen en romans. Daar ging ik voor het eerst met een meisje naar bed." Na vier jaar aan het EersteChristelijk Lyceum van Haarlem bleef hij weg van school. Directe aanleiding was het zakken voor een herexamen,de dag na Dolle Dinsdag (5 september 1944), waarna Mulisch een autodidact pur sang werd.Aanvankelijk produceerde Mulisch in zijn kamertje chemieboeken die voor iedereen toegankelijk moesten zijn.Maar ondanks zijn zelfverklaarde afkeer van literatuur werd Mulisch wel degelijk beïnvloed door bepaaldeschrijvers. Edgar Allan Poe was de eerste invloed op de jonge Mulisch, wat blijkt uit zijn eerste probeersels. VanThomas Mann leerde hij de discipline om elk woord, iedere zin af te wegen, terwijl hij tegelijkertijd diep onder deindruk raakte van de overvloedige stijl van Dostojevski. Jorge Luis Borges was in de jaren zestig de laatste auteurdie hem genoeg kon boeien om diens oeuvre te verslinden. Verder las hij naar eigen zeggen nooit veel literatuur,alleen het hoogst noodzakelijke om op de hoogte te blijven van collega-schrijvers. Hij zei dan ook van zichzelf: Ikben een schrijver, geen lezer.

Het volgende teken van Mulisch' schrijverstalent was het verhaal De kamer, dat op 8 februari 1947 in ElseviersWeekblad werd gepubliceerd. Het gaat over iemand die in zijn jonge jaren verwonderd was over een kamer. Hij kande bekoring niet verklaren, totdat hij veertig jaar later terugkeert en de kamer bewoont. Dan komt hij erachterwaarom deze kamer hem fascineerde: het blijkt zijn sterfkamer te zijn.De jonge Mulisch hield zich eind jaren veertig bezig met occultisme, spiritisme en toneel. Hij sloot zich aan bij hetAmsterdamse Reis-Opera-Gezelschap en trok met een operette voor arbeiders door de polder. Inmiddels was hij in1949 begonnen aan zijn eerste volwassen roman. Pas na twee jaar intensief schrijven zou hij zijn debuut archibaldstrohalm afronden.

Vrouwen en kinderenIn 1971 trouwde Mulisch met Sjoerdje Woudenberg. Met haar kreeg hij twee dochters, Anna (1971) en Frieda(1974). Vanaf 1987 was hij samen met zijn vriendin Kitty Saal, met wie hij een zoon Menzo (1992) kreeg. Tevenshad hij vier kleinkinderen.[3]

Oeuvre

1952–1959Omdat hij het verhaal De kamer (1947) en de novelle Tussen hamer en aambeeld (1952) kwalitatief onder de maatvond, besloot Mulisch zijn literaire carrière opnieuw te beginnen met een roman waaraan hij twee jaar werkte:Archibald Strohalm (1952), een boek waarin het mythisch-magische element een belangrijke rol speelt. Hij won erde Reina Prinsen Geerligsprijs mee, een prestigieuze onderscheiding die enkele jaren voordien Gerard Reve ten deelwas gevallen met De Avonden. Archibald strohalm zette meteen de toon voor de eerste periode van Mulisch'schrijverschap. In de jaren 1952 tot 1959 overheerste een sterk mythische invloed. Gewoonlijk laat Mulisch zijnproza beginnen met een tafereel uit het alledaagse leven dat, naarmate het verhaal vordert, uitmondt inwonderbaarlijke en bovennatuurlijke motieven waarin niet zelden de alchemie een belangrijke rol speelt. Mulischplaatste zichzelf met zijn 'abstract realisme' in een uitzonderlijke positie in de Nederlandse literatuur, waarin hetrealisme sterk overheerste.Na de Mulisch-God-associatie in de verhalenbundel Chantage op het leven (1953), de roman De diamant (1954), een lineair verhaal over de geschiedenis van een diamant door de eeuwen heen, De sprong der paarden en de zoete zee (1955), een novelle over de onbeantwoorde liefde van een schooljongen en de verdrinkingsdood van een Schoklandse visser en diens broers, en de absurde verhalen over de heer Tiennoppen in Het mirakel (1955), schreef hij in 1956 Het zwarte licht. Deze 'kleine roman' handelt over Maurits Akelei, een stadsbeiaardier, die zijn zesenveertigste verjaardag viert, maar grotendeels 23 jaar terug in de tijd leeft, toen zijn vriendin Marjolein overspel

Harry Mulisch 25

pleegde. Zijn leven verging op die dag figuurlijk zoals op de dag van handelen, 20 augustus 1953, de apocalypsverkondigd wordt. Het mythische aspect wordt tot uiting gebracht in het laatste hoofdstuk, waarin Akelei de wereldzichtbaar ten onder ziet gaan. De verhalenbundel De versierde mens (1957) bevat eveneens een aantal magischeverhalen. Een nooit gepubliceerd kort verhaal dat Mulisch in 1953 schreef naar aanleiding van de Watersnoodramp,werd in de zomer van 2008 ontdekt in het archief van de Literaire Uitgeverij De Beuk. Het Letterkundig Museum inDen Haag kocht het verhaal op 8 september 2008 bij veilinghuis De Eland.In 1959 sloot Mulisch de eerste periode af met het gewichtige Het stenen bruidsbed. Deze roman gaat over hetbombardement op Dresden in februari 1945. Norman Corinth, boordschutter in één van de bommenwerpers, isdertien jaar later terug in Dresden en wordt geconfronteerd met zijn verrichtingen in de oorlog. Mulisch' idee achterhet verhaal is de eeuwigheid van de oorlog en het fenomeen van de oorlogsmisdadiger. De auteur toont desynchronie tussen de Tweede Wereldoorlog en de Trojaanse Oorlog. Corinth zet hij naast Attila de Hun, DzjengisKhan en Hitler. Het schakelen tussen verschillende tijden is kenmerkend voor Mulisch' filosofie over de tijd. Deschrijver probeert in bijna al zijn boeken de tijd stil te zetten. Naast de tijdsdimensie filosofeerde de auteur in Hetstenen bruidsbed over het verschil tussen de geschiedenis en de antigeschiedenis. De compositie van de roman isgedeeltelijk gebaseerd op de Ilias van Homerus.

1959–1972Het stenen bruidsbed markeerde het begin van de tweede periode, die globaal parallel loopt met de jaren zestig. Deroman vormt het scharnier tussen de mythische verhalen van de jaren vijftig en het engagement van de jaren zestig.De gebeurtenissen uit de jaren zestig worden in deze periode voornamelijk beschreven in studies entijdsgeschiedenissen. Mulisch' verklaring voor deze koerswijziging ziet hij in de dreigende atoomoorlog: "Het isoorlog. En in oorlogstijd moet men zich niet bezig houden met het schrijven van romans. Dan zijn er echt welbelangrijker dingen te doen." Eigenlijk verschool de schrijver zich achter een schrijversblok. Hij werkte aan eenaantal romans, maar wist deze niet te voltooien.Na het toneelstuk De knop (1960), over de ondergang van de wereld door de atoombom, schreef hij in 1961 Voervoor psychologen, een bundeling die door zijn autobiografische en exhibitionistische karakter als een sleutelboek inzijn oeuvre wordt beschouwd. Een jaar later kwam De zaak 40/61 uit. Deze reportage werd samengesteld uit zijnartikelen voor Elseviers Weekblad over het proces tegen de nazi Adolf Eichmann in Jeruzalem. Daarnaast ondernamMulisch voor deze studie reizen naar Auschwitz, Berlijn en Israël. Met deze studiereizen legde hij in dit 'verslag vaneen ervaring' de nadruk op de achtergronden waardoor hij dichter bij de wortels van het kwaad kwam. Zelfs in ditsobere, bijna journalistieke boek is de schrijver in staat het incidentele binnen een bijna mythisch historisch kader teplaatsen.Eichmann had een destructieve invloed op het schrijverschap van Mulisch, wat in een impasse resulteerde. De ideeënwaren er wel, maar de auteur wist ze niet in een vorm te gieten. Hij zocht zijn heil in non-fictieve, geëngageerdeboeken.Pas vier jaar na De zaak 40/61, verscheen Bericht aan de rattenkoning (1966), een boek over de rellen van Provo inAmsterdam en de reacties van wat Mulisch als het 'regentendom' bestempelde. Hij presenteerde het boek niet enkelals een verslag over de gebeurtenissen, maar ook als een onderdeel daarvan. Zijn linkse sympathieën gingen nog eenstuk verder in Het woord bij de daad (1968). In dit boek, gebaseerd op zijn ervaringen in Cuba, waar hij ook FidelCastro ontmoette, bestudeert de schrijver de revolutionaire maatschappij en het mechanisme van de guerrillastrijd ophet revolutionaire Cuba. Mulisch verkeert dan in marxistisch vaarwater. Na de Telegraafrellen op 14 juni 1966noemde Mulisch Godfried Bomans, die de anonieme schrijvers van een pamflet dat tot protest had opgeroepen hadveroordeeld, een "verrader"; Bomans werd met de dood bedreigd en moest door de politie worden bewaakt. [4]. Deopera Reconstructie (1969), waarvan hij in samenwerking met Hugo Claus het libretto schreef, ging over CheGuevara.

Harry Mulisch 26

De verteller uit 1970 was de eerste roman sinds 1959, maar lijkt meer op een kluwen van hermetische teksten. Hetonbegrepen verhaal kreeg dan ook vernietigende kritieken. De auteur was ontstemd en verklaarde een en ander in Deverteller verteld, waarin hij tevens de ontstaansgeschiedenis uit de doeken deed, daarbij refererend aan GoethesUrfaust. Het boek verschaft daarnaast inzicht in de redenen waarom zoveel andere romans in het voorbije decenniummislukt waren. Ook in 1971 schreef Mulisch De affaire Padilla, een nawoord over de revolutie op Cuba. In Detoekomst van gisteren uit 1972 blikte hij terug op de culturele revolutie van de jaren zestig. Naast een verklaring overde mislukte roman De Verteller, bevat het boek een overzicht van de Koude Oorlog, een verslag van een bezoek aande ex-nazi Albert Speer en een verslag over zijn ervaring in Parijs in mei 1968, waarin Mulisch het optimisme en dedoeltreffendheid van de manifestaties en opstanden uit de jaren zestig relativeert.

1972–1982Met De toekomst van gisteren sloot hij de tweede periode (1959-1972) af. Het engagement met de wereldpolitieknam in de maatschappij gestaag af en leek te stranden in de restauratie van de jaren zeventig. Ook in Mulisch' oeuvrewas deze tendens aanwijsbaar. Met een lagere frequentie zagen essays het levenslicht, terwijl hij zich juist meer aanpoëzie (vanaf 1973, een nieuwe dimensie in zijn oeuvre), verhalen (vanaf 1976) en toneelstukken ging wijden.Bovendien manifesteerde de filosofische en psychologische Mulisch zich als nooit tevoren. Ingetogener dan in dejaren vijftig greep hij terug naar de mythologie. Vooral zijn interpretatie van de Oedipus-mythe is rijkelijk verwerktin zijn theaterstukken (Oidipous Oidipous, 1972), studies (Het seksuele bolwerk, 1973), poëzie (De wijn is drinkbaardankzij het glas, 1976), verhalen (Oude lucht, 1977) en in de succesvolle roman Twee vrouwen uit 1975.Dit laatste boek bevat onder de schijnbaar doorzichtige oppervlakte van het verhaal over een lesbische verhoudingeen mythologische ondergrond door de verwerking van de Orpheus-mythe. In vergelijking met de romans uit dejaren vijftig en De verteller uit 1970 houdt Mulisch zijn verhaal stilistisch in toom. Deze tendens zal voortgezetworden in de romans uit de jaren tachtig en negentig. Daartegenover is zijn filosofische magnum opus, Decompositie van de wereld uit 1980, grondtoon van geheel zijn samenhangend oeuvre, voor velen moeilijk tedoorgronden ondanks de zakelijke toon en ondanks de vele heldere voorbeelden en illustraties bij dezedenkconstructie.

1982–2010

Mulisch - voorjaar 2010

Als er een vierde periode kan worden aangeduid in hetoeuvre van Mulisch, dan begint die met zijn bekendsteboek De aanslag uit september 1982, dat in 1986verfilmd zou worden. Hoewel de jaren zeventig(1972-1982) en de decennia daarna (1982-2010)inhoudelijk overeenkomstig zijn, kan er op tweevlakken een onderscheid worden gemaakt. Enerzijdsgenoot de auteur een bijna goddelijke status die hij hadverkregen door het eclatante commerciële succes vanenkele van zijn boeken in het buitenland. Zijn boekenkonden altijd al op gretige aftrek rekenen (metuitzondering van De compositie van de wereld), maarde aantallen die in zeer korte tijd van De aanslag en De ontdekking van de hemel verkocht werden, overtroffen alleverwachtingen. Een ander verschil is de stilistische helderheid. Het lijkt alsof de schrijver na dertig jaar de ultiemevorm heeft gevonden en zijn schrijverschap naar een nieuw hoogtepunt stuwt. Eén van de voornaamsteMulisch-onderzoekers, Frans de Rover, stelt vast:

Harry Mulisch 27

"Met 'De aanslag' en 'Hoogste tijd' staat Mulisch op het toppunt van zijn schrijfkunst: literair lijkt hij alles te kunnen; nationale en internationalewaardering vallen hem ten deel. Tegen de achtergrond van die comfortabele kunstenaarspositie ontstaat het werk na 1982, dat in veel opzichten'virtuositeit' uitstraalt: Mulisch speelt een geraffineerd spel met zichzelf en met zijn oeuvre."

Voor het eerst werd Mulisch door critici op handen gedragen.De aanslag is de eerste Nederlandse bestseller waarvan wereldwijd meer dan een miljoen exemplaren zijn verkocht.Het boek gaat over de represailles op een Haarlemse familie naar aanleiding van een aanslag op een collaborateur,een politieofficier en NSB-lid. De jongste zoon, Anton Steenwijk, overleeft de catastrofe als enige en in de loop vanzijn leven tracht hij via ontmoetingen met betrokkenen van de aanslag de ware toedracht te achterhalen. Het verhaalis opgedeeld in vijf episoden: januari 1945, de aanslag; 1952, de Korea-oorlog; 1956, Hongarije; 1966, Provo enVietnam; en 1981, de demonstraties tegen de plaatsing van NAVO-kernraketten. Per episode komt Anton steedsdichter bij de ware toedracht van de misdaad.Naast een aantal essays en lezingen, schreef Mulisch scheppend proza, zoals Hoogste tijd (1985), over de ondergangvan een oude toneelspeler, De pupil (1987), De elementen (1988) en het fantastische verhaal Het beeld en de klok(1989). In 1984 hield Harry Mulisch in Leiden de Huizingalezing onder de titel 'Het Ene'.In 1992 verscheen zijn 901 bladzijden en 65 hoofdstukken tellende opus magnum: De ontdekking van de hemel.Mulisch manifesteerde zich in dit verhaal als 'de meester', god-gelijk. Hij laat het verhaal door engelen vertellen. Hetis een roman waarin alle mythologische en filosofische registers worden opengetrokken. De vriendschap tussenOnno Quist en Max Delius is de voorbode van de geboorte van Quinten, die (in 1985) de uitverkorene is tot eengoddelijke opdracht. Die goddelijke opdracht is een waarschuwing tegen de verworden maatschappij.In 1996 verscheen een boekje met een facsimile van de eerste versie van De aanslag, dat de titel De oer-aanslagmeekreeg. In de herfst van 1998 zag de roman De procedure het licht. Het is de ultieme prestatie, leven te kunnenconstrueren, die Mulisch hier fascineert. Victor Werker construeert met DNA-knipsels de Eobiont. De roman isingewikkeld opgebouwd, alles hangt met alles samen, zoals alle levensvormen op onze aarde verstrengeld zijn.Naar aanleiding van de Boekenweek schreef Mulisch in 2000 het boekenweekgeschenk, Het theater, de brief en dewaarheid. Deze novelle, over de affaire-Jules Croiset, werd in een recordoplage van 760.000 exemplaren uitgegevenen speciaal voor de Boekenweek ging de auteur op tournee door Nederland. Dat de oorlog na meer dan vijftig jaarschrijverschap nog steeds een inspiratiebron was, bewees Siegfried (2001), een roman waarin Mulisch pretendeertmet de zoon van Hitler de nazileider te doorgronden. Zoals in zijn hele oeuvre doet hij hierbij een beroep opfilosofische en mythologische motieven.In januari 2006 ontstond enige commotie door een pamflet van de journalist Dick Verkijk, waarin deze beweerde datMulisch in de Tweede Wereldoorlog lid van de NSB-organisatie Jeugdstorm was geweest. Mulisch ontkende ditbericht in de Volkskrant met onder andere de woorden "als het waar was, had ik er wel een prachtige roman overgeschreven", terwijl Verkijk beweerde twee onafhankelijke getuigen te hebben gehoord die Mulisch in hetNSB-uniform hadden gezien. Aangezien lidmaatschap van de Jeugdstorm door de ouders van de jonge leden werdgeïnitieerd, was het eigenlijk geen aanklacht tegen Mulisch maar tegen zijn vader. Het pamflet van Verkijkverscheen in februari 2006.Net als de door hem bewonderde Thomas Mann was Mulisch een groot liefhebber van Venetië. In het beroemdeHotel des Bains op het Lido, het eiland vlak bij de oude stad, bracht Mulisch jaarlijks enkele weken door. In dit hotelschreef Mann zijn werk Dood in Venetië.

Harry Mulisch 28

Secundaire literatuur• Harry Mulisch, de minstreel van het Leidseplein (1962) – Leo Thuring• In gesprek met Harry Mulisch (1965) – Nol Gregoor• Ontmoetingen: Harry Mulisch (1969) – J. van Ham•• Mulisch' verhouding tot de vernietiging (1969) - H. Kaleis• Mulisch, naar ik veronderstel (1971) – J.H. Donner• Mis Mulisch! (1972) – Wim van Oosten• Jacht op de inktvis (1975) – J.H. Donner• Harry Mulisch. Informatie over leven en werk van Harry Mulisch (1976) – Jeroen Brouwers• Over het Stenen bruidsbed van Harry Mulisch (1977) – Helbertijn Schmitz-Küller• Omtrent “Het Stenen Bruidsbed” (1978) van Harry Mulisch – Marie Delleusse• Harry Mulisch, bibliografie (1979) – Marita Mathijsen• Van Mulisch’ Oude lucht. Een droomanalyse (1979) – J.H. Donner• De mythische formule, dertig gesprekken 1951-1981 (1981) – samenstelling Marita Mathijsen• Kritisch nabeeld, beschouwingen over het werk van Harry Mulisch (1982) – samenstelling Hans Dütting• Harry Mulisch. De Aanslag (1983) – Jan Heerze• Over de aanslag van Harry Mulisch (1985) – Frans C. de Rover• Harry Mulisch. Twee vrouwen (Analyse en samenvatting van literaire werken) (1986) – Ruud A.J. Kraaijeveld• De weg van het lachen, over het oeuvre van Harry Mulisch, proefschrift (1987) – Frans C. de Rover•• De furie van het systeem, over het literaire werk van Harry Mulisch in de jaren vijftig (1988) - E.G.H.J. Kuipers• De sleutel in de kast. Over Het Stenen Bruidsbed van Harry Mulisch (1989 ) – J.A. Dautzenberg•• De onderkant van het tapijt, Harry Mulisch en zijn oeuvre 1952-1992 (1992) - Mariëtte Haarsma, Erna Staal en

Murk Salverda• De werken van Harry Mulisch. Bibliografie (1992) – Marita Mathijsen• De tuin der spiegels. Romans en verhalen van Harry Mulisch (1992) – P. Kralt• Harry Mulisch ontdekt. Over Harry Mulisch en De Ontdekking van de hemel (1995) – Frans C. de Rover• Mulisch en de wetenschap. Naar aanleiding van De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch' (1995) – Wim

Haan e.a.• Alles is altijd uit de Bijbel. Schriftuurlijke verwijzingen in De ontdekking van de hemel (1995) – Peter Henk

Steenhuis• Onveranderlijk, veranderlijk, Harry Mulisch tussen literatuur, journalistiek, wetenschap en politiek in de jaren

zestig en zeventig (1999) – Jos Buurlage• De Hond en de Duitse ziel (2002) – Christopher Buchwald• Mulisch toegesproken (toespraken voor Harry Mulisch) (2002) – diverse auteurs• Zijn getijdenboek (2002) – Onno Groen• Het voorbestemde toeval (2002) – Marita Mathijsen•• Harry Mulisch, fel anti-nazi, maar sinds wanneer? (2005) - Dick Verkijk• Onsterfelijk leven (2007) – samenstelling Onno Blom• Jij bent de absolute harmonie: laudatie bij de tachtigste verjaardag van Harry Mulisch (2007) – Connie Palmen• Bestrijd het leed dat Mulisch heet - Propria Cures over een tachtigjarige (2007) – Lucas Ligtenberg en Bob Polak•• Twee vrouwen en meer (2008)- Marita Mathijsen• De Bewondering (2008) – Ewald Vanvugt•• Halfdoden en de hemel. Experimenteel zelfonderzoek en surrealiteitsverlangen bij de jonge Harry Mulisch (2008)

- Michel Dupuis• Profiel Harry Mulisch: een documentaire (2008) – Hans Dütting• 64+1. De ontdekking van de hemel in 65 velden (2012) – Jan Tinman

Harry Mulisch 29

RedacteurMulisch was naast zijn schrijverschap actief als redacteur van Podium (1958-1962), van Randstad (1961-1969) envan De Gids (1965-1990). Van 1962 tot 1992 was hij bestuurslid van de Schrijversvereniging van De Bezige Bij, deuitgeverij waar hij vanaf zijn eerste publicaties actief was.

Beoordeling

SchrijverschapEen constante factor in Mulisch' literaire activiteiten en uitspraken over zichzelf was zijn gebrek aan zelfrelativering.Zelf zei hij (onder meer in Over de verbeelding, zijn dankwoord bij het ontvangen van de P.C. Hooft-prijs) dat diteen houding was van tot het extreme opgedreven zelfironie. Hij sprak daarin van:

"gevallen, waar de hoogmoed, de arrogantie, de ijdele façade voornamelijk pantseringen zijn tegen een al te opdringerige buitenwereld:pantseringen, waarachter kwetsbare zielen schuilgaan: zielen, die ook maar steeds weer moeten beginnen met een stuk steen, met wat verf in tubes,met mogelijke tonen, of met de verzameling woorden van hun taal, zielloos gerangschikt in het woordenboek. Met iets, kortom, waar iedereen overbeschikken kan. Met niets dus eigenlijk."

Dat Mulisch zich tientallen jaren deze ironische houding aanmat, werd niet door iedereen als geloofwaardigbeschouwd. Daarbij werd gewezen op Mulisch' eigen pamflet Het ironische van de ironie (1976), waarin hijracistische passages in het werk van Gerard Reve bekritiseerde. Volgens Mulisch waren deze wellicht ironischbedoeld, maar werd deze ironie zo lang volgehouden dat ze eenvoudigweg Reves feitelijke mening werden: "Dat ishet ironische van de ironie, dat zij het plotseling niet meer is." Als dat waar is, gaat dat ook op voor Mulisch' eigenzelfironie, aldus zijn critici. Wat hieraan bijdroeg, is dat Mulisch in sommige gevallen inging op kritiek op zijnschrijverschap. Zo reageerde hij hoogst geïrriteerd op een essay van Gerrit Komrij, getiteld Waarom Harry Mulischgeen echt groot schrijver is. Hij schreef zelfs een boek, De Verteller verteld, als reactie op de negatieve recensies vanzijn roman De verteller. Bij een andere gelegenheid weet hij het gegniffel over zijn pretenties aan een Nederlandsgebrek aan vermogen tot bewonderen, dat bijvoorbeeld in Amerika, Italië en Duitsland wel aanwezig zou zijn. [5]

Anderen wezen erop dat verschillende onbescheiden uitspraken zo grotesk zijn, dat ze alleen maar ironisch bedoeldkonden zijn, zoals: "Ik ben een groot schrijver, daar helpt geen moedertje lief aan." Een ander voorbeeld is deachterkant van de roman De pupil, waarop een foto is afgebeeld van Harry Mulisch met op de achtergrond deVesuvius. Het onderschrift van de foto luidt: "Van links naar rechts: de Vesuvius, Harry Mulisch".Het werk van Mulisch heeft vaak een metafysisch karakter. Hij wordt geprezen om zijn romancompositie. Vaak zijner binnen zijn romans verschillende verhaallijnen te trekken.Mulisch zag schrijven als een magisch proces. De werkelijkheid was volgens hem geen toevallig gegeven: er is eenverborgen samenhang. Toeval bestaat niet, alles heeft een diepere betekenis: de geschiedenis is een wetmatig proces.De taak van de schrijver is om de diepere betekenis van de werkelijkheid zichtbaar te maken. Dat kon volgensMulisch door mythen en symbolen in de werkelijkheid te herkennen. De grote verhalen van de mensheid verbeeldende diepere betekenis van de werkelijkheid, het levensraadsel. Mulisch liet zijn werk aansluiten op die grote verhalen.De schrijver veranderde in het schrijfproces (op magische wijze) de werkelijkheid zodanig, dat in de gebeurtenissenhet bovenpersoonlijke zichtbaar wordt, waardoor ze tot mythe worden verheven. Deze literatuuropvatting wordtmagisch-mythisch genoemd.

Harry Mulisch 30

Mulisch volgens CampertIn het boek Tjeempie! of Liesje in Luiletterland 1968 van Remco Campert wordt Harry Mulisch afgebeeld als eenschrijver met de naam Best Gekapte Schrijver van Nederland. Het is duidelijk dat het om Harry Mulisch gaat omdatdeze in 1965 tot best geklede schrijver van Nederland uitgeroepen was en omdat het personage vrienden heeft diealleen over bekende nazi's praten, omdat hij een revolutie aan het plannen is en omdat hij overdreven filosofischpraat over en tijdens de seks. Er hangen aan de muur van de kamer van de schrijver twee portretten, een van tijdenshet schrijven, een van na het schrijven. In de geïllustreerde versie van Tjeempie wordt er gesuggereerd dat deschrijver zich tijdens het schrijven aan het aftrekken is, en dat hij na het schrijven hiermee klaar is. Dit benadrukt deijdelheid van de schrijver (het feit dat er twee van deze portretten van hemzelf hangen in zijn kamer) alsmede hoe hijover het schrijven denkt. (Zie o.a. Voer voor psychologen voor zijn ideeën over de daad van het schrijven.)

EerbetoonDe belangrijkste prijzen die Mulisch mocht ontvangen, waren onder andere: de Reina Prinsen Geerligsprijs (1951,voor archibald strohalm), de Bijenkorf Literatuurprijs (1957, voor Het Zwarte Licht), de Vijverbergprijs (1963, voorDe Zaak 40/61), Constantijn Huygensprijs (1977, voor het hele oeuvre), de P.C. Hooft-prijs (1977, voor het heleoeuvre). De aanslag werd in 1986 door middelbare scholieren bekroond als het best gewaardeerde boek. Degemeente Amsterdam kende in 1993 de Multatuliprijs toe aan De ontdekking van de hemel. In 1995 viel hem de Prijsder Nederlandse Letteren ten deel. De recentste prijs was de Libris Literatuur Prijs 1999 voor De Procedure.In 1977 werd Mulisch tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau benoemd. In 1992 werd hij tot Officier bevorderd.Ter gelegenheid van zijn 70e verjaardag werd in hij 1997 tot Commandeur in de Orde van de Nederlandse Leeuwbenoemd. In 2002 ontving hij het Duitse Bundesverdienstkreuz I. Klasse, omdat zijn literaire werk de banden tussenNederland en Duitsland bevordert. In 2005 eindigde Mulisch op nr. 93 bij de verkiezing van De grootsteNederlander. De ontdekking van de hemel werd in 2007 verkozen tot het beste Nederlandstalige boek aller tijden.Mulisch ontving op 8 januari 2007 een eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam bij gelegenheid van de 375edies natalis van deze Amsterdamse universiteit.Op 30 oktober 2011, een jaar na zijn dood, werd onthuld dat het voormalig woonhuis van Mulisch aan de Leidsekadezal worden omgevormd tot een aan de schrijver gewijd museum, genaamd het Harry Mulisch Huis. Het wordt eendependance van het Letterkundig Museum in Den Haag. Verder werd de leestafel in het Grand-Café Américain,waaraan Mulisch vaak zat te lezen, omgedoopt tot Harry Mulisch-leestafel en voorzien van een koperen plaquette. Injanuari 2013 werd in Américain tevens een borstbeeld onthuld, gemaakt door Menno Veenendaal.

Chronologische lijst• 1951 – Reina Prinsen Geerligsprijs voor archibald strohalm• 1957 – Bijenkorf-literatuurprijs voor Het zwarte licht• 1957 – Anne Frank-prijs voor archibald strohalm [6]

• 1961 – Athos-prijs groot ƒ 1000,- voor zijn gehele oeuvre [7]

• 1961 – ANV-Visser Neerlandia-prijs voor Tanchelijn• 1963 – Vijverbergprijs voor De zaak 40/61• 1977 – Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre• 1977 – Cestoda-prijs• 1977 – P.C. Hooft-prijs voor zijn gehele oeuvre• 1986 – Diepzee-prijs voor De aanslag• 1993 – Multatuliprijs voor De ontdekking van de hemel• 1993 – Mekka-prijs voor De ontdekking van de hemel• 1995 – Prijs der Nederlandse Letteren voor zijn gehele oeuvre• 1999 – Libris Literatuur Prijs voor De procedure

Harry Mulisch 31

• 1999 – Prix Jean Monnet de Littérature Européenne voor De ontdekking van de hemel• 2003 – De Inktaap voor Siegfried• 2007 – Prix européen des jeunes lecteurs voor Siegfried• 2007 – Eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam• 2007 – Italiaanse Nonino-prijs voor literatuur• 2007 – Beste Nederlandse roman aller tijden voor De ontdekking van de hemel

VertalingenMulisch is de meest vertaalde schrijver uit de geschiedenis van de Nederlandse literatuur.[8] Zijn boeken zijn inminstens 38 talen verschenen, te weten Afrikaans, Albanees, Bahasa Indonesia, Bulgaars, Chinees, Deens, Duits,Engels, Esperanto, Estisch, Fins, Frans, Grieks, Hebreeuws, Hindi, Hongaars, Italiaans, IJslands, Japans, Koreaans,Kroatisch, Litouws, Maleis, Noors, Oekraïens, Pools, Portugees, Roemeens, Russisch, Servisch, Servo-Kroatisch,Sloveens, Slowaaks, Spaans, Tsjechisch, Turks, Vietnamees en Zweeds.

VerfilmingenDe belangrijkste verfilmingen van zijn boeken zijn die van Twee vrouwen (de Engelstalige film Twice a woman in1981), De aanslag (1986) van Fons Rademakers, bekroond met een Golden Globe en een Oscar, Hoogste tijd (1994)van Frans Weisz en De ontdekking van de hemel (de Engelstalige film The Discovery of Heaven in 2001) van JeroenKrabbé.

ToneelbewerkingenVan eind mei tot en met half juni 2013 speelt het Nationale Toneel in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag eentoneelbewerking van Mulisch' roman Het stenen bruidsbed uit 1959, een tijdloze roman over daders en slachtoffersin tijden van oorlog. Het toneelstuk, dat onder regie staat van Johan Doesburg, gaat van half september tot en methalf november op tournee door heel Nederland.[9] Jeroen Spitzenberger, Tamar van den Dop en Stefan de Wallenemen de hoofdrollen in het toneelstuk op zich. Gelijktijdig brengt het Letterkundig Museum in Den Haag eentijdelijke tentoonstelling over Het stenen bruidsbed.

Vernoeming• De planetoïde 10251 Mulisch is in oktober 2006 naar hem vernoemd.[10] De auteur reageerde met "Nu ben ik in

de hemel" en zei zich gevleid te voelen, met het argument dat zelfs Nobelprijswinnaars vergeten worden, maarhemellichamen niet.

Externe links• Officiële website [2]

• Biografieën, werken en teksten [1] bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl)• Literatuurplein.nl [11]

Wikiquote heeft een of meer citaten gerelateerd aan Harry Mulisch.

Bronnen, noten en/of referenties

[1] http:/ / www. dbnl. nl/ auteurs/ auteur. php?id=muli002[2] http:/ / www. mulisch. nl/[3] Mulisch' nazaten (http:/ / mariannelamers. nl/ wp-content/ uploads/ 2009/ 03/ mulisch-jarig. pdf)[4] De zin over de Telegraafrellen is ontleend aan Godfried Bomans.[5] HP/de Tijd, 21 juli 2007.

Harry Mulisch 32

[6] 'De Anne Frank-prijzen voor het jaar 1957' (http:/ / resolver. kb. nl/ resolve?urn=ddd:010677601:mpeg21:a0268), Nieuwsbladvan het Noorden, 25 januari 1958.

[7] 'Athos-prijs voor Harry Mulisch' (http:/ / resolver. kb. nl/ resolve?urn=ddd:010677840:mpeg21:a0172), Nieuwsblad van hetNoorden, 3 november 1961.

[8] De Grote Harry Mulisch (http:/ / www. rtl. nl/ (/ actueel/ rtlnieuws/ )/ components/ actueel/ rtlnieuws/ 2010/ 10_oktober/ 31/verrijkingsonderdelen/ Biografie_Harry_Mulisch. xml), RTL Nieuws, geraadpleegd op 31 oktober 2010.

[9] Het Nationale Toneel speelt Het stenen bruidsbed (http:/ / www. nationaletoneel. nl/ het-stenen-bruidsbed)[10] 10251 Mulisch (http:/ / ssd. jpl. nasa. gov/ sbdb. cgi?sstr=10251)[11] http:/ / www. literatuurplein. nl/ persdetail. jsp?persId=570

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

Het stenen bruidsbed 33

Het stenen bruidsbed

Het stenen bruidsbed

Auteur(s) Harry Mulisch

Land Nederland

Taal Nederlands

Genre Roman

Uitgever De Bezige Bij

Uitgegeven 1959

Pagina's 219

ISBN-code 9023400011

Portaal  Literatuur

Het stenen bruidsbed is een roman van Harry Mulisch uit 1959.Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Norman Corinth, een Amerikaanse tandarts die voor eentandartsencongres naar Dresden reist. In de Tweede Wereldoorlog had hij actief deelgenomen aan het geallieerdebombardement op Dresden. Zijn verhouding met de stad is dan ook allerminst 'normaal' te noemen, hij verwoest destad als het ware voor de tweede keer.De roman is opgebouwd als een Griekse tragedie, namelijk in vijf bedrijven, van elkaar gescheiden in 3 "zangen".De bedrijven beschrijven het verhaal van Norman Corinth op het tandartsencongres, de zangen zijn flashbacks vanzijn deelname aan het bombardement op Dresden. De taal van deze zangen is Homerisch, wat een grotesk resultaatoplevert.

Samenvatting

De door het bombardement verwoesteFrauenkirche in Dresden, de stad waar het verhaal

zich afspeelt

Norman Corinth is een Amerikaanse tandarts uit Baltimore. Hij wordtuitgenodigd voor een congres voor tandartsen in Dresden in de DDR.Het boek speelt zich af in 1956 en de DDR is op dat ogenblik noggescheiden van West-Duitsland en kent een communistisch regime.Corinth gaat op de uitnodiging in en reist naar Dresden. Hij wordtopgevangen door Hella Viebahn, een gids van het congres. Corinthheeft een speciale reden om af te reizen naar Dresden. Tijdens deTweede Wereldoorlog was hij piloot van een Amerikaansebommenwerper en nam hij deel aan het beruchte bombardement opDresden in februari 1945. In de loop van het boek wordt duidelijk datCorinth ook betrokken was bij het mitrailleren van de bevolking vanDresden. In feite is Corinth een oorlogsmisdadiger, hij schoot oponschuldige burgers die naar de rivier gevlucht waren. Aan de andere kant is hij zelf ook slachtoffer. Zijn vliegtuigwerd neergehaald en Corinths gezicht is verminkt als gevolg van brandwonden.

In Dresden wordt Corinth geconfronteerd met zijn daden. De stad ligt nog altijd in puin en hij hoort veel verhalen over het bombardement en het Derde Rijk. De pensionhouder Ludwig bijvoorbeeld vertelt Corinth dat hij op historische grond staat. De chauffeur die hij krijgt toegewezen, Günther, zegt dat hij in april 1945 als lid van de

Het stenen bruidsbed 34

Hitlerjugend Hitler heeft ontmoet, en zelfs een kneepje in zijn wang kreeg. Ook een collega op het congres, deWest-Duitser Schneiderhahn deelt zijn oorlogservaringen met Corinth en vertelt over de concentratiekampen.Hierdoor krijgt Corinth het idee dat Schneiderhahn een voormalige nazibeul is. Hella ten slotte zegt dat ze als jongecommuniste in een concentratiekamp heeft gezeten. Als Corinth met Hella naar het pension teruggaat, gaan ze metelkaar naar bed. Als hij met Hella seks heeft, lijkt het alsof Corinth het bombardement nog eens beleeft.Als Corinth later aan Hella vraagt het naziverleden van Schneiderhahn te onderzoeken, blijkt dat Schneiderhahn juisttegen het naziregime heeft gestreden. Corinth wordt zo boos als hij dit hoort dat hij Schneiderhahn in elkaar slaat.Als anderen hem willen lostrekken van Schneiderhahn vlucht Corinth weg. Hij is nu door het dolle heen, hij lacht enhuilt en rent naar de auto van Günther. Zonder zijn chauffeur rijdt hij weg. In een gebied met puinhopen rijdt hij deauto te pletter en steekt het wrak in brand. Zo vernietigt hij Dresden andermaal.

AchtergrondMulisch had in eerste instantie het idee opgevat om een boek te schrijven dat "Gratie voor de doden" moest heten enzou gaan over een Duitse oorlogsmisdadiger. In de jaren vijftig speelde de discussie over de arrestatie en berechtingvan oorlogsmisdadigers regelmatig op. De oorlog was inmiddels tien jaar geleden en sommige mensen wilden hetliefst alles vergeten. Anderen daarentegen waren juist voor een vervolging. Mulisch zelf had gemengde gevoelensover het begrip 'oorlogsmisdadiger". Hoewel hij er van overtuigd was dat een groot aantal Duitse oorlogsmisdadigersterecht was veroordeeld en geëxecuteerd, was er ook twijfel of er niet erg eenzijdig werd geoordeeld. Zijn eigenvader was ook als collaborateur veroordeeld. De vader van Mulisch was in mei 1945 gearresteerd. Hij was in deoorlogsjaren hoofd van de personeelsafdeling van de beruchte bank Lippmann, Rosenthal & Co. Deze bank'beheerde' de in beslag genomen tegoeden van joden die waren weggevoerd naar de Duitse vernietigingskampen.Hoewel de vader van Mulisch niet direct betrokken was bij oorlogsmisdaden werd hij toch gezien als collaborateuren opgesloten in een interneringskamp.Mulisch wist dat zijn vader met zijn positie bij de bank in staat was geweest zijn half joodse zoon en joodse vrouwuit het concentratiekamp te houden. Hij zag ook dat sommige 'goede' Nederlanders zich na de oorlog verrijkten doorbezittingen van NSB'ers voor zichzelf te houden. Geallieerde oorlogsmisdadigers werden niet veroordeeld, zelfs nietaangeklaagd. Dit alles speelde in zijn hoofd toen hij zich documenteerde voor "Gratie voor de doden". Hij washiervoor naar Dresden gereisd en kwam daar onder de indruk van de verwoeste stad. Hier kwam hij tot de conclusiedat er geen absolute oorlogsmisdadiger bestaat. Het is de overwinnaar die beslist wie oorlogsmisdaden heeft begaan.Als de Duitsers hadden gewonnen was de toenmalige premier van Engeland, Churchill, vermoedelijk alsoorlogsmisdadiger opgehangen. Dit gegeven gebruikte hij als uitgangspunt voor Het stenen bruidsbed, waar nietlanger een Duitse oorlogsmisdadiger de hoofdrol speelt, maar een Amerikaanse oorlogsmisdadiger.De eerste druk van Het stenen bruidsbed was in mei 1959. Het boek werd daarna 42 keer herdrukt (2005). Het boekwerd uitgebracht als Literaire reuzenpocket. Mulisch zelf beweert dat hij in de VS stuitte op het verschijnselpaperback en dit fenomeen introduceerde door er bij zijn uitgeverij op aan te dringen het boek uit te brengen alspaperback. Het stenen bruidsbed werd geschreven in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Kunsten &Wetenschappen. Mulisch schreef het boek tussen 1956 en 1958.

Het stenen bruidsbed 35

Kenmerken

OpzetHet boek is opgezet als een Griekse tragedie en bestaat uit vijf delen en elf hoofdstukken. De delen II, III en IVworden afgesloten met gezangen die geïnspireerd zijn door de Griekse dichter Homerus. Mulisch gebruikt hetspecifieke taalgebruik van Homerus in zijn beschrijving van de Amerikaanse bommenwerperbemanning die hetbombardement op Dresden uitvoert.

SymboliekMulisch zet de Tweede Wereldoorlog synchroon met de Trojaanse Oorlog. Om die reden wordt ook hetbombardement door de bemanning van Corinths bommenwerper beschreven in de zogenaamde Homerischegezangen. Als Corinth Dresden verwoest is dat te vergelijken met de Griekse verwoesting van Troje. Zoals Helenavan Troje de aanzet is tot de verwoesting van Troje, zo is Hella Viebahn met terugwerkende kracht de reden van deverwoesting van Dresden. Dresden en Troje worden in Het stenen bruidsbed gelijktijdig verwoest. In beide gevallenis er geen echte reden. "Ik ben een onder Agamemnon gesneuvelde griek, die nog leeft", zegt Corinth tegen Hella.Met andere woorden, Corinth bestaat zowel in het heden als in het verleden. Het thema 'oorlog' wordt door Mulischvereenzelvigd met 'de liefde'. Liefde leidt bij Mulisch tot vernietiging. Dit komt naar voren in de gewelddadigemanier waarop Corinth de liefde bedrijft met Hella. Het bombardement op Dresden in 1945 is dan synchroon aan deseks met Hella in 1956. Zo vernietigt Corinth de stad tweemaal. Dat is ook de verklaring van de titel, de stadDresden is de bruid, versteend, en Hella is de bruid tussen de puinhopen. Mulisch zet overigens Troje ook synchroonmet andere zinloze vernietigingen zoals bij Rome, Carthago en Hiroshima:

"'Waarom was Nero Nero? Omdat Nero Nero was.' En ... Die hadden een bedoeling, en aanwijsbare gevolgen -zoals het massacre van Carthago, en Hiroshima; die mikten boven zichzelf uit, zoals de slag om Troje niet omTroje ging, maar om Helena. Dresden niet..."

Alle symboliek van het boek opnoemen is ondoenlijk. J.A. Dautzenberg schreef een compleet boek over Het stenenbruidsbed onder de titel: "De sleutel in de kast". In dit boek geeft hij per pagina en bijna per zin van Het stenenbruidsbed alle symboliek en mogelijke betekenissen weer.

StijlMulisch wees - zeker in het begin van zijn schrijverschap - de psychologische roman af. De romans die door hem inde jaren vijftig werden geschreven kennen een associatieve stijl die volgens Mulisch zelf vergelijkbaar is met degedichten van de Vijftigers. Mulisch streeft niet naar het realisme, maar naar het mythische. Het stenen bruidsbedkent ondanks de strakke compositie en vorm (de vorm is bij Mulisch vaak belangrijker dan de inhoud) eentaalgebruik waarbij veel van de lezer wordt gevergd. Elk woord lijkt een diepere betekenis te hebben, er wordtgemorreld aan het tijdsbegrip en het lijkt alsof er een toestand van voortdurende chaos heerst. Het boek vormt eenmijlpaal in zijn oeuvre. Het verscheen in 1959 en pas in 1970 zou er weer een nieuwe roman verschijnen Deverteller. Achteraf gezien markeert Het stenen bruidsbed het einde van de eerste periode in het schrijverschap vanMulisch. In de jaren tot 1970 publiceert hij vrijwel alleen journalistiek werk en essays.

Het stenen bruidsbed 36

Trivia• De Amerikaanse auteur Kurt Vonnegut schreef in 1969 het boek Slaughterhouse Five. In deze roman speelt het

bombardement op Dresden een grote rol en ondergaat de hoofdpersoon een aparte beleving van de tijd. Vonnegutwerd om die reden beschuldigd van plagiaat op Het stenen bruidsbed. Vonnegut ontkende en zei Het stenenbruidsbed niet te kennen.

Externe link• Notities bij werk van Harry Mulisch [1], essay over Het stenen bruidsbed door Rudy Cornets de Groot.

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

Referenties[1] http:/ / www. cornetsdegroot. com/ contraterrein/ notities-bij-werk-van-harry-mulisch-ii/

De aanslag (roman) 37

De aanslag (roman)

De aanslag

Auteur(s) Harry Mulisch

Land Nederland

Taal Nederlands

Onderwerp Tweede Wereldoorlog

Genre Roman

Uitgever De Bezige Bij

Uitgegeven 1982

Medium Print

ISBN-code 978-90-234-1818-4

Portaal  Literatuur

De aanslag is een roman van Harry Mulisch. De eerste druk is verschenen in 1982 bij uitgeverij De Bezige Bij,Amsterdam. Enkele maanden later waren al 200 000 exemplaren verkocht.De hoofdpersoon is Anton Steenwijk. Aan het einde van de oorlog wordt een NSB'er, Fake Ploeg, neergeschotenvoor het huis van zijn buren, die het lijk voor het huis van de Steenwijks slepen. Hierna steken de Duitsers het huisvan de Steenwijks in brand en worden de ouders en broer van Anton geëxecuteerd. Hoewel Anton het ontkent, is hijde rest van zijn leven eigenlijk bezig met uitzoeken van wat er gebeurd is. Hij ontmoet de andere mensen die ermeete maken hebben namelijk Karin Korteweg, Cor Takes (gebaseerd op Jan Bonekamp) en Truus Coster (gebaseerd opHannie Schaft).In 1986 is het boek verfilmd door regisseur Fons Rademakers. In de film speelden onder meer Derek de Lint, Marcvan Uchelen, Monique van de Ven, Johnny Kraaykamp sr., Huub van der Lubbe. De film kreeg in 1987 de Oscarvoor beste niet-Engelstalige film en de Golden Globe voor de beste buitenlandse film. Verder won Kraaykamp sr. in1986 de Gouden Kalf als beste acteur voor zijn rol.In 2010 is het boek bewerkt voor het theater door Léon van der Sanden, de regie ligt in handen van Ursul de Geer. Inde toneelvoorstelling, die in januari 2011 van start ging, spelen Victor Löw, Peter Bolhuis, Marjolein Ley, NellekeZitman en Ayal Oost.

SamenvattingDe aanslag is geschreven in 5 episodes die plaatsvinden tussen 1945 en 1981. De familie Steenwijk woont in 1945aan de rand van Haarlem in een van de vier huizen aan een kade, hun huis is genaamd ‘Buitenrust’. Het gezin bestaatuit meneer en mevrouw Steenwijk en de kinderen Peter en Anton. Naast hun huis, woont aan de linkerkant de familieBeumer en aan de rechterkant wonen meneer Korteweg en zijn dochter Karin, maar ook het echtpaar Aarts. Dehoofdpersoon is Anton Steenwijk, die in 1945 twaalf jaar oud is.Op een avond in januari 1945 zit het gezin Steenwijk in de huiskamer te mens-erger-je-nieten, als ze plotseling opgeschrikt worden door schoten. Fake Ploeg, een NSB'er, is doodgeschoten; zijn lijk ligt op de stoep bij de buren. Kort na de schoten komen meneer Korteweg en Karin naar buiten en leggen het dode lichaam voor het huis van Steenwijk. Antons broer Peter wil het lijk gaan terugleggen, maar al snel arriveren de Duitsers, waardoor Peter moet vluchten. Antons huis wordt in brand gestoken door de Duitsers en Anton wordt meegenomen naar een politiebureau in Heemstede. Hij weet niet wat er met zijn ouders en zijn broer is gebeurd. Anton brengt de nacht door in een van

De aanslag (roman) 38

de cellen, samen met een vrouw. Als hij haar vertelt wat er gebeurd is, reageert ze heftig. Anton wordt de volgendedag naar zijn oom en tante in Amsterdam gebracht. Hier groeit hij op.Na zijn middelbare school gaat hij studeren en wordt hij anesthesist. Nog tijdens zijn studie komt hij, na het bezoekaan een feestje van een medestudent in Haarlem, weer op de kade waar hij vroeger woonde. Als hij voor de openplek staat waar vroeger zijn huis stond, nodigt mevrouw Beumer hem uit om binnen te komen. Tijdens dat gesprekhoort hij dat er een monument is opgericht op de plek waar vroeger de aanslag had plaatsgevonden. Ook wordt hemverteld hoe zijn ouders afgeslacht zijn op een gruwelijke manier. Op het monument vindt hij de namen van zijnouders, maar niet de naam van zijn broer Peter, die niet als gegijzelde gezien werd. De volgende episode speelt zichaf in een jaar waarin veel gebeurtenissen plaatsvinden die met het communisme te maken hebben. Tijdens eendemonstratie komt hij vlak voor zijn huis in contact met Fake Ploeg jr., de zoon van de vermoorde Fake Ploeg.Anton nodigt hem bij hem uit en binnen vertellen ze elkaar wat hen beiden is overkomen. Fake vertelt dat hij geenverschil ziet tussen de dood van zijn eigen vader en dood van Antons ouders. Hij vond ze allemaal onschuldig. Zijnvader had wat betreft de communisten gelijk gehad: wat ze nu hoorden zei hij toen ook al en hij was tenslottevermoord door de communisten, die vlak voor het eind van de oorlog nog een daad wilden stellen.In 1966, in de volgende episode, is Anton inmiddels zes jaar getrouwd. Hij heeft zijn vrouw Saskia de Graaff inLonden leren kennen en was meteen verliefd. Haar vader was toentertijd ambassadeur in Athene, maar is nugepensioneerd. Anton en Saskia hebben een dochter, Sandra. Tijdens de begrafenis van een vriend van Antonsschoonvader, in een dorp ten noorden van Amsterdam, maakt Anton kennis met verschillende oude vrienden van zijnschoonvader en met diverse oud-verzetsmensen. Ze zijn anticommunistisch en nog steeds antifascistisch. Voor henzijn de gebeurtenissen tijdens de oorlog nog steeds actueel.Op de begrafenis hoort hij hoe iemand beschrijft hoe hij een ander had doodgeschoten tijdens het voorbijfietsen. Hetkomt overeen met de aanslag die Anton heeft meegemaakt en het blijkt inderdaad over Fake Ploeg te gaan. De manheet Cor Takes en hij vraagt aan Anton of hij weet waarom meneer Korteweg en Karin het lijk van Ploeg niet voorhet huis van de andere buren hadden gelegd. Anton weet niet waarom. Opeens vertelt Cor dat ze met z'n tweeënwaren: hij en een vriendin. Anton begrijpt opeens dat dát de vrouw was geweest die hij in de politiecel had ontmoet.Voor Cor is het een grote verrassing dat Anton haar heeft gekend. Van Cor verneemt Anton dat ze Truus Costerheette. Drie weken voor de bevrijding is zij geëxecuteerd. Als hij thuis ligt bij te komen overdenkt hij wat hemallemaal is overkomen. Hij begrijpt dat hij toch een beeld heeft van hoe Truus eruit moet hebben gezien: ze moetheel erg op Saskia lijken en dat is waarschijnlijk ook de reden dat hij op Saskia verliefd geworden is.Anton zoekt Takes de volgende dag in Amsterdam op. Voor Takes is de oorlog nog lang niet afgelopen. Dit blijkt alshij een krantenartikel laat zien waarin staat dat het voormalig hoofd van Gestapo in Nederland: Willy Lages (één vande Vier van Breda) wegens ziekte is vrijgelaten. In een kamer hangt ook nog een kaart met daarop de oorlogsfronteningetekend zoals die op het eind van de oorlog waren. Naast de kaart ziet Anton de foto van een vrouw; Truus. InAntons ogen is het Saskia, terwijl de vrouw op de foto helemaal niet op Saskia lijkt. Het is echter de blik in de ogendie op die van Saskia lijkt.De laatste episode speelt zich af in 1981. Anton is inmiddels gescheiden van Saskia en getrouwd met Liesbeth. Hijheeft nu ook een zoon, Peter. Met Sandra is hij nog een keer bij het monument op de kade en op de begraafplaats inHaarlem geweest, bij het graf van Truus. Het boek eindigt met een ontmoeting tussen Anton en Karin Kortewegtijdens een demonstratie tegen de atoombewapening in Amsterdam. Van Karin hoort hij het laatste ontbrekendepuzzelstuk: de reden dat Ploeg niet voor het huis van het (toch wel gehate) echtpaar Aarts werd gelegd was omdatdaar Joden ondergedoken zaten. De familie Steenwijk heeft dat nooit geweten. Ook hebben ze het lijk verplaatst omde hagedissen van de heer Korteweg te sparen.

De aanslag (roman) 39

TitelverklaringIn het begin van het verhaal wordt er een aanslag gepleegd op Fake Ploeg, NSB'er. Door die aanslag raakt AntonSteenwijk zijn ouders en zijn broer kwijt. De aanslag heeft het leven van Fake Ploeg en Fake Ploeg jr.; meneer,mevrouw en Peter Steenwijk; meneer Korteweg en Karin; Cor Takes; Truus Coster, maar vooral dat van AntonSteenwijk getekend. Over deze gebeurtenis gaat de rest van het verhaal, de aanslag is dus de centrale gebeurteniswaar het hele boek om draait.

Thema en motieven'Schuld en Zoektocht' staan centraal in De aanslag. Het thema van het boek is het probleem van schuldvraag. Wie iser schuldig aan de aanslag? Wie heeft de aanslag op Fake Ploeg gepleegd? Waarom? En zo spoken er veel meervragen door het hoofd van Anton. Hij wil eigenlijk graag weten wie er schuldig is aan de gebeurtenissen in deoorlogswinter. Deze schuldvraag en het zoeken naar de antwoorden lijken hem zijn hele leven lang bezig te houden.Andere motieven zijn het dobbelsteenmotief en het visgraatmotief.

Het dobbelsteenmotief:Vlak voordat Fake Ploeg wordt doodgeschoten is de familie met een potje mens-erger-je-niet begonnen. Als erpaniek ontstaat, stopt Anton de dobbelsteen in zijn zak. Als zijn oom Peter van Liempt hem van deOrtskommandantur komt ophalen, stopt Anton zijn hand in zijn zak en haalt hij de dobbelsteen tevoorschijn."In die stilte, die de oorlog ten slotte was in Holland, weerklinken op straat plotseling zes scherpe knallen:eerst één, dan twee snel achter elkaar, na een paar seconden het vierde en het vijfde schot. Even later een soortschreeuw en dan nog een zesde. Anton, die juist de dobbelsteen wil gooien, verstart en kijkt naar zijn moeder[…] Hij merkte dat hij nog steeds de dobbelsteen in zijn hand had en stopte hem in zijn zak." (‘Eerste episode’,deel 2)"Zijn andere hand werd koud en hij stopte hem in zijn zak, waar hij iets voelde dat hij niet thuis kon brengen.Hij keek: het was de dobbelsteen." (‘Eerste episode’, deel 4)Als hij in zijn tweede huis in Toscane is, valt een tafelaansteker hem op. Anton krijgt het benauwd en krijgteen soort van paniekaanval."Zijn oog viel op de witte tafelaansteker in de vorm van een dobbelsteen […] Boven de open haard zijn oudespiegel, die met de putti; de zwarte ogen van de dobbelsteen." (‘Laatste episode’, deel 1)De dobbelsteen staat voor het lot in het leven van Anton. Elke keer als Anton in aanraking komt met eendobbelsteen verandert er iets in zijn leven. Zo heeft de aanslag een onbeschrijfelijke impact op zijn verdereleven; als Anton met zijn oom de Ortskommandantur uitloopt, stapt hij zijn nieuwe leven in en na de crisis inItalië beginnen bijna alle puzzelstukjes op hun plaats te vallen. De dobbelsteen staat ook voor het toeval: het istoeval welk getal de dobbelsteen gooit. Zo is het toeval dat de aanslag juist in hun straat plaatsvond.

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

Twee vrouwen 40

Twee vrouwen

Twee vrouwen

Auteur(s) Harry Mulisch

Land Nederland

Taal Nederlands

Genre Roman

Uitgever De Bezige Bij

Uitgegeven 1975

ISBN-code 90-234-0531-5

Portaal  Literatuur

Twee vrouwen is een roman van de Nederlandse schrijver Harry Mulisch. Het boek kwam in 1975 uit bij deuitgeverij De Bezige Bij.Het boek gaat over de twee vrouwen Laura en Sylvia, die samen een lesbische relatie hebben.

VerhaalLaura Tinhuizen is op weg naar Frankrijk naar haar gestorven moeder. Tijdens een stop in Avignon schrijft ze dedramatische liefdesgeschiedenis tussen haar en de kapster Sylvia op.Na het verbreken van haar kinderloos gebleven huwelijk met Alfred Boeken is Laura verliefd geworden op de veeljongere Sylvia. De gebeurtenis haalt haar leven danig overhoop. Sylvia heeft iets raadselachtigs over zich en Laura isondanks haar verliefdheid soms wanhopig door het zwijgzame gedrag van haar geliefde. Sylvia manipuleert haaromgeving en liegt over haar relatie met Laura. Als ze de dierentuin bezoeken laat Sylvia zich door Laurafotograferen met een onbekende jongen. Later vertelt ze haar ouders dat de jongen Thomas heet en de zoon is vanLaura. Ook zegt ze dat Thomas en zij een relatie hebben. Ook Laura liegt over haar relatie. Als ze haar moederbezoekt wil ze niet dat Sylvia meegaat. Zij doet dit toch en de moeder van Laura heeft direct door dat beide vrouweniets hebben. Ze slaat in woede ontstoken naar Sylvia en Laura met haar stok.Bij de opvoering van het toneelstuk Orpheus' vriend ontmoeten Laura en Sylvia de ex van de eerste, Alfred Boeken.Alfred reageert geïrriteerd als hij hoort dat zijn ex-vrouw een lesbische relatie heeft. Na het toneelstuk verslechtert derelatie tussen Laura en Sylvia. Laura hoort van Karin, de nieuwe vrouw van Alfred, dat Sylvia een relatie heeft metAlfred. Ze raakt in een depressie en denkt aan zelfmoord. Dan blijkt dat Sylvia even onvoorspelbaar is als altijd. Naenige tijd duikt ze weer op. Ze is zwanger van Alfred, maar zegt niet van hem te houden. Ze is zwanger gewordenom Laura moeder te laten worden. Laura probeert dan een dialoog tot stand te brengen tussen Alfred en Sylvia. Ditpakt echter verkeerd uit. Alfred doodt de zwangere Sylvia. Dit is weer parallel aan het mythologische verhaal vanOrpheus en Eurydice. Laura kijkt achterom net zoals Orpheus dat deed bij zijn tocht terug uit de onderwereld, ditwerd hem echter verboden, hierop wordt Eurydice teruggestuurd naar de onderwereld.Overmand door verdriet vertrekt Laura van de plaats waar haar geliefde is vermoord naar de plaats waar haargestorven moeder wacht.

Twee vrouwen 41

SymboliekMulisch heeft bij Twee vrouwen de mythe van Orpheus en Eurydice als achtergrond gebruikt. De mythe is echtergespiegeld: het gaat niet over een man die zijn gestorven relatie uit het dodenrijk wil halen, maar over een vrouw diehaar geliefde naar het dodenrijk brengt. Het is de schuld van Laura dat Sylvia wordt vermoord, zij stelde voor datAlfred en Sylvia gingen praten. De spiegeling komt ook voor bij het stuk "Orpheus' vriend". Hier zijn het tweehomoseksuele mannen die het dodenrijk ingaan. De dood zit door het hele boek verweven. Laura reist vanAmsterdam naar Zuid-Frankrijk. Amsterdam is dan nog aan het bouwen aan de metro en is één grote bouwput. Dieonderaardse bouwput is het symbool van Hades, de Griekse God van het dodenrijk. Ze reist naar Frankrijk door denacht, naar de plaats waar haar dode moeder wacht. Aan het eind van het boek wordt gesuggereerd dat ze zelfmoordgaat plegen.Ook het moedermotief speelt een rol. Er zijn drie moeders: de moeder van Laura, Laura zelf, die geen moeder is,maar het toch wordt door de zwangerschap van Sylvia en Sylvia die zwanger raakt van Alfred en het kind aan Lauraschenkt. Ook is Laura de fictieve moeder van de al even fictieve Thomas, de zogenaamde vriend van Sylvia. Laura iszo ook de (schoon)moeder van Sylvia. De moederfiguur komt vaker terug in de romans en verhalen van Mulisch.Ook hier is sprake van een verwijzing naar een mythe, namelijk de Oedipus-mythe, waarbij Oedipus verliefd wordtop zijn moeder. Het moederschap is voor Laura erg belangrijk. Ze is onvruchtbaar en ze lijdt daaronder. Ook heeft zehet gevoel dat ze pas zelfstandig kan zijn als ze onder haar moeders invloed vandaan is. Ze gelooft echter dat ze ditpas kan bereiken als ze zelf moeder is geworden. Mulisch zelf was enige jaren voor het schrijven van "TweeVrouwen" zelf vader geworden. Het verloste hem van de invloed van zijn vader. Hij had het gevoel dat hij door zelfvader te worden, niet langer een zoon hoefde te zijn.Verder is er de liefde, die in het werk van Mulisch synoniem is met vernietiging. Als gevolg van de liefde tussenSylvia en Laura wordt Sylvia doodgeschoten en pleegt Laura wellicht zelfmoord. De liefde die Alfred voor Sylviavoelt wordt hem ook fataal, hij is nu de moordenaar van zijn geliefde en van zijn ongeboren kind.Een ander element vormt de tijd. De Oedipusmythe maar ook de Orpheusmythe zijn mythes over de tijd. Met namede Oedipusmythe. Mulisch zelf ziet deze mythe als de herschepping van de schepper. Wie zijn vader doodt en zijnmoeder huwt, schept zichzelf, wordt zijn eigen vader. Zo kun je als mens de tijd beïnvloeden. Door een geliefde uitde dood te redden, overwin je de dood en daarmee de tijd, dat is het thema van de Orpheusmythe. Voor Mulisch is detijd een fenomeen dat zich voortdurend herhaalt. Een mens wordt geboren, leeft sterft, en wordt weer opnieuwgeboren.

StijlTwee vrouwen wordt een van Mulisch toegankelijkste romans genoemd. Anders dan de romans uit de jaren vijftig ende roman De verteller uit 1970, is Twee vrouwen in een heldere stijl geschreven. Verdwenen is de chaos enassociatieve manier van schrijven die Het stenen bruidsbed en Het zwarte licht kenmerken. Ook de bijna loodzwareen alles overheersende symboliek van De verteller is verdwenen. Mulisch schrijft voor het eerst klare taal. Althans,zo lijkt het. Die helderheid is slechts de bovenste laag van een boek dat wordt gekenmerkt door verschillende lagen.De lezer krijgt tijdens het lezen voortdurend de indruk dat er meer schuil gaat achter het ogenschijnlijk eenvoudigeliefdesdrama. Mulisch schrijft, naar eigen zeggen, geen psychologische romans, maar schept nieuwe mythes. In zijnuniversum is niets toevallig, alles heeft met alles te maken. Geen woord is te veel, alles valt op zijn plaats. Zijnpersonages zijn ook geen psychologisch uitgewerkte karakters, maar figuren uit een Griekse tragedie. Ze worden alsdecorstukken heen en weer bewogen en lijken verborgen achter maskers. Net als Oedipus zijn noodlot tegemoet gaatals hij geheel onwetend zijn moeder Iocaste huwt, zo gaat Laura haar ondergang tegemoet als ze Sylvia bij de etalagevan de juwelier ziet.

Twee vrouwen 42

PersonagesLaura Tinhuizen Laura is 35 jaar en conservator in een museum. Haar huwelijk met de criticus Alfred Boeken is nazeven jaar op de klippen gelopen. Het huwelijk is kinderloos gebleven, een gevolg van onvruchtbaarheid van Laura.Haar vader is inmiddels overleden. Laura had een hechte band met haar vader, iets wat niet gezegd kan worden vanhaar relatie met haar moeder. Laura's moeder is dominant en bemoeit zich veelvuldig met het leven van haar dochter.Laura voelt zich hierdoor in haar zelfstandigheid aangetast. Ze heeft het gevoel dat ze zich alleen onder haar moedersinvloed vandaan kan komen door zelf moeder te worden. Haar ontmoeting met Sylvia brengt dit ideaal dichterbij.Sylvia verzint een denkbeeldige vriend, die ze Thomas noemt en de zoon van Laura is.Sylvia Nithart Sylvia is 20 jaar en kapster. Ze is een mysterieus personage. Ze wordt beschreven als jongensachtig.In tegenstelling tot Laura die alleen maar heteroseksuele relaties heeft gehad, heeft Sylvia met zowel mannen alsvrouwen geslapen. Hoewel ze de dochter van Laura zou kunnen zijn, is Sylvia in veel gevallen veel volwassener inhaar gedrag. Ze zegt nooit te veel en soms wordt Laura bijna wanhopig van haar zwijgen. Tegelijkertijd is Sylvia erguitgekookt. Ze gebruikt Alfred om een kind te krijgen en dat kind vervolgens aan Laura te geven. Ze is erg hardtegen Alfred en laat hem volkomen vallen als ze haar doel heeft bereikt.Alfred Boeken Alfred is criticus. Hij is na zeven jaar huwelijk gescheiden van Laura. Hij is hertrouwd met Karin enheeft twee zonen uit dit huwelijk. Net als Laura begeeft Alfred zich in kunstzinnige en culturele kringen. Hij toontzich geïrriteerd over het feit dat Laura een homoseksuele relatie is begonnen. Hij is niet erg trouw aan zijn gezin. Alshij de kans krijgt om met Sylvia een relatie aan te gaan, is hij snel bij zijn nieuwe vrouw weg.

Drukgeschiedenis"Twee Vrouwen" is inmiddels (2006) 27 keer herdrukt. De eerste druk is van oktober 1975 en er werden in diemaand 17.000 exemplaren gedrukt. De omslag van de eerste druk bevat een detail van het fresco 'De zegeningen vanhet goede bewind' - Ambrogio Lorenzetti (1280/95-1348), Palazzo Pubblico, Siena

Motto

... weer doorsidderde mijn hartEros, zoals de wind op de bergen in eiken valt.

— Sappho

De regels komen uit een gedicht van Griekse dichteres Sappho. Sappho schreef gedichten waarin de lesbische liefdeeen belangrijke rol speelt.

Trivia•• Mulisch schreef later dat hij zich voor de figuur van Sylvia baseerde op zijn vrouw Sjoerdje, en dat de ontmoeting

tussen hem en Sjoerdje precies zo verliep als tussen Laura en Sylvia.• Twee vrouwen was van 17 oktober tot 14 november 2008 gratis af te halen op vertoon van een bibliotheekpas bij

de bibliotheek in het kader van de actie Nederland Leest.[1]

VerfilmingHet boek is in 1979 verfilmd door George Sluizer.[2]

Bronnen, noten en/of referenties

[1] NOS.nl (http:/ / static. nos. nl/ nosjournaal/ artikelen/ 2008/ 1/ 8/ 080108_tweevrouwen. html) - Twee vrouwen voor NederlandLeest, Jef van Gool

[2] http:/ / www. imdb. com/ title/ tt0080051/

Twee vrouwen 43

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

Boeken uit de reeks van Nederland Leest

2006: Dubbelspel (Frank Martinus Arion) · 2007: De gelukkige klas (Theo Thijssen) · 2008: Twee vrouwen (Harry Mulisch) · 2009:Oeroeg (Hella Haasse) · 2010: De grote zaal (Jacoba van Velde) · 2011: Het leven is vurrukkulluk (Remco Campert) · 2012: De donkere

kamer van Damokles (Willem Frederik Hermans) · 2013: Erik of het klein insectenboek (Godfried Bomans)

De ontdekking van de hemel 44

De ontdekking van de hemel

De ontdekking van de hemel

Auteur(s) Harry Mulisch

Land Nederland

Taal Nederlands

Genre Roman

Uitgever De Bezige Bij

Uitgegeven 1992

Medium Boek

Pagina's 901

ISBN-code 978-90-234-2822-0

Portaal  Literatuur

De ontdekking van de hemel is een boek van de Nederlandse auteur Harry Mulisch (1927-2010). Het boek wordtdoor recensenten en indertijd bij leven ook door Mulisch zelf gezien als zijn magnum opus, zijn grootste enbelangrijkste werk.[1][2] Het haalde de shortlist van de AKO Literatuurprijs in 1993[3] en het werd genomineerd voorde NS Publieksprijs[4]. Het boek werd in 2001 verfilmd onder regie van Jeroen Krabbé, in een Brits-Nederlandsecoproductie.

TeksttyperingMulisch debuteerde vlak na de Tweede Wereldoorlog. In tegenstelling tot de Vijftigers, die toen in opkomst waren,schreef hij realistisch. Mulisch goot zijn romans in de vorm van een lopend verhaal met een logisch tijdsverloop.Daarbij gebruikte hij soms technieken die ook voorkomen bij schrijvers zoals Shakespeare. In tegenstelling tot veelandere realistische in de Nederlandse literatuur voegde hij daaraan veel symbolistische kenmerken toe. In Deontdekking van de hemel zijn dit onder andere de initialen van Quinten Quist en de wijze van overlijden van MaxDelius. Ook komen er motieven in deze en andere romans voor die verwijzen naar verschillende vormen vanmythologie uit de klassieke oudheid. Naast de opbouw vertonen Mulisch' motieven eveneens overeenkomsten metoudere en bekende werken uit de hellenistische periode, Bijbelboeken, werken van schrijvers als Shakespeare, etcetera. De roman Hoogste tijd is bijvoorbeeld net als het toneelstuk Hamlet opgedeeld in vijf bedrijven en bevat eenraamvertelling door een toneelstuk in een toneelstuk plaats te laten vinden. Dit is vergelijkbaar met Hamlet, maarmet een laag extra. In De ontdekking van de hemel is tevens sprake van een raamvertelling, maar een die meer teassociëren is met Der Ring des Nibelungen en met Job.De ontdekking van de hemel is een werk in romanvorm. Mulisch' werk wordt soms vanwege de vele motieven enhun aard ook „filosofisch” genoemd.[5] Het filosofische karakter is in dit boek terug te vinden in onder meersymbolistische motieven en de verwijzingen naar mythologie. Verder komen de christelijke en de joodse theologieuitvoerig aan bod. In het magnum opus van Mulisch wordt veelvuldig gerefereerd aan de Tenach door te verwijzennaar onder andere het verbond van God met de mensen, de Tien Geboden, enzovoorts. Het feit dat de mens met Godgebroken zou hebben, dan wel andersom, is daarnaast te linken aan de filosoof Friedrich Nietzsche. Nietzsche zei datGod dood was, maar wel omdat de mens hem zou hebben vermoord.In De ontdekking van de hemel laat Mulisch de motieven die hij eerder gebruikte in zijn oeuvre grotendeels terugkomen. Hierdoor wordt het gehele oeuvre met elkaar verbonden. De werken vallen qua motieven en thema's als

De ontdekking van de hemel 45

het ware samen in dit boek. De stijlen, verwijzingen et cetera die zijn lezers eerder van hem zagen zijn in dit boekvrijwel allemaal weer vertegenwoordigd.Veel werken van Mulisch bevatten sporen van de Tweede Wereldoorlog. Hieronder naast De ontdekking van dehemel ook het verhaal Tussen hamer en aambeeld (1947), de roman Het stenen bruidsbed (1959), de reportage Dezaak 40/61 (1962), en de romans De aanslag (1982) en Siegfried (2001). Motieven als destructie versus Schepping,goed versus kwaad, et cetera, zijn ook vrijwel zonder uitzondering terugkerende thema's in al deze werken.Mulisch onderscheidt zich in deze en andere werken van zijn tijdgenoten, de Vijftigers, door een stijl die veel meergevormd is door de klassieke regels van het schrijven van een werk in romanvorm. De Vijftigers en de daaraanverbonden Cobra-beweging laten meer fantasie toe in aan de realiteit ontleende figuren, zoals gezichten of objecten.Schrijvers hechten meer aan spontaniteit en (veel) minder aan spelling, interpunctie, enzovoorts. De Grote Drie,W.F. Hermans, Gerard Reve en Mulisch, wijken hierin in meer of mindere mate af, waarbij Mulisch een zichtbaarandere stijl hanteert die zijn werken een eigen karakter geeft. In zijn hele oeuvre is weinig te vinden van de typischevormen van spontaniteit die de Vijftigers kenmerken. Het slot van De ontdekking van de hemel doet anders dan veelandere werken van Mulisch surrealistisch aan.

Samenvatting van de inhoud en plot

Het kaderDe ontdekking van de hemel is een raamvertelling. In het kader vindt een dialoog plaats tussen twee engelen: eenhoger en een lager geplaatste. Deze dialoog treft de lezer aan in de proloog, de drie intermezzo's en de epiloog van deroman. De Chef[6] (God) wil een afgevaardigde in de gedaante van een mens op aarde het testimonium[7][8] latenterughalen. Om de juiste persoon te creëren is een mens nodig met een perfecte DNA-samenstelling om de missiesuccesvol te laten verlopen.Om de juiste grootouders aan vaders zijde bij elkaar te brengen, is het uitbreken van de Eerste Wereldoorlogonvermijdelijk, aldus de laagst geplaatste engel. Max Delius, de vader van de afgevaardigde, heeft een Joodsemoeder en Oostenrijkse vader die in de Tweede Wereldoorlog aan de kant van de Duitsers werkt. De moeder van deafgevaardigde heeft Nederlandse grootouders die elkaar treffen tijdens een bombardement dat in Leiden plaatsvindttijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het verhaalDe geschiedenis die engel vertelt in de dialoog gaat terug naar het begin van de twintigste eeuw. In de dialoog wordthet een an ander samengevat. Het verhaal dat uitgebreid verteld wordt, begint in 1985 en het vormt met 65hoofdstukken het grootste gedeelte van de roman. Het begint met een familiefeest in Den Haag, waar een sfeer hangtvan onenigheid. Mede naar aanleiding van de sfeer wil Onno Quist naar huis, Amsterdam, liften. Onno krijgt een liftvan Max Delius. Onno is filoloog en Max is sterrenkundige. De familie Quist is een conservatieve familie en Max iseen man met snel wisselende bedpartners[9], een wetenschapper en een atheïst. Van familie is bij nauwelijks sprakemeer; die is in de Tweede Wereldoorlog grotendeels omgekomen in Auschwitz of door andere omstandigheden. Maxis dus het tegendeel van Onno's familie. Onno en Max ontmoeten later Ada Brons, een celliste met wie Max eenintieme relatie krijgt. Samen met haar muzikale partner Bruno treedt zij op en repeteert ze. Onno, Max en Adahebben veel contact, hetzij vriendschappelijk dan wel op amoureus gebied. De relatie tussen Max en Ada is serieusen vormt voor Max op bepaalde vlakken een breuk met zijn eerdere levenshouding en -verloop. De relatie wordtbeëindigd door Ada, vlak nadat Max met de zin „maak jezelf maar klaar” een vrijage heeft afgebroken.[10].Max gaat op datzelfde moment actief op zoek naar zijn familiegeschiedenis[11]. Met Onno, die hem ophaalt als hij de vrijage met Ada abrupt beëindigt, bezoekt hij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie en hij gaat alleen op reis naar Duitsland en Polen. Tussen Ada en Onno ontstaat in die periode een liefdesrelatie, maar de vriendschap tussen Onno en Max blijft desondanks volledig intact. Als kort daarop Ada moet spelen in Cuba gaan Max en Onno met

De ontdekking van de hemel 46

haar mee. In de laatste nacht van hun verblijf daar, gaan zowel Onno als Ada, een stel nu, vreemd. Ada bedrijft metMax de liefde als zij aan het strand zijn. Onno deelt elders met een andere vrouw het bed. In het intermezzo dat volgtwordt duidelijk dat de afgevaardigde aan het strand door Max bij Ada verwekt wordt.

Radiotelescoop van de WSRT nabij voormaligKamp Westerbork

Max, Onno en Ada weten geen van allen wie de vader is van Ada's kindals blijkt dat ze zwanger is. Onno weet niet beter dan dat het van hem isen hij trouwt met Ada in Amsterdam. Na vijf maanden krijgt Ada echtereen auto-ongeluk waardoor ze in coma raakt. Onno, zijn schoonmoederSophia Brons en Max besluiten samen dat het kind door Max en Sophiaopgevoed zal worden. Max heeft intussen in Westerbork een nieuweaanstelling verkregen en de drie gaan wonen op Groot Rechteren, eenkasteel[12] dat daar in de omgeving ligt. Het kind dat geboren wordt heetQuinten Quist, waarvan Ada tijdens haar coma bevalt met eenkeizersnede. Quinten is een wat vreemde jongen in de ogen van zijnmedebewoners op Groot Rechteren. Waar hij pas laat kan praten, kan hijdat dan vervolgens gelijk ook vele malen beter dan leeftijdsgenoten. Zijn interesse ligt al vroeg bij architectuur enandere onderwerpen die niet voor de hand liggen gezien zijn leeftijd.

De levens van Onno, Max en Quinten nemen allerlei wendingen. Max en Sophia hebben een goed functionerende,maar toch een redelijk zakelijke relatie. 's Nachts delen ze echter met regelmaat het bed, als Sophia de slaapkamervan Max insluipt. Onno's krijgt een nieuwe vriendin, Helga. Zijn nieuwe partner overlijdt echter door grof geweld ennadat ook zijn politieke en wetenschappelijke carrière zijn stukgelopen vertrekt hij naar een onbekende bestemming.Politiek gezien is hij geen kandidaat meer als men ontdekt dat hij in Cuba overlegvormen met betrekking tot degewapende strijd heeft bijgewoond onder het bewind van Fidel Castro. Ook zijn oude beroep, dat van filoloog, biedthem geen bevrediging meer nadat hij niet in staat is gebleken de Schijf van Phaistos te vertalen. In dezelfde periodekomt ook Max' leven ten einde als hij tijdens zijn werk wordt getroffen door een meteoriet.

Het Lateraanse PaleisGravure van Giuseppe Vasi

Quinten probeert tijdens zijn puberteit zijn vader, Onno, tetraceren. Hij vertrekt daarvoor naar Italië, mede geïnspireerd doordromen van een burcht die in hem de interesse voor architectuurhebben gewekt. Op het plein voor het Roomse Pantheon vindt hijzijn vader terug. Quinten raakt na veel denken en gesprekken metOnno overtuigd van de aanwezigheid van de decaloog in hetSancta Sanctorum in Rome. Als tijdens de sede vacante devicaris-generaal van het Bisdom Rome uit zou zijn gevallenkunnen de pauselijke geheimen niet worden overgedragen. Dit zouzijn gebeurd toen het Lateraans Paleis eeuwen eerder de pauselijkehoofdresidentie was. Hoewel Onno dit niet gelooft, breken zesamen in en ze vinden daadwerkelijk de Stenen Tafelen. Onno

verliest echter in alle opwinding zijn wandelstok, iets dat zijn aanwezigheid ter plaatse verraden kan. Samenvluchten ze naar Israël.

Als Onno in Israël op een terras een vrouw ziet, die op haar arm het kampnummer getatoeëerd heeft staan van Max'moeder, realiseert hij zich dat Quinten mogelijk zijn zoon niet is. Quinten en de vrouw vertonen uiterlijk namelijkopvallende overeenkomsten. Max' moeder zou in Auschwitz omgebracht zijn, maar de tatoeage doet hem andersvermoeden.Quinten zelf ziet intussen zijn omgeving veranderen in de Burcht uit zijn droom. Nadat hij met de Stenen Tafelennaar binnen is gelopen, treft hij zijn moeder Ada aan. Als Onno ontdekt dat Quinten met de Stenen Tafelen weg is,belt hij Sophia, die hem vertelt dat Ada gecremeerd is na geëuthanaseerd te zijn. Dat laatste is op exact hetzelfdemoment gebeurd als waarop hij en Quinten de decaloog stalen. Bij het horen van dit alles krijgt Onno opnieuw een

De ontdekking van de hemel 47

hersenbloeding en wordt vermoedelijk door Sophia opgehaald in Jeruzalem.

OntvangstDe ontvangst van Mulisch' De ontdekking van de hemel was weliswaar wisselend, maar overwegend positief.Diverse media berichtten over het magnum opus van de schrijver.

"Toch kan ik niet concluderen dat het een echt goede roman is. Daarvoor springen de gebreken te veel in het oog. [...] De ontdekking van de hemelblijft een overschatte roman, maar wel een heel onderhoudende en bij tijd en wijle zelfs ontroerende."

— Recensieweb, 7 maart 2007

Jona Lendering uit in zijn recensie kritiek op het werk, hoewel hij bij het herlezen van de roman stelt dat hetniet zó slecht is als hij eerder vond. De kritiek die hij uit betreft onder meer:

• De thematiek. Deze is volgens hem sterk verouderd. Hij haalt het thema „onttovering van de wereld” aan, datnog veel meer verouderd zou zijn dan het thema van het alles oplossend vermogen van de liefde. Mulisch'thema zou ontwikkeld zijn door (onder anderen) Max Weber, waar Simon Vestdijk dertig jaar na diensoverlijden het inmiddels al weer verouderde liefdesthema mede ontwikkelde.

• Taalgebruik. Volgens Lendering is het „hysterisch” van Mulisch om een oorzakelijk verband te leggen tussenGalilei en Descartes en het vernietigingskamp Auschwitz.

• Verhaallengte en inhoud. Het boek zou te lang zijn; volgens Lendering zou het schrappen van grote delenvan de roman geen gevolgen hebben voor de plot. Hij spreekt verder over stof op het niveau van de middelbareschool die Mulisch aanhaalt in zijn roman, en een cursus „jodendom-voor-beginners”

"Hoewel de roman mij in zijn geheel heeft geïmponeerd, meen ik mij te herinneren, maar ik wil mij voorzichtig uitdrukken, dat hij op sommigeogenblikken, vooral in het Derde Deel, wat verslapt."

— Trouw, 15 oktober 1992[13]

"Mulisch' roman is niet alleen virtuoos en vermakelijk, maar ook ontroerend en spannend: een schitterende uitnodiging om deze hemel teontdekken. Wie in staat is zo'n boek te schrijven kan zich heel wat pretenties veroorloven."

— Trouw, 21 november 1992[14]

"Sein jüngster Roman, der jetzt auf deutsch erscheint, hat die niederländischen Kritiker zu Vergleichen mit Thomas Mann und Robert Musilangeregt."

— Der Spiegel, 1 maart 1993[15]

"For sheer novelistic bravura, The Discovery of Heaven often delights both the mind and the heart. But in his determination to astound the worldwith a mock-theological epic, Mr. Mulisch doesn't know when to stop."

— The New York Times, 5 januari 1997[16]

De ontdekking van de hemel werd door de lezers van NRC Handelsblad verklaard tot het beste Nederlandstaligeboek aller tijden.[17]

De ontdekking van de hemel 48

Thema's en motieven

Vernietiging

Vernietigingskamp Auschwitz, een van de plaatsen waar Max zoektnaar zijn familiegeschiedenis

Het thema vernietiging keert veelvuldig terug in deroman. Een aantal voorbeelden:• de Eerste[18] en de Tweede Wereldoorlog;• het bombardement op het Leids rangeerterrein[19];•• de dood van Ada als gevolg van een auto-ongeluk;•• de dood van Max, getroffen door een meteoriet;• het einde van Onno's carrière als zijn politieke

positie onhoudbaar wordt en hij niet kan presterenbij het vertalen van de Schijf van Phaistos;

• Onno's verlies van Quinten als biologische zoon, alsdie verwekt blijkt te zijn door Max.

Intertekstualiteit• De raaf Edgar[20], die figureert als Onno's huisdier, zou verwijzen naar het gedicht The raven van Edgar Allan

Poe. Hierin landt de raaf telkens op het borstbeeld van Pallas Athena, godin van de hemel. De raaf in Poe'sgedicht bezoekt een man die treurt om een verlies - het verlies van zijn geliefde. Onno rouwt om het verlies vanAda en Helga, zijn overleden geliefden.

• De raaf verwijst ook naar de Bijbelfiguur Elia, die gevoed werd door raven.[21]

Raven, afwisselend symbool van goed of kwaadin de literatuur

• Mulisch' werk vertoont overeenkomsten met de middeleeuwsegraalromans. Ook hierin wordt gezocht naar een sacraal, heilig objectdat is te vinden in een burcht. In De ontdekking van de hemel is deBurcht in Quintens droom aanwezig en daarna aan het einde van deroman, wanneer Quinten in de hemel wordt opgenomen. In degraalromans wordt altijd een missie volbracht door een mens metmessiaanse kenmerken. Ook zijn deze verhalen vaak mystiek, metname als de messiaanse hoofdpersoon hoofdpersoon van aardeverdwijnt.[22]

• Quinten wordt met een keizersnede ter wereld gebracht en een van deartsen die daarbij betrokken is luistert naar de naam Anton Steenwijk,

net als het hoofdpersonage uit De aanslag.

• Het boek is qua structuur vergelijkbaar met Wagners Der Ring des Nibelungen. In Wagners stuk wil de OppersteGod Wotan zijn macht herwinnen, waarbij zijn door hemzelf opgestelde regels hem in de weg zitten.

• Met de raamvertelling van de hemelse dialogen als duiding van het aardse bestaan, lijkt de auteur te refereren aanzowel het Bijbelboek Job als Goethes Faust. Ook het pact dat Francis Bacon sluit in De ontdekking van de hemelis een onderwerp van gesprek tussen de engelen.[23] Dit gaat terug op Faust, daaraan wordt door de engelen in deroman zelf gerefereerd[24]. Hierbij betrekken zij de versies van Christopher Marlowe (1590) en die van Goethe(1808/1832) en Thomas Mann (1947).

De ontdekking van de hemel 49

Wetenschap en religie

De Stenen Tafelen, hier afgebeeld met Mozes enAäron

In het gesprek tussen de engelen wordt de wetenschap al aangehaaldals motief, omdat de mens met het DNA-onderzoek zich descheppende kracht toe heeft geëigend. De technologie maakt degeboorte van Quinten overigens weer mogelijk, omdat in de comateuzeAda de vrucht kan groeien en via een keizersnede het kind geboren kanworden.In de roman lijkt God zich terug te trekken uit zijn schepping.[25] Ookde bovengenoemde verwijzing naar Elia is een verband met religie. Deuitspraak dat de hemel niet bestaat zoals wel de hel in de gedaante vanAuschwitz, refereert bovendien niet slechts aan de religieuze begrippen„hemel” en „hel”. Ook de wetenschappelijke vooruitgang die demensheid heeft doorgemaakt doet ter zake. De (technologische)vooruitgang van de mensheid maakt de vernietigingskampen mede mogelijk. De mens heeft zich dusscheppingskracht eigengemaakt, scheppingskracht die eerder was voorbehouden aan God. Maar tevens is devernietigingskracht die mens ermee heeft verkregen van ongekende (onaardse) proportie.

Actualiteit

Els Borst

In de tijd dat Mulisch' magnum opus uitkwam, speelde in de politiek het debat rondom euthanasie.D66-minister van Volksgezondheid Els Borst maakte dit uiteindelijk mogelijk door middels vanwetgeving tijdens het Kabinet-Kok I. Ada's leven wordt in De ontdekking van de hemel actiefbeëindigd.

Personages

Onno Quist staat in de roman min of meer als sleutelfiguur in verbinding met Hein Donner, eenvriend van Mulisch. Donner was schaker, schrijver en bestuurslid was van het genootschap Nederland-Cuba. Defamilie Quist is een behoudende, calvinistische familie. Veel familieleden hebben rechten gestudeerd en bekledenfuncties in het openbaar bestuur en de rechterlijke macht. Onno zelf is meer links georiënteerd en van beroep is hijfiloloog, deskundige op het gebied van dode talen.[26]

Max Delius doet denken aan Mulisch zelf, met een Joodse moeder en een pro-Duitse vader tijdens de TweedeWereldoorlog[27]. Hij is de biologische vader van Quinten en samen met Sophia Brons voedt hij hem op. Voor hemis het vaderschap onzeker en de buitenwereld, inclusief Onno, weet niet beter dan dat Onno Quist de vader vanQuinten is.Quinten Quist is de messiaanse figuur met de opdracht het testimonium terug te brengen. De naam Quinten kan alsmeervoud van Quint (Latijn voor vijf) gezien worden en dat lijkt geen toeval gezien de decaloog, de Tien Geboden,die zijn bestaansrecht vormen. Ook zijn initialen Q.Q. hebben een Latijnse betekenis: Qualitate Qua (ambtshalve).Dit kan duiden op de reden van Quintens aanwezigheid op aarde. De heilige Kwinten was verder volgens deRooms-katholieke legende een uiterst succesvol missionaris.Ada Brons, de jonge celliste[28], is de moeder van Quinten die nog maagd is als ze Max als vriend krijgt en met hemhaar eerste seksuele ervaringen deelt.Sophia Brons is de moeder van Ada. Hoewel zij dus Quintens grootmoeder is, neemt zij met Max de opvoeding opzich omdat Ada in coma is geraakt voordat Quinten geboren werd. „Mevrouw” Brons sluipt af en toe Max'slaapkamer binnen in het kasteel Groot Rechteren. Dit seksuele contact beëindigt ze als Quinten op zevenjarigeleeftijd een keer de slaapkamer betreedt tijdens hun intieme contact.

De ontdekking van de hemel 50

Bruno is Ada's partner in de muziek. Met hem heeft ze géén seksuele relatie, maar samen vormen zij eenmuzikantenduo.Helga is de vriendin van Onno, nadat Ada in coma raakt als gevolg van het auto-ongeval.De namen Ada en Onno zijn palindromen. Omkering zou dus voor hen niets veranderen, laat staan hun identiteitverbergen. Gezien Max' familiegeschiedenis, doet hij juist dat wat zijn vriend en Ada niet goed kunnen. Max keertnamelijk af en toe zijn voor- en achternaam om en stelt zich dan voor als Delius Max[29]. Dit teneinde niet met deberuchte oorlogsmisdadiger Wolfgang Delius, zijn vader, te worden geassocieerd. Deze gewoonte, het omdraaienvan de voor- en achternaam, had Max' vader overigens zelf ook[30].

Locaties

De Heilige Trap in het Lateraans Paleis naar hetSancta Sanctorum

Verschillende (historische) locaties spelen een belangrijke rol in hetboek, waaronder Kamp Westerbork, Leiden, Amsterdam,concentratiekamp Auschwitz, Cuba, Venetië, Florence, Rome,Vaticaanstad en Jeruzalem. Kasteel Groot Hoenlo bij Olst figureertonder de naam Groot Rechteren bij Dwingeloo als de plek waar dejonge Quinten opgroeit.[31][32]

Nominaties en prijzen

• 1993: Multatuliprijs• 1993: Nominatie (shortlist) voor de AKO Literatuurprijs in 1993• 2007: verkozen tot Beste Nederlandstalige Boek Aller Tijden

Verfilming

De ontdekking van de hemel is in 2001 verfilmd als The Discovery ofHeaven, geregisseerd door Jeroen Krabbé. De cast bestond uit onder anderen: Stephen Fry, Greg Wise, Ellen Vogelen Marjolein Sligte. Jeroen Krabbé speelde naast het regisseren tevens een rol en Edwin de Vries wasverantwoordelijk voor het scenario. De film werd Platina en voor het beste scenario van 2002 kreeg Edwin de Vrieseen Gouden Kalf.

Trivia• In 2002 verscheen de veertig bladzijden lange eerste versie van het boek, Vonk, dat Mulisch in de jaren zeventig

schreef.• In 2007 verscheen er een literaire kritiek op De ontdekking van de hemel in de vorm van een roman van de hand

van Elsbeth Etty: Maak jezelf maar klaar. Hierin wordt het verhaal opnieuw verteld, echter vanuit het perspectiefvan Ada Brons.

De ontdekking van de hemel 51

VerantwoordingVerantwoording

Literatuur

• (nl) Harry Mulisch De ontdekking van de hemel, Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 200238 ISBN 902340792X• (nl) Christoph Buchwald In gesprek met Harry Mulisch; De hond en de Duitse ziel Uitgeverij Cossee, Amsterdam, 2002 ISBN

9059360036(Vertaald uit het Duits door W. Hansen)

Critici

• Jona Lendering is een Nederlands historicus en kenner van de klassieke oudheid en vaderlandse geschiedenis. Hij was als docentverbonden aan de VU. Zijn kritieken worden vaak goed gewaardeerd, hoewel de confessionele pers (Nederlands Dagblad, KatholiekNieuwsblad, et cetera) daarentegen overwegend negatief is over hem.[33]

• Tom van Deel was tot 2008 recensent bij dagblad Trouw. Hij publiceerde ongeveer 150 gedichten en nam deel aan 32 jury's, waarinhij zijn invloed blijvend overbracht[34]

• Jack Miles is een voormalig jezuïet en schrijft voor onder meer de New York Times, waar hij over religie publiceert. Hiervoorontving hij prijzen als de Pulitzerprijs en de MacArthur Fellowship.

Voetnoten

[1] ´Zijn oeuvre is volstrekt uniek en onwisselbaar´ (http:/ / www. telegraaf. nl/ binnenland/ 20110137/___Zijn_oeuvre_is_volstrekt_uniek___. html) De Telegraaf, 31 oktober 2010

[2] … the aimless blade of science slashed the pearly gates (http:/ / recensieweb. nl/ recensie/the-aimless-blade-of-science-slashed-the-pearly-gates/ ) Jona Lendering op Recensieweb, 7 maart 2007

[3] Genomineerden en winnaars, AKO Literatuurprijs (http:/ / www. akoliteratuurprijs. nl/ ako-prijs/ genomineerden-en-winnaars/ )[4] Harry Mulisch, De Bezige Bij (http:/ / www. debezigebij. nl/ web/ Auteur/ Harry-Mulisch-1. htm)[5] Resource Wageningen UR (Universiteit voor Mulisch) (http:/ / resource. wageningenur. nl/ nl/ show/ Universiteit-voor-Mulisch.

htm)[6][6] Mulisch p. 9[7][7] Mulisch p. 7[8] In De ontdekking van de hemel ook decaloog genoemd, de Stenen Tafelen met daarin de Tien geboden zoals

gegeven aan Mozes[9][9] Mulisch p. 28-33[10][10] Mulisch p. 136[11][11] Mulisch p. 131-137[12][12] Mulisch p. 441[13] DE HEMELSE REGIE VAN HARRY MULISCH (http:/ / www. trouw. nl/ tr/ nl/ 5009/ Archief/ archief/ article/ detail/

2677996/ 1992/ 10/ 15/ DE-HEMELSE-REGIE-VAN-HARRY-MULISCH. dhtml) T. van Deel in Trouw, 15 oktober 1992[14] GESITUEERD IN DE HEMEL (http:/ / www. trouw. nl/ tr/ nl/ 4512/ Cultuur/ archief/ article/ detail/ 2745333/ 1992/ 11/ 21/

GESITUEERD-IN-DE-HEMEL. dhtml) Piet Meeuse in Trouw, 21 novemver 1992[15] Die Nase und der Riese (http:/ / www. spiegel. de/ spiegel/ print/ d-9275732. html) Der Spiegel, 1 maart 1993[16] On a Mission From God (http:/ / www. nytimes. com/ 1997/ 01/ 05/ books/ on-a-mission-from-god. html) Jack Miles in de The

New York Times, 5 januari 1997[17] Het beste boek voor mannen én vrouwen (http:/ / vorige. nrc. nl/ kunst/ article1777932. ece/

Het_beste_boek_voor_mannen_en_vrouwen) NRC.nl, 12 maart 2007[18][18] Mulisch p. 11[19][19] Mulisch p. 16[20][20] Mulisch p. 693[21] 1 Koningen 17:4 (http:/ / www. biblija. net/ biblija. cgi?m=1+ Koningen+ 17:2-4& id18=1& l=nl& set=10)[22] De paradox van een filosofie (http:/ / www. digibron. nl/ search/ detail/ 012de239ea5d8a35b4421bc3/ de-paradox-van-een-filosofie)

Reformatorisch Dagblad, 20 september 1997[23][23] Mulisch p. 246[24][24] Mulisch p. 245

De ontdekking van de hemel 52

[25] De ontdekking van de leegte (http:/ / www. digibron. nl/ search/ detail/ 012dcc9d94508bc5c08fe076/ de-ontdekking-van-de-leegte/ 4)Reformatorisch Dagblad, 31 juli 2002

[26][26] Mulisch p. 18-27[27][27] Mulisch p. 13[28][28] Mulisch p. 73[29][29] Mulisch p. 35[30][30] Mulisch p. 12[31] Als een verwijzing naar de werkelijke naam Hoenlo is de volgende zinsnede uit hoofdstuk 34 van de roman te

duiden: „… maar het was onmiskenbaar een kasteel: een bouwwerk dat van een huis verschilde als een adelaarvan een kip.”

[32] Kastelen in Overijssel - Groot Hoenlo (http:/ / www. kasteleninoverijssel. nl/ pages/ groothoenlo. htm)[33] Klaas Wierenga, ‘Knoeiwerk van Jona Lendering’ in Nederlands Dagblad, 19 juni 2009; Henk Rijkers,

‘Oosterse erfenis?’ in: Katholiek Nieuwsblad, 7 augustus 2009.[34] Koninklijke Bibliotheek, T. van Deel (http:/ / kb. nl/ dichter-op-het-scherm/ moderne-nederlandse-dichters/ t-van-deel)

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

Archibald strohalm 53

Archibald strohalm

archibald strohalm

Auteur(s) Harry Mulisch

Land Nederland

Taal Nederlands

Genre Roman

Uitgever De Bezige Bij

Uitgegeven 1952

Pagina's 298

ISBN-code 9789023438793

Portaal  Literatuur

Het boek archibald strohalm is de debuutroman van Harry Mulisch. Het manuscript werd bekroond met de ReinaPrinsen Geerligsprijs 1951 en verscheen in 1952 bij De Bezige Bij.

TitelDe titel wordt op de meeste drukversies gespeld als archibald strohalm, zonder hoofdletters. Alleen de tweede enderde druk spellen de naam met beginkapitalen en de eerste en de vijftiende druk spellen de naam geheel inkapitalen. In het boek 'valt' Archibald Strohalm 'uit zijn naam', waarna deze zonder hoofdletters gespeld wordt.

Motto

symbolen worden tot cymbalen in de ure des doods

— Gerrit Achterberg

Het motto ontleende Mulisch aan een gedicht van Gerrit Achterberg, van wie Mulisch een groot bewonderaar was.Hij liet zijn roman zelfs eerst door hem lezen voordat hij het waagde een regel uit het gedicht te gebruiken.De ure des doods slaat op het laatste uur van de mens, het tijdstip waarop hij sterft. De symbolen van de dood,bijvoorbeeld de dode vogels die archibald strohalm ziet, begeleiden hem als een soort slaginstrumenten (cymbalen)naar zijn vernietiging.

SamenvattingDe hoofdpersoon archibald strohalm woont in een provinciestad dichtbij een plein met een kerk. Hij heeft een kantoorbaantje en woont alleen op zijn kamer. Vrienden heeft hij nauwelijks en zijn enige familielid is zijn zuster Jutje. Strohalm ergert zich in toenemende mate aan de poppenkastvoorstellingen van "Ouwe Opa", een zonderlinge oude man die samen met zijn zoon Theodoor voorstellingen aan kinderen geeft op het plein. De voorstellingen zijn zeer religieus en somber van aard. Strohalm gaat in discussie met Ouwe Opa en deze daagt hem uit. Strohalm besluit zijn eigen poppenkastvoorstelling te gaan maken die in tegenstelling tot die van Ouwe Opa over het 'hiervoormaals' in plaats van het 'hiernamaals' zal gaan. Terwijl hij zich voorbereidt zakt Strohalm steeds verder weg in een soort gekte. Hij ziet overal vogels opduiken, die niemand anders ziet en vindt vertroosting bij de oude boom Abram. Hij werpt zich totaal op het schrijven van zijn poppenkastvoorstelling. Hij neemt zelfs ontslag en verbiedt zijn zuster

Archibald strohalm 54

Jutje om hem te bezoeken. De enige die nog wel eens langs komt is het jongetje Bernard. Als Strohalm uiteindelijkzijn voorstelling geeft wordt hij uitgejouwd door de menigte. Strohalm had beloofd dat men om zijn voorstelling zoukunnen lachen. Maar niemand vindt zijn poppenkast leuk. Uiteindelijk verschijnt zelfs de schrijver van het boek tentonele als de schepper en vernietigt Strohalm.

AchtergrondAls debuut was archibald strohalm de eerste roman van Mulisch die daadwerkelijk is gepubliceerd. Hij had al eerderwerk aan uitgeverijen gezonden, maar dat was geweigerd. Voor Mulisch was het een doorbraak. Niet alleen was hetzijn eersteling, maar de roman effende ook de weg voor zijn andere boeken. Later zou hij verklaren dat archibaldstrohalm geschreven moest worden, het was een bouwwerk dat hij eerst optrok om het vervolgens in elkaar te latenstorten. Alle frustraties van zijn beginnende schrijverswerk kwamen er samen en gingen ten onder met dehoofdpersoon van de roman.

SymboliekDe romans die Mulisch schrijft zijn nooit psychologische romans. Mulisch schrijft vanuit de mythe. Het verhaal vanarchibald strohalm beschrijft de worsteling van een schrijver met zijn werk, de schepper die ten onder gaat aan zijneigen schepping. Mulisch schreef de eerste opzet van het boek aan het einde van de jaren veertig, toen hij zelfworstelde met zijn schrijverschap. Het boek is een weerslag daarvan. Dat verklaart waarom Mulisch ook aan heteinde van de roman opduikt als de schepper die zijn schepping vernietigt. Het is het symbolische einde van deworsteling met het schrijverschap.Maar het boek bevat meer symboliek. Het is bijna een catalogus van scheppers. De figuur van Ouwe Opa is eensymbool voor God de Schepper, die de kinderen tot Zich laat komen in het hiernamaals. Hij is binnen deze romaneen negatieve schepper maar wel een die het respect van de gemeenschap heeft. De andere schepper is BorisBronislaw. Bronislaw is schilder en daarmee een schepper van kunst, maar hij is ook de vader van het nog ongeborenkind van zijn vrouw, dus een schepper van een mens. De zwangerschap van zijn vrouw speelt in feite een rol doorhet hele boek heen en pas aan het einde wordt het kind geboren. Dus parallel aan de schepping van archibaldstrohalm wordt het kind van Bronislaw geschapen.Een andere schepping staat op het conto van Frets. Als je de naam van Frets omdraait krijg je 'sterf'. Frets looptachteruit en lijkt in alles terug in de tijd te gaan, dus terug naar de moederschoot. Hij is de uitvinder van eengecompliceerde machine, die Frets zelf een tijdmachine noemt. Door terug te lopen overwint Frets de tijd. Ten slottezijn er nog de Bijbelse motieven, zoals het hondje Mozes dat letterlijk uit het water wordt gered, net als Mozes in deBijbel, en de boom Abram, die verwijst naar de aartsvader Abraham. Ook de droomvrouw die aan archibaldstrohalm verschijnt en zijn haren knipt lijkt uit de Bijbel te komen. Zo wordt de held Samson getemd doordat eenvrouw zijn haren knipt. Het knippen van haar als droommotief wordt ook gezien als angst voor castratie.Het thema van incest speelt ook een rol. Mulisch verwerkt vaak de Oedipusmythe in zijn werk. Oedipus sliep metzijn moeder en vermoordde zijn vader. Ook in deze roman komt dat thema terug als Jutje zich aanbiedt aan haarbroer.

TriviaNadat archibald strohalm was bekroond met de Reina Prinsen Geerligsprijs, wilden de uitgeverijen zijn werk weluitgeven. De eerste die zich meldde was Van Oorschot, op voorwaarde dat Mulisch vijftig pagina's zou schrappen.Geert Lubberhuizen van de Bezige Bij stelde toen voor de roman uit te geven zonder het schrappen van pagina's.Mulisch besloot om de roman te herzien en te bekijken of Van Oorschot misschien gelijk had. Tijdens het redigerenkwam hij tot de conclusie dat er vijftig pagina's bij moesten. Lubberhuizen vond het prima. Volgens Mulisch gaf ditaan dat Lubberhuizen een goede uitgever was.

Archibald strohalm 55

Mulisch beweert (in Voer voor psychologen) dat hij het manuscript van archibald strohalm pas op het laatstemoment inleverde voor de Reina Prinsen Geerligsprijs. Hij bracht het naar het huis van de voorzitter van de jury enop het moment dat hij het inleverde brak een hevig onweer los. Of dit allemaal waar is ligt verborgen in de mythendie Mulisch heeft geschapen rond zijn boeken.

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

Siegfried (roman) 56

Siegfried (roman)

Siegfried

Auteur(s) Harry Mulisch

Land Nederland

Taal Nederlands

Genre Roman

Uitgever De Bezige Bij

Uitgegeven 2001

Pagina's 199

ISBN-code 9789023466741

Portaal  Literatuur

Siegfried, met als ondertitel Een zwarte idylle, is een roman van Harry Mulisch. De eerste druk werd uitgegevendoor De Bezige Bij in 2001. Het thema van het boek is Hitler als het absolute niets, in een poging hem begrijpelijk temaken.

Inhoud1999. De gewaardeerde Nederlandse schrijver Rudolf Herter (Mulisch' alter ego) is vanwege zijn boek "Deuitvinding van de liefde" in Wenen uitgenodigd door de Nederlandse ambassade. Nadat hij met het vliegtuig isgearriveerd geeft hij nog diezelfde avond een interview voor de Oostenrijkse televisie. Hoewel Herter precies denktte weten wat hij gaat zeggen, neemt het gesprek toch een plotselinge wending. Herter krijgt door het gesprek nieuweideeën voor een essay over Hitler, iemand die hem al lang fascineert. Hij zegt dat er aan Hitler al honderdduizendenstudies zijn gewijd, maar dat hij door die studies alleen maar onbegrijpelijker is geworden.Herter wil het totaal anders aanpakken. Maar hoewel hij ideeën heeft, weet hij niet hoe hij deze uit kan werken.Totdat de volgende dag na een lunch met de ambassadeur en na afloop van zijn lezing een ouder echtpaar op hemafkomt. Zij hebben hem op televisie gezien en denken de oplossing te hebben voor zijn plannen. Herter spreekt devolgende dag met hen af in hun Weense bejaardenflat, alwaar zij vertellen (nadat Herter heeft beloofd niets met hunverhaal te doen totdat zij zijn overleden) dat zij de oud-bedienden van Adolf Hitler en Eva Braun waren op HitlersAlpenvilla, het Berghof. Herters verbazing is al groot, maar wordt nog groter als Ullrich en Julia Falk hem vertellendat Hitler een zoon van Eva had. Maar omdat Hitler zijn aanhang onder de Duitse vrouwen niet wilde verliezen,werd er besloten dat Ullrich en Julia het kind moesten grootbrengen. Eenmaal geboren werd de jongen SiegfriedFalk, in plaats van Siegfried Hitler, genoemd. Als de oorlog ten einde loopt, wordt Ullrich gedwongen Siegfried tevermoorden wegens het onbewezen [1][2] vermoeden dat Eva Braun en daarmee Siegfried gedeeltelijk Joods is. Alszij gedwongen uit de Berghof vertrekken, werken zij nog enige tijd in de huishouding van Seyss-Inquart in DenHaag, alvorens naar Wenen terug te keren.Als Herter hun relaas heeft gehoord, keert hij hysterisch terug naar zijn hotelkamer. Zijn assistente Maria maakt zichzorgen om hem in die toestand, maar Herter trekt zich er niets van aan. Nadat hij zijn filosofische ideeën over Hitlerheeft ingesproken op zijn dictafoon, sterft hij aan een hartaanval. Zijn laatste woorden die Maria hoort bij hetafspelen van de dictafoon, zijn: '...hij... hij... hij is hier...' Dit waren de woorden die Hitler ook had uitgesprokentoen men hem midden in de nacht panisch aantrof in zijn kamer.

Siegfried (roman) 57

Herters theorieDe filosofische ideeën die Herter aan het eind van het boek in een monoloog uitspreekt, vormen het belangrijkstedeel van het boek. Zij vormen namelijk de theorie die Herter uiteen wil zetten na het interview dat hij hadafgenomen. De theorie bestaat voornamelijk uit verbanden tussen Nietzsche en Hitler. Enkele speerpunten zijn:• Nietzsches verval tot krankzinnigheid viel volgens hem chronologisch samen met de ontwikkeling van Hitlers

foetus.•• Zowel Nietzsche als Hitler werden 56 jaar oud.• Nietzsche laat de profeet Zarathoestra in zijn filosofische roman Also sprach Zarathustra allerlei moeilijk te

interpreteren uitspraken declameren, waarvan sommige in zekere zin zouden kunnen worden opgevat als eensoort voorspelling van de (Tweede) Wereldoorlog.

• Hitler is geen normaal mens, maar 'het niets' ("een vacuüm dat zich volzoog met andere mensen, een zwart gat,een singulariteit in mensengedaante"). "Na de dood van God stond het Niets voor de deur, en Hitler was zijneniggeboren zoon." "Het geloof aan Niets, en Nietzsche is zijn profeet."

• De theoloog Anselmus van Canterbury kwam duizend jaar geleden met een verpletterend godsbewijs. "God isvolmaakt, dus hij bestaat, want anders was hij niet volmaakt." God staat derhalve voor 'het Zijnde', Hitler staatvoor 'het Niets'.

Siegfried in de media• Een interview met Harry Mulisch over Siegfried [3]

Bronnen, noten en/of referenties

[1] http:/ / www. rtlnieuws. nl/ nieuws/ opmerkelijk/ hitlers-geliefde-eva-braun-was-joods[2] http:/ / www. telegraaf. nl/ buitenland/ 22474319/ ___Eva_Braun_was_Joods___. html[3] http:/ / www. nrc. nl/ W2/ Nieuws/ 2001/ 02/ 02/ Vp/ cs. html

Romans van Harry Mulisch (lijst)

Archibald strohalm · De diamant · Het zwarte licht · Het stenen bruidsbed · De verteller · Twee vrouwen · De aanslag · Hoogste tijd · Depupil · De elementen · De ontdekking van de hemel · De procedure · Siegfried

De toekomst van gisteren 58

De toekomst van gisterenDe toekomst van gisteren: protocol van een schrijverij is een boek uit 1972 van Harry Mulisch.Naast een verklaring over een nooit geschreven roman, bevat het boek een overzicht van de Koude Oorlog, eenverslag van een bezoek aan de ex-nazi Albert Speer, en een verslag van de ervaring van Mulisch in Parijs in mei1968 waarin hij het optimisme en de doeltreffendheid van de manifestaties en opstanden uit de jaren zestigrelativeert.

Geplaatst

op:

20-05-2007

Dit artikel is een beginnetje over literatuur. U wordt uitgenodigd op bewerken [1] te klikken om uw kennis aan dit artikeltoe te voegen.

Referenties[1] http:/ / nl. wikipedia. org/ w/ index. php?title=De_toekomst_van_gisteren& action=edit

Paginabronnen en auteurs 59

Paginabronnen en auteursTweede Wereldoorlog  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=41617085  Auteurs: -Anne-, 3wisemen, A3, AGL, Advance, Afhaalchinees, Agaath, Ajaxmaster, Alankomaat, Aleichem,Alejandro, Alex76, Algont, Alias, Altracollege, Amarant, Andre Engels, Andreas007, Apdency, Art Unbound, BKannen, Baardaap, Bartux, BasvanPelt, Basvb, Bella Schutter, Bemoeial,Benneman, Benni de Jong, Berend543, BertS, Besednjak, BesselDekker, Bjorn78, Blammeke, Bob.v.R, Bokkie, Boschman, Brion VIBBER, Brother Desmond, Brus, Calvinturbo, Campanile,Canidæ, Capaccio, Capt jo, Casperinfo, CaspervdVeen, Cassanne, Catilina, ChardonnayNimeque, Chris, ChrisN, Christoffel K, Cicero, Ciell, Coffeemonster, Coldbolt, CommonsDelinker,Counny, CyeZ, Daka, Daniel8879, Darwin, David Eerdmans, David12345, Davin, De Wikischim, DePiep, Demophon, Denial, DennisPeeters, Dezen, DiPpO, Djeso, Dolfy, Dolledre, Domie,DrBorka, DrJos, Drbreznjev, Drirpeter, Druifkes, DéRahier, E-Magination, EdBever, Edwinb, Edwtie, ElKonquistador, Ellywa, Elvesham, Emiel, Empoor, Emvee, Erik Baas, Erik Zachte,Eriksatie, ErikvD, ErikvanB, Errabee, Erwin1990, EvertEzn, Ezel, FJJReffeltrath, Falcongj, Falgar, Fatebamba, Finrod, Flurps, Flyingbird, Franske23, Franzcourtens, Franzl, Fruggo, Geertv,George4, Gertisevil, Gidonb, GijsvdL, Gollem, Goudsbloem, Groempie123, Hanhil, Hannes Karnoefel, Hans Kamp, Hans M., Happytravels, Hardscarf, Harm, Helanhuaren, Henk van Haandel,Heureka, Iamthestig, JWZG, JZXY5000, Jacob van Maerlant, JacobH, Jan Boodts, Janman, Jcb, JePe, JePeAWB, Jeroen, Jeroenr, JessevA, Jillids, Jintro, Johan Lont, Johjak, Johnny&toby, Joost,Josq, Josse.Cottenier, Jpjdemaat, Juni, JurSchagen, JurgenNL, Jurre, Just Angelus, Jvhertum, Jw2, KP, Kalsermar, Kameraad Pjotr, Karel Anthonissen, Klaas1978, Koektrommel, Koos Jol,Krisgrotius, Kristof vt, Kwibus, Kwiki, Känsterle, Laurentchenu, Le Fou, Legars, LennartBolks, Leo R., Leodb, Leopard, Lichaamstaal, Limpie, Look Sharp!, Lucebert, Lymantria, MWAK,Maarten-Jent, Maasje, Magalhães, Manuel Trujillo Berges, Marco de Mol, Marienkorevaar, Markonian, Markv, Marnix899, Martijn Vos, MartinD, Martinus, Martystroober, Mastertim, MathijsRomans, Mauritsharmsen, Mbch331, Melsaran, Menz, Mette, Meursault2004, Mexicano, Mfgr, Michaelfan, Michiel 88, Michiel1972, MichielDMN, Mickeyjwz, Mies77, MigGroningen,Migdejong, Mion, Mirjam678, Mixcoatl, MoiraMoira, Monarch, Morgenster, MrBlueSky, Mtcv, Muijz, Nawi, Nick, Nicolas Barbier, Nils70, Notonestepbackwards, O E P, Obarskyr, Okay987,Olifantenstaart, Onderwijsgek, Oorlogsdeskundige, Oreon, Oscar, Otto ter Haar, PJ Geest, Patu nl, Paul Hermans, Paulus 2, Paulus Gun, PepijnvdG, Perrymeronsr, Peterbiezelinge, Peterbr,Peterheirman, Pieter, Pindanl, Pjetter, Pkmink, Porsche-one, Puckly, Quistnix, Qwertyus, RJB, RSieperda, Ranzor, ReWinD, Red4tribe, Renegade, Rex, Reyer, Richardw, Riki, Rob Hooft,Robberty, RoboRex, Robvhoorn, Roland Tjardo, Rolfvandekrol, Rolofgijtenbeek, Romaine, RonaldB, RonaldW, Rozemarijn vL, RubySS, Rudolphous, SPQRobin, SanderK, SanderSpek,Serassot, Siebrand, Sijtze Reurich, Simeon, Sir Iain, Sjakie08, Skelm, Smile4ever, Smiley.toerist, Snoop, SpartanEcho, Stormbeest, Sustructu, T Houdijk, Taketa, Takk, Tbc, Tdevries, Tekstman,Tenth Plague, TeunSpaans, Thijmendeg87, Thijs nl, Tim0307, Timk70, Tomgreep, Troefkaart, Troeliewoelie, Tuvic, Ucucha, Valentinian, VanBuren, Venullian, Verrekijker, Vertrokken, Viktor,Vincentsc, Vinvlugt, Vitruvius, WH1953, WO2, Waerth, Walter, Wasily, Waterloo1974, Webkid, Wester, Wester2005, Wetenschapsfreak, Wiki13, Wiki1609, Wiki213ip, Wikipediaan Emmen,Wikix-oud, Wilfried De Vriese, Willem Verouden, Willemo, WinContro, Winko, Woudloper, Wvr, XXSS, Xyboi, Yorian, ZeaForUs, Ziko, conversion script, node-c-226b.a2000.nl, 201anonieme bewerkingen

Harry Mulisch  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=41496506  Auteurs: 3wisemen, Advance, Afhaalchinees, Aiko, AlterBerg, Amarant, Andre Engels, ArthurKing, Bart de Goeij,Bart van der Pligt, Bartzus, BasilH, Beachcomber, Bemoeial, Bernard van der Wees, Bert Wijntjes, BertS, BesselDekker, Boekenliefhebber, Boon, Bramblok., Brus, Capaccio, Caseman,Chielio0ow, Chris, Cicero, Ciell, Compro, Cycn, DWiki2, Daka, Dapsv, Dartelaar, DennisPeeters, Dinsdagskind, Dolfy, Dolledre, Donjanssen, Dr. Magnus, Dr.emmettbrown, DrJos, Druifkes,Druyts.t, DustSpinner, DéRahier, E.bor, Edsmal, Edybevk, Ehvrik, Ellywa, Emiel, Ennomeijers, ErikvanB, EvG, Eve, F.Raude, FakirNL, Falcongj, Fallenstar, Flinus, Flurp, Flyingbird,Fransvannes, Galoubet, Galwaygirl, Gelukkige woordenboekenmaker, Gerbennn, Gewild, Gidonb, Glatisant, Gmhogervorst, Gripen, Grmbl76, Gronky, Groucho NL, Halandinh, Hanhil, HansM., HansStoelppot, Hansmuller, Hardscarf, Hasp, Heer van Robaais, Helanhuaren, Helfrich, Henk van Haandel, Hugh, Husky, Ida Shaw, Ilonamay, Itsme, Ivory, J.A.R. Huygebaert, Jack Ver, JanArkesteijn, Jan Bontje, JanB46, JanKijk83, JanTurin, Jandebreet, Japiot, Jasper Coenraats, Jc kortekaas apotheker, JetzzDG, Joepnl, Joliehuis, Jowouters, Jurre, Karbargenbok, Karel Anthonissen,Knudde Kjell, Koerbagh, LLTSU, Lexw, Lolsimon, Look Sharp!, Luc., Luctor, MADe, MaEr, Magalhães, Magere Hein, Maniago, MarQ, Marie-Anne08, MartinD, Mathonius, Maurits90,Meerdervoort, Mexicano, Mezelf14, MoiraMoira, Mosellanus, Mr.Samba-boy, MrBlueSky, Muijz, Mvdk bb, Mwpnl, Mythic Writerlord, Nibor, Niels, Ninane, Njd, Nol Aders, O E P, Obarskyr,Olivier Bommel, Onderwijsgek, Oscar, Otter, Paul-MD, PaulSeveral, Peter b, Peterbr, Peterson, Phebe, Pieter1, Pimbrils, Planetarium, Pooh, Pvt pauline, Qwertyus, Reddevil, RenéV, Rex, Rides,RoboRex, Rodejong, RolandKwee, RonaldB, Silver Spoon, Simon-sake, Skuipers, Smile4ever, Spraakverwarring, Steinbach, Strid, TG1975, TOM, Taka, Tdevries, Theobald Tiger, Thijs01,Timk70, Toth, Troefkaart, Tukka, Ulixes, Unukorno, Velocitas, Vincentsc, Vinkje83, Vis met 1 oog, Vitruvius, Wasily, We El, Wesoparius, Wester2005, WikiFB2, WikiTraube, WikipediaanEmmen, Wikix-oud, Wikkenwegen, Willemo, WinContro, Woudloper, conversion script, 235 anonieme bewerkingen

Het stenen bruidsbed  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=41243147  Auteurs: Advance, Afhaalchinees, Atsje, Boon, Brimz, ChristopheS, Coldbolt, Cornets, DennisPeeters, DrJos,Emulder, ErikvanB, EvG, Flurps, Freaky, Goudsbloem, Japiot, Karel Anthonissen, Kwiki, Maiella, Mexicano, Quasar, Serafijn, Vis met 1 oog, Vitruvius, Woudloper, Wtje, Zanaq, 17 anoniemebewerkingen

De aanslag (roman)  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=41417787  Auteurs: 3wisemen, Advance, Aesopos, Andre Engels, Bean 19, Berendvd, Bernard van der Wees, Chris,Coldbolt, De Klauw, Dixie99, Dolledre, Edoderoo, Emmelie, Erik Wannee, ErikvanB, Feiraco, Freaky, Fruggo, Gertjangeertjes, Grmbl76, Handige Harrie, Heer van Robaais, JZ85,JimmyShelter, Karel Anthonissen, Kweniston, Lexw, LisetteW, Look Sharp!, Lost, Lymantria, Maiella, Maniago, Mexicano, Michiel1972, Migiloviz, MoiraMoira, MrBlueSky, Muijz, Mwpnl,NielsAWB, Nol Aders, Patrick, Patrick G., Presnec, Puckly, Quistnix, Ravingwolf, ReWinD, Robb, Robert 1990, RonaldB, Siebrand, TOM, Tbc, Tdevries, The Banner, Tobislav, Toth, Vanturijn,Verrekijker, Vinkje83, Vis met 1 oog, Vitruvius, Webnetprof, Wiki13, Ype, 91 anonieme bewerkingen

Twee vrouwen  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=40522014  Auteurs: ARVER, Aelebera, Afhaalchinees, Aiko, Balko Kabo, Ben Pirard, Boon, Casimir, Coldbolt, Cycn,Denkhenk, Dolledre, Editør, Flurps, Grashoofd, Hansmuller, Haperdeo, HarryPetersen, JPWfriesland, JZ85, Jasper Coenraats, Jc kortekaas apotheker, Karel Anthonissen, Larsjasper, Litjan,Markvs, Mathonius, Mexicano, MichielDMN, MoiraMoira, Remkoow, Ronn, Rudolphous, Ulixes, VanBeem, Vincentsc, Vis met 1 oog, Vitruvius, WDVLWD, We El, Wichren, 27 anoniemebewerkingen

De ontdekking van de hemel  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=41609431  Auteurs: A.L. Boon, Advance, Aldensusa, ArjanH, Ayo, BKannen, Bart de Goeij, Blueknight,Bontenbal, Chielio0ow, ChristiaanPR, Christoffel K, Cicero, Coldbolt, David Eerdmans, David12345, DavidD, DéRahier, Emiel, Erwin, EvG, FZ, Fentener van Vlissingen, Hajo, Handige Harrie,Hansmuller, Happy newsman, Iggy Farben, Jan Bontje, JanB46, Jasper Coenraats, Jc kortekaas apotheker, Karel Anthonissen, Keuwatcher, Kweniston, Levi613, Look Sharp!, Magalhães,Maiella, Marrakech, Meerdervoort, Mexicano, Moddereter, MoiraMoira, Mozztheman, Nibor, Ourania, Pimbrils, Rhodamagnetics, Robb, Rozemarijn vL, SanderK, SimonAEM, Sindala, Snafje,Tilanus, Tintoretto, Trijnstel, Tæke, Ulixes, Varlaam, Vincentsc, Vis met 1 oog, Wiki13, WikiFB2, Zanden30, 42 anonieme bewerkingen

Archibald strohalm  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=40685781  Auteurs: Advance, Aiko, Balko Kabo, Bart de Goeij, Bean 19, Boon, Coldbolt, DrBorka, Freaky, Hansmuller,Jarii94, Jasper Coenraats, Jeroen, Karel Anthonissen, Kleuske, Kthoelen, Mbdortmund, Mtthshksm, Mwpnl, Simeon, Vincentsc, Vinkje83, Vis met 1 oog, Vitruvius, 16 anonieme bewerkingen

Siegfried (roman)  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=40961887  Auteurs: Coldbolt, Ctrl-alt-del, Ellywa, ErikvanB, Hoopje, Jasper Coenraats, Jc kortekaas apotheker, Joliehuis,Karel Anthonissen, Maiella, MoiraMoira, Mork, Nibor, PaulSeveral, Pjetkernov, Redav, Rob Hooft, RonaldB, Ronn, Rozemarijn vL, Rubietje88, Tomgreep, Vis met 1 oog, Vitruvius, Zixxxy, 19anonieme bewerkingen

De toekomst van gisteren  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=16230253  Auteurs: Ivory, Jvhertum, Karel Anthonissen, Maiella, Vanturijn, 2 anonieme bewerkingen

Afbeeldingsbronnen, licenties en bijdragers 60

Afbeeldingsbronnen, licenties en bijdragersBestand:WW2Montage.PNG  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:WW2Montage.PNG  Licentie: Public Domain  Auteurs: Anonymous101, Calliopejen1, Docu, Edward,FSII, Hohum, Jacklee, Kameraad Pjotr, Syrcro, Tacsipacsi, Túrelio, ViperSnake151, Vonvon, Yann, 18 anonieme bewerkingenBestand:Flag of the United Kingdom.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_the_United_Kingdom.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Original flag by Actsof Union 1800SVG recreation by User:Zscout370Bestand:US flag 48 stars.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:US_flag_48_stars.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Abjiklam, AnonMoos, Clindberg, Cycn, DualFreq, Flargman4, Homo lupus, Jacobolus, MuXXo, Rocket000, SiBr4, Tkgd2007, Zscout370, 6 anonieme bewerkingenBestand:Flag of the Soviet Union 1923.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg  Licentie: onbekend  Auteurs: -Bestand:Flag of the Republic of China.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_the_Republic_of_China.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: User:SKoppBestand:Flag of France.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_France.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Aaker, Adriaan, Akhristov, Arria Belli, Badseed,Bawolff, Bender235, Bibi Saint-Pol, Brian Ammon, Camptown, Chelin, Dbenbenn, Don-vip, Ericbarriere, Fsopolonezcaro, Happenstance, Herbythyme, Homo lupus, Howcome, Huhsunqu,Jameslwoodward, Jnpet, Kanonkas, Klemen Kocjancic, Korrigan, Kyle the hacker, Ludger1961, Madden, Marc Mongenet, Morio, Neq00, Nightstallion, Noaa, Nolanus, Odder, R-41, Reisio,Rhadamante, Rocket000, Roosa, SKopp, Sarang, Sasa Stefanovic, Scientus, SiBr4, Simetrical, Str4nd, Tabasco, The Evil IP address, VAIO HK, Verdy p, VovanA, Wwooter, Zhuyifei1999,Zntrip, ZooFari, Zscout370, 66 anonieme bewerkingenBestand:Flag of Germany 1933.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_Germany_1933.svg  Licentie: onbekend  Auteurs: -Bestand:Flag of Japan.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_Japan.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: VariousBestand:Flag of Italy (1861-1946).svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_Italy_(1861-1946).svg  Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Auteurs: F l a n k e rBestand:Flag of Free France 1940-1944.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Flag_of_Free_France_1940-1944.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Alkari, Cycn,DIREKTOR, Denelson83, Man vyi, Olivier, Quistnix, Sarang, Sir Iain, TCY, Zscout370, 3 anonieme bewerkingenBestand:Portal icon.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Portal_icon.svg  Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0  Auteurs: Michiel1972Bestand:German losses after WWI.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:German_losses_after_WWI.svg  Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5 Auteurs: User:52 PickupBestand:Reichsparteitag 1935 mod.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Reichsparteitag_1935_mod.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Gödeke, Janericloebe,Oberiko, Shakko, Wsiegmund, 7 anonieme bewerkingenBestand:Bundesarchiv Bild 146-1969-065-24, Münchener Abkommen, Ankunft Mussolini.jpg  Bron:http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Bundesarchiv_Bild_146-1969-065-24,_Münchener_Abkommen,_Ankunft_Mussolini.jpg  Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike3.0 Germany  Auteurs: AlMare, Colchicum, DIREKTOR, G.dallorto, Krinkle, MadoRS, Mogelzahn, Pibwl, Pilettes, YMS, 5 anonieme bewerkingenBestand:Bundesarchiv Bild 183-R98388, Münchener Abkommen, Hitler, Göring, Mussolini.jpg  Bron:http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Bundesarchiv_Bild_183-R98388,_Münchener_Abkommen,_Hitler,_Göring,_Mussolini.jpg  Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike3.0 Germany  Auteurs: Colchicum, G.dallorto, Gödeke, Mtsmallwood, YMSBestand:Germans at Polish Border (1939-09-01).jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Germans_at_Polish_Border_(1939-09-01).jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs:Hans SönnkeBestand:Rotterdam.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Rotterdam.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: AnRo0002, ArjanH, Cobatfor, Dinsdagskind, Gerardus,Hanhil, Ilse@, KTo288, Kingruedi, Nagy, P199, Pa3ems, Raymond, Romaine, Torsade de Pointes, Valugi, Wikifrits, 3 anonieme bewerkingenBestand:Deutschesoldatenvordemarcdetriomphe1940.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Deutschesoldatenvordemarcdetriomphe1940.jpg  Licentie: CreativeCommons Attribution-Sharealike 2.0  Auteurs: family/John N.Bestand:Heinkel He 111 during the Battle of Britain.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Heinkel_He_111_during_the_Battle_of_Britain.jpg  Licentie: Public Domain Auteurs: Aaa3-other, Cobatfor, Docu, FSII, Fæ, PeterWD, RaminusFalcon, Rcbutcher, SaburnyBestand:LondonBombedWWII full.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:LondonBombedWWII_full.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: US GovernmentBestand:Officers on the bridge.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Officers_on_the_bridge.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Post-Work: User:W.wolnyBestand:Crusadertankandgermantank.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Crusadertankandgermantank.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Australian armedforcesBestand:Operation Barbarossa corrected border.png  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Operation_Barbarossa_corrected_border.png  Licentie: Public Domain  Auteurs:Martynas Patasius, TFCforever, WailerBestand:Bundesarchiv Bild 183-W0506-316, Russland, Kampf um Stalingrad, Siegesflagge.jpg  Bron:http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Bundesarchiv_Bild_183-W0506-316,_Russland,_Kampf_um_Stalingrad,_Siegesflagge.jpg  Licentie: Creative Commons Attribution-Sharealike3.0 Germany  Auteurs: Ain92, Aleksej fon Grozni, Fastboy, Guandalug, Hohum, Look2See1, Manxruler, Moehre1992, Mogelzahn, Raymond, Василий Геннадиевич, 1 anonieme bewerkingenBestand:D-day allied assault routes.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:D-day_allied_assault_routes.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Original uploader wasLhgodoy at en.wikipedia Later version(s) were uploaded by Ydorb at en.wikipedia.Bestand:NormandySupply edit.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:NormandySupply_edit.jpg  Licentie: onbekend  Auteurs: Original uploader was MIckStephenson aten.wikipediaBestand:Japanese Empire2.png  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Japanese_Empire2.png  Licentie: GNU Free Documentation License  Auteurs: Chun-hian, Cirt,Electionworld, Gryffindor, Mahahahaneapneap, Markalexander100, RJFF, Shadowxfox, Stannered, 柑 橘 類

Bestand:Yamamoto-Isoroku.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Yamamoto-Isoroku.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: User:MakthorpeBestand:HiryuBurning.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:HiryuBurning.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Imperial Japanese NavyBestand:Solomon Islands-CIA WFB Map.png  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Solomon_Islands-CIA_WFB_Map.png  Licentie: onbekend  Auteurs: Electionworld,Telim tor, WolfmanBestand:USS Bunker Hill hit by two Kamikazes.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:USS_Bunker_Hill_hit_by_two_Kamikazes.jpg  Licentie: Public Domain Auteurs: U.S. Navy; Original uploader was Quercusrobur at en.wikipedia.Bestand:Tracked landing vehicles (LVTs) approach Iwo Jima;fig14.jpg  Bron:http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Tracked_landing_vehicles_(LVTs)_approach_Iwo_Jima;fig14.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: LERK, PMG, Schaengel89, WwoodsBestand:Nagasakibomb.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Nagasakibomb.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: The picture was taken by Charles Levy from one ofthe B-29 Superfortresses used in the attack.Bestand:Buchenwald Slave Laborers Liberation.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs:Private H. Miller. (Army)Bestand:Hamburg after the 1943 bombing.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Hamburg_after_the_1943_bombing.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: AnRo0002,Christoph Braun, Conscious, Drdoht, El., FSII, Ingolfson, Juiced lemon, Lachaume, Mogelzahn, Paddy, Schängel, Skeezix1000, Stefan Kühn, Tolanor, Túrelio, 3 anonieme bewerkingenBestand:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Yalta_summit_1945_with_Churchill,_Roosevelt,_Stalin.jpg Licentie: Public Domain  Auteurs: Adam Zábranský, Butko, Cantons-de-l'Est, Dzięcioł 3, EurekaLott, Favonian, Florival fr, Gaaarg, Geni, George McFinnigan, Greenshed, Herbythyme, Jarekt,Jean-Frédéric, Jkelly, Mariluna, MarkSweep, Morio, Movieevery, Rcbutcher, Rprpr, Schaengel89, Shizhao, Spider death, Starscream, Surya Prakash.S.A., Thuresson, UKPhoenix79, Yann, 28anonieme bewerkingenBestand:portal.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Portal.svg  Licentie: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported  Auteurs: Portal.svg: Pepetpsderivative work: Bitplane (talk)Bestand:Commons-logo.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Commons-logo.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: SVG version was created by User:Grunt andcleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab.Bestand:Harry Mulisch (1977).jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Harry_Mulisch_(1977).jpg  Licentie: onbekend  Auteurs: Jan Arkesteijn, Russavia

Afbeeldingsbronnen, licenties en bijdragers 61

Bestand:Harry Mulisch signature.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Harry_Mulisch_signature.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: LuctorBestand:Harry Mulisch 2010.JPG  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Harry_Mulisch_2010.JPG  Licentie: Public Domain  Auteurs: MauritsvinkBestand:Wikiquote-logo.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Wikiquote-logo.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: -xfi-, Dbc334, Doodledoo, Elian, Guillom, Jeffq,Krinkle, Maderibeyza, Majorly, Nishkid64, RedCoat, Rei-artur, Rocket000, 11 anonieme bewerkingenBestand:Fotothek df pk 0000259 021.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Fotothek_df_pk_0000259_021.jpg  Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0Germany  Auteurs: Appaloosa, Groupsixty, Kresspahl, Stefan Kühn, ThorsethBestand:cquote1.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Cquote1.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Adambro, Editor at Large, Infrogmation, Jianhui67, P 96glin,Waldir, 4 anonieme bewerkingenBestand:cquote2.svg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Cquote2.svg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Editor at Large, Infrogmation, Waldir, 1 anonieme bewerkingenBestand:Westerbork Synthese Radio Telescoop.JPG  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Westerbork_Synthese_Radio_Telescoop.JPG  Licentie: Creative CommonsAttribution-Sharealike 2.5  Auteurs: EAJoe, HenkvD, Mike Peel, OnderwijsgekBestand:Vasi-Lateran.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Vasi-Lateran.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: AnRo0002, Bukk, Carlomorino, DenghiùComm,G.dallorto, Jastrow, Kurpfalzbilder.de, Lalupa, Leyo, 3 anonieme bewerkingenBestand:Entrance Auschwitz I.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Entrance_Auschwitz_I.jpg  Licentie: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Auteurs: PimkeBestand:Corvus corax jouveniles.jpeg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Corvus_corax_jouveniles.jpeg  Licentie: GNU Free Documentation License  Auteurs: KerstiNebelsiek, Kilom691, MPF, MarkSweep, Mattes, Pkuczynski, Reykholt, TommyBee, WikipediaMaster, Ævar Arnfjörð Bjarmason, ÜberraschungsbilderBestand:Moses and Aaron with the Tablets of the Law - Google Art Project.jpg  Bron:http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Moses_and_Aaron_with_the_Tablets_of_the_Law_-_Google_Art_Project.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: InbalabnI, JMCC1, JarektBestand:Els Borst februari 2002.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Els_Borst_februari_2002.jpg  Licentie: Public Domain  Auteurs: Original uploader wasDinsdagskind at nl.wikipediaBestand:Scala Santa 1.jpg  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Scala_Santa_1.jpg  Licentie: GNU Free Documentation License  Auteurs: Carlomorino, Denniss, G.dallorto,Mattes, Ronaldino, Warburg, 1 anonieme bewerkingenBestand:Crystal txt.png  Bron: http://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bestand:Crystal_txt.png  Licentie: onbekend  Auteurs: Dake, DieBuche, Jianhui67, Rocket000, Túrelio, 2 anoniemebewerkingen

Licentie 62

LicentieCreative Commons Attribution-Share Alike 3.0//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/