VIDS Vereniging van Inheemse Dorpshoofden in Suriname

WEST SURINAME: WAT BETEKENT EEN GENTEGREERDE

ALUMINIUM INDUSTRIE VOOR DE INHEEMSE GEMEENSCHAPPEN?

Paramaribo, April 2007

2

Voorwoord

In 2003 deden de dorpbesturen van de inheemse gemeenschappen Apoera, Section en Washabo een beroep op de Vereniging van Inheemse Dorpshoofden in Suriname (VIDS) om hun te informeren over de geplande mijnbouwactiviteiten in het Bakhuisgebied en om hen te versterken . De VIDS heeft vervolgens een beroep gedaan op the North South Institute (NSI), een onderzoeksinstituut gevestigd in Canada, om partner te kunnen worden in het project dat NSI reeds in uitvoering had. In samenwerking met de Amerindian Peoples Association (APA) uit Guyana en de National Organization of Indigenous of Columbia (ONIC) was NSI in 2000 gestart met een onderzoek naar inheemse perspectieven ten aanzien van mijnbouw en het vastleggen van consultatie en besluitvormingsprocessen in de mijnbouw sector in Latijns Amerika en het Carabisch gebied. In vervolg hierop is met gebruikmaking van de onderzoeksresultaten, een open dialoog aangegaan met alle actoren om concrete veranderingen in de overheidsvisie en samenhangend beleid en praktijk te bewerkstelligen met betrekking tot het mijnen in en nabij traditionele woon-, en leefgebieden van inheemsen waarbij meer rekening wordt gehouden met inheemse processen, aspiraties en rechten. Eind 2003 werd het door het International Development Research Center (IDRC) te Canada, mogelijk gemaakt om VIDS als partner in het project op te nemen. Wij zijn IDRC en met name Gisle Morin-Labatut veel dank verschuldigd voor de wijze waarop zij heeft meegewerkt om dit project tot een goed resultaat te brengen. In het bijzonder willen wij Viviane Weitzner van the North South Institute en Robert Goodland die de impact studies uitvoerde hartelijk danken. Zij hebben zich meer ingezet dan wij van hen hadden mogen verwachten. Viviane is niet alleen een voortreffelijke projectbeheerder maar ook een fantastisch mens om mee samen te werken. Wij zijn dan ook bijzonder ingenomen met de mogelijkheid die het NSI ons heeft geboden om als partner in dit project op te nemen. Ook danken wij Ellen Rose Kambel voor haar waardevolle input. En verder danken wij de lokale bevolking die zich volop heeft ingezet om actief deel te nemen aan de diverse onderzoeksactiviteiten.

.

Marie-Jose Artist Carla Madsian

3

INHOUDSOPGAVE LIJST MET AFKORTINGEN TABELLEN

INLEIDING............................................................................................................................................. 6 1 SURINAME........................................................................................................................... 8

1.1 Geografie......................................................................................................................................... 8 1.2 Geschiedenis ................................................................................................................................... 8 1.3 Bevolking ........................................................................................................................................ 8

2 INHEEMSEN IN SURINAME.......................................................................................... 10 2.1 Precolumbiaanse geschiedenis ...................................................................................................... 10 2.2 Recent verleden............................................................................................................................. 11

3 GRONDENRECHTEN ...................................................................................................... 13 3.1 Surinaamse Grond- en Hulpbronnen Wetgeving .......................................................................... 13 3.2 Inheemse Strijd voor Grondenrechten .......................................................................................... 13 3.3 Internationaal Recht ...................................................................................................................... 15 3.4 Participatierechten......................................................................................................................... 17 3.5 Demarcatie .................................................................................................................................... 17

4 OVERHEIDSBELEID........................................................................................................ 19 4.1 Mijnbouwbeleid ............................................................................................................................ 19 4.2 Wetgeving inzake mijnbouw ........................................................................................................ 21 4.3 Concept Mijnbouwwet.................................................................................................................. 21 4.4 Inheemse rechten in de mijnbouwwetgeving................................................................................ 22 4.5 Milieu ............................................................................................................................................ 23 4.5.1 Monitoring ................................................................................................................................. 24

5 BAUXIETMIJNBOUW IN SURINAME ......................................................................... 26 5.1 Historisch Overzicht ..................................................................................................................... 26 5.2 Joint Venture ................................................................................................................................. 26 5.3 Bauxietsector................................................................................................................................. 26 5.4 West Suriname .............................................................................................................................. 28

6 WEST SURINAME: INHEEMSE GEMEENSCHAPPEN ............................................ 30 6.1 Koloniale Periode.......................................................................................................................... 30 6.2 Apoera, Section en Washabo ........................................................................................................ 31 6.3 Ontwikkelingen in de Jaren 1970.................................................................................................. 33 6.4 Bestuur .......................................................................................................................................... 35 6.5 Bewoners....................................................................................................................................... 36 6.6 Economische Activiteiten ............................................................................................................. 36 6.7 Trio gemeenschappen aan de Corantijn ........................................................................................ 37

7 BAUXIETMIJNBOUW IN HET BAKHUYS GEBERGTE .......................................... 40 7.1 Memorandum of Understanding ................................................................................................... 40 7.2 Tijdschema volgens de MOU ....................................................................................................... 41 7.3 Exploratie ...................................................................................................................................... 41 7.3.1 Werkgelegenheid bij de exploratie ............................................................................................ 42 7.4 Aluinaarde Raffinaderij................................................................................................................. 43 7.5 BHPBilliton en Inheemse Gemeenschappen ................................................................................ 44 7.5.2 Tijdschema van interacties tussen BHP/SRK en gemeenschappen ........................................... 47

4

7.6 Meningen van de gemeenschappen............................................................................................... 49 8 WATERKRACHTCENTRALE........................................................................................ 52

8.1 MOU ............................................................................................................................................. 52 8.2 Kabalebo Waterkrachtcentrale ...................................................................................................... 53 8.3 Smelter .......................................................................................................................................... 54 8.3.1 Locatie........................................................................................................................................ 55 8.4 Afobaka Waterkracht Centrale...................................................................................................... 55 8.4.1 Ombuiging Jai Kreek en Tapanahoni Rivier.............................................................................. 56 8.5 Milieu en Sociale Gevolgen van waterkrachtcentrales ................................................................. 56

CONCLUSIE......................................................................................................................................... 58 LITERATUUR BIJLAGEN

I. Petitie VIDS II. Bestemmingsplan Apoera III. BHPBilliton beleid t.a.v. gemeenschappen IV. BHPBilliton beleid t.a.v. stakeholders

5

LIJST MET AFKORTINGEN

ABS Algemeen Bureau voor de Statistiek BBP Bruto Binnenlands Product BIS Bauxiet Instituut Suriname BNP Bruto Nationaal Product E/SIA Environment and Social Impact Assessment EBS N.V. Energie Bedrijven Suriname GB Gouvernementsblad GMD Geologische Mijnbouw Dienst ha hectare HSEC Health, Safety, Environment, Community MOP Meerjaren Ontwikkelings Plan mt metrieke ton MW megawatt NH Ministerie van Natuurlijke Hulpbronnen NIMOS Nationaal Instituut voor Milieu en Ontwikkeling in Suriname NMR Nationale Milieu Raad NSI North-South Institute SB Staatsblad VIDS Vereniging van Inheemse Dorpshoofden in Suriname

TABELLEN Tabel 1: Totale exportwaarde van aluinaarde, goud en ruwe olie in USD Tabel 2 Fysieke inrichting van de dorpen Tabel 3 Aantal bewoners van Apoera, Section en Washabo Tabel 4 Aantal bewoners Wanapan/Zandlanding (februari 2005) Tabel 5: Overzicht statistieken van de bauxietsector in Suriname

6

INLEIDING

Suriname kent een geschiedenis van bauxiet mijnbouwindustrie van bijna een eeuw oud. Nu de mijnen in het oosten van het land opraken hebben de twee grote mijnbouwbedrijven Suralco, een dochtermaatschappij van het in de Verenigde Staten gevestigde Alcoa en het Engels, Australisch BHP Billiton, die in joint venture verband opereren, besloten om de mogelijkheden tot mijnen in het westen van het land te onderzoeken. Drie inheemse gemeenschappen, te weten Apoera, Washabo en Section, alsmede diverse Trio nederzettingen langs de Corantijnrivier en tenminste een drietal dorpen, t.w. Tapoeripa, Donderskamp en Corneliskondre aan de benedenstroom van de Nickerierivier, zullen gevolgen ondervinden van de mijnbouwactiviteiten. Naast de geplande mijnbouwactiviteiten werden in 2003 de inheemse gemeenschappen in het westen van Suriname ook geconfronteerd met plannen van Alcoa om een waterkrachtcentrale in Suriname te bouwen. De Surinaamse overheid tekende met Alcoa een MOU om de haalbaarheid te bestuderen voor de bouw van een waterkrachtcentrale in het Kabalebogebied. Het stroomgebied van de Kabaleborivier staat rechtstreeks in contact met de Corantijnrivier waarlangs de hierboven genoemde gemeenschappen gelegen zijn. Net als in verschillende andere landen in Latijns Amerika bevindt het overgrote deel van Surinames natuurlijke hulpbronnen zich in het binnenland in gebieden die reeds eeuwenlang bewoond en gebruikt worden door inheemse volken en marrons. Voor de Surinaamse overheid vormt de grote diversiteit aan natuurlijke hulpbronnen een belangrijke ontwikkelingspotentie. Suriname erkent echter als enige land op het westelijk halfrond de rechten van de inheemsen en marrons op hun traditionele gronden en hulpbronnen niet. Dit maakt hun positie om te profiteren van de natuurlijke hulpbronnen binnen hun gebied, zwak. Het ontbreken van wettelijke erkenning van de grondenrechten was n van de belangrijkste redenen waarom in 1992 de Vereniging van Inheemse Dorpshoofden in Suriname (VIDS) is opgericht. Nadat de binnenlandse oorlog was afgelopen bleken de traditionele gezagsstructuren sterk te zijn verzwakt. Bij de oprichting van de VIDS is in de eerste jaren veel aandacht geschonken aan het versterken van het traditioneel gezag in het binnenland. Tegelijkertijd werd de strijd om de erkenning van de landrechten weer opgepakt. In de loop der jaren heeft de VIDS het respect van de Surinaamse overheid gewonnen en treedt nu op als de gesprekspartner van de overheid met betrekking tot inheemse issues. Met de toenemende druk is de VIDS in 2003 overgegaan tot professionalisering en heeft een juridische werkarm, te weten Stichting Bureau VIDS, in het leven geroepen. Het beleid dat door de traditionele gezagsdragers verenigd in de VIDS wordt uitgestippeld, wordt door het bureau gemplementeerd. Het ontbreken van de landrechten voor inheemsen en marrons in de Surinaamse wetgeving, maakt de inheemse gemeenschappen in West Suriname nog kwetsbaarder voor mijnbouwactiviteiten binnen hun gebied. Doel van dit rapport Dit rapport maakt onderdeel uit van een groter project dat ertoe moet bijdragen dat de inheemsen van West Suriname hun inzichten met betrekking tot mijnbouw in het algemeen en in het bijzonder met betrekking tot mijnbouw in inheemse gebieden en de gevolgen daarvan vergroten. Op basis van de nieuw verkregen inzichten kunnen inheemsen een weloverdachte keuze maken op welke manier zij met

7

de mijnbouw maatschappijen en hun voorgenomen plannen willen en kunnen omgaan. Onderhavig rapport geeft aan wat bij aanvang van het project, eind 2004, tot en met februari 2006 de sociaal economische omstandigheden zijn en hoe de inheemsen zich daarbinnen bewegen. Gedurende deze periode is de informatie die in dit rapport naar voren komt reeds gedeeld met de inheemse gemeenschappen van West Suriname in het algemeen en Apoera, Section en Washabo in het bijzonder. In het verslag wordt nadrukkelijk aandacht geschonken aan het (grond)wettelijk kader van Suriname met betrekking tot inheemse volken en mijnbouw. Gaandeweg het onderzoek is echter gebleken dat ook ontwikkelingen ten aanzien van natuurreservaten, uitgifte van houtkap- en andere concessies alsmede de ontwikkeling van een nieuwe milieuwet ook grote invloeden hebben op de inheemsen van West Suriname. De onderzoeksgegevens zijn verkregen middels literatuuronderzoek, interviews met diverse actoren zoals de mijnbouwbedrijven, overheid en milieuinstellingen en tijdens veldbezoeken. Een belangrijk onderdeel van het project dat in samenwerking met NSI wordt uitgevoerd, is het verschaffen van alle informatie die wij hebben vergaard en het versterken van de gemeenschappen. De activiteiten in het veld hebben dan ook bijgedragen tot het verkrijgen van inzichten over de wijze waarop de inheemsen zelf denken over de geplande activiteiten. Het onderzoek is uitgevoerd door Carla Madsian en Marie-Jose Artist (Bureau VIDS) in samenwerking met Viviane Weitzner (NSI), de dorpshoofden van Apoera, Section en Washabo, respectievelijk Carlo Lewis (locale project cordinator), Nado Aroepa en Ricardo Mac-Intosh en hun gemeenschappen. Het rapport wordt aangeboden aan de genoemde dorpen in West Suriname en is bestemd voor de Surinaamse Overheid, de mijnbouwmaatschappijen Suralco en BHPBilliton en alle andere actoren die hun (economische) ontwikkelings activiteiten in dat gebied ontplooien of tot ontplooiing willen brengen. Het eerste hoofdstuk geeft algemene gegevens over Suriname weer. De daarop volgende hoofdstukken, t/m hoofdstuk 5, geven tevens een uiteenzetting over nationale apecten regarderende de inheemsen in Suriname (hoofdstuk 2), de grondenrechten in Suriname (hoofdstuk 3), het overheidsbeleid mn gericht op het mijnbouw- en milieubeleid en wetgeving (hoofdstuk 4) en de bauxietmijnbouw in Suriname waarbij reeds duidelijk wordt welke plaats West Suriname daar inneemt. In het tweede deel worden de inheemse gemeenschappen van West Suriname belicht waarbij de ontwikkelingen in de jaren 1970 belicht worden en de economische activiteiten(hoofdstuk 6), de bauxietmijnbouw in het Bakhuysgebergte waarbij naast de plannen en activiteiten van de maatschappijen en de overheid tevens het proces van interactie tussen maatschappijen, overheid en gemeenschappen aan de orde komt (hoofdstuk 7) en de plannen met betrekking tot een waterkrachtcentrale wordt in hoofdstuk 8 besproken. Tot slot een conclusie.

8

1 SURINAME

1.1 Geografie

Suriname ligt op het Guiana Schild, een van de oudste delen van de aarde in het noordelijk deel van Zuid-Amerika. De voormalige Nederlandse kolonie werd in het verleden ook Nederlands Guyana genoemd, om aan te geven dat het om een der Guianas ging. Het Guiana Schild, waarvan de gesteenten ca 1900 miljoen jaren oud zijn, loopt van oost naar west door vijf nationale staten: Brazili, Frans Guyana, Suriname, Guyana en Venezuela.1 Suriname wordt begrensd door Brazili in het zuiden, Guyana in het westen, Frans-Guyana in het oosten en de Atlantische Oceaan in het noorden. Het land is opgedeeld in 10 districten die voornamelijk in het kustgebied liggen. Het binnenland van Suriname, woongebied van inheemse en marronvolken, vormt het grootste district: Sipaliwini. 1.2 Geschiedenis

De geschreven geschiedenis van Suriname begint met de ontdekking van de kust van de Guianas door Alonso de Ojeda in 1499. De Spanjaarden eigenden zich het gebied ten noorden van Brazili toe, in de hoop rijkdom te vergaren voor de Spaanse kroon. Maar het zou tot de tweede helft van de 17e eeuw duren voordat Suriname gekoloniseerd werd, eerst door de Engelsen en daarna door de Hollanders. Suriname bleef, met enkele korte onderbrekingen, een Nederlandse kolonie tot haar onafhankelijkheid in 1975. In februari 1980 vond een militaire coup detat plaats en de militairen bleven aan de macht tot de algemene verkiezingen in 1987. Ondertussen was in 1986 de binnenlandse oorlog gestart waarbij ex-militairen een gewapende strijd voerden tegen het leger. De strijd, die zich voornamelijk in het binnenland van Suriname afspeelde, had grote gevolgen voor de binnenlandbewoners, de inheemsen en marrons. Zij raakten verwikkeld in een strijd die verschillende inheemse en marronvolken tegenover elkaar plaatsten. Het had ondermeer tot gevolg dat veel binnenlandbewoners wegtrokken naar andere gebieden, in Suriname zelf en in Guyana en Frans Guyana. De achtergeblevenen waren gesoleerd van de stad Paramaribo. In 1992 werd officieel vrede gesloten tussen de strijdende partijen.2 1.3 Bevolking

De kust van de Guianas was niet onbewoond toen de Spanjaarden het gebied betraden in de 15-de eeuw. Verschillende inheemse volken, die door Cristoffel Columbus, de ontdekker van de Amerikas, indianen genoemd werden, leefden hier en hun nakomelingen maken nu nog deel uit van de Surinaamse samenleving. Vanaf 1650 vestigden blanke kolonisten zich in Suriname, voornamelijk Nederlanders, Engelsen, Portugezen en Fransen. Zij legden plantages aan waarvoor zij Afrikaanse slaven importeerden. Een groep slaven ontvluchtten de plantages en de slavernij en vormde in het binnenland van Suriname verscheidene in stamverband levende marron gemeenschappen. Na de afschaffing van de slavernij in 1863 bracht Nederland Chinezen, Indirs en Javanen als contractarbeiders naar Suriname. De hedendaagse Surinaamse bevolking is grotendeels een afspiegeling van al deze etnische groepen die

1 Versteeg A.H., 2003, p.23 2 Akkoord voor Nationale Vrede en Ontwikkeling, Lelydorp, augustus 1992

9

hun eigen talen, religin en andere culturele expressies hebben behouden. De officile taal is Nederlands en de taal die door de meerderheid gesproken en begrepen wordt, is het Sranan Tongo. Volgens de census van 2004 telt Suriname nu ruim 492.829 inwoners, waarvan 242.946 in de stad Paramaribo woont en 34.136 in district Sipaliwini. Ruim 3,6 procent van de bevolking is inheems. De bevolking van Suriname wordt in volgorde van grootte opgedeeld in:

1. Hindoestaan 135.117 2. Creool 87.202 3. Marron 72.553 4. Javaan 71.879 5. Gemengd 61.524 6. Inheems 18.037 7. Chinees 8.775 8. Kaukasisch 2.899

Van een groep van 34.843 is de etniciteit niet gedefinieerd.

10

2 INHEEMSEN IN SURINAME

2.1 Precolumbiaanse geschiedenis De archeologie leert ons dat de Guianas, lang voor de blanken hier kwamen in de 15de eeuw, door verschillende inheemse volken bewoond werden, met hun eigen culturele gewoonten, godsdiensten en economische activiteiten. De rivieren waren belangrijke transportroutes die het de inheemsen mogelijk maakten om door het gehele gebied te reizen tussen de Atlantische Oceaan, de Orinoco in Venezuela en de Amazone in Brazilie. Vooral in de regentijd ontstonden portages zoals het Casiquiare kanaal dat de Orinoco en de Rio Negro verbindt. Tot de dag van vandaag reizen inheemsen in de grensgebieden tussen de nationale staten, al dan niet gebruik makend van de waterwegen.

While national borders, mostly along natural boundaries such as rivers, were drawn up and re-drawn in the subsequent centuries to demarcate what we now know as the Guianas, including adjacent areas of Venezuela and Brazil, they held little relevance for the native population which hitherto had used the river system as a means of communication between and among groups rather than as a means to keep out the enemy3.

In de rivieren vinden we op plaatsen waar vast gesteente voorkomt, sporen aan van steenbewerking. Maar ook savannes zijn bewijzen van inheemse aanwezigheid: zij werden n.l. door brand opengehouden waardoor gunstige jachtcondities ontstonden. De oudste sporen van inheemsen in Suriname zijn gevonden in de Sipaliwini savanne waar het steenmateriaal, waaronder pijlpunten, geschat wordt op 8 tot 9000 jaar oud. In dezelfde savannegordel zijn op Venezolaans gebied sporen gevonden van 13.000 jaar oud. Aangenomen wordt dat de inheemsen in die tijd behoorden tot de groep jagers-verzamelaars.4 Volgens het archeologisch materiaal begonnen de inheemse volken met landbouwactiviteiten vanaf ongeveer 4000 jaar vr Chr. Zij deden aan wissellandbouw en teelden voornamelijk cassave. Dit bracht een hele culturele en economische verandering met zich mee, bijvoorbeeld meer permanent bewoonde dorpen, en nieuwe sociale verhoudingen. Ook ontwikkelden de inheemsen de techniek om potten te bakken, en cassave te verwerken. Op de archeologische sites worden hiervan veel sporen aangestroffen, maar ook veel materiaal dat aangeeft dat de cosmologische wereld een prominente plaats innam bij de inheemse volken.5 Kaurikreek in West Suriname, ca 10 km ten zuiden van Apoera, is de oudst bekende site in Suriname. Er zijn twee houtskooldateringen van ca 3600 jaar en 2500 jaar oud. De Kaurikreek site toont aan dat er in Suriname, al ver vr onze jaartelling een dorp met een echte Tropenwoud Cultuur was6. Een groot deel van deze site is echter verdwenen omdat het als zandwinningsput werd gebruikt voor de

3 Carlin E.B. en K.M. Boven, 2002 p.15 4 Versteeg A.H. 2003 5 Over de plaats van mythen in het wereldbeeld van inheemse volken is veel geschreven door ondermeer K. Boven, J. Vernooij en A.H. Lison Vredenbregt 6 Versteeg A.H. 2003, p.84-86. De Tropenwoud Cultuur wordt gekenmerkt door landbouw.

11

spooraanleg in 1976. Het gebied van de Kaurikreek wordt tot op heden gebruikt door de inheemsen van West-Suriname. Een andere belangrijke site in West Suriname is Wonotobo, vlakbij de Wonotobovallen en het huidig Trio dorp Wanapan. Bij de watervallen zijn rotstekeningen aangebracht en er is aardewerk gevonden die aantonen dat er twee bewoningen zijn geweest op die plek, de eerste gedateerd omstreeks 70 tot 200 na Chr. en de tweede bewoning van een latere periode. Volgens Versteeg (2003) is dit terrein karakteristiek voor de oevers van de Guianas: inheemsen kozen hoge zandige oevers die goed afwateren uit voor bewoning en om kostgrondjes aan te leggen. Wat Wonotobo zo bijzonder maakt, is dat het in verband gebracht kan worden met inheemsen op de Antilliaanse eilanden, hetgeen doet vermoeden dat het een volk betrof van goede zeevaarders.7 2.2 Recent verleden De komst van de Europeanen in de 15de eeuw had een enorme impact op de inheemse volken. Zij bleken niet opgewassen tegen de ziekten die de blanken met zich meebrachten, en hun aantallen namen sterk af. Daarnaast moesten zij hun territorium afstaan aan de nieuwkomers en velen trokken dieper het bos in. De sterk gedecimeerde groepen kwamen bij elkaar en vormden weer grotere groepen. Toen in de 18de eeuw de zwarte slaven, die uit Afrika waren gehaald om op de plantages te werken, het bos in vluchtten en daar marrongemeenschappen vormden, kwamen de inheemsen opnieuw in aanraking met dodelijke ziekten. Zij trokken nog verder het bos in waar velen zich vestigden aan de bovenloop van de rivieren. En opnieuw hadden kleine groepen zich samengevoegd.8 Terwijl de inheemsen in de kustvlakte handel dreven met de Europeanen, bleven de stammen in het binnenland van Suriname lange tijd gesoleerd. In de tweede helft van de 20ste eeuw kwam hier verandering in. In 1959 startte namelijk Operation Grasshopper, een operatie die het binnenland toegankelijk moest maken door de aanleg van airstrips. Hierdoor konden missionarissen van de Amerikaanse zendingsorganisatie Door-to-Life het binnenland intrekken voor de evangelisatie van de binnenlandbewoners. Hun werk werd later overgenomen door de West Indies Mission. Zij zetten in het binnenland kerken, poliklinieken en scholen op die een aantrekkingskracht vormden voor de inheemsen uit de omgeving. In de dorpen waar deze voorzieningen aanwezig waren, nam het aantal inheemsen dan ook toe. Momenteel wonen ruim 18.000 inheemsen in Suriname, dat is 3,6 procent van de totale bevolking. Zij behoren tot twee taalfamilies: de Arowakken en de Caraben. Binnen de twee familiegroepen Arowakken en Caraiben worden de inheemsen, afhankelijk van de taal die zij spreken, onderverdeeld in 8 etnische groepen:9

Familie Taal Locatie Arowakken Arowak/Lokono

Mawayana Kustgebied Sipaliwini rivier

Caraben Kalia Trio Wayana

Kustgebied Palumeu, Tapanahony en Sipaliwini rivier Palumeu, Tapanahony, Maroni en Lawa rivier

7 Idem, p.88 8 Carlin E.B. en K.M. Boven, 2002 9 Idem p.37

12

Akuriyo Sikiyana Tunayana/Katuena

Tapanahony en Sipaliwini rivier Sipaliwini rivier Sipaliwini rivier

Van het Warao volk zijn er sinds de eerste helft van de 20ste eeuw geen gemeenschappen meer in Suriname. Wel wonen er nog Warao leden in een Kalia of Lokono dorp. In West Suriname bijvoorbeeld wonen in het Lokono dorp Washabo ook Waraos afkomstig uit Guyana. Van grote invloed op de hedendaagse inheemse gemeenschappen is de binnenlandse oorlog die in 1986 uitbrak tussen militairen van het Nationaal Leger en marrons die zich gebundeld hadden in de Jungle Commando. Deze oorlog plaatste de inheemsen tussen twee vuren. Een groep jonge Kalia en Lokono vormden toen de militante groep Tukajana Amazones. De binnenlandse oorlog zorgde in de inheemse dorpen voornamelijk voor:

Isolatie van Paramaribo

Ondermijning van het dorpsgezag

Gebrek aan goederen uit de stad

Gebrek aan onderwijskrachten

Gebrek aan medische hulp

Na de binnenlandse oorlog, die in 1992 officieel eindigde met de ondertekening van het Lelydorp Vredesakkoord10, werd getracht de oude situatie te herstellen, maar de oorlog had blijvende littekens achtergelaten. Jongeren waren jarenlang verstoken geweest van onderwijs, en hele gemeenschappen bleven achter met vooral emotionele traumas. De oude bestuurders hadden veel van hun gezag verloren en het dorpsbestuur dat vroeger gevormd werd door dorpsoudsten, werd veelal vervangen door jonge mannen omdat die beter zouden kunnen inspelen op de huidige ontwikkelingen. De VIDS is mede met het doel om het traditioneel gezag in de inheemse dorpen te herstellen en te versterken, opgericht. Onder andere door trainingen, bijeenkomsten van dorpshoofden, begeleiding bij ontwikkelingsprojecten in de dorpen en ook door zich actief op te stellen in de strijd om grondenrechten, zowel nationaal als internationaal, kan gesteld worden dat het traditioneel gezag, bestaande uit een dorpshoofd en meerdere dorpsassistenten, zich in de meeste dorpen heeft hersteld. Zie ook hoofdstuk 6.4 (Bestuur West-Suriname).

10 Akkoord voor Nationale Vrede en Verzoening, Lelydorp, augustus 1992

13

3 GRONDENRECHTEN

3.1 Surinaamse Grond- en Hulpbronnen Wetgeving Suriname is het enige land op het westelijk halfrond waar de rechten van inheemse volken ten aanzien van hun voorouderlijke gronden en natuurlijke hulpbronnen, niet wettelijk zijn erkend. Volgens de grondwet (1987, art.41) zijn alle natuurlijke hulpbronnen eigendom van de Staat, die deze dient aan te wenden ten behoeve van de economische, sociale en culturele ontwikkeling van Suriname. Ook is bepaald dat alle grond in Suriname waarop niet door anderen recht van eigendom wordt bewezen, domein is van de Staat (Decreet Beginselen Grondbeleid, 1982, art.1). Dit heeft tot gevolg dat de inheemse volken, die geen eigendomspapieren kunnen overleggen van hun gronden, ook niet als eigenaar hiervan beschouwd worden. De wetgeving kent hen wel gewoonterechten toe die moeten worden geerbiedigd, tenzij het algemeen belang of nationaal doel wordt geschaad.11 Volgens de Surinaamse overheid kunnen inheemsen, net als alle andere leden van de bevolking, het individuele recht van grondhuur aanvragen.12 3.2 Inheemse Strijd voor Grondenrechten De inheemsen stellen zich op het standpunt dat zij traditionele rechten hebben op de gronden die zij al eeuwenlang bewonen. Decennialang strijden zij al voor wettelijke erkenning hiervan. In de jaren 1970 intensiveerde de strijd zich met de onafhankelijkheid van Suriname en de uitvoering van het West Suriname Plan. Toen de regering in 1972 aankondigde met Nederland in gesprek te gaan over de staatkundige zelfstandigheid van Suriname, nam N. Jubitana het initiatief om een inheemse Onafhankelijkheidscomit in te stellen. In het rapport standpunt Indiaanse bevolkingsgroep ten aanzien van de algehele zelfstandigheid van Suriname deed het comit een aantal aanbevelingen aan de regering waaronder wettelijke erkenning van het recht op eigendom op de dorpsgronden13. De aanbevelingen vonden geen gehoor bij de regering. West Suriname als nieuwe economische groeipool, was het project dat begin jaren zeventig werd ontworpen in Paramaribo en Den Haag zonder rekening te houden met de bewoners van het gebied of hen zelfs hierover te informeren. De Surinaamse regering stelde zich namelijk op het standpunt dat de bewoners zouden meeliften in de ontwikkelingen en dat dit een enorme vooruitgang voor hen betekende. Voor de inheemsen kwam het scala aan activiteiten als een verrassing. In 1973 werden zij geconsulteerd over het opzetten van een houtzagerij waar zij positief tegenover stonden omdat zij ook al aan houtkap deden maar van de andere ontwikkelingen waren zij niet op de hoogte gesteld. Zeker niet over het bestemmingsplan van de gronden die zij generaties lang bewoonden (Grondrechtenkrant; Grondrechten zijn mensenrechten, augustus 1978). De overheid verwachtte dat de ontwikkeling van de bauxietmijnbouw een sneeuwbaleffect zou hebben op andere sectoren, zoals bosbouw en veeteelt. Voor het hele gebied rond de dorpen Apoera, Section en Washabo werd een bestemmingsplan ontworpen waarin ondermeer werden geprojecteerd: een stad, een industrieterrein, een haven, spoorweg, en landbouw en veeteelt arealen (zie Bijlage II). Er werd vanuit gegaan dat de inheemsen dan in de stad zouden gaan wonen of zouden wegtrekken naar andere dorpen.

11 zie ondermeer: Decreet Beginselen Grondbeleid, art.4 en Natuurbeschermingsbesluit van 1998, art.2 12 Zie Kambel en MacKay 2003. 13 Vernooy J.,1988 p.4

14

Dit bestemmingsplan werd in 1978 bij staatsbesluit goedgekeurd. De ontwikkelingen in West Suriname werden hierdoor geplaatst binnen het wettelijke kader van de stedebouwkundige wet14. De inheemsen werden niet op de hoogte gebracht van deze plannen en waren onaangenaam verrast toen in 1974 de vruchtbare kostgronden werden weggebuldozerd om plaats te maken voor de nieuwe stad Apoera. Zij protesteerden tegen deze ontwikkelingen, eerst door brieven te schrijven naar de toenmalige minister van Distriktsbestuur en Decentralisatie en de Distrikts Commissaris waarin zij vroegen om een regeling met betrekking tot een zakelijke titel op de grond die door de bevolking traditioneel als haar gebied werd ervaren. Op de brieven kregen zij geen reaktie (Grondrechtenkrant; Grondrechten zijn mensenrechten, augustus 1978). In 1976 stelde de dorpsvergadering een Grondcommissie Apoera/Washabo in die van de overheid eiste dat de inheemsen een juridische titel zouden krijgen op een gebied dat buiten het project zou blijven. Ook de Grondcommissie kreeg geen gehoor. De Surinaamse regering stelde zich op het standpunt dat het project reeds was goedgekeurd en niet meer veranderd kon worden. De inheemse organisatie Kano organiseerde toen samen met de inheemsen van het Beneden Marowijne gebied, die te maken hadden met instelling van natuurreservaten in hun gebieden, een protestmars van Albina naar Paramaribo waar aan de regering een petitie werd aangeboden. De regering beloofde toen te zullen zoeken naar een oplossing en installeerde op 20 april 1977 de Adviescommissie Aanspraken op Grondgebieden in het Binnenland.15 Het standpunt van de Adviescommissie was dat de inheemsen volgens de Surinaamse wet wel aanspraken hadden, maar geen rechten. De inheemsen hadden volgens de regering de mogelijkheid om een nieuwe woonplaats elders te krijgen, een individuele woonkavel in de nieuwe stad aan te vragen of te verhuizen naar een ander dorp. Het eerste voorstel van de Adviescommissie was om de inheemsen grond toe te wijzen dat buiten het Plan lag, ten noorden van de Kaburikreek.16 Dit werd geweigerd omdat het gebied zwampachtig is en er toen al plannen bestonden om het gebied tot natuurreservaat uit te roepen. De Adviescommissie kwam in februari 1979 toen met het bindend advies voor behoud van de inheemse dorpen in de zogenaamde groene strook voor recreatie zolang de traditionele levenswijze gehandhaafd bleef. Eerder, in 1978 had de Grondcommissie Apoera/Washabo zich verenigd met twee andere organisaties van binnenlandbewoners die opkwamen voor hun landrechten: het Regionaal Comit Beneden-Marowijne (Inheemsen) en de Vereniging Tangiba (Marrons van Santigron). Gezamenlijk tekenden zij op 1 juli 1978 de Verklaring van Santigron waarin onder andere er op werd gewezen dat de aanspraken van de Surinamers in het binnenland niet worden erkend door de regering en dat de grond waarop onze voorouders hebben gestreden en die wij van hen gerfd hebben, ons heilig is en ons

rechtens toekomt.17 De drie organisaties vormden het Aktiekomit Grondrechten Binnenland dat een

actieweek Grondrechten zijn ook mensenrechten organiseerde in augustus 1978 met onder andere een tentoonstelling, een toneelstuk en een aktiekrant. In dezelfde maand augustus werd ook een brief gestuurd naar de minister van Opbouw waarin gevraagd werd alle activiteiten te Apoera stop te zetten totdat de grondenrechtenkwestie tot tevredenheid van beide partijen zou zijn opgelost.18 Ook hierop kwam geen reactie.

14 Nota van Toelichting Besluit aanwijzing woongebied Apoera (SB 1978, no 64) 15 De adviescommissie bestond uit prof. Quintus Bosz (voorzitter) en de heren De Miranda, Ashruf, Artist, Arichero, Vreede, Vreedzaam en Van Doorn. 16 Grondrechtenkrant, 1978 17 id. 18 Vernooy J. 1988 p.12

15

Na de militaire staatsgreep in 1980 werden de acties voor grondenrechten opgeschort. Incidenteel kwam de kwestie weer aan de orde: toen de inheemsen van Galibi in 1985 het beheer opeisten van het schildpaddeneieren rapen. Ook de militante groep Tucajana Amazones, die vanaf 1989 deelnam aan de gewapende strijd in het binnenland, eiste erkenning van de grondenrechten. Toen op 8 augustus 1992 officieel vrede werd gesloten tussen de strijdende partijen met de ondertekening van het Akkoord voor Nationale Verzoening en Ontwikkeling te Lelydorp (het Vredesaccoord van Lelydorp) werden in het Akkoord bepalingen opgenomen voor regulering van de ontwikkeling in het binnenland en dat de regering stappen zou ondernemen voor wettelijke erkenning van de grondenrechten van de binnenlandbewoners. De regering heeft hier tot nu toe niets mee gedaan. Na de beindiging van de binnenlandse oorlog zagen de inheemsen de noodzaak om zich te reorganiseren. In november 1992 werd de VIDS opgericht om het traditioneel gezag in de dorpen te herstellen en te versterken. Speerpunt in de VIDS activiteiten is de wettelijke erkenning en bescherming van de grondenrechten van de inheemse volken. Naast de VIDS werd ook opgericht de Organisatie van Inheemsen in Suriname (OIS) met het doel de sociaal-economische positie van inheemsen te verbeteren. De OIS sloot zich in november 1992 aan bij Coordinadora de las Organizaciones Indgenas de la Cuenca Amazonica (COICA), een regionale organisatie van inheemsen van de Amazone landen, die als n van haar prioriteiten ziet de wettelijke regeling van de grondenrechten19. In 1995 en 1996 sloten de Inheemsen en de Marrons de handen wederom ineen en namen tijdens Gran Krutus verschillende resoluties aan waarin zij erkenning eisten van hun recht op zelfbeschikking als inheemse en tribale volkeren en wettelijke erkenning van hun rechten op de gronden en hulpbronnen die zij eeuwenlang bewonen en gebruiken20. De reactie van de regering was zeer negatief de Gran Krutus werden beschouwd als pogingen Suriname op te delen - en tot 2000 was de kwestie grondenrechten niet bespreekbaar in Paramaribo. In 2000 besloot de regering o.l.v. President Wijdenbosch een Buskundre Dey te organiseren om een oplossing te brengen in de grondenrechtenkwestie. Niet alle binnenlandse gemeenschappen waren hier echter bij betrokken. Er werd een overeenkomst gesloten die als basis diende voor een Presidentieel Besluit21 waarin de regering de collectieve rechten van inheemsen en marrons erkent. Op dit Besluit is zware kritiek geleverd door de binnenlandbewoners en de VIDS. Ondermeer is gewezen op de onduidelijke status van het Besluit en de vage bepalingen die hierin zijn opgenomen. Kambel en Mackay (2003) voegen eraan toe dat de belangen van inheemsen en marrons ondergeschikt zijn aan het vaag omschreven nationaal economisch belang, en dat er geen brede consultatie en participatie was van binnenlandbewoners.

3.3 Internationaal Recht De Surinaamse Grondwet bepaalt dat internationale overeenkomsten voorrang genieten boven de nationale wetgeving. Daarom zijn de verschillende door Suriname geratificeerde mensenrechtenverdragen voor de inheemse volken een belangrijke bron voor het verkrijgen van erkenning van hun rechten. Suriname ratificeerde ondermeer het Internationaal Verdrag inzake de

19 Vernooy J. 1995 p. 13 20 Gran Krutu der Inheemsen en Marrons in Suriname 1996; Resoluties Vijfde VIDS Conferentie, 3 t/m 5 november 2005, Washabo, West Suriname 21 Presidentieel Besluit, No. PB28/2000, Erkenning van de collectieve rechten op hun woongebieden van Inheemsen en Marrons, 24 juli 2000. In: Kambel E.R. en F. Mackay, 2003 p. 115-118

16

Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie (1984), en moet periodiek rapporteren aan het Comit inzake de Uitbanning van Rassendiscriminatie (CERD). In 1997 riep CERD lidstaten op om de rechten van inheemse volken op de eigendom, de ontwikkeling, de controle en het gebruik van hun gemeenschappelijke gronden, territoria en hulpbronnen te erkennen en te beschermen.22 Na een rapportage van Suriname schreef CERD in het Suriname landencommentaar 2004 ondermeer: Het Comit is bezorgd dat, meer dan 10 jaar na het Vredesakkoord van 1992, de verdragspartij geen adequaat wettelijk kader heeft aangenomen ter regulering van de wettelijke erkenning van de rechten van inheemse en in stamverband levende volkeren op hun gronden, grondgebieden en gemeenschappelijke hulpbronnen. Verder merkte CERD op dat hoewel de Surinaamse Grondwet ervan uitgaat dat alle hulpbronnen eigendom zijn van de Staat, dit beginsel uitgeoefend dient te worden met inachtneming van de rechten van inheemse en in stamverband levende volkeren.23 Ook was CERD erover verontrust dat de inheemsen en marrons maar zelden worden geconsulteerd bij de toekenning van een houtkap- of mijnbouwconcessie binnen hun grondgebied. CERD uitte haar bezorgdheid uit over het feit dat inheemse en in stamverband levende volkeren niet erkend worden als rechtspersoon en daarom als zodanig geen erkenning van hun traditionele rechten kunnen zoeken bij de rechter. De volgende aanbevelingen werden gedaan:

Dat Suriname de rechten van inheemsen om hun communale gronden te bezitten, te ontwikkelen, te beheren en te gebruiken wettelijk erkent,

Dat Suriname de rechten van inheemsen om te participeren in de exploitatie, het beheer en de bescherming van de aanverwante natuurlijke hulpbronnen wettelijk erkent,

Dat Suriname dringende actie onderneemt om in samenwerking met de betrokken inheemse volkeren, de gronden aan te wijzen die zij traditioneel hebben geoccupeerd en gebruikt,

Dat Suriname verifieert of de aanwezige mechanismen voor inlichting en consultatie van inheemse volken functioneren en dat zij tracht overeenstemming te bereiken met de betrokken volkeren voor zover mogelijk, alvorens zij een concessie uitgeeft,

Dat inheemsen eerlijke compensatie krijgen voor alle schade die zij lijden.24 Op 18 augustus 2005 uitte CERD nogmaals haar ernstige bezorgdheid omtrent de situatie van inheemse en tribale volken in Suriname en het falen van de Staat om eerdere beslissingen van het Comit inzake de erkenning van en het respect voor de mensenrechten van inheemse en tribale volken te implementeren. Het VN Anti-Rassendiscriminatiecomit en het VN Mensenrechtencomit deden beide de aanbeveling dat Suriname de rechten van inheemsen en marrons om hun communale gronden te bezitten, te ontwikkelen, te beheren en te gebruiken, wettelijk dient te erkennen25. Ook dient Suriname, als lid van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS), en sinds 1987 partij bij het Amerikaans Verdrag inzake de rechten van de mens, zich te houden aan de normen van het Inter-Amerikaans mensenrechtensysteem. Het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens (CIDH) heeft op 15 juni 2005 Suriname opgedragen om wettelijke maatregelen te nemen om de rechten op de

22 Algemene Aanbeveling No. 23 inzake inheemse volken van het CERD, 1997. 23 VN Comit inzake de uitbanning van rassendiscriminatie, Landencommentaar: Suriname, 12 maart 2004, VN Doc. CERD/C/64/CO/9 24 Idem 25 Idem, paragraaf 11 en VN Mensenrechtencomit, Landencommentaar: Suriname, 4 mei 2004, VN DOC. CCPR/CO/80/SUR, paragraaf 21

17

grond van de Moiwana gemeenschap26 te erkennen en te garanderen. Voorts, dat deze maatregelen goedgekeurd moeten worden door de Moiwana gemeenschap, de omliggende Ndjuka marron gemeenschappen en de naburige inheemse gemeenschappen. 3.4 Participatierechten Door de VN- en de Inter-Amerikaanse verdragen die door Suriname zijn geratificeerd, wordt vereist dat inheemse volken participeren in besluiten die hen aangaan en dat er een procedure wordt ingesteld waardoor deze participatie kan plaatsvinden27. Participatierechten zijn belangrijk omdat inheemse volken hierdoor het recht hebben om mee te denken, mee te doen en mee te beslissen over wat er binnen hun gebied gebeurt. Ook als zij niet wettelijk eigenaar zijn van de ondergrondse natuurlijke hulpbronnen binnen hun gebied. Participatierechten kunnen onderverdeeld worden in:

Het recht op informatie: Dit is het recht om genformeerd te worden over alles wat invloed kan hebben op inheemse volken. De informatie moet worden verstrekt in een taal die de inheemsen begrijpen met uitleg van alle technische en moeilijke begrippen, zodanig dat iedereen begrijpt wat bedoeld wordt.

Het recht op consultatie: Dit is het recht van inheemsen om geraadpleegd te worden bij beslissingen die hen aangaan.

Het recht op participatie: Dit is het recht van inheemse volken om daadwerkelijk mee te doen met de besluitvorming en de uitvoering van een project en ook om mee te delen in de opbrengsten van een bepaald plan. Het veronderstelt dat de inheemsen vanaf het begin betrokken worden bij een plan of een nieuwe wet en dat zij een actieve rol hebben in de totstandkoming van een besluit. Ook wordt hiertoe gerekend dat inheemsen zelf meedoen met de uitvoering van het project, of nauw betrokken zijn bij de controle hierop.

Het recht op instemming: Dit is het meest vergaande recht van inheemse volken en houdt in dat zij het recht hebben om ja of nee te zeggen op een besluit dat op hen van invloed is. Dit besluit moeten zij kunnen nemen zonder dat enige druk op hen wordt uitgeoefend. Het CERD is n van de internationale organen die heeft bepaald dat zonder Free, Prior and Informed Consent (FPIC) van de inheemse volken geen besluiten genomen mogen worden die direct hun rechten en belangen betreffen28. Met FPIC wordt bedoeld dat inheemse volken in alle vrijheid op basis van alle informatie, voordat het besluit wordt genomen, en zonder enige druk van buitenaf beslissingen nemen.

3.5 Demarcatie Om kracht bij te zetten aan hun eis voor grondenrechten zijn verscheidene marron en inheemse dorpen ertoe overgegaan om hun gebieden te demarkeren. De inheemse dorpen die tot nu toe hun gebied in kaart hebben gebracht zijn:

in het zuiden: Kwamalasamutu en Tepu (Trio), Apetina (Wayana);

in het kustgebied zijn het de acht dorpen van Beneden-Marowijne en in West Suriname Apoera, Section en Washabo.

26 Op 29 november 1986 werden de bewoners van het marron dorp Moiwana in het district Marowijne overvallen en vermoord door eenheden van het Nationaal Leger. De regering heeft hier nooit een onderzoek naar ingesteld en het CIDH veroordeelde de Staat Suriname inzake massamoord. 27 Voor een uitgebreide behandeling hiervan, zie Kambel E.R en F. Mackay, 2003 28 Algemene Aanbeveling No. 23 inzake inheemse volken van het CERD, 1997

18

De VIDS heeft de demarcatie van zowel het Beneden Marowijne gebied en West Suriname begeleid. Op de demarcatiekaart staat precies aangegeven waar zij wonen, waar zij hun kostgrondjes hebben, waar zij jagen en vissen, waar zij hun medicinale planten halen, en welke plekken een spirituele betekenis hebben. Ondanks bovengenoemde bindende internationale regelgeving, gaat de regering door met het uitgeven van concessies in inheemse gebieden zonder informatie, consultatie en participatie van de binnenlandbewoners. Het gevolg is dat zij abrupt worden geconfronteerd met grenzen van concessie die niet overschreden mogen worden en zijn de wegen naar jacht- en visgebieden en kostgrondjes afgesneden. In 1993 bijvoorbeeld kreeg de Indonesische houtmaatschappij MUSA een concessiegebied dat ook West Suriname besloeg. Na binnen- en buitenlandse protesten trok de regering de concessie in en moest MUSA Suriname verlaten. Dat betekende niet dat er een einde kwam aan de concessieuitgifte. In september 2005 was het gebied nabij de dorpen Apoera, Section en Washabo in concessie uitgegeven aan acht bosbouw, twee steenslag en twee mijnbouw bedrijven zonder dat de inheemse bewoners hier volledig van afwisten. Begin 2005 merkten de dorpsbewoners opeens verhoogde activiteiten op van houtmaatschappijen: op Apoera werd een kavel open gestoten voor Berjaya, nabij Apoera werd de weg Apoera-Paramaribo verbreed, en werd een stevige brug over de Van Ams kreek gebouwd voor het transport van houtblokken. Aan het dorpshoofd van Washabo is door de houtmaatschappij Super B meegedeeld dat van de Surinaamse overheid toestemming is verkregen voor verbreding van de wegen en voor het bouwen van een brug over de Kaburikreek waar ook een landing voor houtblokken zal komen. Al deze activiteiten vinden plaats binnen het gebied dat de inheemsen hebben gedemarkeerd en in sommige gevallen zelfs zeer nabij hun woongebied.

19

4 OVERHEIDSBELEID

Paramaribo, de hoofdstad van Suriname, is het politieke bestuurscentrum van de regering. Van hieruit wordt het beleid voor het gehele land uitgezet. Slechts recent is gestart met een decentralisatie project dat meer bestuurlijke zelfstandigheid moet geven aan de districtsbesturen. Dit project is echter nog in pilot fase en beslaat 6 van de tien districten. Het district Sipaliwini, waar het Bakhuisgebergte en de inheemse dorpen gelegen zijn, is vooralsnog niet opgenomen in de pilotfase van het decentralisatieplan. Het strategisch raamwerk dat aangeeft hoe de overheid het Meerjaren Ontwikkelingsplan 2006-2010 wil realiseren is gebaseerd op de mensenrechtenbenadering van ontwikkeling. 29 Dit strategisch raamwerk bestaat uit drie pijlers:

Economische ontwikkeling

Sociale ontwikkeling

Rechtvaardige verdeling Een belangrijk gegeven hierbij is dat in de ontwikkelingsvisie en het strategisch raamwerk de beleving van rechten door burgers centraal staat, evenals de erkenning van de dynamische wisselwerking tussen de uitvoering van het economisch ontwikkelingsplan en het sociaal ontwikkelingsplan. Verder wordt in dit document gesteld dat het binnen de ontwikkelingsstrategie noodzakelijk is om een aantal maatregelen, systemen en voorwaarden in te bouwen voor rechtvaardige verdeling. Deze moeten ervoor zorgen dat een ieder, maar vooral de mensen die de minste kansen en de minste toegang tot diensten en ontwikkeling hebben, inderdaad baat zullen hebben bij het ontwikkelingsbeleid en dat de kwaliteit van hun leven ook daadwerkelijk verhoogd wordt. 4.1 Mijnbouwbeleid De verkiezingen van mei 2005 resulteerden in een derde ambtstermijn voor de regering Venetiaan. In zijn inaugurele toespraak op 12 augustus 2005 zei de gekozen president het beleid van de afgelopen 5 jaren voor economische groei voort te zetten: de groei van de economie, die onder meer tot uitdrukking komt in de groei van het Bruto Nationaal Product, zal verder worden bevorderd.30 Het regeringsbeleid, vervat in het Meerjaren Ontwikkelings Plan (MOP) 2001-2005, voorzag een groei van het BNP door de inkomsten in de mijnbouwsector te vergroten. Het mijnbouwbeleid zou zich daarom richten op een verantwoorde en geordende expansie van de mijnbouwindustrie. Deze expansie wilde de overheid bereiken door het scheppen van een aantrekkelijk investeringsklimaat voor lokale en buitenlandse investeerders in zowel klein- als grootschalige mijnbouwprojecten. De maatregelen die genomen moesten worden betroffen ondermeer een aangepaste investeringswet, een nieuwe mijnbouwwet en aanverwante regelgeving waaronder milieuvoorschriften. De afgelopen regeerperiode was niet voldoende om al deze maatregelen door te voeren, wel ligt momenteel een Concept Mijnwet klaar voor goedkeuring door het parlement. Ook is reeds gewerkt aan een Milieuwet en het concept hiervan zal aan de Raad van Ministers worden voorgelegd voor goedkeuring.

29 Bij het schrijven van onderhavig rapport ligt het Meerjaren Ontwikkelingsplan 2006-2010 nog ter goedkeuring bij het Parlement. 30 De Ware Tijd, 13 & 14 augustus 2005

20

De maatregelen die de overheid trof om de economie te stabiliseren, vergrootte wel het vertrouwen van buitenlandse donoren. In het landenrapport van Suriname schrijft The Economist Intelligence Unit bijvoorbeeld dat de vooruitzichten positief zijn, vooral met de stijgende internationale marktprijzen voor aluminium, olie en goud, de drie belangrijkste exportproducten van Suriname.31 Het BNP zal in 2005 waarschijnlijk dezelfde groei van 4,2% vertonen als in 2004 en in 2006 zelfs toenemen als genvesteerd wordt in de exploitatie van de bauxietreserves in West Suriname.32 In de praktijk heeft het regeringsbeleid, middels fiscale voordelen, multinationals aangemoedigd om te investeren in de Surinaamse mijnbouw, een beleid dat reeds in de jaren 1990 is gestart en inmiddels veel kritiek krijgt. Achteraf is namelijk gebleken dat de overeenkomsten met multinationals zoals het Canadese mijnbouwbedrijf Golden Star Resources en de Indonesische houtmaatschappij MUSA, weinig opbrachten voor de staatskas terwijl ernstige schade werd toegebracht aan het milieu en de binnenlandse gemeenschappen.33 De recente overeenkomst met Cambior, een Canadees mijnbouwbedrijf die op grote schaal goud exploiteert in het Gross Rosebel concessiegebied, is volgens de regering wel voordelig voor Suriname en grote publiciteit wordt gegeven aan de successen van dit bedrijf. Cambior leverde Suriname in 2004 10,1 miljoen US dollar op. Voor 2005 zijn de verwachtingen beter: 12,4 miljoen US dollar, terwijl naar zeggen de inkomsten jaarlijks verder zullen stijgen naar maar liefst 24,3 miljoen US dollar in 2010.34 De halfjaarlijkse cijfers van de Canadese multinational zijn zelfs positiever dan verwacht: de goudreserves van Gross Rosebel die eerder geschat waren op 2,459.00 ounce (ruim 70.000 kg) goud in acht jaar, zullen elf procent hoger uitvallen.35 Ook in de bauxietsector zijn stappen ondernomen om de productie te verhogen. De in Suriname opererende bauxietmaatschappijen Suralco en BHP Billiton zijn reeds overgegaan tot de uitbreiding van de aluinaarderaffinaderij te Paranam, terwijl gewerkt wordt aan vergroting van de capaciteit van de mijnen in Oost Suriname. In West Suriname zijn de exploratiewerkzaamheden naar de bauxietvoorkomens in het Bakhuysgebergte in oktober 2005 afgerond. Voor het vergroten van de inkomsten in de staatskas richt de regering zich voornamelijk op haar belangrijkste exportproducten die, in volgorde van grootte, zijn: aluinaarde, goud en ruwe olie. In de tabel hieronder een overzicht van de gezamenlijke exportwaarde van deze drie producten in de afgelopen 5 jaren.

Tabel 1: Totale exportwaarde van aluinaarde, goud en ruwe olie in USD

2000 401.160.887,00

2001 295.942.935,00

2002 357.492.704,00

2003 505.619.177,00

2004 583.203.596,00

Bron: Algemeen Bureau voor Statistiek, 2005.

31 The Economist Intelligence Unit Limited, 2004 32 Idem 33 Zie ondermeer Vernooij J. 1995 34 De Ware Tijd, 25 januari 2005. 35 De Ware Tijd 6 en 7 augustus 2005.

21

4.2 Wetgeving inzake mijnbouw Mijnbouwactiviteiten in Suriname worden geregeld door Decreet E-58 (Decreet Mijnbouw) van 8 mei 1986, houdende algemene regelen omtrent de opsporing en ontginning van delfstoffen. Het Decreet Mijnbouw gaat ervan uit dat de eigendom van de grond afgescheiden is van de eigendom van delfstoffen. Het decreet heeft voor het eerst in de Surinaamse geschiedenis het juridisch beginsel gentroduceerd dat alle delfstoffen eigendom zijn van de staat. Dit beginsel werd een jaar later opgenomen in de grondwet, en geeft aan de regering het recht om overal in Suriname concessies uit te geven en de natuurlijke hulpbronnen te exploiteren voor de economische, sociale en culturele ontwikkeling van Suriname. 36 Alle aanvragen voor mijnbouwconcessies moeten worden ingediend bij het ministerie van Natuurlijke Hulpbronnen (NH) die ook een speciale mijnbouwafdeling heeft, de Geologische Mijnbouw Dienst (GMD), belast met ondermeer registratie en controle van mijnbouwactiviteiten. De controle op de exploitatie van olie en bauxiet valt echter buiten de bevoegdheden van de GMD omdat hiervoor andere organen in het leven zijn geroepen. Op 17 februari 1981 werd per decreet (Decreet E-9) het Bauxiet Instituut Suriname (BIS) ingesteld, dat als adviesorgaan voor de overheid dient en erop toeziet dat de bauxietovereenkomsten worden nageleefd door de bauxietmaatschappijen. Het Decreet Mijnbouw maakt een onderscheid tussen grootschalige mijnbouw (arealen groter dan 200 hectare) en kleinschalige mijnbouw (arealen kleiner dan 200 hectare). Voor de grootschalige mijnbouw kunnen drie typen rechten worden verkregen, afhankelijk van de fase waarin de activiteiten zich bevinden, n.l.: het recht tot verkenning, het recht tot exploratie en het recht tot exploitatie. Met multinationals worden ook overeenkomsten gesloten die, wanneer deze afwijken van in de wet opgenomen regels, door het parlement tot wet worden verheven en boven de bestaande wet prevaleert. Naast het Decreet Mijnbouw geldt speciaal voor de bauxietwinning de Bauxietwet 1919 (GB 1953 No. 28). Alle vergunningen en concessies die worden uitgegeven voor onderzoek naar de aanwezigheid en het ontginnen van bauxiet worden op basis van deze wet uitgegeven. De Surinaamse regering heeft sinds 1919 naast de Bauxietwet verschillende wetten aangenomen die de overeenkomsten met de bauxietmaatschappijen regelden, waaronder de Brokopondo Overeenkomst. Deze is onderdeel van de Landsverordening van 25 januari 1958 houdende machtiging tot het aangaan van overeenkomsten met de Suriname Aluminium Company inzake de ontwikkeling van het waterkrachtpotentieel van Suriname. Voor onderzoek naar de bauxietreserves in het Bakhuys gebergte werd aangenomen de wet van 24 juni 2003, houdende machtiging tot het verlenen van het recht tot exploratie naar bauxiet aan BHP Billiton PLC en anderen.37 4.3 Concept Mijnbouwwet De afgelopen regeerperiode is gewerkt aan een nieuwe mijnwet en het concept hiervan is reeds goedgekeurd door de Raad van Ministers en de Staatsraad, waarna het voor bekrachtiging zal gaan naar De Nationale Assemblee (het parlement). Bij het in werking treden van de Concept Mijnbouwwet zullen het Decreet Mijnbouw van 1986 en de Bauxietwet 1919 komen te vervallen, alsmede alle wettelijke voorschriften, vastgesteld ter aanvulling, wijziging of uitvoering van deze wetten.

36 Kambel E.R. en F. Mackay, 2003 p.79 37 SB 2003, No.49

22

In de Memorie van Toelichting van de Concept Mijnbouwwet worden als redenen voor een nieuwe mijnbouwwet onder meer genoemd: de toenemende bewustwording van de vervuiling van het milieu en de aantasting van de biodiversiteit door industrile activiteiten, en het gevaar dat inheemse culturen dreigen te verdwijnen. Daarnaast hebben ook de toenemende mondialisering en deelname van Suriname aan internationale organisaties en handelsblokken ertoe geleid dat Suriname conform de gemaakte afspraken haar nationale wetgeving zal aanpassen.38 Rekening houdende met het voorgaande zijn in de Concept Mijnbouwwet regels opgenomen die pretenderen bescherming te bieden aan binnenlandbewoners en het milieu. Naast regelgeving voor verlening, registratie en beindiging van mijnbouwrechten, zijn ook fiscale faciliteiten opgenomen die investering in de mijnbouwsector moeten bevorderen. Dit zal, volgens de regering, de nationale ontwikkeling bevorderen middels werkgelegenheid, opleidingsmogelijkheden en een sneeuwbaleffect naar andere sectoren. 4.4 Inheemse rechten in de mijnbouwwetgeving De meeste mijnbouwactiviteiten vinden plaats in het binnenland van Suriname, waar het overgrote deel van inheemsen en marrons woont. Het huidige Decreet Mijnbouw biedt echter geen bescherming aan de rechten van inheemsen en marrons. Zij worden hierin buiten beschouwing gelaten, met uitzondering van artikel 25 lid 1 sub b, waarin bepaald is dat aanvragen voor het verkrijgen van exploratierechten een opgave moeten bevatten van de dorpen van in stamverband wonende personen die zich in of vlakbij het gebied bevinden waarvoor het recht wordt aangevraagd.39 Kambel en MacKay (2003) concluderen: Het Decreet Mijnbouw biedt inheemsen en marrons, vooropgesteld dat zij beschouwd worden als derde belanghebbenden, hoogstens een zekere vorm van schadevergoeding van gronden die aangetast zijn door mijnbouwwerkzaamheden.40 De onderzoekers wijzen er verder op dat inheemsen en marrons niet geconsulteerd worden ten aanzien van concessies en exploitatie van natuurlijke hulpbronnen in of nabij hun dorp en hoe dan ook mijnbouwactiviteiten op hun grondgebied moeten toestaan. In de Bauxietwet en overeenkomsten met de bauxietmaatschappijen zijn geen voorzieningen getroffen voor bescherming van de rechten van inheemsen en marrons. Suralco kan volgens het Brokopondoaccoord gebieden aanwijzen waar men wil gaan mijnen en de overheid is dan verplicht dat gebied leeg te maken, leeg van titels en leeg van mensen.41 In de Concept Mijnbouwwet van 16 november 2004 worden inheemsen en marrons expliciet genoemd als bewoners van gemeenschapsgronden, oftewel in stamverband levende en wonende boslandbewoners. Regels zijn opgenomen voor schadeloosstelling bij geleden schade en voor overeenkomsten tussen het mijnbouwbedrijf en de boslandbewoners. Na bestudering van de Concept Mijnwet komt Bureau VIDS echter tot de conclusie dat ook deze wet geen erkenning is van, noch bescherming biedt aan de rechten van inheemsen (en marrons).42 Om te beginnen kwam de Concept Mijnwet tot stand zonder consultatie van inheemsen. Dit terwijl Suriname volgens internationale verdragen verplicht is om ervoor te zorgen dat alle leden van inheemse gemeenschappen genformeerd zijn over wetten die hen aangaan en hun instemming hieraan verlenen 38 Toelichting mijnwet 16 november 2004 39 Kambel E.R. en F. Mackay, 2003 p.81 40 Idem, p.98 41 Hoekema A. 1993, p.19 42 VIDS Commentaar op de Concept Mijnbouwwet (2005).

23

voordat de wetten worden aangenomen. Over de inhoud van de Concept Mijnbouwwet zegt Bureau VIDS dat deze ondermeer:

Geen bescherming biedt aan de rechten op grond en natuurlijke hulpbronnen van inheemsen en marrons, ondanks dat deze rechten internationaal wel worden erkend. Volgens de conceptwet zijn inheemsen en marrons verplicht om mijnbouwactiviteiten toe te staan op hun gronden.

Geen goede regeling biedt voor schadevergoeding. Volgens de conceptwet moet de schadevergoeding worden geregeld in een overeenkomst tussen de concessionaris en de inheemse gemeenschappen. Echter, alleen de aanvrager van een recht van exploitatie moet tot een overeenkomst komen met de binnenlandbewoners. Voor verkenning, exploratie en kleinmijnbouw is deze regeling niet opgenomen.

Verder mogen de binnenlandbewoners, in tegenstelling tot andere leden van de bevolking, niet naar de rechter stappen als zij het oneens zijn met de schadevergoeding. Alleen in het geval van inheemsen en marrons neemt niet een onafhankelijke rechter, maar de Staat een bindend besluit. Dit is een discriminerende bepaling.

Niet regelt wat er moet gebeuren wanneer de gevolgen van de mijnbouwwerkzaamheden negatieve effecten hebben voor inheemse of marron gemeenschappen in het gebied.43

De VIDS vervatte alle bezwaren in een 9 punten tellende petitie die zij op 16 november 2004 aanbood aan De Nationale Assemblee en waarin zij om aanhouding vroeg van de behandeling van de Concept Mijnbouwwet wegens flagrante strijd met rechten van inheemse en tribale volken en internationale verdragsverplichtingen van Suriname (Bijlage I). De Petitie noemt de Concept Mijnbouwwet een schending van de internationaal erkende rechten op grond en natuurlijke hulpbronnen van inheemsen en marrons door hen te verplichten mijnbouwwerkzaamheden op hun gronden toe te staan, zonder hun voorafgaande en weloverwogen consultatie en toestemming. Daarbij wordt aangehaald de uitspraak van het VN Comit Inzake de Uitbanning van Rassendiscriminatie die in maart 2004 reeds kritiek leverde op de Concept Mijnbouwwet met de aanbeveling dat inheemse en in stamverband levende volken het recht van hoger beroep dienen te krijgen bij de rechter, of enig onafhankelijk orgaan dat speciaal is opgericht voor dit doel, teneinde hun traditionele rechten te handhaven en hun recht om geconsulteerd te worden alvorens concessies worden uitgegeven en dat zij eerlijke compensatie krijgen voor alle schade44. VIDS deed in de petitie de aanbeveling tot aanhouding van de Concept Mijnbouwwet totdat de binnenlandbewoners volledig geconsulteerd zijn en de wet in overeenstemming is gebracht met de internationale verdragsverplichtingen van Suriname. Op de petitie kreeg VIDS tot nu toe geen officile reaktie van de regering. 4.5 Milieu In de Concept Mijnbouwwet zijn regels opgenomen die de houder van het recht tot exploitatie aansturen om maatregelen te treffen ter bescherming van het milieu. Dit betekent dat :

43 VIDS Commentaar (2005). 44 VN Comit Inzake de Uitbanning van Rassendiscriminatie, Landencommentaar: Suriname, 12 maart 2004, VN Doc. CERD/C/64/CO/9, paragraaf 14

24

1. alleen in de exploitatiefase de concessionaris gedwongen wordt milieumaatregelen te treffen. Tijdens de exploratiefase worden deze niet voorgeschreven, terwijl dan ook schade toegebracht wordt aan het milieu en omliggende gemeenschappen.

2. de voorschriften zich beperken tot de grootschalige mijnbouw, terwijl de praktijk uitwijst dat in de kleinschalige mijnbouw de goudwinning tot enorme milieuvervuiling en ontwrichting van binnenlandse gemeenschappen heeft geleid45. De overheid wil dit aanpakken door de kleinschalige goudwinning te reguleren. Ook wordt overwogen om de import van kwik aan banden te leggen.

Met de voorgenomen milieumaatregelen zegt de regering te voldoen aan haar internationale afspraken om het milieu te beschermen. Suriname ondertekende ondermeer de Rio Verklaring van 1992 waarmee een start werd gemaakt met de verbintenis om het milieu te beschermen. In 1992 werd Suriname ook partij van het juridisch bindende Verdrag inzake Biologische Diversiteit. Vijftien jaar later blijkt Suriname echter nog steeds te verkeren in de fase van conceptwetgeving en is er, mede als gevolg hiervan, geen adequate monitoring van milieubeschermingsmaatregelen. 4.5.1 Monitoring

Suriname stelde in 1997 bij presidentieel besluit de Nationale Milieu Raad (NMR) in als beleids- en adviesorgaan. In 1998 werd het Nationaal Instituut voor Milieu en Ontwikkeling in Suriname (NIMOS) opgericht voor het voorbereiden van een nationaal milieubeleid. NIMOS en de NMR ontvingen USD 2 miljoen van de Inter-Amerikaanse Ontwikkelings Bank en de Europese Gemeenschap voor het ontwikkelen van een milieubeleid en regelgeving voor milieueffectrapportages. NIMOS werd in 2002 toegevoegd aan het ministerie van Arbeid, Technologische ontwikkeling en Milieu (ATM), en voert sindsdien het beleid van dit ministerie uit. Pas met de inwerkingtreding van de Milieuwet, die nu in concept is en nog goedgekeurd moet worden door, achtereenvolgens, de Raad van Ministers, de Staatsraad en De Nationale Assemblee, zal de weg worden geopend voor NIMOS om als zelfstandig orgaan te functioneren. Ook zal het NIMOS dan bevoegd zijn om bedrijven te verplichten om de milieuregels na te leven. Juridisch gezien zal het huidige NIMOS overgaan in de Milieuautoriteit NIMOS46 die naast aanbevelingen ten behoeve van het nationaal milieubeleid, in hoofdzaak zal worden belast met het uitoefenen van controle op bedrijven en ondernemers met betrekking tot het gebruik van milieuonvriendelijke materialen en technologien en de naleving van wettelijke voorschriften inzake milieuverontreiniging47. NIMOS heeft voor haar toekomstige taken reeds richtlijnen opgesteld voor een Milieu Effecten Analyse in het Algemeen en specifiek voor Bosbouw, Mijnbouw, Energieopwekking en Transmissielijnen, alsmede richtlijnen voor een Social Impact Assessment. Volgens een medewerker van het NIMOS zijn bedrijven in Suriname niet zo milieubewust. Bovendien is er bij nationale bedrijven geen druk van een moederbedrijf om zich aan milieuregels te houden. Dit gebeurt volgens de medewerker wel bij multinationals die door het moederbedrijf aangestuurd worden om zich te houden aan interne milieuregels. Maar ook bij die bedrijven ziet NIMOS soms problemen ontstaan, problemen

45 Zie ondermeer Heemskerk M en M. Olivieira (2004), Towo R. (2002). Ook de PAHO heeft rapporten geschreven over kwikvervuiling door de goudwinning. In de literatuurlijst zijn nog meer referenties opgenomen. 46 Samen met de Concept Milieuwet is een Concept Milieuautoriteit voorbereid 47 Memorie van Toelichting, Concept Milieuautoriteit

25

die het bedrijf dan zelf wil oplossen, zonder het NIMOS erbij te betrekken of het probleem berhaupt door te geven. Met de milieuwet zal dat veranderen omdat daarin een rapportageplicht is opgenomen. Het NIMOS doet zelf geen assessment, de bedrijven moeten daar zelf voor zorgen via een ingehuurde consultant. Wel streeft het NIMOS naar samenwerking met andere organisaties zoals de GMD, BIS, het Ministerie van Regionale Ontwikkeling, Conservation International. Die samenwerking zal per project verschillen. Met de milieuwet krijgt NIMOS ook een controlerende taak om de milieuveiligheid te handhaven dat wil zeggen dat ondermeer gekeken zal worden naar de opslag van afvalstoffen. De controle op het mijngebeuren en de verwerking van bauxiet zijn zaken die ook dienen te gebeuren. De GMD en het BIS verzamelen momenteel wel data hierover, maar van echte controle, met meetapparatuur etc, is nu geen sprake. Ook bij het NIMOS ontbreekt de nodige apparatuur. Plannen zijn er om een basekit aan te schaffen voor kleine proeven. Dan kan gestart worden met controle op bedrijven in de stad, zoals olieverkooppunten en bierbrouwerijen.

26

5 BAUXIETMIJNBOUW IN SURINAME

5.1 Historisch Overzicht Bauxiet werd in Suriname voor het eerst aangetoond door de geoloog Du Bois in het jaar 1898. In 1915 begon de Aluminium Company of America (Alcoa, die toen Pittsburgh Reduction Company heette) met onderzoek naar bauxiet voorkomens in Suriname en een jaar later werd de Suriname Bauxietmaatschappij (SBM), de voorloper van Suralco, opgericht.48 De eerste systematische bauxietproductie werd omstreeks 1920 gestart te Moengo, waarna in 1922 een aanvang werd gemaakt met de export van bauxiet. In 1938 werden tussen de Para- en de Suriname rivier nieuwe bauxietmijnen aangeboord. Hier kwam ook het bedrijfsterrein dat Paranam, naar beide rivieren, genoemd werd. De werkzaamheden op Paranam startten in 1941 waardoor de SBM kon voldoen aan de grotere vraag naar bauxiet veroorzaakt door de tweede wereldoorlog. Tijdens de tweede wereldoorlog werd ook vanuit Europa interesse getoond voor de bauxietreserves in Suriname. De Billiton Maatschappij, een Nederlandse mijnbouwonderneming, begon in 1942 met het mijnen van bauxiet uit de Onverdachtmijn te Smalkalden aan de Surinamerivier nabij Paranam. 5.2 Joint Venture In 1984 gingen Suralco en BHPBilliton een samenwerking aan middels het tekenen van twee joint ventures: een Refining Joint Venture (RJV) voor het beheer van de aluinaarde raffinaderij te Paranam waarbij de aandelen werden verdeeld over 55% Alcoa en 45% Billiton. De Mining Joint Venture (MJV) verdeelt de ontginning van de bauxietmijnen te Para en Lelydorp in 24% Alcoa en 76% Billiton. De bauxietmijn te Moengo bleef 100% in handen van Alcoa. Op 16 oktober 2002 werden beide joint ventures opnieuw bevestigd in een Letter of Intent tussen Alcoa en BHPBilliton. Daarin werd ook vastgesteld dat de capaciteit van de raffinaderij te Paranam verhoogd zou worden met 250.000 mt naar 2,2 miljoen mt per jaar. Dit project kwam in 2005 gereed. In 2000 was Alcoa Inc, het moederbedrijf van Suralco, het grootste alumiumbedrijf ter wereld met een productie van 14 miljoen metric ton aluinaarde per jaar en 3,5 miljoen metric ton aluminium per jaar49. Medio 2001 fuseerde het Australisch mijnbouwbedrijf BHP Ltd met het Engels Australisch mijnbouwbedrijf Billiton en vormde BHPBilliton, het grootste mijnbouwbedrijf ter wereld met bauxiet, aluinaarde en aluminium in haar portefeuille. Eind 2001 was de marktwaarde van dit bedrijf gegroeid tot het niveau van het grootste aluminiumbedrijf Alcoa Inc, te weten US$ 30 miljard50. BHPBilliton is de vierde grootste producent van aluminium ter wereld en is ook leidinggevend in andere mijnbouwproducten waaronder: diamant, koper, zink, olie, steenkool, nikkel en staal. 5.3 Bauxietsector De export van bauxiet draagt voor een belangrijk deel bij aan de inkomsten van de overheid. Na de tweede wereldoorlog tot aan de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 droeg de bauxietsector ruim

48 Abdul, J.H., 1989; Bauxiet Instituut Suriname Verslag 2000 en 2001 49 BIS Verslag 2000 50 BIS Verslag 2001

27

30 procent bij aan het Bruto Nationaal Product om af te nemen tot 15 procent aan het eind van de 20ste eeuw. Tussen 1930 en 1960 was bauxiet ook het belangrijkste exportproduct. Na de bouw van de Afobaka waterkrachtcentrale in de jaren 1960 werden aluinaarde en aluminium de belangrijkste exportproducten die goed waren voor 70 80 procent van de exportinkomsten51.

Tabel 2 Overzicht statistieken van de bauxietsector in Suriname

2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997

Productie (Production) Bauxiet in bdmt (Bauxite)

4215061 4001602 4393640 3610381 3714595 3931106 3877183

Aluinaarde in mt (Alumina)

2004538 1902706 1893255 1906072 1853053 1771889 1725857

Total Aluminium in mt (Aluminium)

0 0 0 0 6638 28030 28756

Of which Primary Aluminium in mt

0 0 0 0 6638 27416 23128

Export hoeveelheden (Export quantities) Aluinaarde in mt (Alumina)

2041415 1886347 1909265 1869253 1857667 1732921 1647279

Aluminium in mt (Aluminium)

0 0 0 0 6788 26845 27532

Totale Exportwaarde in mln US$ (Exportvalue)

335.8 290.0 330.4 341.8 305.2 335.9 358.8

Aluinaarde (Alumina)

335.8 290.0 330.4 341.8 296.9 298.1 313.3

Aluminium (Aluminium)

0 0 0 0 8.3 37.8 45.5

Gemiddelde exportprijzen (f.o.b.) in US$/ton (Average exportprices) Aluinaarde (Alumina)

164.5 153.7 173.0 182.9 159.8 172.0 190.5

Aluminium - - - - 1223 1404 1651.8

Staatsinkomsten in mln US$ (Government income)

37.5 29.9 37.8 49.7 28.3 30.4 41.3

Personeelskosten in MLN US$ (Wages and Salaries)

39.5 39.5 39 43 48 41

Aantal werknemers per 31 december (Workers)

1461 1501 1785 1843 2343 2610

Investeringen in mln US$ (Investments)

14.6 9.7 14.7 34.8 50.5

Bron: Bauxiet Instituut Suriname, 2005.

51 Van Dijck P. 2001, p.57-58

28

5.4 West Suriname De Bakhuys bauxietvoorkomens van West Suriname werden voor het eerst beschreven in 1963 door de mijningenieur de heer J. Jansen van de Geologische Mijnbouwkundige Dienst. Rond 1965 werden de eerste onderzoeken gedaan naar de bauxietvoorkomens in het Bakhuysgebergte door Suralco en Billiton52. Er volgden nog meer expedities en de Surinaamse overheid benaderde beide bauxietmaatschappijen voor verdere exploratie en exploitatie van het gebied. Gedurende 1971-1975 werden deze bauxietafzettingen gevalueerd door de Bakhuys jointventure bestaande uit Reynolds Surinam Mines Ltd. en de Grasshopper Aluminium Company N.V. (Grassalco), een staatsmijnbouwonderneming. Na een meningsverschil met Reynolds werd de overeenkomst beindigd en werden de activiteiten tijdelijk zelfstandig door Grassalco in 1975 voortgezet. Voor de Surinaamse overheid was exploitatie van de Bakhuys bauxietvoorraden van eminent belang omdat de bauxietindustrie als spil zou dienen voor de ontwikkeling van West Suriname. In het West Suriname Plan53 was voor de bauxietindustrie geprojecteerd: een aluinaarde raffinaderij, een aluminium smelter en havenfaciliteiten te Apoera en een waterkrachtcentrale in het Kabalebo gebied die de benodigde energie zou leveren. Dit Plan zou grotendeels gefinancierd worden met Nederlandse hulpgelden. Andere investeerders zouden zijn de Wereldbank en de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank (IDB). Zij stelden echter een voorwaarde aan hun leningen en wel dat de Guyanese regering geen bezwaar had tegen de uitvoering van het hydro-electrische Kabalebo project. Guyana heeft nooit een duidelijke verklaring gegeven dat zij geen bezwaar had tegen dit project, en dat was een reden voor de Wereldbank en de IDB, participatie in het project uit te stellen54. Ondertussen deden zich in de bauxietsector verschillende problemen voor. Op de wereldmarkt was de vraag naar aluminium gedaald, en een feasibility studie uitgevoerd door Billiton in 1979 wees uit dat het Bakhuys bauxiet niet verkoopbaar was als een exportproduct vanwege de hoge kosten55. In 1980 kwam een speciale commissie bestaande uit experts van Surinaamse zijde en van de twee buitenlandse bauxietmaatschappijen, Suralco en Billiton, tot de conclusie dat het bauxiet uit West Suriname niet voordelig op de wereldmarkt te brengen was, zodat de bouw van een aluminiumfabriek in Apoera onverantwoord zou zijn56. Het was voor Billiton en Suralco op dat moment economisch niet rendabel om met de exploitatie van het Bakhuys bauxiet door te gaan. Dit betekende dat de bauxietsector, als spil in de ontwikkeling van West Suriname, stil kwam te liggen. Het idee om bauxiet te winnen in het Bakhuysgebergte bleef echter voortleven. In 1981 werkte Billiton nog een voorstel uit om 325.000 DMT (Dry Metric Ton) Onverdacht bauxiet te substitueren door 434.000 DMT Bakhuys bauxiet. De vrijgekomen Onverdacht bauxiet zou dan verwerkt worden in een nieuw te bouwen calcineerfabriek. En in 1982 werd door Suralco een feasibility studie verricht waarbij verschillende productieniveaus in West Suriname werden gevalueerd tegen een mogelijke uitbreiding van de aluinaarderaffinaderij te Paranam. Maar het bleef economisch niet haalbaar om in West Suriname te mijnen.

De Surinaamse overheid bleef echter vertrouwen op de exploitatiemogelijkheden van het Bakhuys bauxiet en tekende op 4 maart 2000 een MOU met het Frans Aluminiumbedrijf Pichiney inzake

52 Bauxco Nieuws, juni 1966) 53 Stichting Planbureau Suriname 1975, p.18 54 Id, p.28 55 Abdul J.H., 1989 56 Verhees F. et al., 1985, p. 28. Zie ook Abdul J.H., 1989

29

ontwikkeling van de bauxietvoorkomens te Bakhuys. Pichiney trok zich echter gauw terug toen bleek dat de kosten hoger lagen dan verwacht. Ondertussen was op de wereldmarkt de vraag naar aluminium gestegen en de twee in Suriname opererende bauxietmaatschappijen toonden hernieuwde interesse in West Suriname. In 2001 dienden zij concessie aanvragen in voor exploratie van het Bakhuys bauxiet. Op 6 januari 2003 ondertekenden de Surinaamse regering, Suralco en BHPBilliton een tweetal Memoranda Of Understanding (MOU) voor onderzoek naar het opzetten van een gentegreerde aluminiumindustrie in West Suriname. Dat houdt in: de bouw van bauxietmijnen, een aluinaarde raffinaderij, een aluminium smelter, en een waterkrachtcentrale voor de benodigde energie.

30

6 WEST SURINAME: INHEEMSE GEMEENSCHAPPEN

Bron: Planbureau (jaren 1970) 6.1 Koloniale Periode J. Wekker (1992), die onderzoek deed naar de geschiedenis van inheemse volken in Suriname, trof in de archieven ook gegevens over West Suriname. De onderzoeker maakte gebruik van de volgende bronnen: 1. Het West-Indisch plakaatboek; plakaten en ordonnatin uitgevaardigd in Suriname 2. Het verzamelwerk van F. Stehelin, n der voorgangers der Hernhutters in Suriname, inhoudende diaria en brieven van zendelingen vanaf 1735 tot 1818 3.De serie z.g. Brievenboeken in het Staatsarchief van Suriname 4. Het Archief van het Rooms-Katholieke Bisdom Paramaribo Uit het archiefmateriaal blijkt ondermeer dat in de 17de eeuw het Corantijngebied beschermd werd door de koloniale bestuurders in Paramaribo. In 1680 werd in de Corantijn een militaire post gevestigd door vaanderig P. De Chuys in opdracht van gouverneur Joh. Heinsius met het doel de westelijk Caraben te beheersen en de kolonie te beschermen. Deze post komt weer voor in het reisverslag van Gerrit Jacobs uit 1729. Daar was sprake van een militaire post, welke o.m. dienst deed als entrepot voor de handel in indiaanse slaven57.

57 J. Wekker 1992, p. 127 noot 2

31

In het westen van Suriname werden ook twee posthouders bij de inheemsen gestationeerd. Posthouders waren ambtenaren die voornamelijk bij marrongemeenschappen werden geplaatst om hun gedrag na te gaan. Marrons werden n.l. als gevaar voor de plantages beschouwd en hun bewegingsvrijheid werd sterk aan banden gelegd. Inheemsen konden zich praktisch ongehinderd verplaatsen en de onderzoeker J. Wekker vraagt zich af wat de werkelijke functie was van de posthouders in het West Suriname gebied. Want terwijl in verschillende delen van Suriname inheemse gemeenschappen voorkwamen, werden alleen in de Corantijn en later aan de monding van de Marataka rivier een posthouder gestationeerd. In de beginjaren van 1760, de preciese datum kon niet worden achterhaald, werd een posthouder gestationeerd te Orealla (nu Guyanees gebied), die toezicht hield op het personenverkeer tussen de verschillende inheemse gemeenschappen aan de Corantijn en de Wayombo rivier. Later werd ook een posthouder geplaatst aan de monding van de Marataka (nu post Utrecht) vanwege een nogal levendig va-et-vient van indianen vanuit het Saramacca Coppename Nickerie stroomgebied naar de Corantijn en vice versa58. Bij het grenscompromis van 1800 tussen de Gouverneurs J.F. Frederici en A.J. van Imbyze van Batenburg is er nog sprake van de post te Orealla, die vermoedelijk werd opgeheven onder vigeur van de Conventie van Londen van 181459. Bovenstaande gegevens tonen aan dat in het westen van Suriname verscheidene inheemse gemeenschappen voorkwamen die in onderling contact met elkaar stonden. De inheemsen reisden veelvuldig door het gebied en vestigden zich op verschillende locaties ondanks de grenzen die door de koloniale overheersers in de Guianas werden getrokken. Voor meer informatie over de inheemse volken die in de koloniale periode West Suriname bevolkten, is een uitgebreid en diepgaand archiefonderzoek noodzakelijk. 6.2 Apoera, Section en Washabo Op de grens met Guyana en ongeveer 150 km van de monding liggen aan de rechteroever van de Corantijn rivier Apoera, Section en Washabo drie naast elkaar gelegen inheemse dorpen. Volgens de orale geschiedenis werden Apoera en Washabo omstreeks 1920 gesticht door respectievelijk de familie Gordon en Lingaard. Section is gegroeid rond een inheems gezin dat tussen de twee dorpen ging wonen. De dorpen zijn bereikbaar via de weg; vanuit Paramaribo is het ruim 10 uren rijden, of via de rivier vanuit Nieuw Nickerie (een bootreis duurt, afhankelijk van de boot, 4 tot 10 uren), of met het vliegtuig (alleen zeer dure chartervluchten). Door de drie dorpen loopt thans een lateriet-weg die in de droge tijd voor veel overlast van stof zorgt en in de regentijd erg modderig is. De inheemsen hebben geen auto, de autos die er rijden zijn van stedelingen en Guyanezen die in Apoerastad wonen of er tijdelijk verblijven. De dorpelingen maken voornamelijk gebruik van de fiets, en de laatste tijd ook steeds meer van bromfietsen. Voor lange afstanden gebruiken zij de boot al dan niet met een buitenboord motor. Vooral in Washasbo zijn nog veel uit een boomstam gemaakte korjalen waarmee de inheemsen naar Kaburikreek gaan om te vissen en waar hun kostgronden liggen. Washabo gaat er prat op het meest traditionele dorp te zijn, waar specifieke traditionele kennis het best bewaard is gebleven. Een kijk in de fysieke inrichting van de dorpen geeft een idee van de onderlinge verschillen.

58 Idem, noot 5 59 Idem, p. 107

32

Tabel 3 Fysieke inrichting van de dorpen

Apoeradorp Section Washabo Woningen 70 38 106 Winkels 2 0 2 Winkel/bar 4 6 2 Kliniek 1* 1 Religieuze gemeente**

3 1 2

Pelmolen 1 Radiostation 1* Basisschool 1* 1 Boten 9 1 9 Korjalen 1 5 15 *Deze gebouwen staan in Apoerastad. **In Apoerastad zijn nog 3 religieuze gemeenten waardoor het totaal voor de drie dorpen op 9 komt te staan Met 106 woningen60 en ruim 551 bewoners is Washabo het grootste dorp in West Suriname. Het dorpsbestuur van Washabo geeft over het algemeen geen toestemming aan niet-inheemsen om zich in het dorp te vestigen. Alleen via een huwelijk is dit mogelijk. Ook inheemsen die uit een ander dorp komen en zich in Washabo willen vestigen moeten aan bepaalde voorwaarden voldoen, zoals familiebanden in het dorp hebben, of via een huwelijk met een dorpeling. Er woont bijvoorbeeld een man uit Venezuela die in de jaren 1950 vanuit Guyana naar Suriname kwam. Hij is een Arowak van de Muruca gemeenschap en getrouwd met een Arowakse vrouw van Washabo. Omdat hij uit Venezuela komt, spreekt hij ook Spaans, maar met zijn vrouw communiceert hij sinds hun ontmoeting in hun eigen inheemse taal, lokono, die naar hij zelf zegt, helemaal niet van elkaar verschilt. Section is het kleinste dorp van de drie. Volgens het dorpshoofd is iedereen daar echt familie van elkaar. Omdat Section zo klein is, zijn daar ook geen scholen en kliniek. De kinderen gaan naar de katholieke school in Washabo of de openbare school Apoera. Voor het voortgezet onderwijs moeten de kinderen van alle drie de dorpen naar Nickerie of Paramaribo. Apoera wordt door de inheemsen gezien als het meest verwesterd dorp waar de invloed van stedelingen het grootst is. Een deel van de bewoners, waaronder het dorpshoofd, woont ook in Apoerastad waar het merendeel van de niet-inheemsen wonen. Over het algemeen kunnen niet-inheemsen, maar ook inheemsen die geen familiebanden in een van de drie dorpen hebben, eerder dan in een ander dorp toestemming krijgen van het dorpshoofd om zich in het gebied van Apoera te vestigen. Dit gaat in overeenstemming met de bewoners van de buurt waar de nieuweling zich wil vestigen. Het idee van verwesterd zijn, komt niet alleen door het feit dat veel niet-inheemsen in het gebied wonen, maar hoogstwaarschijnlijk ook omdat in Apoerastad stedelijke faciliteiten zijn zoals licht, water en verharde wegen.

60 In een woning kunnen zich meerdere huishoudens bevinden, bijvoorbeeld als een dochter met haar gezin bij haar ouders woont zijn dat twee huishoudens.

33

6.3 Ontwikkelingen in de Jaren 1970 Om de huidige positie van de dorpen in West Suriname beter te begrijpen is het nodig om terug te gaan naar de jaren 1970 toen de Surinaamse overheid het ambitieuze West Suriname Plan lanceerde. Volgens dit Plan zou West Suriname een belangrijke economische groeipool worden en moest een nieuwe stad verrijzen op de plek waar het dorp Apoera stond. De motor achter deze ontwikkeling zou zijn de winning van bauxiet in het Bakhuysgebergte. De Surinaamse economie was in die tijd grotendeels afhankelijk van de bauxietsector: in 1974 bedroeg de bijdrage van de mijnbouw, die geheel beheerst werd door de bauxiet, 30% van het BBP61. De overheid wilde de bauxietsector verder uitbreiden en gaf die een centrale plaats in het Meerjaren Ontwikkelingsprogramma (MOP 1975 1985) die grotendeels gefinancierd zou worden met de ontwikkelingsgelden die Suriname bij haar onafhankelijkheid in 1975 kreeg van Nederland. Er werd een plan opgesteld, het West Suriname Plan, voor exploitatie van de bauxietvoorraden in het Bakhuysgebergte en het opzetten van een gentegreerde aluminiumindustrie. De benodigde energie zou geleverd worden door een te bouwen waterkrachtcentrale in de Kabaleborivier.

Apoera zal het centrum vormen van de economische aktiviteiten in West-Suriname. Hier zullen havenfaciliteiten komen voor de overslag van bauxiet van spoorwagon in schip; e