7706/201806/201876

Wetenschap

Een net ontdekte diersoort naar jezelf vernoemen, dat is niet de bedoeling

naamEen expeditie waarbij toeristen nieuwe diersoorten kunnen

ontdekken? Graag! Quest-redacteur Paul Serail ging mee naar het eiland Borneo. De expeditie ontdekte een waterkever met

een penis die niet zou misstaan in het sprookjesbos van de Efteling. Nu nog een naam voor het beestje verzinnen.

7 TEKST: PAUL SERAIL / FOTO’S: TAXON EXPEDITIONS

Nieuwe

Nieuwe dier- soorten vind je met ijzerdraad, gaas en

een lap ongerept regenwoud.

06/2018 79

Wetenschap

Al op de eerste ochtend van de reis vinden we een nieuwediersoort in het water

‘I k heb hier twee kevers in mijn netje’, wijst Hendrik Freitag. Het is de eerste dag van de expeditie en we zijn zojuist vanaf de glibberige oever een riviertje

in gestapt om naar kevers te vissen. Met de klamme warmte van het regenwoud op onze rug is het wat koelere water aan onze voeten wel lekker. De dieren in Freitags schepnet zijn twee zwarte stipjes van nog geen millimeter groot. Toch herkent de bioloog van de Ateneo de Manila University (Filipijnen) meteen de keverfamilie waar ze bij horen. Op Borneo is maar één soort bekend uit deze familie. ‘De kevers in mijn net zijn van twee verschillende soorten’, analyseert Freitag met het blote oog. ‘Ik weet nu dus al zeker dat ik minimaal één nieuwe soort gevangen heb. En waarschijnlijk zijn ze allebei nieuw.’ Had ik al gezegd dat dit nog maar de eerste ochtend van de reis is? Freitag opent een laboratoriumbuisje met wat alcohol en veegt de kevers het buisje in. De diertjes sterven snel en blijven door de alcohol geconserveerd. Zo kunnen we ze vanmiddag goed bekijken onder de microscoop. Moeten we niet achterhalen waar deze zojuist ontdekte kevers leven, wat ze zoal eten en hoe ze een partner versieren? Helaas, dat is geen onder-deel van deze reis. Het doel is nog niet eerder ontdekte soorten vangen, beschrijven hoe ze eruit zien en ze een naam geven. ‘Wil je het ook eens proberen?’, vraagt Freitag.

ABuit vliegtNieuwe diersoorten ontdekken gaat als volgt. Je stapt een rivier in. Je beweegt wat heen en weer over de bodem met je linkerhand. Het water wordt modderig, er komen zwarte stipjes

Beroemde dierenOp expeditie in Borneo vernoemden we

onder meer een waterkever naar acteur Leonardo DiCaprio. Dieren krijgen wel vaker de naam van een beroemdheid.7 Er is al een kever vernoemd naar Kate Winslet, DiCaprio’s scharrel in de film Titanic. De dieren zullen elkaar niet snel tegenkomen, ze leven op andere plekken.7 Aleiodes gaga en Aleiodes shakira zijn zangeressen. Pardon, wespen.7 Een kever vernoemen naar Adolf Hitler, kan dat? In 1933 kon dat nog gewoon, en het is ongebruikelijk om soortnamen later nog aan te passen.7 Een libel, een garnaal, een sprinkhaan, een uitgestorven vis, een spin, een kever, een mierenegel, een vleesetende plant, nog een spin, een dino, een compleet zeedino-geslacht en het plantengeslacht Sirdavidia: David Attenborough weet dat het loont om natuurfilms te maken.7 Ook Barack Obama mag niet klagen, met een spin, een vis, een parasitaire worm, een schimmel, een waterkever, een bij, een baardkoekoek, een hagedissengeslacht uit de dinotijd, en nog een spin, vis en nare worm. Donald Trump kan zijn naam op een mot en een zee-egel zetten.

Soort zoekt soortWanneer is een diersoort een diersoort?

De klassieke opvatting is dat dieren van dezelfde soort samen vruchtbaar nageslacht moeten kunnen krijgen. Een leeuw en een tijger kunnen bijvoorbeeld best paren en kittens krijgen. Maar de teeuwen of lijgers die je dan krijgt, zijn zelf onvruchtbaar. In de praktijk is het niet te doen om te kijken of elk dier wellicht met een ander beest kan paren. Taxonomen kijken daarom liever naar uiterlijke kenmerken. Dieren die heel sterk op elkaar lijken, die zijn waarschijnlijk van dezelfde soort. Soms is ook dat lastig. Dan kan DNA-analyse uitsluitsel geven. Het hele genoom ontrafelen hoeft niet, het zogeheten CO1-gen volstaat. Dat verschilt per diersoort een beetje.

PraalpenisKevers hebben soms de

vreemdste penissen. Zo lijken die van het geslacht Hydraena wel orchideeën. Menno Schilthuizen, entomo-loog bij Naturalis, somt op waarom.7 Het kan dat de dieren hun geslachtsorgaan gebruiken als showstuk, zoals de pauw indruk maakt met zijn staart.7 De penis moet zijn weg vinden naar het spermaopslag-orgaan van mevrouw kever.

Mogelijk vervormt die route in de loop der jaren.7 Wellicht verandert de opening van het opslagorgaan voor sperma van plaats. De penis moet dan veranderen. 7 Misschien is er steeds een andere kieteling nodig om de opslag te openen.7 Misschien is de excentrieke penisvorm het resultaat van de opgestapelde aanpassingen van de vrouwtjes en de reacties van de mannetjes daarop.

om ze in een buisje te krijgen. Een van de dier-tjes heeft er geen zin in, en vliegt weg. Daar gaat mijn zojuist ontdekte diersoort. ‘Je moet wat sneller zijn’, zegt Freitag. De kevers zaten in een poeltje net naast de rivier. Kevers in poeltjes zijn vaak goede vliegers. ‘Zodra het poeltje opdroogt, vliegen ze naar de volgende

bovendrijven. Die vang je in een schepnetje. Voor de zekerheid vraag je even of de stipjes die je ving inderdaad interessant zijn. Dat zijn ze, doe ze maar gauw in de alcohol, dringt de keverexpert aan. Het vraagt wat handigheid

plas.’ Er zijn voor mij als beginnende bioloog nog volop kevers te vangen, gelukkig. In de plassen, maar ook in delen van de rivier waar wat stro-ming staat. Daar zitten andere soorten, vertelt Freitag, met aan hun pootjes sterke klauwen zodat ze zich stevig vast kunnen houden aan de stenen. Op stukken hout leven weer andere kevers. Die komen tevoorschijn als het hout even in de zon ligt. ‘Doe alsjeblieft geen kevers die je van een stuk hout haalt bij kevers uit een poeltje’, verzoekt Freitag. Stel dat iemand later dezelfde kever zou willen vinden, dan moet hij wel weten waar hij moet zoeken.

ALaten we verder kijkenWe hebben een probleem, vertelt Freitag na de rijsttafel van de lunch. In het laboratorium van het onderzoekscentrum in het regenwoud bekijken we de vangst van die ochtend onder de microscoop. Soorten die nog niet eerder ontdekt zijn, moeten beschreven worden in een wetenschappelijk artikel, waarna andere biologen de vondst beoordelen. Is het inderdaad

een nieuwe diersoort? Hebben de ontdekkers netjes volgens de regels gewerkt? ‘Er werken wereldwijd maar een handvol wetenschappers aan kleine tropische waterkevers’, zegt Freitag. Hij weet dat de andere biologen nog kevers uit waterpoeltjes hebben van eerdere expedities naar Borneo, die ze alleen nog niet beschreven hebben. ‘Het kan dus zijn dat zij niet zomaar instemmen met een artikel over de kevers die we vanmorgen hebben opgeschept. Ze zullen mij waarschijnlijk vragen om te komen kijken of zij de kevers niet eerder verzameld hebben.’ De waterplasbewoners leggen we daarom nu even opzij. We kunnen wel aan het werk met kevers uit stromend water en van stukken hout. En er is nog een optie: dieper de jungle in trekken. Tot nu toe zochten we naar kevers in de buurt van het onderzoeksstation. Een dag-

Mannetjes wil Hendrik Freitag

vinden, want vrouwtjes zijn

moeilijker te bestuderen.

De nieuw ontdekte kevers hebben geen verkeerde habitat. Een vette waterval in tropisch regenwoud.

Redacteur Paul Serail vindt het

maar moeilijk om alle verschillende keverpenissen uit elkaar te houden.

Boven de penis van Hydraena hosiwergi, onder die van Quest-kever Grou- vellinus quest.

Na lang peuteren komt de piemel boven water, maar de kever is stuk.

0

06/2018 8106/201880

Wetenschap

taxonexpeditions.com : in september en maart kun je zelf naar Borneo om nieuwe diersoorten te zoeken, in juni naar Montenegro.

Veel kevers lijken op elkaar, maar dankzij hun erg uiteenlopende penissen houd je ze toch uit elkaar

M EER IN FO RMATIE

tocht later zijn we bij een fantastische waterval in zo goed als ongerept regenwoud. Misschien vinden we hier kevers die nog nooit verzameld zijn. Freitag stapt direct het water in met zijn net.

APenis bepaalt‘Wil je zijn genitaliën zien?’, vraagt Freitag als we de dag erna terug zijn in het onderzoeks-station. De andere biologen blijven gewoon in hun microscopen turen. Alsof mij een volstrekt normale vraag gesteld is, zet ik mijn bril af om eens scherp te stellen op de penis die kennelijk onder de lens ligt. Freitag legt uit waarom die penis hem zo boeit. Kleine kevers lijken heel erg op elkaar. Maar mannen van verschillende soorten kunnen heel verschillende geslachts-organen hebben. De penissen zijn nog aardig groot ook, soms een kwart van hun lichaams-lengte, zodat je ze goed kunt bestuderen onder de microscoop. Wat ik zie, lijkt op een mais-kolf, met de bladeren er nog aan. ‘Parameren’ blijken die structuren te heten en de penis zelf wordt door keverkenners aedeagus genoemd. Dit exemplaar is gespikkeld. En dan is dit nog een best penisachtige penis. Freitag heeft er een klaargelegd van een andere soort. Dat geval heeft meer weg van de uitbundige verentooien die je ziet tijdens carnaval in Rio de Janeiro, dan van een penis. Sambadanseressen zouden er jaloers op zijn.

AHaak aanDe eigenaar van de gespikkelde maiskolfpenis vingen we bij de waterval. Om te weten of het een kever van een nieuwe soort is, vergelijk ik

de aedeagus met penissen die al beschreven zijn in wetenschappelijke publicaties. Ik hoef gelukkig niet langs alle waterkevers uit Zuid-oost-Azië te bladeren. Op basis van de grootte van het dier en de vorm van zijn lijf en voel-sprieten bepaalde Freitag al dat hij onder het geslacht Grouvellinus valt. Spannend nieuws, want deze kevers zijn nog niet eerder gezien op Borneo. Het is snel duidelijk dat de meeste al eerder ontdekte Grouvellinussen andere geni-taliën hebben. Alleen die van de Grouvellinus

Pas op, dier!‘Hoor jij dat ook?’ Bioloog Hendrik Freitag

is op zijn hoede. Ik sta met blote voeten op wiebelige stenen in een beekje. Niet de ideale startpositie voor een sprintje. Wat loert er zoal in de bossen van Borneo?7 Freitag is benauwd voor dwergolifanten. Die zijn nogal agressief, schijnt. Ondanks het voorvoegsel ‘dwerg’ zijn ze een paar maten te groot voor onze schepnetjes. Rond de schemering laten de dieren zich zien.7 Een avondwandeling levert een koraal-slang op. Erg giftig beest. 7 Een van de biologen komt te dicht bij een schorpioen. Resultaat: een zere voet.7 Een honingbeer forceert de keukendeur en breekt een ruit, waarna een kok een val zet. Lokmiddel: jam en pindakaas.7 Het irritantst zijn de minimieren die op voedsel af komen. Ze knagen zich een weg door de verpakking en laten na een beet vervelende jeuk achter. Oplossing: het eten zelf opeten.

Dieren in hokjesGeslacht, soort, familie: hoe zat het ook

alweer met de indeling van dieren in een grote stamboom? 7 De waterkever Grouvellinus quest hoort bij de stam van de geleedpotigen en de klasse van de insecten. Een groot deel van alle insecten, mogelijk wel veertig procent, valt onder de orde van de kevers. Die is weer verdeeld in families. De waterkever hoort bij de familie van de echte beekkevers. Het geslacht, Grouvellinus, is naar de Franse keverkenner Antoine Henri Grouvelle vernoemd, die in 1917 overleed. Grouvellinus quest kreeg zijn soortnaam omdat het een hele queeste (ofwel zoektocht) was om het beestje te pakken te krijgen. Dieren naar jezelf vernoemen is nogal kwestieus. Maar een kever de naam van dit tijdschrift meegeven is geen kwestie.

Typisch exemplaarVan nieuwe soorten wordt steeds één

exemplaar bewaard: het holotype. Dat is het dier dat een wetenschapper gebruikt om de soort te beschrijven. Hij maakt er foto’s en tekeningen van. Van de kevers die we op Borneo vonden, wijzen we per soort één dier aan als holotype. Dat wordt bewaard in de collectie van de plaatselijke universiteit. Zijn er kenmerkende onderdelen zoals een voelspriet, penis of poot losgemaakt om nader te kunnen bestuderen? Dan worden die bij het holotype bewaard. Van één kever- soort, de Grouvellinus leonardodicaprioi, hebben we maar één exemplaar en daarvan zijn poten beschadigd. Niet ideaal. Het is wel mogelijk om dit dier als een nieuwe soort te presenteren, maar het holotype kan later niet door een ander, compleet dier vervangen worden. Raakt het zoek, dan kan wel een ver- vanger aangewezen worden: het ‘neotype’.

sumatrensis lijken aardig op die onder mijn microscoop. Beide piemels hebben een haak-vorm als uiteinde. Bij de penis onder mijn neus lijkt de haak wat verder door te buigen. Zijn ze hetzelfde? Het is lastig te zien.

AOperatie castratie‘Wil je zelf eens een aedeagus losprepareren?’ Ik dacht al dat Freitag het nooit zou vragen. Hij geeft me een kever, een pincet en een speld. ‘Hoe lang doe je daar nou over?’ Freitag heeft het nooit geklokt. ‘Een minuut ofzo.’ Oké, eerste stap: ervoor zorgen dat ik de speld en de pincet in beeld heb. Waar zijn die dingen nou? Beweeg de speld een millimeter, en onder de microscoop ziet het eruit als centimeters. Als ik gevoel krijg voor de verhoudingen, probeer ik het kevertje te pakken met de pincet. Voor een dode kever weet het beestje nog vaak weg te springen. Twee keer heb ik hem vast, zodat ik kan proberen om vanaf de buikzijde met de speld het achterwerk eruit te wippen. Twee keer schiet de kever weer weg. Oeps! Doordat ik de derde keer iets te hard knijp, knapt het kevertje doormidden. ‘Nu je het specimen toch kapot gemaakt hebt, kun je de genitaliën er vanaf de rugzijde proberen uit te krijgen’, zegt Freitag. Ik sloop het rugschild eraf, daar blijken vliezen onder te zitten die ik wegsteek en het witte spul daaronder heb ik volgens mij ook nergens voor nodig. Waar is die penis? Dan zie ik iets donkers. Hebbes! Gelukkig is het een behoorlijk stevig orgaan. Zodra ik de laatste restjes achterwerk van het dier eraf heb weten te peuteren, kan ik de keverpenis eindelijk op

een microscoopglaasje leggen. Stop de tijd! Ik blijk meer dan dertig minuten over dit klusje te hebben gedaan.

AWe noemen hem…Freitag schikt de genitaliën met een speld netjes onder de microscoop. Dan valt de stroom uit. Ook dat gebeurt af en toe in een onderzoeks-station in de rimboe. Na de gedwongen pauze blijkt wat een haak leek, een kegelvorm te zijn. We hebben zeker weten een nieuwe soort te pakken. De penis lijkt wel wat op de Indische Waterlelies uit de Efteling. Alleen staat er geen elfje tussen de bladeren, maar een kegel. En het ‘jurkje’ wappert op z’n Marilyn Monroes omhoog. Het blijkt een structuur te zijn die opblaast tijdens een paring. Op de laatste avond van de expeditie kan Freitag acht water-kevers presenteren die nog nooit eerder waren beschreven. Eigenlijk negen, maar die laatste ontdekte hij vlak voor zijn afsluitende presen-tatie begon en zijn powerpoint was al af. Drie zijn er klaar voor een wetenschappelijke publi-catie. Hoewel? We moeten eerst nog namen

voor ze verzinnen. Zodra de barbecue leeggegeten is, gaan de rangers, dragers en andere medewerkers van het onder-zoekscentrum aan de karaoke. De toeristen, die de afgelopen week voor bioloogje speelden, kijken schuchter toe. Intussen mag iedereen namen opperen op een wit bord. Diersoorten vernoemen naar jezelf blijkt

not done. Na een stemronde wordt een kever met een niet al te grote penis, maar waar wel een fraaie tijgerprint op staat, Grouvellinus leonardodicaprioi genoemd. Inderdaad, naar Leonardo DiCaprio, omdat hij zich inzet voor natuurbehoud. Hetzelfde geldt voor André Kuipers. Hij wordt peetvader van Grouvellinus andrekuipersi. En de kever met de kegelpenis met spikkels? Obama en Hillary halen het niet. Het dier krijgt een nog veel mooiere naam: Grouvellinus quest. 7

paul.serail@quest.nl

Deze publicatie kwam tot stand met steun van het VWN Tripfonds onder beheer van de Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en -communicatie Nederland.

Om mee te gaan op expeditie moet je een

ding kunnen: goede namen verzinnen.

Ook onervaren kevervissers kunnen nieuwe diersoorten ontdekken.

Dit is ’m, de Quest-kever: Grouvellinus quest.

Koraalslangen eten andere slangen. Daarom hebben ze extra sterk gif.

Kleine kevertjes bewaar je op kleine papiertjes.

0