Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men, op het ... · Web viewTitle Lijst van vreemde,...

Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men, op het Ryksargyf, in archiefstukken kan tegenkomen

Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen

die men op Tresoar in archiefstukken

kan tegenkomenPRIVATE

door

drs. J. Visser en dr. B.S. Hempenius-van Dijk

Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men op Tresoar in archiefstukken kan tegenkomenPRIVATE

Voor deze lijst is o.m. gebruik gemaakt van:

S.J. Fockema Andreae,Proeve van een woordenlijst der aan Friesland (onder de Republiek) eigene bestuurs- en rechtstermen, Monumenta Frisica, Fryske Archyfrige nr. 9, Fryske Akademy nr. 306, Ljouwert 1967.

H. Brouwer,Genealogie en oud schrift, Zaltbommel 1970.

J. Draak Jzn.,Beknopte genealogische gids voor Nederland. Het woordenboekje, Utrecht 1976.

Voor de niet-juridische termen hebben wij ons i.h.a. beperkt tot zuiver Latijnse woorden en uitdrukkingen; voor bastaardwoorden raadplege men de woordenboeken. Voor de aan bastaardwoorden zo rijke rechtstaal hebben wij de grenzen ruimer gesteld; deze termen maken de lectuur van rechterlijke archiefstukken voor velen onbegrijpelijk. De verklaringen der rechtstermen, vooral de uitvoerige, zijn grotendeels van mevr. dr. B.S. Hempenius‑van Dijk. Toch zal men nog wel eens woorden en uitdrukkingen tegenkomen die in deze lijst ontbreken; een zodanige lijst is eigenlijk nooit af. Wij houden ons dan ook graag aanbevolen voor eventuele aanvullingen en verbeteringen.

drs. J. Visser en dr. B.S. Hempenius-van Dijk

juni 1992

PRIVATE a(b)

van ... af, bij de lijdende vorm: door

a dato

van de dag af

ab instantia absolveren

van het ten laste gelegde vrijspreken

ab intestato

(erfgenaam) bij gebrek aan testament

a judice ex officio supplicans

aan de rechter op grond van diens ambt verzoekende

abiit, mv. abierunt

is vertrokken (in lidmatenlijsten)

absente

in afwezigheid van

absolutio pura

algehele vrijspraak

absolutoir

vrijsprekend

absoluut

ook: definitief

absolveren

vrijspreken

abusive

ten onrechte

acatholicus, vr.-ca

niet katholiek

accepit

heeft aangenomen

accepteren

aanvaarden

accoord

overeenkomst, in processen: overeenkomst tussen partijen ter beëindiging van het proces

accorderen

overeenkomen, een overeenkomst sluiten; overeenstemmen

accusant

de procespartij die haar tegenpartij van contumacie (zie aldaar) beschuldigt

(ge)accuseerde

de van contumacie beschuldigde

N.B. Is de beschuldiging toegewezen, dan wordt men gecontumaceerde

accuseren

(van contumacie) beschuldigen

acta

handelingen

actie

recht tot het instellen van een vordering, voortkomende uit eigendom of een ander zakelijk recht of uit een verbintenis

actuarius

functionaris die een openbare veiling houdt

actum

gedaan

ad definitivam usque

tot aan het eindvonnis

ad domum

ad fidem

aan huis (bij een gerechtelijke aanzegging of dagvaarding)

tot het geloof

ad finem litis

tot het eind van het proces

ad hoc

tot dit (doel)

ad octo

tot over acht (dagen)

ad primam

tegen de eerstvolgende (rechtdag)

ad triduum

tot over drie dagen

ad ulteriora procederen

verder gaan met de procesvoering

ad vota secunda

tot een tweede (trouw) belofte, - huwelijk

adde

tel op, voeg toe

additionaal

toegevoegd

admitteren

toegeven, toelaten

a(dmodum) r(everendus) d(ominus)

zeer eerwaarde heer

adsistent

adulter, vr.-ra, mv.-ri, -rae

helper, in 't bijzonder politiedienaar

echtbreker, overspelig

adultus, vr.-ta, mv.-ti, -tae

volwassen(e)

ae-

aetatis annorum A et mensium B

zie: e-

A jaren en B maanden oud

aetatis (suae)

op de leeftijd van (op portretten)

aetatis (anno) + getal

... jaren oud

alumnus

beursstudent

ancilla

dienstmeisje

annus, abl. a(nn)o, 2de nv.

mv. annorum

jaar

N.B. De ablativus is een Latijnse naamval die o.a. na bepaalde voorzetsels en bij tijdsaanduidingen wordt gebruikt. Hij eindigt bij woorden op -a meest op lange -a (vaak gespeld -â), soms op ‑ate, bij woorden op -us op -o, soms op -u, bij woorden op -um op -o, bij woorden op -es op -e en bij andere op -e of ‑i, soms met verandering van de stam.

A(nno) D(omini)

in het jaar des Heren

ante

voor (van tijd of plaats)

ante-interlocutoir

ante interlocutoriam (sententiam)

de fase van de procedure voor het tussenvonnis, waarbij aan beide partijen nader bewijs van hun stellingen wordt opgelegd.

N.B. Door dit speciale tussenvonnis wordt de procesgang in tweeën verdeeld, waardoor men spreekt van het proces ante interlocutoriam en het proces post interlocutoriam.

ante meridiem

voor de middag

anticipatie

het vooruitlopen op iets

appelleren

in beroep gaan

appoin(c)tement

beschikking op een verzoek, vaak in de kantlijn gesteld

appoin(c)teren

beschikken, beslissen

(ge)appraehendeerde

in hechtenis genomene

appraehenderen

in hechtenis nemen

appraehensie

inhechtenisneming

approberen

goedkeuren

arbitrale correctie

straf waarvan de maat aan de rechter wordt overgelaten

archiepiscopus

aartsbisschop

arrest

beslaglegging

arrestant

degeen die beslag laat leggen

arresteerde

degeen onder wie het beslag gelegd wordt

articulen

punten waaruit de ingediende schriftelijke processtukken bestaan; vandaar ook benaming voor zulke puntsgewijs gestelde stukken

a(rtium) l(iberalium) m(agister)

meester in de vrije kunsten (ongeveer gelijk te stellen met drs. in de letteren en wijsbegeerte)

assessor

bijzitter, lid van het grietenijgerecht

attestatie

getuigenis, getuigenverklaring

attesteren

getuigen

aut(h)entiek

echt

avi

grootouders

avia

grootmoeder

avus

grootvader

bannissement

verbanning

b(aptizatus), vr. -zata,

mv. ‑zati, -zatae

gedoopt(e)

baptizatus a ministro haeretico

gedoopt door een ketters bedienaar

beneficie van discussie

voorrecht de vordering te mogen betwisten

beneficiën

weldaden, voorrechten

beso(in)gneren

overleg plegen

bij provisie

voorlopig

billet

briefje (met namen van gedagvaarde getuigen)

calumnia

laster, kwellerij, chicane; zie: juramentum

cardinalis

kardinaal

cas

geval

casseren

teniet doen

castigeren

kastijden, tuchtigen

c(asu) q(uo)

in het geval dat, respectievelijk

catalogus

opsomming (zie voor de woorden die hierop kunnen volgen: nomina)

causa

(rechts)zaak, oorzaak, reden

causa civilis

burgerlijke rechtszaak

causa criminalis

strafzaak

causa debiti

reden van een (geld)schuld

cautie

waarborgsom

cautie pro litium expensis

waarborg voor de kosten van processen

caveren

borgstellen

circumductie van instantie

vrijspraak van de eis, tot de gedaagde opnieuw in rechte wordt aangesproken

citatie

dagvaarding

citeren

dagvaarden

clausulen

bepalingen (van de rechtsgang)

cler(icus) jur(is)

klerk van het gerecht

coelebs

ongehuwd(e)

collatie

vergelijking (van een afschrift met het origineel)

collatum concordat

komt blijkens vergelijking overeen

commissaris

functionaris met een speciale opdracht, b.v. rechter (raadsheer) die de opdracht heeft gekregen om voor een der partijen diens bewijsstukken in ontvangst te nemen, getuigen te horen enz.

commissie

aanstelling, opdracht

commissie onder het zegel

opdracht aan een raadsheer om voor een der partijen na het interlocutoir op bewijs de bewijsprocedure te leiden

commissie op een blijken

opdracht aan een deurwaarder om op de plaats waar zich een eigendomskwestie voordoet, de zaak te gaan zien en een voorlopige uitspraak te doen

committeren

aanstellen, een opdracht geven

communiceren

meedelen

comparant

degene die verschijnt

compareren

verschijnen

compensatis expensis

met compensatie van de gerechtskosten, die beide partijen van elkaar hebben geëist, maar die tegen elkaar wegvallen

concludendo

een gevolgtrekking makende, besluitende

concluderen

tot een slotsom komen, afsluiten

conclusie

slotsom, waarin de eiser aan het eind van het libel zijn vordering, resp. de gedaagde aan het eind van zijn antwoord de afwijzing van eisers vordering voordraagt

concordat

komt overeen (van een afschrift met het origineel)

condemnatie, condemnatum

veroordeling

condemneren

veroordelen

conditio, abl. -tione

voorwaarde

confessie

bekentenis, verklaring van de verdachte, waarin hij reageert op de "articulen examinatoir" van de procureur-generaal, hetzij bekennend of ontkennend

confinatie

hechtenis

(ge)confineerde

degene die in hechtenis zit

confirmatus – vr. -ta, mv. -ti, ‑tae

persoon die het vormsel heeft ontvangen

confiteren

bekennen

conjuncti

(in het huwelijk) verbonden

conju(n)x, mv. conj(uges)

echtgenoot, -note

consenteren

consentiens, mv. –ientes

toestemmen

toestemmende

consequentie

gevolg

considereren

in aanmerking nemen

consignatie

het bij het gerecht in bewaring geven van het geld waar het proces om gaat; synoniem: namptissement

consigneren

in bewaring geven van geld aan het gerecht

constat

het staat vast; zie: sub

consultatiën

overleg

contenderen

eisen

continuatie

het aanhouden (van de volgende stap in de procesgang tot de volgende rechtdag)

contra

tegen(over)

contrahunt, verl. t.

-traxerunt (matrimonium)

gaan (een huwelijk) aan

contra-reprobatie

bewijsvoering tegen het tegenbewijs (zie: probatie)

contra-rescriptie

zie: request

contrarie

in tegenspraak

(ge)contumaceerde

degene tegen wie de beschuldiging van verstek is toegewezen

contumacia, -macie

verstek

N.B. Dit heeft de bijbetekenis, dat degene die voor het Hof of een nedergerecht verstek laat gaan, daardoor blijk geeft van minachting voor de rechter (vgl. het Engelse begrip "contempt of court"); daarom wordt men hiervoor beboet

conventie

conversus, vr. -rsa, mv. ‑rsi, -rsae

(ad fidem)

oorspronkelijk proces

N.B. Wanneer op de eis van de eiser een tegeneis van de gedaagde volgt, noemt men de eerste de eis in conventie en de tweede de eis in reconventie; de eiser (in conventie) wordt dan gedaagde in reconventie en omgekeerd. Twee processen worden a.h.w. ineengeschoven en met behulp van deze beide termen onderscheiden.

bekeerd (tot het geloof)

copulatio

huwelijksvoltrekking

coram

in tegenwoordigheid van (getuigen, b.v. bij een huwelijk)

coram me

in mijn tegenwoordigheid

coram ... et aliquibus, quibusdam

aliis

in tegenwoordigheid van ... en enige anderen

coram et pluribus aliis

... en verscheiden anderen

..... et plurimis aliis

... en zeer veel anderen

corporeel

lichamelijk, daadwerkelijk

corpus

lichaam, rechtspersoon

correctie

bestraffing

corrigeren

bestraffen

corroboreren

bevestigen

credit

neemt voor waar aan

N.B. Wanneer tijdens een proces aan partijen nader bewijs van hun beweringen is opgelegd, kunnen beide partijen "probatoire articulen" overleggen aan de raadsheer-commissaris die de bewijsprocedure leidt. Deze articulen worden beantwoord door de tegenpartij. De commissaris geeft met de woorden "credit" "non credit" of "nescit" aan, hoe de tegenpartij over de stellingen van de ponerende partij denkt. Met "credit" wordt de geponeerde bewering aanvaard, met "non credit" bestreden en met "nescit" in het midden gelaten. Het resultaat is, dat de bewijsprocedure zich toespitst op de omstreden stellingen. De met "credit" beantwoorde stellingen staan verder tussen partijen vast.

cum

Met

c(um) a(nnexis)

met toebehoren

cum expensis

met (eis van) kosten

c(um) l(iberis)

met zijn/haar kinderen

c(um) m(atre)

met zijn/haar moeder (bij een vaderloze minderjarige)

cum omnibus annexis

met alle toebehoren

c(um) p(atre)

met zijn/haar vader (bij een minderjarige)

c(um) s(ociis)

met zijn medestanders, b.v. als gezamenlijke eisers of gedaagden

cum socio

met zijn medestander

c(um) s(uis)

met de zijnen

c(um) u(xore)

met zijn vrouw

curator

door het gerecht (meestal het Hof) benoemde beheerder van de goederen van iemand die wegens verkwisting, dronkenschap of geestesziekte onder curatele is geplaatst, of van een oudere minderjarige; zie: tutor

curator ad actum divisionis

beheerder van een te verdelen boedel, waarin minderjarigen of andere handelingsonbekwamen (mede) gerechtigd zijn

curator ad lites

proces-voogd, d.w.z. degeen die voor iemand met een wettige voogd of curator diens belang behartigt in een proces tegen die voogd of curator, b.v. voor een getrouwde vrouw tegen haar man

curatus

pastoor

custos

bewaker, koster

datum, abl. dato

gegeven; dag van uitgifte van een oorkonde of brief

d(e) d(ato)

daterende van

de effectu arresti

met betrekking tot de werking der beslaglegging

de nullitate

met betrekking tot nietigheid

de prima contumacia

van eerste verstek

de rato caveren voor

borgstellen voor (het aandeel dat een of meer medestanders als eisers of gedaagden bij veroordeling mogelijk moeten betalen)

N.B. De socii (zie: cum sociis) hebben elk een deel van de kosten bij te dragen, moeten daar ook borg voor stellen, maar een van hen kan het ook mede voor het aandeel van de anderen doen. Dit komt vooral voor bij een man, die tevens voor zijn vrouw borg stelt.

de restituendo

met betrekking tot terugbetaling

de secunda contumacia

van tweede verstek

de triduo ad triduum

van termijn tot termijn

N.B. Bij het voeren van een schriftelijke procedure mochten tussen het wisselen van de stukken maar drie weken liggen.

debat

bestrijding, in het bijzonder van een ingediende rekening

decideren

beslissen

declarant

eiser voor een gespecificeerd geldsbedrag

declaratie van kosten

eis die een eiser bij het gerecht indient wanneer hij een bepaald gespecificeerd geldsbedrag van de gedaagde te vorderen heeft

declareerde

declinatoir

gedaagde van wie een gespecificeerd geldsbedrag gevorderd wordt

zie onder exceptie

deduceerde

degeen tegen wie een deductie zich richt

deducent

degeen die een deductie voor gerecht brengt

deduceren

afleiden; aftrekken

deductie

stuk waarin uit gestelde feiten een eis (in rechte) wordt afgeleid; ook: aftrekking

definitieve sententie

eindvonnis

defunctus, vr. -ta, mv. ‑ti, ‑tae

overleden(e)

demoliëren

slopen

N.B. Komt vooral voor in de uitdrukking "het gedemolieerde Blokhuis".

D(enarius), mv. -rij

penning

N.B. Hiervan komt de Engelse afkorting d. voor penny.

denuntiatie

aanzegging

denuntiëren

aanzeggen

D(eo) V(olente)

zo God wil

depe(s)cheren

uitvaardigen, verzenden

deponent

hij die een verklaring aflegt

depositie

beëdigde verklaring, afgelegd voor een commissaris van het Hof of het nedergerecht

desert verklaren van een appel

verklaren, dat tegen een uitspraak van een nedergerecht geen hoger beroep mag worden ingesteld

desisteren

afzien

detentie

hechtenis; houderschap

diaconus

diaken

dicit

hij/zij zegt

dictum, mv. -ta

uitspraak (in een rechtszaak)

N.B. In de Quaclappen (archief van het Hof van Friesland, inv.nr. YY) zijn dicta geregistreerd, d.w.z. vonnissen in civiele zaken zonder vermelding van eis en antwoord. Zie verder J.L. Berns, De Archieven van het Hof Provinciaal, Leeuwarden

Toegang 13 deel 1 blz. 53-54.

dicunt

zij zeggen

die, mv. diebus

op de dag

dienen

verklaren, dat men zal leveren

dies, abl. die

dilatoir

dag

zie onder exceptie

dilay

uitstel

diminutiën

verminderingen, antwoord op een declaratie van kosten

discoord

onenigheid

discussie

(wederzijdse) bestrijding (van een ingestelde vordering)

D(octo)r, ook afgekort: D.

Leraar, hij die aan een universiteit is gepromoveerd, ook en vooral in de rechten en dus de huidige "Mr.".

domicilium citandi eligeren

een adres kiezen waar men gedagvaard kan worden, waar men dus "procesrechtelijk" te bereiken is tijdens de procedure

N.B. Dit was voor buiten Friesland wonenden verplicht.

d(omi)na

vrouwe

d(omi)n(u)s, ook afgekort: D.

heer, titel van ridders, seculiere priesters en predikanten

N.B.Van de vocativus (aanspreekvorm, die alleen bij de persoonsnamen op ‑us van de 1stenaamval afwijkt) domine (in het Latijn met toonloze e) komt ons woord "dominee". Waarom dit als "Ds." afgekort wordt, blijkt uit het bovenstaande.

domus, loc. -mi

(a)estimatie

huis

N.B.De locativus is een naamval die slechts bij enkele woorden voorkomt en een plaats aanduidt; domi betekent dus thuis. Bij andere woorden dient als zodanig de ablativus (zie bij annus).

schatting (van de waarde)

E(x)

uit

ex dictis dicendis

ex militia

uit hetgeen gezegd is en gezegd moest worden

uit de krijgsmacht (het garnizoen)

ex nobili officio

op grond van het edele ambt (van de rechter)

ex officio

uit hoofde van zijn ambt

ex testamento

(erfgenaam) op grond van een testament

ex thoro illegitimo

uit een onwettige verbintenis

ejus loco

in diens plaats (bij de naam van iemand die een afwezige doopgetuige vervangt)

emancipatie

ontslag uit de vaderlijke macht

enerveren

ontzenuwen

enquesten

eodem die

ondervraging van de getuigen

op dezelfde dag

ep(iscopu)s

bisschop

et, &

en

et c(a)etera, & c.

enzovoort

evictie

uitwinning, rechtsvordering waardoor een eigenaar zijn eigendom kan verliezen ten gunste van een ander, die beter recht heeft

examen, examinatie

ondervraging

examinatoir

dienende tot ondervraging

examineren

ondervragen

exceptie

uitzondering, in het bijzonder reden voor een gedaagde om niet te antwoorden op de eis van een eiser

N.B.Men onderscheidt drie soorten: declinatoire excepties, wanneer de gedaagde het gerecht waarvoor hij gedagvaard is, afwijst omdat hij het voor zijn zaak niet bevoegd acht; dilatoire excepties, wanneer de gedaagde de vordering te vroeg ingesteld acht; peremptoire excepties, wanneer de gedaagde het recht van de eiser om een vordering in te stellen, tout court bestrijdt.

excessen

misdragingen

excipieerde

degene tegen wiens eis een exceptie is gesteld

excipient

degene die een exceptie opwerpt

excuseren

verontschuldigen

executeren

(een vonnis) uitvoeren; een vordering gerechtelijk innen, eventueel door verkoop van goederen van de debiteur; ter dood brengen

executeur

uitvoerder, hoofd der politie van het nedergerecht

executie

voltrekking van een vonnis (civiel of crimineel)

exempel

(afschrikwekkend) voorbeeld

exempt

uitgezonderd, niet inbegrepen

exerceren

uitoefenen

exercitie

uitoefening

exhiberen

vertonen

exonereren

van een lastgeving ontheffen

expediëren

afdoen, beslissen

expeditie

afdoening, beslissing

expeditie (van justitie)

uitvaardiging van een rechterlijke uitspraak

expiratie

afloop van een gerechtelijke termijn

expireren

ten einde lopen

exploi(c)t

officiële kennisgeving van een citatie of andere mededeling van het gerecht aan de geciteerde

exploi(c)t uitbrengen, exploi(c)-

teren

officieel ter kennis brengen van een mededeling van het gerecht

extensie

uitvoerige opsomming (van kosten)

extra portam

buiten de (stads)poort

extra provinciam

buiten de provincie

extract

uittreksel

extraheren

een uittreksel maken

extra ordinaris

buitengewoon

extrema unctio

laatste oliesel

extremis (sacramentis) munitus,

vr. ‑ta, mv. ‑ti, ‑tae

van de laatste sacramenten voorzien

facit

maakt, bedraagt (in rekeningen)

famula

dienstmeisje

famulus

bediende

fatalia appellationis

de dingen die noodzakelijk zijn voor het instellen van het appel

f(ilia), mv. -liae

dochter

f(ilia) l(egitima)

wettige dochter

f(ilius), mv. -lii

zoon

f(ilius) l(egitimus)

wettige zoon

filiola

dochtertje

filiolus

zoontje

finaliter

uiteindelijk

finis

einde

(procureur)-fiscaal

procureur in dienst van het nedergerecht

fiscus

kas, ook: beheerder daarvan, penningmeester

f(olium), abl. -lio

blad

forma

woordelijke inhoud (van een vonnis)

fourneren

inleveren (van alle stukken die tot ondersteuning van de eis of het verweer dienen)

N.B.Het fourneren van een proces bestaat hierin, dat men alle stukken die deel uitmaken van het proces-dossier, in de griffie afgeeft

fournissement

lijst van ingeleverde stukken

franco

vrij (van zegelrecht)

fr(ater)

fuerat domi baptisatus (-ta) a

broe(de)r

was thuis gedoopt door

fugitief

voortvluchtig

ge-

in zelfstandig gebruikte voltooide deelwoorden van bastaardwerkwoorden vaak weggelaten; men zie op de vorm zonder dit voorvoegsel, b.v. geaccuseerde op accuseerde

geëxtendeerde sententie

uitgebreid vonnis, d.w.z. het vonnis met het libel van de eiser en het antwoord van de gedaagde

gemellus, vr. -la, mv. ‑li, ‑lae,

geminus, vr. -na, mv. ‑ni, ‑nae

tweeling

graphie

griffie, secretarie, in het bijzonder van het Hof

gratie

genade, begenadiging

gravamen

bezwaar(schrift)

graveren

belasten

grosse

gewaarmerkt afschrift van een akte (zie: minuut)

grosseren

een gewaarmerkt afschrift maken

haeres, mv. -redes

hic vr. haec, onz. hoc

2de nv. hujus,abl. m. hoc.

vr. hac, mv. hi, hae, haec,

2de nv. horum, harum,abl.

his

erfgenaam(name)

deze

hinc inde

van hier (en) van daar, wederzijds

H(oc) l(oco)

op deze plaats

h(oc) t(empore)

hodie

op deze tijd, tijdelijk (bij een functie)

heden

hora + rangtelwoord

uur

N.B.Voor de telwoorden zie Aanhangsel I.

hora matutina

ochtend-, voormiddaguur

hora vespertina

hujus anni

avond-, namiddaguur

van dit jaar

h(ujus) l(oci)

van deze plaats

hujus loco

in diens plaats

ibidem

op dezelfde plaats, aldaar

id

idem, vr. eadem, 2de nv.

ejusdem, abl. m. eodem

dat

dezelfde

idque

en dat, en wel

N.B."-que" achter een woord betekent hetzelfde als "et" ervoor.

ignotus

onbekend

illegitimus, vr. -ma, mv. -mi,

‑mae

imminens

onwettig

dreigend

impetrant

eiser

implorato

onder inroeping (van de rechterlijke beslissing)

imploreren

in absentia

afsmeken, inroepen

in afwezigheid van

N.B.Hier kan b.v. tussen staan: mae (mijn), ejus (zijn, haar), nostra (onze), eorum, vr. earum (hun), cujus (wiens, wier)

in cas subject

in het onderhavige geval

in cas van anticipatie procederen

procederen om te bereiken dat de gedaagde zal worden veroordeeld tot het aanstellen van een appelprocedure tegen de eiser

in causa

in zijn rechtzaak

in communi et ampliori forma

in algemene en ruimere zin

in confesso staan

door beide partijen toegegeven zijn

zaken die in confesso staan

zaken waarover beide partijen het eens zijn

in contradictoria

op tegenspraak

in dato

daterende van

in dorso

aan de rugzijde

in facie ecclesiae

in tegenwoordigheid van de kerkelijke gemeente

in factis

t.a.v. de gebeurtenissen (waarover geprocedeerd wordt)

in factis wijzen

bepalen dat de partijen hun beweringen nader moeten bewijzen (door schriftelijke stukken of door getuigen)

in feiten contrarie

oneens t.a.v. de gebeurtenissen

in forma

in de (rechtens vereiste) vorm

in judicio

op de rechtszitting

in margine

in de kantlijn

in matrimonium juncti

(zijn) in het huwelijk verbonden

in omnibus

op alle punten

in perpetuam rei memoriam

tot voortdurende gedachtenis aan de zaak

in prima instantia

in eerste instantie (t.o. beroep of revisie)

in qualitate (qualiteit)

in zijn hoedanigheid (zie: pro se)

in quantum pro accepteren

(de verklaring van de tegenpartij) aanvaarden voorzover afgelegd en voorzoveel de inhoud aangaat

in scriptis

in geschrifte

in statu houden

(een proces) in het verloop der procedure stil doen staan

in 't regard van

ten aanzien van

in territorio

in het stadsgebied, onder de klokslag

in viridi observantia

in levend gebruik, steeds onderhouden

index

bladwijzer, klapper; lijst (zie voor de woorden die hierop kunnen volgen: nomina)

infans

(klein) kind (letterlijk:niet-sprekende)

injungeren

opleggen

innocent

onnozel, van zijn verstand beroofd

insinuatie

aanzegging

insisteren

aandringen, bij iets blijven

insolentiën

onbeschaamdheden, ongepast gedrag

insolvent

niet in staat om te betalen

instantie

stap in de procedure

instructie

taakomschrijving

instrument

akte

intendit

bedoelt, eist; zelfstandig gebruik: het stuk

waarin een eiser zijn eis naar voren brengt, als de gedaagde wegens verstek contumax verklaard is, in uiterlijke vorm gelijk aan het libel

intentie

bedoeling, het door partijen gestelde

interdictie

verbod (om zelfstandig te handelen), onder curatelestelling

interlocutoir

tussenvonnis

N.B.Dit kan allerlei inhouden, maar in het Friese procesrecht is het interlocutoir bij uitstek het tussenvonnis waarbij de partijen wordt opgedragen hun beweringen nader te bewijzen

interrogata, -gaten,

interrogatoriën

vragen die door de getuigen beantwoord moeten

N.B.Deze worden in de kantlijn van de door een partij ingediende probatoire artikelen geschreven door de advokaat der tegenpartij, voorafgegaan door een formule waarin deze de raadsheer-commissaris verzoekt de getuigen die eerstgenoemde partij heeft opgeroepen om de artikelen te bevestigen, ook te horen op zijn vragen en zich het recht voorbehoudt de artikelen in het vervolg der bewijsprocedure te bestrijden met reprobatoire artikelen.

interrogeren

ondervragen

intervenient, interventor

degene die in een proces tussenbeiden komt voor de gedaagde en zich daarmee in diens

plaats stelt

N.B.Dit doet zich b.v. voor als in een proces m.b.t. een huis of stuk land in eerste instantie de huurder of pachter is gedagvaard en de eigenaar als gedaagde gaat optreden

interveniëren

zich voor een gedaagde in de plaats stellen

interventie

het tussenbeide komen voor een gedaagde

Int(h)imatie

mededeling

Int(h)imeerde

op de hoogte gestelde

Int(h)imeren

mededelen

ipso jure

iste, vr. -ta, mv. -ti, -tae

door het recht zelf, rechtens

die, deze

item

vervolgens

itereren

herhalen

judex

rechter

juncti

(zijn in het huwelijk) verbonden

juramentum calumniae

door partijen te zweren eed, dat men het proces heeft aangespannen om zijn recht te handhaven en niet om de tegenpartij dwars te zitten

j(uris) c(onsultus)

j(uris) u(triusque) d(octor)

rechtsgeleerde, advokaat

doctor in de beide rechten (oorspronkelijk Romeins en kanoniek, later Romeins en modern)

j(uris) u(triusque) l(icentiatus)

licentiaat in de beide rechten (lagere graad dan doctor)

jurisdictie

rechtsmacht, rechtsgebied

jus contrareprobandi

recht om het tegenbewijs te ontzenuwen

jus reprobandi

recht om tegenbewijs te leveren (zie probatie)

jus retentionis

retentierecht, d.i. recht om goederen die afgegeven zijn om te repareren, onder zich te houden tot de reparatie betaald is

justicier

gerechtelijk ambtenaar

justitie

uitoefening van rechtsmacht

juvenis, vergr. trap junior

jong(e man)

kalender

zie Aanhangsels II en III

legalia

het wettige, gerechtskosten en -salarissen

legitima tutrix

(moeder als) wettige voogdes

l(egitimatus) (vr. -timata) p(er) m(atrimonium) s(ubsequens)

gewettigd door later volgend huwelijk

legitimus, vr. -ma, mv. -mi, -mae

wettig

levavit, mv. -vaverunt

heeft (ten doop) geheven (voor de naam van de doopgetuige(n)

leveren

overdragen van een schriftelijk processtuk aan het Hof of nedergerecht

libel

schriftelijk stuk waarin de eiser zijn zaak uiteenzet en zijn eis stelt

l(iber), mv. -bri

boek

N.B.Komt in oudere werken neer op: hoofdstuk.

liberi

kinderen

l(i)b(ra), mv. -brae

pond (gewicht en munt), later ook: gulden

liquet

Is helder; zie: sub

lis

proces

litiscontestatie

vaststelling van een rechtsgeding door eis en antwoord

loco

in plaats van

l(ocus) s(igilli)

major, mv.-res

plaats van het zegel (in afschriften van gezegelde stukken)

onder

major(annis)

meerderjarig(e)

mandaat

mane

opdracht, besluit; ook machtiging om een proces te beginnen

ochtend; 's morgens vroeg

m(anu) p(ropria)

eigenhandig

marginaal

in de kantlijn vermeld

maritus, vr. -ta, mv. -ti

echtgenoot

m(ater)

moeder

matrimonio juncti

(zijn) in het huwelijk verbonden

matrina

meter, doophefster

me praesente

in mijn tegenwoordigheid

me teste

met mij als getuige

melioratiën

mennoni(s)ta, mv. -tae

verbeteringen (aan een huis)

doopsgezind

mensis, abl. -se, 2de nv.

mv. -sium

maand

meridies

middag(uur)

miles

soldaat, ridder

minister

minor, mv. -res

(lands)dienaar, hoog ambtenaar, vooral: gezant; ook: predikant (zie: verbi divini minister)

jonger

minor(annis)

minderjarig(e)

minuut

oorspronkelijk akte, waarvan de grosse het afschrift is

misen

mors, 2e nv. mortis

kosten

dood

mortuus, vr. -tua, mv. -tui, ‑tuae

overleden(e)

munimenten

bewijsstukken

namptissement

natus, abl. natu

= consignatie (zie aldaar)

geboorte

natus, vr. -ta, mv. -ti, -tae

geboren(e)

nepos, mv. -potes

kleinzoon

neptis, mv. -tes

kleindochter

nescit

zie: credit

nob(ili) cur(iae) of-

door het edele ambt van het Hof aan te vullen

f(icio) suppl(endis)

(gebruikt na: ex dictis dicendis)

nomen, abl. -mine, mv. -mina

naam

n(omen) n(escio)

de naam weet ik niet, onbekende

N.B.Men gebruikt ook een enkele N. voor een onbekende voor- of achternaam

nomina baptizatorum

namen der gedoopten

nomina defunctorum

namen der overledenen

nomina (matrimonio)

junctorum

namen der gehuwden

nomina mortuorum

namen der overledenen

nomina (sacro oleo) unctorum

namen dergenen die het H. Oliesel hebben ontvangen

nomina testium

namen der getuigen

nomine

uit naam van, vanwege

n(omine) lib(erorum)

vanwege zijn/haar (minderjarige) kinderen

nomine mariti

vanwege haar echtgenoot

n(omine) u(xoris)

non

vanwege zijn echtgenote

niet

non credit

zie: credit

non obstantibus feriis

et vacantiis

zonder rekening te houden met feesten vrije dagen

non-comparitie

niet verschijnen

n(ota) b(ene)

let wel

n(otarius) p(ublicus)

nullius religionis

openbaar notaris

zonder godsdienst

numerus, abl. -ro

nunci actum est quod

ob

getal, aantal

N.B.De afkorting "no" is echter het Italiaanse woord "numero".

er is bericht dat

wegens

o(biit), mv. obierunt

is overleden (in doop- en lidmatenboeken)

occuperen voor

optreden als advokaat of procureur voor een gedaagde partij in een proces

oculaire inspectie

onderzoek met de ogen, bezichtiging ter plaatse

offereren

aanbieden

officie

ambt(splicht)

officier

ambtenaar, in dagvaardingen: deurwaarder

omni meliori modo ac via

op elke (mogelijke) betere wijze

opening van enquesten

bekendmaking aan de advokaten van wat de getuigen tijdens hun ondervraging hebben verklaard

oppidum, abl. -do

stad, vesting

zich opponeren

zich te weer stellen

oppositie

verweer

ordinantie

verordening, last

ordinarie

gewoonlijk

ordinaris

gewoon

ordine (judicii)

volgens de rechtsgang

ordonneren

gelasten, aanstellen

oriundus, vr. -da

afkomstig

p(agina)

bladzijde

p(a)p(a)

paus

parentes, afk. p(p).

ouders

parochus

pastoor

passeren

voorbijgaan, onbeantwoord laten van artikelen

p(ater)

vader; regulier geestelijke

pater miles ignotus

de vader (is) een onbekend soldaat

patet

staat open; zie: sub

patrina

meter, doophefster

patrini

doopheffers, doopgetuigen

patr(inus)

peter, doopheffer

patronymicum

zie aanhangsel IV

pauper

arme, pro Deo procederende

per

door (middel van)

per advocatum

(vertegenwoordigd) door zijn advokaat

p(er) m(atrimonium) s(ubsequens) l(egitimatus), vr. -timata

door later volgend huwelijk gewettigd

peregrinus, vr. -na

vreemdeling

peremptoir stellen (peremptoir zie ook onder exceptie)

periculum

aan een uiterste termijn binden voor het doen van de volgende stap in het proces

gevaar

perquisitiën

naspeuringen

persisteren bij de ordonnantie

verklaren dat men eraan vasthoudt, dat de advokaat van de tegenpartij de volgende stap in het proces doet

pertinentelijk

stipt, beslist, afdoende

petitoir

(vordering) op grond van eigendomsrecht (t.o. possessoir)

petrina

meter, doophefster

petrini


petrinus

peter, doopheffer

placet

het behaagt, goedkeuring door de burgerlijke overheid van de begeving van geestelijke ambten en goederen

playdoy (pleidooi)

mondeling gevoerde procedure

poene

straf

posant

degeen die de (b.v. probatoire) artikelen stelt

poseerde

degeen tegen wie de artikelen worden gesteld

positiën

(artikelsgewijze) stellingen van een partij

possessoir

(vordering) op grond van feitelijk bezit (t.o. petitoir)

post

na, achter

post-interlocutoir

post interlocutoriam (sententiam)

po(st)meridianus, vr. -na

de fase van de procesgang na het tussenvonnis, waarbij het proces op bewijs is gewezen (zie: ante-interlocutoir)

na de middag

p(ost) s(criptum)

naschrift

postridie

dag na het vermelde feest

post(h)umus, vr. –ma

na de dood van de vader geboren(e)

precario

ter bede

praefigeren

van tevoren vaststellen

praelectie

voorlezing

preparatoir

voorbereidend

presbyter

priester

praesens

tegenwoordig

praesentatie en offerte

aanbod van de gedaagde, behelzende een bepaalde tegemoetkoming aan de eis

praesente, mv. –tibus

in tegenwoordigheid van

praeses, abl. –side

voorzitter

praesteren

(een eed) afleggen; iemand verschaffen waar hij recht op heeft

praetens

beweerd

principaal

oorspronkelijk; hoofdzaak; opdrachtgever

priseren

pro

een prijs vaststellen voor

voor, i.p.v.

pro captiva, captivo

voor een gevangene (en daarom vrij van zegel)

pro Deo

om Gods wil, gratis

pro fisco

voor rekening der (lagere) overheid (en daarom vrij van zegel)

pro patria

voor het (vader)land (d.i. tot 1798: de provincie) (en daarom vrij van zegel)

pro paupere

voor een arme (en daarom vrij van zegel)

pro se et in qualitate

voor zichzelf en in hoedanigheid (als vertegenwoordiger van een ander)

N.B.Men kan ook enkel in qualiteit procederen, dus zonder zelf bij de zaak betrokken te zijn.

pro tempore

tijdelijk (bij een functie)

probandus, vr. –da

hij/zij die bewijs moet bijbrengen (van adellijke kwartieren voor opname in een ridderorde of adellijk stift, kwartierdrager/-draagster

probatie

bewijs, betoog dat dient om te bewijzen

N.B.De bewijsprocedure in Friesland kent drie fasen: de probatie, de reprobatie door de tegenpartij en tenslotte de contra-reprobatie door dezelfde partij als de probatie

probatoir

tot bewijs dienende

proces

schriftelijk gevoerde procedure, ook: de gezamenlijke processtukken

procuratie

lastgeving(sbrief) aan een advokaat of andere vertegenwoordiger voor het gerecht

procureur-acceptant stellen

verklaren, dat men als procureur van een procespartij zal optreden

procureur-fiscaal

procureur in dienst van een nedergerecht

prodigus

wegens verkwisting onder curatele gesteld

produceren

(getuigen) aanvoeren

productie

het aanvoeren van getuigen

profestum, abl. -to

dag voor het vermelde feest

profijt

(geldelijk) voordeel, aan een ambt verbonden

profijtelijk

gunstig

proles

kroost, kinderen

prolongeren

verlengen

pronuntiëren

propter, afk. ppr

uitspreken

wegens

protestatie

getuigenis, standpunt dat men in rechte inneemt

protesteren

getuigen, een standpunt in rechte innemen

puella, mv. -lae

meisje

puer, mv. pueri

jongen

pueriliter

als een kind

punten van officie

vraagpunten, door het gerecht aan de partijen te stellen

purge

zuivering (van verstek)

purgeren

zich zuiveren (van verstek)

quadrupliek

zie: repliek

Q(ualitate) q(ua)

in de hoedanigheid waarin (men optreedt)

qualiteit

hoedanigheid

quintupliek

zie: repliek

q(uod) a(ttestor)

hetgeen ik getuig (voor de handtekening van iemand die een verklaring of getuigenis aflegt)

ratione officii

uit hoofde van zijn ambt

readsumeren

voortzetten van het proces door de rechtsopvolgers van een procespartij

r(ecepta)

rechter-commissaris

ontvangen (bij datum, door de geadresseerde op een brief aangetekend)

zie: commissaris

recognosceren

erkennen

reconvenieerde

gedaagde in reconventie

reconveniënt

eiser in reconventie

reconventie

zie: conventie

(folio) r(ect)o

aan de voorzijde van het blad

redigeren

op schrift stellen

zich refereren

reformatres, vr. -a, mv. -ti, -tae

verwijzen, zich beroepen

hervormd

refutatie

weigering

rejecteren

verwerpen

relaas

verslag (van een deurwaarder of bode)

relateren

verslag uitbrengen, in 't bijzonder door de deurwaarder of bode

relatief

betrekking hebbende

remediën

geneesmiddelen, middelen tot verbetering

remonstrantie

laatste stuk dat partijen in een op bewijs gewezen proces mogen indienen en waarin zij met inachtneming van de bewijzen hun standpunten definitief uiteenzetten

renatus

herboren, synomiem voor: gedoopt

renuntiatie

het afstand doen (b.v. van het leveren van bewijs)

renuntiëren

afstand doen

repliek

antwoord van de eiser op het antwoord van de gedaagde

N.B.De repliek wordt weer gevolgd door de dupliek van de gedaagde, deze weer door de tripliek van de eiser, die weer door de quadrupliek van de gedaagde en met toestemming van het gerecht kunnen dan nog volgen quintupliek en sextupliek.

reprobatoir

dienende tot tegenbewijs

reprobatie

tegenbewijs (zie: probatie)

reproduceren

voor gerecht terugbrengen (van ter inzage gegeven stukken)

request

verzoekschrift

N.B.Hierop kan worden geantwoord met een rescriptie, die weer beantwoord kan worden met een contrarescriptie door de indiener van het request.

requirant

degeen die een verzoek indient, eiser

requireerde

hij tegen wie een request zich richt

rescriberen

schrijven door een requireerde van een verweerschrift tegen een request

rescriptie

verweerschrift tegen een request (zie aldaar)

resolveren

besluiten

respondent

degeen die antwoordt

r(espondet)

(de ondervraagde) antwoordt

r(everendus) d(ominus)

eerwaarde heer

r(everendus) p(ater)

eerwaarde pater

revies, revisie

herziening van een door het Hof geveld vonnis

N.B.Te onderscheiden zijn het klein-revies door het Hof zelf en het groot-revies door de Staten van Friesland.

extremis) sacramentis munitus, vr. -ta, mv. -ti, -tae

van de laatste sacramenten voorzien

salutair

heilzaam, gunstig

salva (in aliis, in omnibus) curiae reventia

behoudens de (in andere resp. alle zaken) aan het Hof verschuldigde eerbied

salvis except(ionibus)

et defens(ionibus)

behoudens de excepties en argumenten ter verdediging (zie: exceptie)

salvo jure

onder voorbehoud van recht

scholaster

schoolhoofd

scriba

schrijver, secretaris van een reformatorisch kerkelijk college

senex, vergr. trap senior

oud(e man)

sententie

vonnis

separatie

sequens, mv. -ntes

scheiding van goederen tussen een echtpaar, waardoor de voogdij van de man over zijn vrouw ophoudt en deze het beheer over haar goederen herkrijgt

volgende

sequester

degeen die gesequestreerde goederen beheert

sequestratie

beslaglegging uit voorzorg

servituut

(erf)dienstbaarheid, recht dat op een onroerend goed rust ten behoeve van een derde, b.v. over recht van overpad, een put in een stuk land, die door anderen gebruikt mag worden

sextupliek

zie: repliek

s(igillum)

zegel (de afkorting vaak op randschriften)

s(ine) p(role)

zonder nakroost (overleden)

solemneel

plechtig

s(olidus), mv. -di

schelling, stuiver (meestal 20ste deel van een libra, zie aldaar)

s(olvit)

heeft betaald (b.v. in de kantlijn van proclamaties voor de betaling van het consentgeld)

sommeren

eisen, gelasten

sopiatie

bedaring

soror

zuster

sponsa

bruid

sponsus

bruidegom

spurius, vr. -ria, mv. -rii, -riae

onecht (van kinderen)

status

stilstand in de procedure

de verleende status afdoen

de officiële stilstand in de procedure opheffen

stijl

geheel van regels die de rechtsgang bij een bepaald college beheersen

sub

onder

sub clausula constituti ac jure

retentionis et jus dominii

reservati in forma

sub conditione

onder verklaring, dat men voor een ander de zaak in kwestie bezit of uit naam van die ander met recht van retentie (zie: jus retentionis) en het recht van eigendom volgens de vorm voorbehouden

onder voorwaarde

sub constat, sub liquet, sub patet,

sub verum, sub vincit

onder ... ...

N.B.Deze e.a. woorden worden, afgezien van hun betekenis, gebruikt om naar bijlagen van processtukken te verwijzen, evenals en i.p.v. de letters van het alfabet

submissie

onderwerping aan de rechtsmacht

S(ub)s(cripsi)t

submergo

submersus est

heeft onderschreven (na een handtekening)

N.B.De afkorting wordt vaak "versierd", ver uitgehaald of anderszins onherkenbaar verminkt, al dan niet met onderstreping gecombineerd en vandaar in afschriften veelal weergegeven met de woorden "met zijne halen ende togen".

verdrinken

hij is verdronken

substitueren

in de plaats stellen van iemand die verhinderd is

substituut

plaatsvervanger

sui juris

handelingsbekwaam (door het bereiken van de meerderjarigheid)

summa

geldsbedrag, totaal

summatie

aanmaning om de betaling waartoe men veroordeeld is, te voldoen

suppleren

aanvullen

suppliant

smekeling, indiener van een verzoekschrift

suscepit, mv. -perunt

heeft (ten doop) geheven (voor de naam van een doopgetuige)

susceptor

peter, doopheffer

susceptores


susceptrix

meter, doophefster

suspenderen

schorsen

sustineren

volhouden, bezig zijn met het voeren van een proces

ta(u)xatie

raming, vaststelling van kosten

tempus deliberandi

tijd om te overleggen

ten fine

met het doel

ten principale

in de hoofdzaak

ter instantie

op verzoek

termineren

afsluiten

t(estis), mv. testes

testes supradictum, -tam non

fuisse baptizatum sunt

testes voluntatis parentum ut

baptizetur

getuige

getuigen dat bovengenoemde niet gedoopt was, zijn

getuigen van de wil der ouders, dat hij/zij gedoopt wordt

thorus

bed, slaapvertrek, huwelijk

t(omus)

(boek)deel

tripliek

zie: repliek

triumphant

winnaar van een proces

turbe

hinder

tutor

voogd

tutrix

voogdes

unctus, vr. -ta, mv. -tae, -ti

van het H. Oliesel voorzien

usufructuarius haeres

erfgenaam/-name t.a.v. het vruchtgebruik

ut ante

als voren

ut ponitur

zoals gesteld wordt

ut s(upra)

uterque, vr. utraque 2de nv.

utriusque

als boven

(elk van) beide(n)

uxor

echtgenote

vagabundus, vr. -da, vagus, vr.vaga

rondtrekkend, landloper

valideren

gelden, van waarde zijn

venia agendi

verlof om te procederen (tegen nauwe verwanten, tegen wie dat anders niet mag)

venia aetatis

venit hoc

meerderjarigheid(sverklaring) beneden de vereiste leeftijd

N.B.Verleend door het Hof (inv. nrs. BBB, CCC).

is hierheen gekomen

veraccorderen

tot overeenstemming brengen

v(erbi) d(ivini) m(inister)

bedienaar des goddelijken woords, predikant

verificatie

bewijs van de waarheid

verificeren

de waarheid bewijzen

(folio) v(ers)o

aan de keerzijde van het blad

verte

sla om, z.o.z.

verum

(het is) waar; zie: sub

vice

in plaats van

vidimus

wij hebben gezien, naam voor een oorkonde ter bevestiging van een oudere, die daarin woordelijk wordt weergegeven

v(idi)t

heeft gezien (voor de handtekening van de voorzitter van een college)

vigilia

nachtwake, vooravond, dag voor het vermelde feest

vincit

overwint; zie: sub

visiteren

onderzoeken

viva voce et stante

op de rechtszitting van het nedergerecht

judicio

in appel gaan, onmiddellijk na de uitspraak van een vonnis te kennen geven dat men in beroep gaat.

votum

stem, o.a. van een rechter bij de beslissing over een vonnis

Aanhangsel I. Latijnse telwoorden

PRIVATE

Hoofdtelwoorden

Rangtelwoorden

...maal

PRIVATE

1 unus, una, unum

primus, -ma. -mum

semel

2duo, duae, duo

secundus enz.

bis

3tres, tres, tria

tertius

ter

4quattuor

quartus

quater

5quinque

quintus

quinquies

6sex

sextus

sexies

7septem

septimus

septies

8octo

octavus

octies

9novem

nonus

novies

10decem

decimus

decies

11undecim

undecimus

undecies

12duodecim

duodecimus

duodecies

13tredecim

tertius

terdecies

14quattuordecim

quartus decimus

quaterdecies

15quindecim

quintus decimus

quindecies

16sedecim

sextus decimus

sedecies

17septendecim

septimus decimus

septendecies

18duodeviginti

duodevicesimus

duodevicies

19undeviginti

undevicesimus

undevicies

20viginti

vicesimus

vicies

21unus et viginti

unetvicesimus

unetvicies

22duo et viginti

duoetvicesimus

duoetvicies

28duodetriginta

duodetricesimus

duodetricies

29undetriginta

undetricesimus

undetricies

30triginta

tricesimus

tricies

40quadraginta

quadragesimus

quadragies

50quinquaginta

quinquagesimus

quinquagies

60sexaginta

sexagesimus

sexagies

70septuaginta

septuagesimus

septuagies

80octoginta

octogesimus

octogies

90nonaginta

nonagesimus

nonagies

100centum

centesimus

centie(n)s

200ducenti, -tae, -ta

ducentesimus

ducenties

300trecenti, -centae, -centa

trecentesimus

trecenties

400quadringenti, -tae, -ta

quadringentesimus

quadringenties

500quingenti, -tae, -ta

quingentesimus

quingenties

600sescenti, -tae, -ta

sescentesimus

sescenties

700septingenti, -gentae, ‑genta

septingentesimus

septingenties

800octingenti, -gentae, -genta

octingentesimus

octingenties

900nongenti, -tae, -ta

nongentesimus

nongenties

1000mille

millesimus

milies

2000duo milia

bis millesimus

bis milies

3000tria milia

ter millesimus

ter milies

Aanhangsel II. De Oud-Romeinse kalender

In oudere oorkonden vindt men wel eens dateringen volgens deze kalender.

Hierin wordt teruggeteld van drie dagen per maand:

Kalendae, 4de nv. -das, abl. -dis

1ste dag der maand:

Nonae, 4de nv. Nonas, abl. Nonis

5de (in maart, mei, juli en oktober 7de) dag der maand;

Idus, abl. Idibus

13de (in maart, mei, juli en oktober 15de) dag der maand.

De dag hiervoor heet "pridie", bij de andere wordt de dag waarvan men terugtelt, meegerekend in de uitdrukking "a(nte) d(iem)" met 4de naamval van het rangtelwoord en van de naam van de eerstvolgende teldag, vergezeld van de naam der maand (die bijvoeglijk gebruikt wordt) in het vrouwelijk meervoud. Zo althans is de uitdrukking in de Oudheid; later laat men "a.d." weg en zet de rest in de ablativus (de naam der maand ook wel in de 2de naamval). Meestal wordt het rangtelwoord met een

(Romeins) cijfer weergegeven. De dagen van de 14de resp. 16de der maand af heten dus naar de Kalendae van de volgende maand, maar die van december krijgen niet het jaartal van het volgende jaar. Ter verduidelijking geven wij hier de dagen van februari volgens deze kalender (naar het klassieke gebruik):

1Kalendis Februariis

2a.d. quartum Nonas Februarias

3a.d. tertium Nonas Februarias

4pridie Nonas Februarias

5Nonis Februariis

6a.d. octavum Idus Februarias enz.

12pridie Idus Februarias

13Idibus Februariis

14a.d. sextum decimum Kalendas Martias enz.

25a.d. quintum(schrikkeljaren: bis sextum) Kalendas Martias

26a.d. quartum(schrikkeljaren: quintum)""

27a.d. tertium(schrikkeljaren: quartum)""

28pridie(schrikkeljaren: a.d. tertium)""

29

(schrikkeljaren) pridie""

Als voorbeeld van de vereenvoudigde datering van later tijd volgen hier nog drie dezer dagen:

12 februari pridie Idibus Februarii(s)

13 februari Idibus Februarii(s)

14 februari XVI (sexto decimo) Kalendis Martii(s)

Namen der maanden 2de nv. 4de nv. vr. mv. abl. mv. afkorting

Januarius

-rii-rias-riis

Februarius

-arii-arias-ariis

Martius

-tii-tias-tiis

Aprilis

-lis-les-libus

Majus

MajiMajasMajis

Junius

JuniiJuniasJuniis

Julius

JuliiJuliasJuliis

Augustus

-ti-tas-tis

September

-bris-bres-bribus7ber,7bris enz.

October

-bris-bres-bribus8ber8bris enz.

November

-bris-bres-bribus9ber,9bris enz.

December

-bris-bres-bribusXber,Xbris enz.

Aanhangsel III. De Christelijke Kalender

Hoewel in de Middeleeuwen dateringen op de thans gebruikelijke wijze niet ongewoon zijn, overheersen toch die welke uitgaan van het kerkelijk jaar en de heiligenkalender. Dagen die niet met een belangrijke feestdag samenvallen, worden aangeduid met de dag der week, gevolgd door "ante" (voor) of "post" (na) met de naam van een feest. De dag voorafgaande aan het feest heet profestum of vigilia; de dag erna wordt wel "postridie" genoemd.

Dagen van de week

(dies, abl. die)Solis,dom(inica)- zondag

"""Lunae,feria secunda,- IIamaandag

"""Martis,feria tertia,- IIIadinsdag

"""Mercurii, feria quarta,- IIIIa (IVa)woensdag

"""Jovis,feria quinta,- Vadonderdag

"""Veneris,feria sexta,- VIavrijdag

"""Saturni, sabbatum, abl. - tozaterdag

Zondagen van het kerkelijk jaar en feesten uit de Paascyklus:

N.B.De namen zijn grotendeels ontleend aan de eerste woorden van de Introitus, de openingszang der mis; deze namen worden ook wel voorafgegaan door "dominica -" resp. "die qua cantatur" (zondag resp. dag waarop gezongen wordt)...

Dominica post CircumcisionemZondag na Nieuwjaar

In excelso throno

1ste zondag na Driekoningen

Omnis terra adoret te, Deus

2de zondag na Driekoningen

Adorate Dominium, omnes angeli3de zondag na Driekoningen

Adorate secundum


Adorate tertium


Adorate quartum


Circumderunt me gemitus mortis

Septuagesima

9de zondag voor Pasen

Exsurge, quare obdormis, Domine?

Sexagesima

8ste zondag voor Pasen

Esto mihi in Deum protectorem

Quinquagesima

7de zondag voor Pasen

Caput jejunii

Feria quarta cinerum

Aswoensdag

Cineres

Invocavit me et ego exaudiam eum

Quadragesima

1ste zondag van de Vasten

N.B.Laatstgenoemd woord (= 40ste, 40-dagentijd) duidt ook de hele Vastentijd (van Aswoensdag tot Paaszaterdag) aan.

Feria quarta jejunii vernalis

Quatertemperwoensdag in de Vasten

Feria sexta jejunii vernalis

Quatertempervrijdag in de Vasten

Reminiscere miserationum tuarum2de zondag van de Vasten

Oculi mei semper ad Dominum3de zondag van de Vasten

Laetare, Hierusalem

4de zondag van de Vasten

Judica me, Deus

Passiezondag

Dominica Palmarum

Palmzondag

Coena Domini

Witte Donderdag

Parasceve

Goede Vrijdag

Pascha

Pasen

Quasi modo geniti infantes

Beloken Pasen

Misericordia Domini plena est terra2de zondag na Pasen

Jubilate Deo, omnis terra

3de zondag na Pasen

Cantate Domino Deo canticum novum4de zondag na Pasen

Vocem jucunditatis

5de zondag na Pasen

Ascensio (abl. -one) Domini

Hemelvaartsdag

Exaudi, Domine, vocem meamZondag na Hemelvaart

Pentecoste

Pinksteren

Feria quarta jejunii aestivi

Quatertemperwoensdag na Pinksteren

Trinitatis

Drievuldigheidszondag

Corpus Christi

Sacramentsdag

Domine, in tua misericordia

2de zondag na Pinksteren

Factus est Dominus protector meus3de zondag na Pinksteren

Respice in me


Dominus illuminatio mea


Exaudi, Domine secundum


Dominus fortitudo plebis suae7de zondag na Pinksteren

Omnes gentes, plaudite manibus8ste zondag na Pinksteren

Suscepimus, Deus


Ecce, Deus adjuvat me


Cum clamarem ad Dominum


Deus in loco sancto


Deus, in adjutorium meum intende13de zondag na Pinksteren

Respice, Domine


Protector noster


Inclina, Domine, aurem tuam


Feria quarta jejunii autumnalisQuat. woensdag na Kruisverheffing

Miserere mei, Domine


Justus es, Domine


Da pacem, Domine


Salus propuli ego sum

20ste zondag na Pinksteren

Omnia quae fecisti nobis, Domine21ste zondag na Pinksteren

In voluntate tua, Domine


Si iniquitates observaveris


Dicit Dominus: Ego cogito


Dicit Dominus: secundum


Dicit Dominus: tertium


Dicit Dominus: quartum


Dicit Dominus: quintum


Ad te, Domine, levavi animam meam1ste zondag van de Advent

Populus Sion

2de zondag van de Advent

Gaudete in Domine semper


Feria quarta jejunii hiemalis

Quatertemperwoensdag na Sint Lucia

Memento nostri, Domine


Dominica post Natale DominiZondag na Kerstmis

Feesten op een vaste datum:

Circumcisio (abl. -one) DominiBesnijdenis des Heren, 1 januari

Epiphania

Verschijning des Heren, 6 januari

Antonius, 2de nv. -nii

17 januari

Agnes, 2de nv. Agnetis

21 januari

Purificatio (abl. -one) Mariae

Maria Lichtmis, 2 februari

Agatha, 2de nv. thae

5 februari

Valentinus, 2de nv. -ni

14 februari

Petrus (2de nv. Petri) ad CathedramSint Pieter(s Stoel), 22 februari

Matthias, 2de nv. -thiae

24 februari

Gregorius, 2de nv. rii

12 maart

Gertrudis

17 maart

Annuntiatio (abl. -one) MariaeMaria Boodschap, 25 maart

Marcus, 2de nv. -ci

25 april

Bonifatius, 2de nv. -tii

5 juni

Johannes Baptista, 2de nv. -nis -tistaeSint Jan de Doper, 24 juni

Petrus et Paulus, 2de nv. Petri et Pauli29 juni

Margaretha, 2de nv. -thae

13 juli

Maria Magdalena, 2de nv. Mariae -nae22 juli

Jacobus, 2de nv. -bi

25 juli

Laurentius, 2de nv. -tii

10 augustus

Assumptio (abl. -one) Mariae

Maria-ten-Hemelopneming, 15 augustus

Bartholomaeus, 2de nv. -maei

24 augustus

Nativitas (abl. Nativitate) MariaeMaria Geboorte, 8 september

Exaltatio (abl. -one) crucis

Kruisverheffing, 14 september

Lambertus, 2de nv. -ti

17 september

Matthaeus, 2de nv. -thaei

21 september

Michael, 2de nv. -elis

29 september

Omnes Sancti, 2de nv. Omnium -torumAllerheiligen, 1 november

Willebrordus, 2de nv. -di

7 november

Martinus, 2de nv. -ni

11 november

Caecilia, 2de nv. -liae

22 november

Andreas, 2de nv. Andreae

30 november

Barbara, 2de nv. -rae

4 december

Nicolaus, 2de nv. -lai

6 december

Conceptio (abl. -one) Mariae

Maria Ontvangenis, 8 december

Lucia, 2de nv. Luciae

13 december

Thomas, 2de nv. -mae

21 december

Nativitas (abl. -vitate) Domini,Geboorte des Heren, 25 december

Natale (abl. -li)

Stephanus, 2de nv. -ni

26 december

Innocentes, 2de nv. -tium

Onnozele Kinderen, 28 december

N.B.Voor de Mariafeesten vindt men ook de uitdrukking "B(eatae) M(ariae) V(irginis)" (van de Heilige Maagd Maria).

Er zijn nog veel meer feesten waarnaar gedateerd wordt; men raadplege hiervoor Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung, of Strubbe en Voet, De chronologie van de Middeleeuwen en de Moderne Tijd in de Nederlanden.

Na "ante" en "post" wordt de 4de naamval gebruikt; deze eindigt bij namen op -a en mansnamen op -as op -am, bij woorden op -tas op ‑tatem, bij de namen op -es en -is op -em, bij de woorden op -o op ‑onem, bij de namen op -us op -um en is bij de overige (ook de meervouden op -es en Pascha) gelijk aan de 1ste naamval.

Bijzondere gevallen: Agnes - Agnetem; Pentecoste - -costen; Omnes Sancti ‑ Omnes -tos; Michael - -elem. De namen der heiligen blijven echter meest in de 2de naamval staan, waarbij men "dag" moet denken.

De introitus-namen blijven natuurlijk onveranderd.

Aanhangsel IV. Patronymica

Dit is geen woord uit de archieven, maar de vreemde naam (enk. -cum) voor de vadersnamen, die vroeger dienden om personen met dezelfde (voor)naam te onderscheiden (naast andere "toenamen" naar herkomst, beroep, eigenschappen enz. b.v. (Jan) Harmens, (Dirck) Dircxz(oon). Ze waren dus nodig voor personen zonder familienaam, maar komen ook voor in combinatie daarmee, b.v. (Jan) Claesen (Coiker). Geleerden studenten en schoolmeesters latiniseerden dikwijls hun naam, in welk geval het patronymicum een Latijnse 2de-naamvalsvorm of een Griekse uitgang kreeg, b.v. (Gellius) Benedicti (= Jelle Bearns), (Johannes) Hilarides (= Jan Hylkes). Soms wordt de naam van de grootvader toegevoegd en dan staat de vadersnaam in de 1ste naamval, b.v. (Lyckle) Pier Lyckles. In het spraakgebruik komt het patronymicum nog wel voor; ook mag het weer in akten van de Burgerlijke stand worden gebruikt.

In ruimere zin verstaat men onder patronymica ook dit soort namen als ze tot vaste familienamen geworden zijn, b.v. Willems, Pietersen, Andreae, Mensonides.

In het Oudfries komen patronymica voor die op - a, -ma, -na en -i(ng)a eindigen; ook deze zijn tot familienamen geworden, b.v. Aylva (spr. aalva of alua) van Alef, B(o)uma van B(o)uwe, Frankena van Franke, Hettinga van Hette, Unia van Oene. Later werd de betekenis van deze uitgangen niet meer begrepen en werden ze, vooral bij de verplichte aanneming van familienamen, ook achter andere woorden dan voornamen gezet, b.v. Poortinga, Straatsma; zo kan ook een Bouma zich naar "de bou" genoemd hebben. Omgekeerd werden ook patronymische achternamen gevormd met de uitgang -stra, die bewoner betekent (b.v. Beetstra, Joustra, Dijkstra); voorbeelden hiervan zijn Freerkstra en Sjoerdstra. Dat de Friese -ma, -i(ng)a- e.d. namen oorspronkelijk echte vadersnamen zijn, blijkt uit verschillende voorbeelden in het Stamboek van de Friese Adel, b.v. Jancko Douwama, zoon van Douwe Oenema (l, 95), de kinderen van Haring Donia, die zich Harinxma noemen (l, 149), die van Juw Hottinga, die de naam Juwinga aannemen (l, 238).

Ook in vele andere talen zijn familienamen uit patronymica ontstaan; als voorbeelden noemen wij (met Nederlandse en Friese equivalenten):

Duits:

Christiansen,vgl. Kersten

Engels:

Johnson,

vgl. Jansen,

Jansma

Deens:

Andersen,

vgl. Andriessen,

Andringa

Noors:

Björnson,

vgl. Berends,

Beintema

Spaans:

Hernandez,vgl. Ferdinandusse

Russisch:

Pawlow,

vgl. Poulussen,

Palsma

Hebreeuws:

Ben-Halevi,vgl.

Leefsma

De eerste generaties der latere Russische tsarenfamilie geven een voorbeeld van vaders- en grootvadersnaam gecombineerd, waarbij de laatste later tot familienaam wordt:

I

Roman Joerjewitsj Sacharin (zoon van Joerij, kleinzoon van Sacharij)

II.

Nikita Romanowitsj Joerjew

III.

Fjodor Nikititsj Romanow

IV.

Michail Fedorowitsj Romanow

In het Russisch is het patronymicum (meest op -witsj, vr. -wna eindigende) nog in levend gebruik als beleefde aanspreekvorm, ook zonder familienaam, b.v. Leonid Iljitsj (Brezjnew).

Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men, op het ... · Web viewTitle Lijst van vreemde,...

Documents

Transcript of Lijst van vreemde, vooral Latijnse termen die men, op het ... · Web viewTitle Lijst van vreemde,...