Werkinstructie EBS

In opdracht van het ministerie van Ministerie van Economische Zaken en Klimaat

RAPPORT

Wetgeving m.b.t. werkinstructie EBS

Versie: 01/Finale versie

Datum: 11 juli 2018

HASKONINGDHV NEDERLAND B.V.

Jonkerbosplein 52

6534 AB NIJMEGEN

Netherlands

Industry & Buildings

Trade register number: 56515154

+31 88 348 70 00 T

+31 24 323 93 46 F

info@rhdhv.com E

royalhaskoningdhv.com W

Titel document: Wetgeving m.b.t. werkinstructie EBS

Versie: 01/Finale versie Datum: 11 juli 2018

Projectnaam: Wetgeving m.b.t. werkinstructie EBS

Disclaimer No part of these specifications/printed matter may be reproduced and/or published by print, photocopy, microfilm or by any other means, without the prior written permission of HaskoningDHV Nederland B.V.; nor may they be used, without such permission, for any purposes other than that for which they were produced. HaskoningDHV Nederland B.V. accepts no responsibility or liability for these specifications/printed matter to any party other than the persons by whom it was commissioned and as concluded under that Appointment. The integrated QHSE management system of HaskoningDHV Nederland B.V. has been certified in accordance with ISO 9001:2015, ISO 14001:2015 and OHSAS 18001:2007.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 i

1 Inleiding 1

1.1 Wettelijk kader 1

1.2 Doel van EBS 1

1.3 Wat is EBS 2

1.4 Rapportage 2

1.5 Aanvragen slimme meter 3

1.6 Beslisboom 5

2 Voorbereiding bezoek 6

2.1 Vragenlijst 6

2.2 Wat te doen indien niet wordt meegewerkt 6

3 Werkinstructiekaarten 7

3.1 Uitleg basisprincipes 7 3.1.1 Energiehuishouding 7 3.1.2 Uitleg opbouw en analyse van profielen 8

3.1.2.1 Opbouw energievraagprofiel 8

3.1.2.2 Hoog- en laagverbruik 9

3.1.2.3 Start- en stoptijd 10

3.1.2.4 Week- en weekenddagen 10

3.1.3 Genormaliseerd profiel 11

3.2 Profielanalyse 12 3.2.1 Goed en fout 12

3.2.1.1 Stooklijn 19

3.2.1.2 Voorkomen van gelijktijdig verwarmen en koelen 20

3.3 Kentallen per branche 22 3.3.1 Gezondheidszorg en welzijnsinstellingen 24 3.3.2 Kantoren 25 3.3.3 Onderwijs 26 3.3.4 Sport en recreatie 27 3.3.5 Horeca 28 3.3.6 Detailhandel 29

3.4 Gezondheidszorg- en welzijnszorginstellingen 30

3.5 Kantoren 31

3.6 Onderwijsinstellingen 32

3.7 Sport en recreatie 33

3.8 Hotels en restaurants 34

3.9 Detailhandel 35

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 ii

4 Afronding en opvolging 36

4.1 Handhaving 36

4.2 Aanpalende wetgeving 36 4.2.1 Overzicht 36 4.2.2 EU-richtlijnen gebouwde omgeving 37 4.2.3 NL wetgeving 37 4.2.4 Toekomstplannen 39

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 iii

Tabellen

Tabel 1. Onderwerpen die aan bod dienen te komen in de rapportage. 3

Tabel 2 Aanvragen slimme meter. 4

Tabel 3. Beng eisen vanaf 2020. 38

Figuren

Figuur 1. Visualisatie van de verschillende categorieën voor implementatie van EBS. 3

Figuur 2. Beslisboom m.b.t. toepassen van EBS. 5

Figuur 3. Illustratieve weergave van de energiebalans. 7

Figuur 4. Typisch elektriciteitsvraagprofiel op een werkdag. 8

Figuur 5. Typisch vraagprofiel met hoog en laag verbruik. 9

Figuur 6. Typisch vraagprofiel met voor en na-draaien van de luchtbehandeling. 10

Figuur 7. Typisch elektrisch vraagprofiel per dag van de week. 10

Figuur 8. Aardgasverbruik over de dag voor alle dagen van de week. [bron: www.infomil.nl] 11

Figuur 9. Voorbeeldprofiel van het energieverbruik over een dag. 11

Figuur 10. Voorbeeldfiguur van het gasverbruik in relatie tot de buitentemperatuur. Links goed, rechts fout. [Bron: Gebouwmonitoring met energieprofielen] 19

Figuur 11. Voorbeeldfiguur van het gasverbruik t.o.v. de buitentemperatuur met verschil in kantoor- en niet-kantooruren. 19

Figuur 12. Koelen en verwarmen. [bron: www.infomil.nl] 20

Figuur 13. Koelen en verwarmen met warmtepomp. [bron: www.infomil.nl] 20

Figuur 14. Koelen en verwarmen met WKK. [bron: www.infomil.nl] 21

Figuur 15. Vraagprofiel met zelf opgewekte elektriciteit. 22

Figuur 16. Energiebenchmark gezondheidszorg en welzijnsinstellingen. 24

Figuur 17. Energiebenchmark kantoren. 25

Figuur 18. Energiebenchmark Onderwijs. 26

Figuur 19. Energiebenchmark sport en recreatie. 27

Figuur 20. Energiebenchmark Horeca 28

Figuur 21. Energiebenchmark Detailhandel. 29

Figuur 22. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor branche gezondheidszorg- en welzijnszorginstellingen (links typisch ziekenhuis, rechts typisch verzorgingshuis). 30

Figuur 23. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de kantoren branche. 31

Figuur 24. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de onderwijsinstellingen branche. 32

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 iv

33 Figuur 25. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de sport- en recreatie branche.

Figuur 26. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de hotel- en restaurant branche. 34

Figuur 27. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de detailhandel branche. 35

Figuur 28 Van klimaatverdrag tot NL-wetgeving 36

Figuur 29. Tijdlijn met wet- en regelgeving in Nederland betreffende energie. 37

Figuur 30. EPC-eis 2014-2015 38

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 v

1 Inleiding

Dit hoofdstuk geeft een korte inleiding over wat een Energieregistratie- en BewakingsSysteem (EBS) is, het doel ervan en informatie over het wettelijke kader van EBS.

1.1 Wettelijk kader

Wet milieubeheer De Wet milieubeheer (Wm) geldt voor bedrijven en organisaties die moeten voldoen aan milieuwetgeving en dienen te zorgen dat de vergunningsvoorschriften worden nageleefd. Ook energie(besparing) maakt deel uit van de Wet milieubeheer. Deze wet verplicht ondernemers die een jaarlijks energieverbruik hebben van minimaal 50.000 kWh elektriciteit of 25.000 m³ aardgas (of a.e.) alle energiebesparende maatregelen te realiseren met een terugverdientijd van maximaal vijf jaar (artikel 2.15 activiteitenbesluit).

Energieregistratie-en bewakingssysteem Vanaf 01 januari 2018 is een EBS voor zes sectoren in de utiliteitsbouw verplicht gesteld als de organisatie voldoet aan de Wm en het gebouwgebonden gasverbruik meer dan 25.000 m³ aardgas of aardgasequivalenten bedraagt. Dit geldt voor type A en B inrichtingen. Ook deelnemers aan het MJA-convenant moeten aan de EBS-verplichting voldoen. Voor type C kan het expliciet in de vergunning zijn opgenomen als de terugverdientijd korter dan 5 jaar is.

Om te voldoen dienen minimaal slimme energiemeters geïnstalleerd te zijn/worden, zodat energiegebruiken op uurwaarden geregistreerd kunnen worden. Met behulp van een EBS is het relatief eenvoudig om concrete aanpassingen/acties door te voeren die kunnen leiden tot forse energie- en kostenbesparingen. Een EBS is onderdeel van een energiemanagementsysteem (EMS). Een energiemanagement-systeem helpt niet alleen uw energiegebruik en daarmee CO2-voetafdruk te verlagen, maar is ook een effectief middel om uw kosten te reduceren. Ook als uw organisatie ISO 50001 certificering nastreeft, zal het EBS daar deel van uitmaken.

1.2 Doel van EBS

Energieprofielen geven inzicht in de energie-efficiëntie van het gebouw. Hiermee kan verspilling opgespoord worden aan de hand van daadwerkelijk energiegebruik, gemeten op hoofdmeters. Met deze energieprofielen kunnen vervolgens de juiste maatregelen genomen worden. Het doel van EBS is het borgen van de optimale energiezuinige in- en afstellingen van gebouwgebonden erkende maatregelen voor energiebesparing bij klimaatinstallaties. Hieronder vallen ruimteverwarming, -koeling en –ventilatie. Door het automatisch registeren, analyseren van energieverbruik (zoals het aardgas- en elektriciteitsverbruik) en/of aansturing door een EBS kan dit gerealiseerd worden. Als het verbruik wordt gemonitord door een EBS, kan er gerapporteerd worden. Een EBS beschikt over een rapportagefunctie met overzicht van energieverbruik per dag, week en jaar per kalenderjaar. Hiermee is het mogelijk om energieprofielen te genereren. Met behulp van de energieprofielen kunnen relatief eenvoudig energie-inefficiënties worden opgespoord.

De energieprofiel-aanpak gaat uit van een top-downbenadering van energie. Dat wil zeggen dat de energiemetingen worden uitgevoerd op hoofdmeterniveau. Hiermee kunnen de afzonderlijke energiefuncties en de bijbehorende energie-efficiëntie namelijk al redelijk goed worden ingeschat. Het aanbrengen van tussenmeters is daarom in eerste instantie niet noodzakelijk. In een later stadium kunnen tussenmeters voor meer gedetailleerde informatie zorgen. Een dergelijk gedetailleerd

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 1

verdiepingsonderzoek is pas nodig wanneer onverklaarbare wijzigingen of afwijkingen in de energieprofielen zitten. [Bron: Gebouwmonitoring met energieprofielen]

1.3 Wat is EBS

EBS staat voor energieregistratie-en bewakingssysteem. Met behulp van een energieregistratie-en bewakingssysteem wordt het energieverbruik van een gebouw inzichtelijk gemaakt. Hiermee kunnen mogelijke inefficiënties herkend en verholpen worden. EBS is sinds 2018 een erkende maatregel op de erkende maatregelenlijst zes branches: 1. Gezondheidszorg- en welzijnszorginstellingen 2. Kantoren 3. Onderwijsinstellingen 4. Sport en recreatie 5. Hotels en restaurants 6. Detailhandel.

Een EBS wordt ingezet indien het aardgasequivalent verbruik meer dan 75.000 m³ is. Indien het aardgasequivalent verbruik tussen de 25.000 en 75.000 m³ ligt, dient een slimme meter toegepast te zijn. De wetgever wil de optimale energiezuinige instellingen en afstellingen van klimaatinstallaties voor ruimteverwarming, -koeling en -ventilatie borgen. Dit houdt in dat de verschillende energiestromen gemeten, geregistreerd en bewaakt worden met een EBS. Zo wordt het verbruik inzichtelijk en worden eventuele inefficiënties in de gebouwinstallaties zichtbaar. Indien noodzakelijk kunnen specifieke maatregelen genomen worden om problemen op te lossen. Een EBS is niet alleen hardware, maar eerder een samenspel van activiteiten en hardware dat minimaal een inzichtelijke energierapportage kan opleveren, waarmee de juiste instellingen van de klimaatinstallaties geregistreerd, bewaakt en aangepast worden, handmatig of automatisch. Het EBS heeft verschillende uitvoeringsvormen.

Een EBS laat zien wat het huidige verbruik is, hoe het verbruik over de dag verloopt en hoe, door aanpassingen in de instellingen, eventueel energie bespaard kan worden. Het juist instellen en inregelen van klimaatinstallaties voorkomt energieverspilling. Met een EBS kan een (jaar)rapportage gemaakt worden over het functioneren van de installatie. Hiermee kan aan het bevoegd gezag getoond worden dat de instelling voldoet aan de eisen van Duurzaam Beheer en Onderhoud (DBO). DBO-maatregelen zijn erkende maatregelen.

Er zijn verschillende softwaremogelijkheden welke geschikt zijn als EBS; meer informatie is hier te vinden. Een overzicht van verschillende softwaremogelijkheden (niet uitputtend) is te downloaden van de RVO-website.

1.4 Rapportage

De elementen die in de rapportage aan bod dienen te komen zijn afhankelijk van de implementatie van EBS. Dit is afhankelijk van het aardgasverbruik (of a.e.) van het gebouw. Voor analyse is minimaal een slimme meter noodzakelijk (a). Als deze niet aanwezig is, kunt u in paragraaf 1.5 nalezen hoe deze slimme meter aangevraagd kan worden. Als een EBS (b-c/d) beschikbaar is, zijn uitgebreidere analyses mogelijk.

Aan de hand van onderstaand figuur kan bepaald worden in welke categorie de instelling valt. • Aardgasverbruik is meer dan 25.000 m³ per jaar of 879 GJ (warmte) of 244.375 kWh (volledig

elektrisch) • Aardgasverbruik is meer dan 75.000 m³ per jaar of 2.637 GJ (warmte) of 733.125 kWh (volledig

elektrisch)

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 2

• Aardgasverbruik is meer dan 140.000 m³ per jaar of 4.926 GJ (warmte) of 1.368.500 kWh (volledig elektrisch)

<25.000 m³

>25.000 m³ <75.000 m³

>75.000 m³ <140.000 m³

>140.000 m³

0 m³

25.000 m³

50.000 m³

75.000 m³

100.000 m³

125.000 m³

150.000 m³

175.000 m³

200.000 m³

DBO a b c/d

Figuur 1. Visualisatie van de verschillende categorieën voor implementatie van EBS.

Nu de implementatie van EBS bekend is, geeft onderstaand overzicht een beeld van de onderwerpen die in de rapportage aan bod dienen te komen. In hoofdstuk 3 wordt hier verder op ingegaan.

Tabel 1. Onderwerpen die aan bod dienen te komen in de rapportage.

Onderwerpen Slimme meter

(a)

EBS (b)

EBS (c/d)

Het optimaal afstemmen van klimaatinstallaties op de dagelijkse gebruikstijden van het gebouw:

- De ventilatie staat zo weinig mogelijk aan. - De ketel staat zo weinig mogelijk aan.

•••• •••• ••••

Buiten bedrijfstijden van het gebouw (bijvoorbeeld: nacht, weekend, feest- en vakantiedagen) is de basislast (gas en elektriciteit) zo laag mogelijk. •••• •••• ••••

Het optimaal afstemmen van klimaatinstallaties op de buitentemperatuur. •••• •••• ••••

De ketel stookt op een zo laag mogelijke aanvoertemperatuur (weersafhankelijke regeling). •••• •••• ••••

Het voorkomen van gelijktijdig verwarmen en koelen door de klimaatinstallaties. •••• •••• ••••

1.5 Aanvragen slimme meter

Het proces van aanvragen van een slimme meter is afhankelijk van het afgenomen vermogen voor zowel gas als elektra. In tabel 2 is weergegeven hoe een slimme meter aangevraagd dient te worden. Voor kleinverbruikers gaat dit via het netwerkbedrijf. Tussenverbruikers dienen een slimme meter aan te vragen via het meetbedrijf en voor grootverbruikers is volgens naleving van de Telemetrie wetgeving aan een slimme meter aanwezig.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 3

Tabel 2 Aanvragen slimme meter.

De Nederlandse Elektriciteitswet 1998 schrijft het volgende al voor: Inrichtingen met een aansluitvermogen van 100 kWe en hoger dienen een elektriciteitsmeter met telemetrie voorziening te hebben. Deze wordt door de netwerkbeheerder aangelegd. Bedrijven kunnen daarnaast ook een eigen meter met telemetrie voorziening hebben.

De Nederlandse gaswet schrijft voor dat inrichtingen met een aardgas verbruik van 170.000 m³ (of a.e.) en hoger per jaar een gasmeter met telemetrie voorziening moeten hebben. Bij een verbruik tussen de 170.000 m³ en 1.000.000 m³ wordt de data 1x per dag uitgelezen. Bij een verbruik boven 1.000.000 m³ (of a.e.) moet ieder uur worden uitgelezen.

Kleinverbruikers elektriciteit (< 3 x 80 A aansluiting) en kleinverbruikers gas (< 40 m³/u) kunnen via het uitroltraject “slimme meter” een slimme meter gratis krijgen. Eventueel kan de plaatsing van slimme meters op verzoek versneld worden.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 4

1.6 Beslisboom

Figuur 2 geeft de beslisboom weer waarmee bepaald kan worden in welke mate de instelling verplicht is om EBS toe te passen.

Zie paragraaf 1.3

Zie paragraaf 1.4

Figuur 2. Beslisboom m.b.t. toepassen van EBS.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 5

2 Voorbereiding bezoek

Ter voorbereiding aan het bezoek bij het betreffende gebouw, zijn er enkele stappen die vooraf doorlopen kunnen worden. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van een aantal van deze stappen.

2.1 Vragenlijst

1. Is EBS van toepassing voor deze branche? 2. Is het gasverbruik (a.e.) van de instelling bekend? 3. Is de energiedata (per uur) uit de slimme meter beschikbaar van afgelopen jaar? 4. Wat is de hoofdactiviteit van de inrichting (BAG)? 5. Is er een energielabelverplichting van toepassing? 6. Wat zijn de openingstijden, gebruikstijden van de inrichting (website)? 7. Wordt er actief gemonitord (niet alleen bij klachten)? 8. Is het gelukt om energieprofielen op te stellen per dag van de week?

2.2 Wat te doen indien niet wordt meegewerkt

Indien een partij niet wenst mee te werken om inzicht te krijgen in het functioneren van de gebouwinstallaties, of geen medewerking verleent om uitdraaien van het EBS aan te leveren, wordt gebruik gemaakt van de AWB. In dat geval kan onderstaande tekst gebruikt worden om deze partij erop te wijzen dat er medewerking moet worden verleend.

“Tijdens de controle is aan u verzocht inzicht te geven de optimale energiezuinige in- en afstellingen van de gebouwinstallatie. Het EBS heeft een rapportagefunctie met overzicht van energieverbruik per dag, week en jaar per kalenderjaar. U kunt ons inzicht geven door deze uitdraaien aan ons te overleggen. Zie bijgaand format van de RVO. Deze stukken konden door u niet worden getoond. Op grond van artikel 5:16 Algemene wet bestuursrecht verlangen wij van u de genoemde jaarlijkse overzichten. Deze stukken dient u binnen 4 weken toe te zenden aan de Directeur van de Omgevings-Dienst.”

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 6

� � � � �

••• ••• •••

••• ••• •••

••• ••• •••

3 Werkinstructiekaarten

In dit hoofdstuk wordt uitleg gegeven hoe de energieprofielen geïnterpreteerd kunnen worden en worden kenmerken per branche gegeven. Hiervoor zijn werkinstructiekaarten beschikbaar ter ondersteuning van de analyse van de energievraagprofielen.

Voor elk onderwerp is aangegeven welke mate van EBS-implementatie (a, b of c/d, zie tabel 1) van toepassing is. Dit is op de volgende wijze gedaan, bijvoorbeeld:

a • b • c/d •

3.1 Uitleg basisprincipes a • b • c/d •

De volgende paragrafen geven uitleg over verschillende facetten van het energievraagprofiel. Daarnaast worden voorbeeldprofielen weergegeven en uitgelegd hoe een goed of fout profiel eruit kan zien en waarop gelet dient te worden.

3.1.1 Energiehuishouding a • b • c/d •

Om constante binnenklimaatcondities te behouden dient de energiebalans continu in evenwicht te zijn. Dit wil zeggen dat de warmte die het gebouw binnenkomt gelijk is aan de warmte die naar buiten gaat ��� � ����. Indien ��� � ���� dient er verwarmd te worden en indien ��� ���� dient er gekoeld te worden om de balans in evenwicht te houden en een constante temperatuur te kunnen waarborgen.

Onderstaand figuur geeft de energiebalans schematisch weer. Hierin zijn vijf verschillende energiestromen weergegeven die samen de energiebalans vormen: 1 2 � � 3 4 5 . Waarin q de benodigde verwarming (positief) / koeling (negatief) weergeeft om energiebalans te realiseren.

Figuur 3. Illustratieve weergave van de energiebalans.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 7

••• ••• •••

3.1.2 Uitleg opbouw en analyse van profielen

In deze paragraaf wordt een handreiking gedaan om figuren te analyseren. De opbouw van een profiel wordt geïllustreerd. Tevens wordt aan de hand van een aantal voorbeelden geïllustreerd welke informatie uit een figuur gehaald kan worden.

3.1.2.1 Opbouw energievraagprofiel a • b • c/d •Om inzicht te krijgen in het energieverbruik kunnen energievraagprofielen opgesteld worden. Een energievraagprofiel geeft het energieverbruik weer over een gemiddelde dag. Het energieverbruik is op te splitsen in een gasverbruik en een elektraverbruik. Door het maken van een energievraagprofiel kan inzicht worden verkregen in het energieverbruik en mogelijke energie-inefficiënties van het gebouw. In figuur 4 is een typisch elektriciteitsvraagprofiel weergegeven. Hierin is een genormaliseerd verbruik per vierkante meter BVO uitgezet in de tijd. Waarbij onderscheid gemaakt is tussen een basislast en drie belangrijke energieverbruikers: luchtbehandeling, verlichting en computers (apparatuur). De basislast is het verbruik dat dag en nacht doorgaat. Denk hierbij aan bijvoorbeeld servers, koelkasten/vriezer en noodverlichting.

Figuur 4. Typisch elektriciteitsvraagprofiel op een werkdag.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 8

••• ••• •••3.1.2.2 Hoog- en laagverbruik a • b • c/d •Onderstaand figuur geeft het laag- en hoogverbruik van het gebouw weer. Het laag- en hoogverbruik kan ook gezien worden als respectievelijk nacht- en dagverbruik. Hierbij gaat het om het verbruik, dit kan niet zondermeer vergeleken worden met plateau- en daltarieven die leveranciers hanteren. De verhouding tussen het hoogverbruik en het laagverbruik geeft een indicatie van de energieprestatie van het gebouw. Bijvoorbeeld voor een gebouw met kantoorfunctie mag een laagverbruik van 20-25% van het hoogverbruik verwacht worden. Voor een kantoorgebouw geldt dat deze in het weekend gesloten is waardoor ook in het weekend het verbruik laag moet zijn (20-25%). In onderstaand voorbeeld zou het laagverbruik in dat geval aan de hoge kant zijn.

100

90

80

70

0

50

40

30

20

10

0

Hoog

Laag

Computers

Verlichting

Luchtbehandeling

Basislast

1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 12 13 14 15 1 17 18 19 20 21 22 23 24

Figuur 5. Typisch vraagprofiel met hoog en laag verbruik.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 9

••• ••• •••

••• ••• •••

3.1.2.3 Start- en stoptijd a • b • c/d •Om de gewenste klimaatconditie in het gebouw te garanderen, mag verwacht worden dat de luchtbehandeling eerder opstart dan de openingstijd van het gebouw en na sluitingstijd snel afschakelt. Dit is illustratief weergegeven in figuur 6. In dit voorbeeld wordt het gebouw geopend om 6:00 uur. Om 5:00 uur wordt de luchtbehandeling opgestart om vanaf opening van het gebouw te kunnen voldoen aan de gewenste klimaatcondities. Deze opstarttijd dient zo kort mogelijk te zijn om onnodig in bedrijf zijn van de luchtbehandeling te voorkomen.

100

90

80

70

0 Computers

50 Verlichting

40 Luchtbehandeling

Basislast 30

20

10

0 1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 12 13 14 15 1 17 18 19 20 21 22 23 24

Figuur 6. Typisch vraagprofiel met voor en na-draaien van de luchtbehandeling.

3.1.2.4 Week- en weekenddagen a • b • c/d •Door onderscheid te maken tussen de verschillende dagen van de week kunnen patronen herkend worden. Zo is in onderstaand figuur duidelijk te zien dat het gebouw niet op zondagen wordt gebruikt en op zaterdagen (soms) wel. Tevens is te zien dat op maan- en woensdagen ’s avonds tot ca 20:00 uur activiteit is in het gebouw. En wat ook opvalt, is dat de activiteit op vrijdagmiddag eerder lijkt af te nemen dan op de andere middagen.

Figuur 7. Typisch elektrisch vraagprofiel per dag van de week.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 10

••• ••• •••

Eenzelfde figuur kan gemaakt worden voor het gasverbruik. Een voorbeeld hiervan is in onderstaand figuur weergegeven. Met behulp van dit figuur kan inzichtelijk gemaakt worden waar mogelijk ketelgebruik, en daarmee ook aardgasverbruik, gereduceerd kan worden. Uit het voorbeeld van onderstaande grafiek is af te leiden dat:

• De piek van het vermogen bij aanvang van de werktijd aanwezig is zodat het gebouw precies op tijd warm is. Veelal is een vloeiende lijn zichtbaar als het gebouw niet te vroeg of te snel opwarmt. Een opwarmtijd van 2 tot 4 uur is een gangbaar en afhankelijk van bijvoorbeeld: de mate van isolatie, interne warmteproductie door bijvoorbeeld verlichting, ICT-apparatuur, gebouwmassa en type verwarming (bijvoorbeeld luchtverwarming).

• Tijdens werktijden het vermogen enigszins afneemt om het gebouw op temperatuur te houden. Door interne warmtelast kan volstaan worden met een lagere hoeveelheid gas.

• Na werktijd het vermogen zakt naar een basislast.

Figuur 8. Aardgasverbruik over de dag voor alle dagen van de week. [bron: www.infomil.nl]

3.1.3 Genormaliseerd profiel a • b • c/d •

Het energievraagprofiel varieert per gebouw. Elk gebouw is anders, niet alleen bouwkundig maar ook voor wat betreft verbruik. Om verschillende gebouwen toch met elkaar te kunnen vergelijken worden profielen genormaliseerd, d.w.z.: energieverbruik per m² GO. Onderstaand figuur is hier een voorbeeld van. Dit principe wordt gebruikt voor de verschillende branches in paragrafen 3.4 - 3.9.

Figuur 9. Voorbeeldprofiel van het energieverbruik over een dag.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 11

••• ••• •••

3.2 Profielanalyse

In deze paragraaf worden een aantal voorbeelden gegeven van profielen. Wat valt er op? Komt het overeen met de verwachting? Zijn er nog opmerkelijke zaken?

Om het beste inzicht te krijgen in het verbruik zal er eerst op jaarniveau gekeken moeten worden naar de energieverbruiken. Vervolgens kan, bij afwijkingen, ingezoomd worden op maand- en weekniveau. Ook speciale dagen, zoals vakantiedagen en feestdagen, zijn interessant om te bekijken.

a b c/d3.2.1 Goed en fout • • •

Elektriciteitsverbruik Onderstaand figuur is een voorbeeld van een goed profiel van het elektriciteitsverbruik van een kantoorgebouw. Als onderstaand figuur getoetst wordt op de eerdergenoemde punten, dan valt het volgende op:

• De verhouding tussen het hoog en laagverbruik (dag/nacht) is goed (laagverbruik is ca. 20% van het hoogverbruik).

• De start en stoptijd corresponderen met de gebruikstijden van het gebouw (op vrijdagmiddag daalt het verbruik iets eerder).

• Het verbruik in het weekend is altijd laag.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 12

Als onderstaand profiel getoetst wordt op de eerdergenoemde punten dan valt het volgende op: • De verhouding tussen het hoog en laagverbruik (dag/nacht) is goed. • Het verbruik in het weekend is altijd laag. • De start- en stoptijd corresponderen niet met de gebruikstijden van het gebouw. De installaties

gaan vroeg aan en laat uit. Pas de start- en stoptijden aan de gebruikstijden van het gebouw aan.

Als onderstaand profiel getoetst wordt op de eerdergenoemde punten dan valt het volgende op: • Het verbruik in het weekend is altijd gelijk aan de basislast. • De verhouding tussen het hoog en laagverbruik (dag/nacht) is te klein (50%). Controleer het

nachtverbruik, ga na wat er tijdens de nacht actief is (bijvoorbeeld ventilatie) en pas de regelingen aan, zodat het nachtverbruik omlaag gaat.

• De start- en stoptijd corresponderen niet met de gebruikstijden van het gebouw. De installaties gaan vroeg aan en laat uit. Pas de start- en stoptijden aan de gebruikstijden van het gebouw aan.

• Installaties schakelen goed af om 20:00 uur, maar lijken direct weer op te starten. Voorkom dat de installaties tijdens de nachturen onnodig in bedrijf zijn, bijvoorbeeld door een blokkade.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 13

•••

Als onderstaand profiel getoetst wordt op de eerdergenoemde punten dan valt het volgende op: • De verhouding tussen het hoog en laagverbruik (dag/nacht) is goed. • De start- en stoptijd corresponderen met de gebruikstijden van het gebouw. • Op vrijdag is er minder activiteit in het gebouw (bijvoorbeeld minder mensen), dit is duidelijk terug

te zien in het figuur omdat het piekverbruik op vrijdag lager is dan op andere werkdagen. • Het verbruik in het weekend is iets hoger dan tijdens de nacht. Opvallend is dat het verbruik op

zondag (iets) hoger is dan op zaterdag. Controleer waarom het verbruik in het weekend, en vooral op zondag, hoger is dan tijdens de nacht. Blokkeer, indien mogelijk, de installaties in het weekend.

Als onderstaand profiel getoetst wordt op de eerdergenoemde punten dan valt het volgende op: • Op zaterdag is er bedrijvigheid in het gebouw, echter minder dan op werkdagen en is het gebouw

weer eerder gesloten. • De verhouding tussen het hoog en laagverbruik (dag/nacht) is klein. Controleer of de installaties ’s

nachts uit gaan. • De start en stoptijd corresponderen niet met de gebruikstijden van het gebouw de installaties

starten te vroeg op. Pas de start/stoptijden aan de gebruikstijden van het gebouw aan.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 14

Onderstaand figuur is een voorbeeld van een puntenwolk (niet verplicht bij a) waarbij het elektriciteitsverbruik van een kantoorgebouw is uitgezet tegen de buitentemperatuur. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen werk-, weekend- en feestdagen.

Als onderstaand figuur getoetst wordt op de eerdergenoemde punten dan valt het volgende op: • Op weekenddagen is het verbruik duidelijk lager dan op werkdagen • Feestdagen gedragen zich qua elektriciteitsverbruik gelijk aan weekenddagen • De stooklijn voor de koeling is terug te zien, deze start bij een buitentemperatuur van circa 16°C. • De verhouding tussen laag- en hoogverbruik (weekend/midweek) is te groot (ca. 50%). Controleer

of de installaties ’s nachts uit gaan.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 15

Gasverbruik In onderstaande figuur is het profiel van het gasverbruik van een kantoorgebouw weergegeven voor de verschillende dagen van de week.

• Het verbruik in op weekenddagen is nihil. • De installaties stoppen bij sluitingstijd van het gebouw. • Er is een piek te zien bij het opstarten om het gebouw warm te krijgen, daarna neemt het verbruik

gelijkmatig af door interne en externe warmtelast. • Op maandag is meer energie nodig om het gebouw op te warmen omdat het gebouw tijdens het

weekend verder afgekoeld is. Dit gebeurt echter te vroeg, het vermogen zakt tijdelijk weer in. Pas de opstarttijden van de installatie aan zodat er niet te vroeg wordt verwarmd.

Als onderstaand profiel getoetst wordt op de eerdergenoemde punten dan valt het volgende op: • Het weekendverbruik is hoog. Ga na waar en waarom het gas gebruikt wordt en, indien mogelijk,

schakel de installatie af tijdens het weekend. • De installaties schakelen pas om 0:00 uur terug naar de basislast dit is veel te laat. Pas de

stoptijden aan de gebruikstijden van het gebouw aan.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 16

Winterprofiel gasverbruik In onderstaande figuur is het profiel van het gasverbruik tijdens de winterperiode van een kantoorgebouw weergegeven voor de verschillende dagen van de week.

• Er wordt eerder opgestart om de juiste temperatuur in het gebouw te kunnen garanderen. • ’s Nachts is er nagenoeg geen gasverbruik. • Op maandag is meer energie nodig om het gebouw op te warmen omdat het gebouw tijdens het

weekend verder afgekoeld is. Dit gebeurt echter te vroeg, het vermogen zakt tijdelijk weer in. Pas de opstarttijden van de installatie aan zodat er niet te vroeg wordt verwarmd.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 17

Zomerprofiel gasverbruik In onderstaande figuur is het profiel van het gasverbruik tijdens de zomerperiode van een kantoorgebouw weergegeven voor de verschillende dagen van de week.

• In vergelijking met de winterperiode begint de opstartpiek veel later. Er is minder warmte nodig om het gebouw op temperatuur te krijgen. Boven een bepaalde buitentemperatuur kan dit zelfs geblokkeerd worden om opwarmen en direct daarna koelen te voorkomen.

• Tijdens de dag is er nagenoeg geen warmte nodig om het gebouw op temperatuur te houden.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 18

••• ••• •••3.2.1.1 Stooklijn a • b • c/d •Door het gasverbruik van de ketels in een figuur uit te zetten tegen de buitentemperatuur wordt de stooklijn van de ketels inzichtelijk. In figuur 10 is een voorbeeld van een goed geregeld systeem (links) en een slecht geregeld systeem (rechts) weergegeven. Links is een duidelijke stooklijn te zien. Idealiter ligt deze stooklijn zo vlak mogelijk. Rechts is geen stooklijn terug te zien. Dit betekent dat deze installatie niet goed geregeld is. Deze installatie dient opnieuw ingeregeld te worden. De stooklijn wordt door minimaal twee punten bepaald. Het gasverbruik (temperatuur) van de ketel bij bijvoorbeeld een buitentemperatuur van -5°C en het gasverbruik (temperatuur) van de ketel bij een buitentemperatuur van 20°C. Afhankelijk van de daadwerkelijke buitentemperatuur berekent de weersafhankelijke regeling de benodigde aanvoertemperatuur van de ketel.

Figuur 10. Voorbeeldfiguur van het gasverbruik in relatie tot de buitentemperatuur. Links goed, rechts fout. [Bron: Gebouwmonitoring met energieprofielen]

In onderstaande figuur is eenzelfde puntenwolk gemaakt waarbij het gasverbruik uitgezet is tegen de buitentemperatuur. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen kantooruren en niet-kantooruren. De stooklijn van niet-kantooruren is veel vlakker (zelfs bijna nul) dan de stooklijn van de kantooruren. Dit is gewenst.

Echter valt ook op dat er nog veel uren zijn buiten kantooruren waarbij en nog veel gasverbruik is. Hier dient ingezoomd te worden op deze uren/dagen om te kijken wat er aan de hand is; bijvoorbeeld een open dag of een andere activiteit in het gebouw.

Figuur 11. Voorbeeldfiguur van het gasverbruik t.o.v. de buitentemperatuur met verschil in kantoor- en niet-kantooruren.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 19

••• ••• •••3.2.1.2 Voorkomen van gelijktijdig verwarmen en koelen a • b • c/d •Het is van belang om gelijktijdig verwarmen en koelen te voorkomen. Gelijktijdig verwarmen en koelen is een vorm van energievernietiging. Om te kunnen achterhalen of dit gebeurt, kan een figuur gemaakt worden waarin zowel het gasverbruik als het elektriciteitsverbruik (van de koelmachine) tegen de buitentemperatuur uitgezet worden. Onderstaand is een voorbeeld van een dergelijke figuur weergegeven (figuur 12).

De stooklijn voor zowel het gasverbruik als het elektriciteitsverbruik dient inzichtelijk gemaakt te worden. Indien bij eenzelfde buitentemperatuur beide stooklijnen elkaar kruisen betekent dit dat er gelijktijdig gekoeld en verwarmd wordt. Idealiter staan de ‘gaspunten’ aan de ene kant van de grafiek de ‘elektriciteitspunten’ aan de andere kant van de grafiek.

Figuur 12. Koelen en verwarmen. [bron: www.infomil.nl]

Warmtepomp Indien er een warmtepomp (met WKO) aanwezig is zal bovenstaande figuur er anders uit zien. In zo’n geval wordt er voornamelijk verwarmd met elektriciteit als energiebron. Daarom zal ook bij lagere temperaturen het elektriciteitsverbruik toenemen. Het gasverbruik zal daarentegen afnemen. In onderstaande grafiek is met pijltjes het effect van een warmtepomp op het energieverbruik weergegeven. De warmtepomp is in een dergelijke figuur te herkennen aan de V-vorm van het elektraverbruik.

Figuur 13. Koelen en verwarmen met warmtepomp. [bron: www.infomil.nl]

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 20

WKK Indien een WKK is opgenomen in de installatie wordt er vaak ook een absorptiekoelmachine geïnstalleerd. Hierdoor kan ook bij hoge buitentemperaturen gebruik worden gemaakt van de WKK omdat de AKM de warmte kan gebruiken om koeling te genereren. In dat geval zal het gasverbruik bij hogere temperaturen stijgen en de inkoop van elektriciteit dalen door de elektriciteitsproductie van de WKK.

Figuur 14. Koelen en verwarmen met WKK. [bron: www.infomil.nl]

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 21

••• ••• •••3.3 Kentallen per branche a • b • c/d •

Om de energieprofielen van het gebouw te waarderen kunnen deze vergeleken worden met een benchmark [bron: ECN 2016].

Om een goede vergelijking te kunnen maken wordt een onderscheid gemaakt tussen opwekking van warmte en koude door conventionele installaties en door niet-conventionele installaties. In de sub-paragrafen van dit hoofdstuk zijn per branche figuren gemaakt voor beide situaties.

Conventionele installaties Hierbij wordt gebruik gemaakt van een ketel en koelmachine. De warmte wordt geproduceerd door het verbranden van aardgas. Koeling voor het gebouw wordt elektrisch geproduceerd. Voor de vergelijking is het belangrijk dat zowel het aardgasverbruik [m³] als het elektriciteitsverbruik [kWh] gedeeld wordt door het aantal m² gebruiksoppervlak van het gebouw.

Niet-conventionele installaties In dit geval gaat het bijvoorbeeld om een WKK-installatie of een warmtepomp. Om de totale hoeveelheid energie te berekenen kan de volgende formule toegepast worden:

,-.���� !"!��# $%&'∗),++ � /& �0 1 #�!�� !"!��# �#23�

� ����/�� � � . 455 �4 �%6�

Zonnepanelen Indien er zonnepanelen aanwezig zijn die energie leveren aan het gebouw dient hiermee rekening gehouden te worden. De energieprofielen moeten het energieverbruik van het gebouw weergeven. Daarom is het van belang dat de elektrische energievraag van het gebouw bepaald wordt. Vanuit de omvormer wordt de opwekking van de pv installatie geregistreerd. De energievraag kan bepaald worden door de opgewekte energie op te tellen bij de hoeveelheid ingekochte energie.

PV

Vraagprofiel

Inkoop

Figuur 15. Vraagprofiel met zelf opgewekte elektriciteit.

Warmtekrachtkoppeling Bij warmtekrachtkoppeling (afgekort WKK) wordt tegelijkertijd warmte en elektriciteit geproduceerd met behulp van een motor op één brandstof (meestal gas). Indien een WKK is toegepast wordt er elektriciteit geproduceerd on-site. Dit verbruik wordt niet altijd geregistreerd door de slimme meter en is daarom niet terug te zien in het profiel van de ingekochte energie. Om een goede analyse van het energieverbruik te kunnen maken dient de energievraag inzichtelijk te worden. Hiervoor geldt, net als bij zonnepanelen, dat

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 22

de geproduceerde hoeveelheid elektriciteit bij de hoeveelheid ingekochte elektriciteit moet worden opgeteld zoals inzichtelijk is gemaakt in figuur 15.

Warmtepomp met WKO Indien er een warmtepomp aanwezig is (vaak in combinatie met een WKO) wordt de warmte uit een bron elektrisch opgewaardeerd zodat deze de juiste temperatuur heeft om het gebouw van warmte te voorzien. Gelijktijdig wordt er koude gemaakt welke opgeslagen kan worden in een bron. In de zomerperiode werkt het principe precies andersom. De koude die in de winter in de bron opgeslagen is, wordt uit de bron gehaald en/of direct door de warmtepomp geleverd. De door de warmtepomp geproduceerde warmte wordt in de warme bron opgeslagen. Het effect van een warmtepomp op het energieprofiel is dat er veel meer elektriciteit wordt verbruikt en het gasverbruik enorm wordt verlaagd (zie figuur 13).

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 23

3.3.1 Gezondheidszorg en welzijnsinstellingen

Instellingen waar medische en tandheelkundige behandeling, verzorging, verpleging en/of genezende behandelingen worden verricht. De inrichting heeft overwegend een gezondheidszorgfunctie zoals aangehaald in het Bouwbesluit 2012. Denk aan een ziekenhuis, psychiatrische inrichting, medisch centrum, polikliniek, praktijkruimtes voor een huisarts en/of een fysiotherapeut of een tandartspraktijk. Ook gebouwen met een woon- en verblijffunctie waar intramurale zorg wordt geboden vallen hieronder.

Figuur 16 geeft de energiebenchmark voor conventionele installaties (links) en niet-conventionele installaties (rechts) weer. Hiermee kan het verbruik van het gebouw vergeleken worden.

Figuur 16. Energiebenchmark gezondheidszorg en welzijnsinstellingen.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 24

3.3.2 Kantoren

Diensten waar administratieve werkzaamheden worden uitgevoerd. De inrichting heeft overwegend een kantoorfunctie zoals aangehaald in het Bouwbesluit 2012. Denk aan het openbaar bestuur, overheidsdiensten, verplichte sociale verzekeringen en zakelijke en financiële dienstverlening.

Figuur 17 geeft de energiebenchmark voor conventionele installaties (links) en niet-conventionele installaties (rechts) weer. Hiermee kan het verbruik van het gebouw vergeleken worden.

Figuur 17. Energiebenchmark kantoren.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 25

3.3.3 Onderwijs

Instellingen waar onderwijs, opleidingen en cursussen worden aangeboden met of zonder praktijkonderwijs. De inrichting heeft overwegend een onderwijsfunctie zoals aangehaald in het Bouwbesluit 2012. Denk aan basis-, voortgezet- en hoger onderwijs en universiteiten.

Figuur 18 geeft de energiebenchmark voor conventionele installaties (links) en niet-conventionele installaties (rechts) weer. Hiermee kan het verbruik van het gebouw vergeleken worden.

Figuur 18. Energiebenchmark Onderwijs.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 26

3.3.4 Sport en recreatie

Inrichtingen waar sprake is van sport en recreatie. Het gaat om vakantie- en recreatieparken en campings, zwembaden, sporthallen, sportzalen, ijsbanen, sauna’s en sportvelden en combinaties daarvan. Voor vakantie- en recreatieparken en campings geldt dat voor de kantoren, supermarkten en restaurants op deze parken gebruik gemaakt kan worden van de kengetallen voor kantoren, detailhandel en hotels en restaurants.

Figuur 19 geeft de energiebenchmark voor conventionele installaties (links) en niet-conventionele installaties (rechts) weer. Hiermee kan het verbruik van het gebouw vergeleken worden.

Figuur 19. Energiebenchmark sport en recreatie.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 27

3.3.5 Horeca

Inrichtingen waar logies verschaft wordt voor kortstondig verblijf in hotels en motels of inrichtingen waar hoteldienstverlening plaatsvindt (zoals pensions en appartementenhotels) en inrichtingen waar in restaurants volledige maaltijden worden verschaft voor directe consumptie ter plekke, al dan niet in combinatie met dranken en kleine etenswaren voor directe consumptie.

Figuur 20 geeft de energiebenchmark voor conventionele installaties (links) en niet-conventionele installaties (rechts) weer. Hiermee kan het verbruik van het gebouw vergeleken worden.

Figuur 20. Energiebenchmark Horeca

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 28

3.3.6 Detailhandel

Onder detailhandel wordt verstaan: Inrichting waarin detailhandel wordt gedreven zoals winkels en supermarkten.

Figuur 21 geeft de energiebenchmark voor conventionele installaties (links) en niet-conventionele installaties (rechts) weer. Hiermee kan het verbruik van het gebouw vergeleken worden.

Figuur 21. Energiebenchmark Detailhandel.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 29

3.4 Gezondheidszorg- en welzijnszorginstellingen

Onderstaand figuur geeft het gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag weer. (1). De verwachting is dat de basislast in deze branche hoger is dan gemiddeld omdat er,

voornamelijk in ziekenhuizen, continu geklimatiseerd wordt. Voor ziekenhuizen geldt een dat de basis last ca 40-55% van het piekvermogen is. Voor andere gebouwen in deze branche geldt een verhouding van ca 20-25%.

(2). In het weekend zal er ook activiteit zijn, echter niet zoveel als tijdens werkdagen. (3). De sluitingstijd ligt gemiddeld later dan bij bijvoorbeeld een kantoor.

Aandachtspunten: • Zorg dat de verhouding tussen piek- en basislast niet te klein wordt. De basislast dient

geminimaliseerd te worden door efficiënt te ventileren. • Houdt de openingstijden in de gaten, zorg dat het piekverbruik niet te lang duurt (van opening tot

sluiting bezoekers).

(1)

(2)

(3)

(2)

Figuur 22. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor branche gezondheidszorg- en welzijnszorginstellingen (links typisch ziekenhuis, rechts typisch verzorgingshuis).

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 30

3.5 Kantoren

Onderstaand figuur geeft het gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag weer. In deze branche is naar verwachting het basisverbruik laag. Een verhouding van ca 20-25% is gebruikelijk. Buiten kantooruren dient alle verlichting en computers uitgeschakeld te zijn. Tevens is er geen ventilatie nodig indien niemand in het pand aanwezig is.

Aandachtspunten: • Zorg ervoor dat de ventilatie goed is geregeld op de openingstijden van het gebouw. • Zorg dat het verbruik in het weekend nagenoeg gelijk is aan het basisverbruik

Figuur 23. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de kantoren branche.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 31

3.6 Onderwijsinstellingen

Onderstaand figuur geeft het gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag weer. In deze branche is naar verwachting het basisverbruik laag. Buiten werkdagen dient alle verlichting en computers uitgeschakeld te zijn. Tevens is er geen ventilatie nodig indien niemand in het pand aanwezig is. De verhouding van laag- en hoogverbruik in deze branche is typisch 20-25%.

(1). Indien leerlingen naar huis zijn kan het verbruik al dalen doordat er minder ventilatie/verlichting noodzakelijk is.

Aandachtspunten: • Zorg ervoor dat de ventilatie goed is geregeld op de openingstijden van het gebouw. • Indien leerlingen naar huis zijn kan het verbruik al dalen doordat er minder ventilatie/verlichting

noodzakelijk is. • Zorg dat het verbruik in het weekend nagenoeg gelijk is aan het basisverbruik • Er dient rekening gehouden te worden met vakanties. In deze periodes kan de luchtbehandeling

volledig worden uitgeschakeld. Zorg dat deze apart, of als zondagen, worden weergegeven.

(1)

Figuur 24. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de onderwijsinstellingen branche.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 32

3.7 Sport en recreatie

Onderstaand figuur geeft het gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag weer. Sport en recreatiegebouwen zijn over het algemeen een relatief lange periode per dag geopend.Dit zal terug te zien zijn in het energieverbruik doordat het piekverbruik langere tijd hoog blijft. De hoogte van het piekverbruik is sterk afhankelijk van het soort sport/recreatie. Zo is het energieverbruik van een zwembad of ijsbaan aanzienlijk hoger dan van bijvoorbeeld een fitnessruimte of gymzaal. De verhouding van laag-en hoogverbruik in deze branche is ca 10-20%.

(1). Het piekverbruik zal veel lager zijn dan een standaard kantoor omdat er weinig/geen apparatuur (bijvoorbeeld computers) aanwezig is.

(2). De sluitingstijden zijn later dan bij een standaard kantoor (3). Het basisverbruik is lager dan bij een kantoor omdat er minder luchtbehandeling aanwezig is. (4). Ook in het weekend zal er activiteit zijn in het gebouw.

Aandachtspunten: • De openingstijden kunnen sterk variëren, zorg dat de ventilatie hierop reageert of ingesteld is. • De openingstijden zullen in het weekend mogelijk anders zijn dan op werkdagen. • Het energieverbruik is sterk afhankelijk van het soort sport/recreatie.

(1)

(2)

(3) (4)

Figuur 25. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de sport- en recreatie branche.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 33

3.8 Hotels en restaurants

Onderstaand figuur geeft het gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag weer. Naar verwachting zal het energieprofiel van een gebouw uit deze branche minder duidelijk de openingstijden weergeven. Daarnaast is het gebouw vaak tot laat geopend.

(1). In tegenstelling tot een kantoor zijn er in een hotel juist pieken aan het begin en het eind van de dag te verwachten.

(2). De basislast van een hotel is hoger dan bij een kantoor omdat een hotel dag en nacht geopend is. Dit is ca 25-35%.

(3). Overdag zal het energieverbruik lager zijn, tenzij er overdag vergaderingen e.d. gehouden worden.

(4). Anders dan bij een kantoor zal ik in het weekend ook activiteit zijn in deze branche.

Aandachtspunten: • Het gebruik kan sterk variëren. Zorg dat de ventilatie en verlichting hierop reageert. • Het basisverbruik zal hoger zijn dan bijvoorbeeld een kantoor.

(3)

(4)

(1)

(2)

Figuur 26. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de hotel- en restaurant branche.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 34

(2

3.9 Detailhandel

Onderstaand figuur geeft het gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag weer. Naar verwachting zal het energieprofiel van een gebouw uit deze branche duidelijk de openingstijden weergeven. Uit het energieprofiel zijn als het goed is duidelijk de koopavonden en koopzondagen op te maken. De verhouding tussen hoog en laagverbruik is ca 20-25%.

(1). De sluitingstijden van een gebouw uit deze branche zijn ruimer dan bij een kantoor. Dit is terug te zien in het energieverbruik.

(2). Ook in het weekend (zaterdag en koopzondagen) zal het energieverbruik hoog zijn.

Aandachtspunten: • De verhouding tussen piek- en basisverbruik dient groot te zijn.

)

(1)

Figuur 27. Gemiddeld elektriciteitsverbruik over de dag per dag van de week voor de detailhandel branche.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 35

4 Afronding en opvolging

4.1 Handhaving

De werkinstructiekaart van de desbetreffende branche dient ingevuld te worden. Indien geen uitvoering gegeven wordt aan het toepassen van een EBS is de onderneming in overtreding. Dit betekent dat de ondernemer een aanschrijving ontvangt met daarin een termijn om de overtreding op te lossen. Indien na aanschrijving nog steeds niet voldaan wordt binnen de gezette termijn kunnen bestuursrechtelijke en/of strafrechtelijke sancties worden opgelegd. Hierbij kunt u denken aan een last onder dwangsom, een last onder bestuursdwang, een proces-verbaal en/of een bestuurlijke strafbeschikking. Voor informatie over het sanctiebeleid, zie Landelijke handhavingstrategie - infomil.

4.2 Aanpalende wetgeving

4.2.1 Overzicht

De klimaatverdragen (Kyoto/Parijs) worden omgezet in EU- en NL-wetgeving (Figuur 28).

De gebouwde omgeving is verantwoordelijk voor een groot percentage van het eindenergieverbruik van Europa (ca.40%). Daarom zijn verschillende richtlijnen met doelstellingen voor energiebesparing en -efficiëntie opgesteld. Belangrijke Europese richtlijnen zijn:

• Richtlijn energieprestaties voor gebouwen: Energy Performance of Buildings Directive (EPBD); • Richtlijn energie-efficiëntie: Energy Efficiency Directive (EED); • Richtlijn hernieuwbare energie: Renewable Energy Directive (RED).

Binnen NL is het energie-akkoord leidend voor de op te stellen wetgeving waarbij tevens geldt dat EU wetgeving (richtlijnen) moeten worden geïmplementeerd. De raamwet Wet Milieubeheer is van kracht waaronder allerlei algemene maatregelen van bestuur (AmvB’s), Ministeriele regelingen en direct werkende Europese regelgeving vallen. Het activiteitenbesluit is een AmvB waarin voor inrichtingen belangrijke specifieke wetgeving vastligt op het gebied van CO2-uitstoot reductie van gebouwen.

Klimaatverdragen Kyoto/Parijs

Richtlijnen gebouwde omgeving: EPBD, EED, RED

Wereld

EU

NL Wet Milieubeheer: activiteitenbesluit

Figuur 28 Van klimaatverdrag tot NL-wetgeving

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 36

Figuur 29 geeft de tijdlijn weer waarin de belangrijke aanpalende Nederlandse wetgeving is weergegeven.

Figuur 29. Tijdlijn met wet- en regelgeving in Nederland betreffende energie.

4.2.2 EU-richtlijnen gebouwde omgeving

EPBD-richtlijn Uit de EPBD-richtlijn vloeit voort dat gebouwen vanaf 1 januari 2021 bijna energieneutraal gebouwd moeten worden (Nationaal plan bijna-energie neutrale gebouwen / BENG). Inmiddels is deze datum voor NL door minister Ollongren vervroegd naar 1 januari 2020 (voor informatie, zie: kamerbrief Rijksoverheid). Voor overheidsgebouwen geldt dit al vanaf 1 januari 2019. Verder verplicht de EPBD-richtlijn lidstaten om:

• Keuringen uit te voeren van koel- verwarmingsinstallaties; • Energielabels op te stellen voor nieuwe en bestaande gebouwen.

EED-richtlijn In 2012 is de Europese Energie-Efficiency Richtlijn (EED) vastgesteld. De richtlijn vermeldt de Europese doelstelling van een 20% lager Europees energieverbruik in 2020, en bevat verplichtingen voor zowel lidstaten als bedrijven.

Voor bedrijven gelden per juli 2015 2 verplichtingen: artikel 8 en 14. Artikel 8 gaat over de uitvoering van energie-audits door grote ondernemingen (voor informatie, zie: Energie-audit EED - RvO). Artikel 14 betreft de kostenbatenanalyse bij nieuwbouw en renovatie van grotere stookinstallaties.

Voor veel grote ondernemingen geldt de auditplicht niet omdat zij al standaard een audit uitvoeren. Zoals voor bedrijven die deelnemen aan de Meerjarenafspraak energie-efficiëntie 2001-2020 (MJA3) of de Meerjarenafspraak energie-efficiëntie ETS-ondernemingen (MEE). Maar ook bedrijven met een internationaal erkend energie- of milieubeheerssysteem hoeven deze energie-audit niet uit te voeren.

RED-richtlijn Deze richtlijn schrijft voor dat in 2020 in Nederland minimaal 14% van het energiegebruik moet bestaan uit hernieuwbare bronnen.

4.2.3 NL wetgeving

NL wetgeving – Nieuwbouw • Energieprestatie – EPC: Het Bouwbesluit stelt eisen aan energiezuinigheid van nieuwe

woningen en utiliteitsgebouwen. De maat voor energiezuinigheid heet Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC). De bepaling van de EPC ligt vast in de norm NEN 7120 Energieprestatie van gebouwen (EPG). [EPBD].

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 37

Figuur 30. EPC-eis 2014-2015

Vanaf 1 januari 2020 zal aan de BENG-eisen voldaan moeten worden. De voorlopige BENG-eisen zijn hieronder weergegeven.

Tabel 3. Beng eisen vanaf 2020.

Functie BENG 1 - BENG 2 - BENG 3 -Energiebehoefte Primair fossiel Aandeel hernieuwbare [kWh/m2.jr] energiegebruik energie [%]

[kWh/m2.jr]

Woningen en woongebouwen 25 25 50%

Utiliteitsgebouwen 50 25 50%

Onderwijsgebouwen 50 60 50%

Gezondheidszorggebouwen 65 120 50%

Momenteel ontwikkelt de overheid een nieuwe berekeningsmethode en worden de BENG-eisen nader bepaald. Hierover wordt de markt medio 2018 geïnformeerd (voor informatie, zie: kamerbrief Rijksoverheid).

• Energielabel utiliteitsgebouwen: Bij verkoop, verhuur of oplevering van utiliteitsgebouwen is sinds 1 januari 2008 een geldig energielabel verplicht. Het energielabel is maximaal 10 jaar geldig (aanvullend op EPC). [EPBD]

• MilieuPrestatie Gebouwen – MPG: De MilieuPrestatie Gebouwen (MPG, betreft LCA-berekening) is bij elke aanvraag voor een omgevingsvergunning verplicht. De MPG geeft aan wat de milieubelasting is van de materialen die in een gebouw worden toegepast. [Activiteitenbesluit]

NL wetgeving – Bestaande bouw • Energielabel utiliteitsgebouwen: Bij verkoop, verhuur of oplevering van utiliteitsgebouwen is sinds

1 januari 2008 een geldig energielabel verplicht. Het energielabel is maximaal 10 jaar geldig. [EPBD]

• Installatiekeuringen : keuringsplicht verwarmingssystemen en airconditioningsystemen (per 5 jaar). Aircokeuringen vanaf 12 kW en ketelkeuringen van 100kW (voor informatie, zie: installatiekeuringen - RvO en beslisboom toepassing keuring - infomil). [EPBD]

• Energie-audits , zie: Energie-audit EED - RvO [EED] • Activiteitenbesluit [Wet Milieubeheer]:

o Toepassen erkende maatregelen (voor informatie, zie: Erkende maatregelen DBO -infomil) en maatregelen met terugverdientijd van < 5 jaar . Met de erkende

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 38

maatregellijsten is het voor bedrijven en instellingen eenvoudiger te voldoen aan de verplichting. Voor bevoegde gezagen is het makkelijker om toe te zien op de verplichting. De verwachting is dat hiermee een hogere energiebesparing mogelijk is. De lijsten met energiebesparende maatregelen leveren daarmee een belangrijke bijdrage aan de doelstelling van extra energiebesparing.

o Kantoorgebouwen in 2023 minimaal energielabel C (voor informatie, zie: Energielabel C kantoren - RvO) (opmerking: op moment van schrijven is wetgeving nog niet definitief)

o Besluit emissie-eisen middelgrote stookinstallaties milieubeheer (BEMS)

4.2.4 Toekomstplannen

De exacte stappen en wetgeving die in de toekomst gaat gelden zijn nog niet bekend. Zelfs de BENG-eisen die in NL voor nieuwe gebouwen moeten gelden zijn op dit moment nog niet definitief. Er zijn wel verschillende voorstellen van roadmaps geschetst waaruit zondermeer valt af te leiden dat er ook eisen aan bestaande bouw zullen worden gesteld en dat in het algemeen de eisen en wetgeving strenger worden, zie bijvoorbeeld Energieagenda - Rijksoverheid en Roadmap to Nearly Zero Energy Buildings (paragraaf 2.1.3):

• 2030: 30% van de gerenoveerde gebouwen voldoen aan BENG-eisen; • 2050: 90% primaire energiereductie ten opzichte van 1990.

Er ligt nu bijvoorbeeld een nieuw voorstel met aanpassingen en uitbreidingen voor de EPBD-richtlijn voor periode tot 2030 (bron). Deze gaat dus verder dan de nZEB/BENG-eisen die per 1 januari 2019/2020 wettelijk van kracht worden. Hier is o.a. door REHVA op gereageerd met haar ‘’REHVA position paper on the European Commission proposal of the revised ENERGY PERFORMANCE OF BUILDINGS DIRECTIVE COM(2016)0765’ (bron).

In het voorstel zitten o.a. de volgende zaken: • Focus op bestaande gebouwen (2050) • Meer aandacht voor monitoring (ook in plaats van opnames) • Invoering van een smartness indicator voor gebouwen • Ondersteuning bij financiering • Meer aandacht voor binnenklimaat

Dit betekent o.a.: • Er moet per lidstaat een duidelijk renovatieplan komen; • Er moeten betere financieringsmethoden komen voor renovatie die leidt tot energiebesparing; • Een smartness indicator moet ontwikkeld worden en gebouwen worden hierop gewaardeerd; • Monitoring wordt breed uitgerold; • Werkelijke energiegebruiken worden in een database verzameld.

Conclusies • De komende jaren worden concrete grote stappen gezet naar een energieneutrale gebouwde

omgeving zonder CO2-uitstoot. • De eisen voor nieuwbouw zijn in 2015 aangescherpt en vanaf 1 januari 2020 gelden de nieuwe

strengere BENG eisen. Om aan de BENG-eisen te voldoen zullen de meeste beschikbare energiebesparende maatregelen moeten worden toegepast en bestaat de grootste uitdaging er uit om voldoende hernieuwbare energie lokaal op te wekken.

• Voor de bestaande bouw geldt de verplichting om een energielabel op te stellen en bij nieuwbouw om een LCA-berekening (MPG) op te stellen. Er worden nog geen eisen aan energieprestatie van de bestaande bouw gesteld. Er is momenteel wetgeving in de maak om de eisen dat alle kantoren

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 39

vanaf 2023 minimaal label C hebben. Het ligt in de lijn der verwachting dat er ook eisen voor het energielabel zullen gelden voor andere gebouwfuncties en dat dit ook zal gebeuren voor de MPG.

• Bij de invoering van de BENG-eisen 2019/2020 wordt in lijn met de bestaande NL wetgeving voor de energieprestatie van gebouwen alleen de gebouwgebonden energie beschouwd, het energiegebruik van apparaten/processen blijft dus buiten beschouwing. Om in 2050 voor de gehele CO2-uitstoot door NL een reductie van 80-95% te behalen zullen ook de apparaten/processen beschouwd moet worden. De exacte wetgeving hieromtrent is nog niet bekend.

Advies • Gebruik geen fossiele brandstoffen of houdt er rekening mee deze op termijn niet meer te

gebruiken (geen gas). • Houd rekening met BENG-eisen vanaf 2020. • Houd rekening met energielabel eisen die, in navolging van de komende wetgeving voor

kantoren, ook gesteld zullen gaan worden aan de bestaande gebouwen uit andere branches. • Houd rekening met MPG-eisen die waarschijnlijk in de toekomst gesteld gaan worden aan nieuwe

ziekenhuisgebouwen. • Zoek mogelijkheden om hernieuwbare energie op te wekken. • Reduceer energiebehoefte in bestaande bouw met bewezen maatregelen en maatregelen die

zorgen voor een betere aansluiting van gebruik, gebouw en installaties. • Houd er rekening mee dat per 2050 de volledige energievoorziening voor een gebouw inclusief

processen/apparaten fossielvrij moet zijn.

11 juli 2018 I&BBF7819R001D0.1 40

Dit is een publicatie van:

Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Croeselaan 15 | 3521 BJ Utrecht

Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht

T +31 (0) 88 042 42 42

F +31 (0) 88 602 90 23

E klantcontact@rvo.nl

www.rvo.nl

Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het

© Rijksdienst voor Ondernemend Nederland | Oktober 2018

Publicatienummer: RVO-172-1801/RP-DUZA

De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert duurzaam,

agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen. Met subsidies, het

vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen aan wet- en regelgeving.

RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en de Europese Unie.

RVO.nl is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken en

Klimaat.

Dit document is in opdracht van RVO.nl opgesteld.

Neem contact met ons op als u een toegankelijkheidsprobleem ervaart.

www.rvo.nl/over-ons/contact

Wij maken het dan graag alsnog voor u in orde!