Wendy van der Knijff-Master of Architecture-De boer op

DE BOER OPOntwerp voor een moderne kaasboerderij

Afstudeerverslag Wendy van der KnijffStudentnummer 100608635Datum 14-04-2014 Opleiding Master Architectuur Academie van Bouwkunst Amsterdam

Mentor Jan Richard KikkertCommissielid 1 Ira KoersCommissielid 2 Bruno Doedens Ext. tentaminator 1 Herman KerkdijkExt. tentaminator 2 Gianni Cito Ext. adviseur 1 Bram Bos, Wageningen UR Livestock ResearchExt. adviseur 2 Kees Waters, Ekopart

DE BOER OPOntwerp voor een moderne kaasboerderij

Inhoudsopgave 2

Aanleiding 4 _Jeugdherinneringen 4_Ontdekkingsplek 6_Mechanisme 8

Context 12_Schaalvergroting 12_Disconnectie 13_Typologie 14

Opgave 16_Doelstelling 16_Randvoorwaarden 17_Programma 18

Ontwerp 20_Landschappelijke ingreep 20_Koe staat centraal 22_Transformatie typologie boerderij 24_Inkadering landschap 26_Eenheid 28_Transparantie 32_Gebouw vs. landschap 34_Boer is choreograaf 38_Boer koe bezoeker 50

2 3

AANLEIDINGJEUGDHERINNERINGEN

Al wakker wordend kijk ik uit het raam en zie de vroege ochtendnevel boven de weilanden hangen. Aan de horizon het silhouet van het dorp op de dijk. Op mijn blote voeten loop ik over de koude plavuizen van de woonkamer langs de opkamer en de keuken naar het zomerhuis. Langzaam komt de sterke pekel lucht dichterbij. De geur is vreselijk, nog erger dan gier lucht. Mijn moeder staat bij de kaastobbe druk te werken. Ik snap niet precies wat ze doet maar weet dat ze het goed kan; kaas maken. Ooit mocht ik na lang zeuren samen met vriendjes de tobbe vol laten lopen met water en het als zwembad gebruiken. Dit doen we n keer en daarna nooit weer, had ze gezegd. Nadat ik haar vraag of ik mag kijken of er geld in de brievenbus ligt trek ik mijn overall en laarzen aan. Er liggen twee guldens in. De bak naast de brievenbus mist dan ook n bos chrysanten. Via de weg langs het zomerhuis loop ik het erf op om mijn vader een goedemorgen te wensen. Zoals gewoonlijk staat hij in de stal tussen de koeien, kau-wend op wat bix. Hij is iets te druk dus loop ik weer terug over het erf. Opeens hoor ik een stem, volluk!. Ik ren naar binnen en zie de moeder van een klasgenootje staan. Net als altijd komt ze kaas ko-pen en een bakkie leut doen met mijn moeder. Nadat ik haar groet hol ik weer naar buiten. Bij de hooiberg aangekomen klim ik over de gestapelde balen stro en slinger met een touw naar de andere kant. Bij het hoogste punt laat ik me vallen en blijf met uitgestrekte armen in het stro liggen.....

Op een kaasboerderij in de polder van Aarlanderveen ben ik opgegroeid. Als kind ervaarde ik de boerderij als n grote ontdekkingsplek.

Leiden

Alphen aan den Rijn

Woerden

Utrecht

Uithoorn

Aarlanderveen

4 5

hooiberg

zolder

ongebruikte opslagruimte

aanbouw mestkelder

ONTDEKKINGSPLEK

Mijn verwonderingen en ontdekkingen op het erf bestonden altijd uit een relatie van het gebouwde ten opzichte van het fascineren-de polderlandschap. Farscinerend is de veranderlijkheid en over-dadige aanwezigheid van de lucht in dit vlakke landschap.

6 7

een dagelijks boeren ritueel

5.30 opstaan | ontbijten | kaastobbe gereed maken | melkput gereed maken | deel aanvegen | bijvoer klaarleggen

6.00koeien uit weiland halen | koeien melk-en

7.30koeien terug naar weiland | melkput schoonmaken | deel schoonvegen | jongvee voeren

9.30helpen boerin met kaasmaken

11.00koffiepauze | klussen (onderhoud, schoonmaak, land bewerken, koeien verzorgen)

12.00warm eten | klussen (onderhoud, schoonmaak, land bewerken, koeien verzorgen) | kazen keren

15.30kazen in pekel bad

16.00kaastobbe gereed maken | melkput gereed maken | koeien uit weiland ha-len | koeien melken | koeien terug naar weiland | melkput schoonmaken

19.00eten | tukkie doen | werken in kaas-opslag (kazen keren, plastificeren, schoonmaken) | vrije tijd | slapen

MECHANISME

Nu ik ouder ben, zie ik de boerderij van mijn ouders niet alleen als een plek vol ontdekkingen maar ook als een werkend mech-anisme. Een boerenbedrijf bestaat uit verschillende processen met ieder een eigen ritme. Deze bewegen door elkaar heen en zijn van elkaar afhankelijk. Mijn ouders werkten hard om dit continue mechanisme in stand te houden. Ik beschouw dit mechanisme dan ook als de essentie en daarom schoonheid van het boerenleven.

het erf tijdens mijn jeugd

8 9

1790 turfwinning

1850 droogmakerij

2011 cultureel agrarisch landschap

De polder waar de boerderij zich in bevindt, is een mechanisme op landschappelijke schaal. Kenmerkend hieraan is de copever-kaveling dat is ontstaan tijdens de drooglegging van de polder. Deze landschappelijke structuur is in tegenstelling tot de verder ontwikkelde dorpen en steden rondom de polder door de jaren heen onveranderd gebleven en wordt nog steeds kunstmatig op peil gehouden. De polder wordt hierdoor beschouwd als een cul-tureel agrarisch landschap.

Droogmakerij Polder Nieuwkoop 1809

Aarlanderveensche droomakerij 1786

>0-50

>50-100

>100-150

>150-200

26 hectare land van mijn vader

copeverkaveling

10 11

CONTEXTSCHAALVERGROTING

Boerenbedrijven hebben het zwaar in Nederland. Om te overlev-en in de huidige markt zijn boeren genoodzaakt in schaal te ver-groten of andere manieren te vinden om extra inkomen te gener-eren. Niet alle bedrijven kunnen deze investeringen permiteren waardoor gemiddeld 2540 boeren per jaar stoppen. Dit zijn 6 boerderijen per dag! Daarentegen is het totaal aantal koeien in Nederland gelijk gebleven, dit laat de schaalvergroting zien van melkveehouderijen. Deze ontwikkelingen hebben gevolgen gehad voor de omvang en uitstraling van de boerderijtype maar ook voor de beleving van het Hollands landschap.

bronnen: Rabo rapport, anders melken 2009/ Weidegang in Nederland anno 2008, CLM, 2008/ Overzicht van de melkveehouderij in Nederland, Productschap zuivel, maart 2012.

2000 2011

29.466 19.2471.504.076 1.469.720

51 76

10% 26%

melkveehouderijenmelk en kalfkoeien

gem. aantal koeien per boerderij

aantal koeien op stal

2020

11.0001.540.000

140

>54%

- 6 per dag

DISCONNECTIE

De boerderij waar ik opgroeide had een toegankelijk karak-ter omdat mensen een reden hadden het erf te betreden. Voornamelijk aan de voorzijde van het erf speelden pro-cessen en bewegingen zich af, waardoor het boerenleven zicht- en ervaarbaar was vanaf de weg. Door schaalvergroting op melkveehouderijen is het erf veel anoniemer geworden. Er is amper nog reden om als buiten-staander een erf te betreden. De geproduceerde melk is te koop in de supermarkt en kaasmaken is vaak te arbeidsin-tensief voor een boer. Dit anonieme karakter wordt ver-sterkt door de verschuiving van bewegingen naar de ach-terzijde van het erf. Hier staan grote stallen verstopt achter de boerenwoning en uit het zicht van de weg als een soort ontkenning van hun bestaan. Zelfs de koeien verdwijnen uit het landschap!

volluk...toegankelijk erf

koe in de wei

winkel

zomerverblijf Haagse familie

koe in de stal

anoniem erf

erf beplanting

supermarkt

disconnectie

erf scenario schaalvergrotingerf tijdens mijn jeugd

volluk...toegankelijk erf

koe in de wei

winkel

zomerverblijf Haagse familie

koe in de stal

anoniem erf

erf beplanting

supermarkt

disconnectie

12 13

TYPOLOGIE

De typologie van het boerenerf transformeert continue mee met de ontwikkeling van het boerensysteem, waardoor het archetyp-ische boerenerf langzamerhand verdwijnt. Grote opslag elemen-ten zijn bijvoorbeeld de vervanger van de hooiberg omdat veel koeien ook meer opslag voor voer, mest en urine nodig hebben. Een andere verandering in typologie is de visuele disconnectie tus-sen de boer en koe. Door automatisatie kan de boer steeds meer op afstand van de koe leven. Materiaalgebruik op het erf krijgt een steeds tijdelijker karakter. Een goed voorbeeld is de serrestal, wel-ke voortkomt uit de kassenbouw. Stalen frames en gespannen fo-lie is makkelijk veranderbaar en vervangbaar. Door de open struc-tuur lijkt het net alsof de koeien permanent buiten staan. loes hoes

ligboxenstal

serrestal

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

14 15

melken

eten

lopen

sociaal gedrag

urine mest

verwerken urine mest

voeren

productenmaken

rusten

OPGAVEDOELSTELLING

Terwijl boerderijen in typologie en uitstraling zichzelf steeds doorontwikkelen is de hoofddoel van het boeren hetzelfde ge-bleven. De koe heeft bepaalde behoeftes waar de boer in voorziet, want hoe gezonder de koe, hoe beter deze melk produceert. Niet alleen de koe, maar ook het klimaat bepaalt dus het ritme van de boer en zijn belangrijke onderdelen van het mechanisme.

Door juist dit mechanisme te benadrukken en een zicht- en ervare-bare plek te geven binnen mijn ontwerp verenig ik de kwali-teiten van de historische boerderij met de hedendaase verschij-dingsvorm en bedrijfsvoering. Hiermee geef ik de moderne boerd-erij zijn waarde terug die het verdient binnen het cultureel agra-risch landschap.

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

PROGRAMMA moderne kaasboerderij met 150 koeien

TESTCASElocatie 26 HA

landschap

bezoeker

boer

connectie boer, koe, landschap en bezoeker openheid en transparantieRANDVOORWAARDENervaarbaar boerenleven

16 17

PROGRAMMA

melkruimte

winkelkaasmakerij

stal 2x70 koeien

woninglogeerruimte

mestsilo mestopslag

voersilosopslagwerktuigen

sleufsilos

melkruimte

winkelkaasmakerij

stal 2x70 koeien

woninglogeerruimte

mestsilo mestopslag

voersilosopslagwerktuigen

sleufsilos

verwerken mest en urine

voeren

melken

verblijven

18 19

ONTWERPLANDSCHAPPELIJKE INGREEP

De bouwkavel is aangepast aan de maat van een cope, waardoor de landschappelijke structuur niet aangetast maar juist versterkt wordt. De introductie van dit langgerekt gebouw maakt het boe-renbedrijf langer zichtbaar en verdwijnt het achtergebied.

standaard erfstructuur

ingreep

locatie 26 HAcope kavel 1,5HA

polderweg

provinciale weg

achter

voor

20 21

-melken

eten

lopen

sociaal gedrag

urine mest

verwerken urine mest

voeren

productenmaken

rusten

ligboxenstal 12,5m2

1,5HA100m2 per koe

aanbevolenmin. 13,5m2

vrijloopstal25m2

KOE STAAT CENTRAAL

Als uitgangspunt voor het zichtbaar maken van processen op een boerderij krijgen koeien binnen het ontwerp zo veel mogelijk bewegingsvrijheid en zichtbaarheid in het landschap. Maar door het lage polderpeil van -5,3 NAP is het land te nat om 150 koeien op 26HA land te laten grazen.

-5.3m NAP

-1.2m NAP

compost voeding grasland

grasland voeding koe

inklinking polder 8mm per jaar

+ +

- -

ringdijk polder

22 23

+m2

TRANSFORMATIE TYPOLOGIE BOERDERIJ

Door de koeien hoger te plaatsen ontstaat een droog landschap waarbij de koeien het maximale oppervlak van de kavel als ver-blijfsruimte benutten. Het overige programma kan worden on-dergebracht in de extra ontstane vierkante meters onder het dek. Het restant grasland dient als voer opbrengst. Op deze manier wordt efficint met het beschikbare grond oppervlak omgegaan.

zomerhuis

voorhuis

zomerhuis

voorhuis

Deze ingreep transformeert de standaard boerderij typo-logie naar een nieuw type waar verticale relaties tussen verschillende elementen op de boerderij ontstaan. Direct onder de koe kan bijvoorbeeld de verse melk verwerkt worden tot kaas. Door juist de oude typologie los te laten ontstaat ruimte voor het terugbrengen van oude tradities; zoals het wonen en verblijven van de boer en koe onder n dak.

24 25

INKADERING LANDSCHAP

In mijn ontwerp ben ik op zoek gegaan naar een vormentaal waar het gebouw, het mechanisme en het omringde landschap een relatie met elkaar aangaan. De sleufsilo is een goed voorbeeld. Lange lijnen versterken de langgerektheid van het landschap en de betonnen platen geven maat en ruimte voor opslag van voer. Tegelijkertijd kaderen de wanden het landschap in, waardoor de openheid en aanwezigheid van de lucht versterkt wordt. De silos laten het mechanisme van de boerderij zien. Wanneer zij leeg zijn is het tijd voor een nieuw seizoen. Het landschap tussen de sleu-ven overheerst door deze leegte. Tijdens een nieuwe oogst ver-dwijnt dit zicht en richt de aandacht zich op de materialen, kleur en geur van het kuilgras.

26 27

7000

5000

2000

EENHEID

Eenheid en heldere structuur ontstaat door de maatvoer-ing van de sleufsilos op te pakken. Door deze herhaal-delijk en haaks op de copestructuur te plaatsen, is het ge-bouw duidelijk leesbaar en geeft het ruimte om de proces-sen van de boerderij meer tot uiting te laten komen.

28 29

5000

De structuur van het gebouw wordt versterkt door de op-bouw van de betonnen schijven door te zetten naar het dek en het dak. Deze opbreking van de dakopbouw crert tegelijkertijd een goed verblijfsklimaat voor de koeien met natuurlijke vertilatiestromen.

30 31

TRANSPARANTIE

Een goed buitenklimaat voor de koeien onstaat door het toepas-sen van het dakprincipe van een serrestal. Deze studie laat zien hoe het gespannen folie onderdeel uit gaat maken van het land-schap. Het half-transparante folie laat gedeeltelijk kleuren door waardoor het dak mee lijkt te bewegen met de veranderlijke lucht-en van de polder.

zomerhuis

voorhuis

5000+vl doorrijdhoogte

verholen goot

'Heuvel' inklikproel tbv folie


' Heuvel' scharnierproelinclusief bevestiging tbvfolie

Enkelzijdige doorlopendenokluchting

'Heuvel' inklikproel tbvfolie met inwendigeafwateringskamers

toplaag (rubber, gras,compost)comfortlaagpermavoid units foliebetonvloer /sleuven



Veeroosterdrainage vloer'Salco' schuifdeur systeemSchuifdeur - gegalvaniseerde staalplaten

300

6010

130

500

beplanting die koeien niet lusten bijv.--zegge gras- boterbloem- distel- zuring- brandnetel

veerooster t.p.v. dek windbreekgaas t.p.v. stal

cyclus mest en urine

+ toemaakdek gaat inklinking tegen+trekt weidevogels aan

detail dak 1:20

detail dekrand 1:20

32 33

GEBOUW VS. LANDSCHAP

De relatie van het ontwerp ten opzichte van het landschap begint vanaf een afstand waarbij het gebouw samensmelt met de hori-zon en de lucht overheerst in het beeld.

34 35

Het gebouw straalt een bepaalde serieusheid en massa uit in zijn materialisatie waardoor zijn aanweigheid niet te ontkennen valt. Vanaf de polderweg gaat het gebouw een grotere rol spelen in het landschappelijk beeld en versterkt daarbij de ervaring van de cope-maatgeving van het landschap.

36 37

BOER IS CHOREOGRAAF

Het ontwerp geeft ruimte om de benodigde hoeveelheid opslag en materialen nodig voor 150 koeien per jaar zichtbaar te maken voor de voorbijganger. De boer is hierin de choreograaf en kan zelf bepalen wat hij waar opslaat en wat hij laat zien.

38 39

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N

begane grond p=0.00

dek P= +6500

Ndek p=+6500

begane grond p=0.00

Plattegronden. kaasmakerij moestuin

woning kaaswinkel

mestopslag silosgraasweide

stal woning buitendek

40 41

De materialen en opslagelementen zijn als het ware bouwstenen die elk seizoen van het jaar het gebouw een andere sfeer en uit-straling geven. Door de opslag van oogst, de inkoop van hooi en ander voer raakt het gebouw tijdens het najaar vol en krijgt een thermische werking tijdens de wintermaanden. In de zomer raakt het gebouw steeds leger en kan het doorluchten. Ook hier komen oude tradities weer tevoorschijn, zoals de voorjaarsschoonmaak.

De opslag als bouwstenen is tevens een tool om bepaalde plekken toegankelijk te maken voor publiek wanneer de boer dat uitkomt.Uit-kijkplekken en logeerruimtes zijn namelijk alleen te bereiken op het moment dat de boer hooibalen zo hoog stapelt dat bezoekers bij de ingang kunnen.

42 43

Doorsnede begane grond: opslag en kaasmakerij / dek: logeerkamer en stal

SAJ CM24/5/89

doorsnede woning 1:100

doorsnede kaasmakerij en logeerkamer 1:100

logeerkamer p=+8500 logeerkamer p=+11000

waterpeil -0.55

weiland/ begane grond -5.35 NAP p= 0.00

dek +6500

polderweg +1000

logeerkamer +8500

bovenkant dak +13.500

dek +6500

verhoging +1500

bovenkant dak p= +12.500

SAJ CM24/5/89




waterpeil -0.55


dek +6500

polderweg +1000

logeerkamer +8500


dek +6500

verhoging +1500


44 45

SAJ CM24/5/89




waterpeil -0.55


dek +6500

polderweg +1000

logeerkamer +8500


dek +6500

verhoging +1500


BOER KOE BEZOEKER

Het ontwerp accentueert een publieke zone waar bezoekers de mogelijkheid krijgen het boerenleven niet alleen te zien vanaf een afstand maar ook te ervaren van dichtbij. Een voorgebied introdu-ceert deze zone en faciliteert de eerste mogelijke ontmoeting met de boer. De slaapkamer van de boer kijkt namelijk uit over dit geb-ied en op het moment dat de boer wakker wordt is dit direct zicht-baar. Een publiek achtergebied is het middelpunt van het gebouw waar de bezoeker volop het boerenleven kan ervaren tijdens een kopje koffie in de moestuin.

50 51

SAJ CM24/5/89




waterpeil -0.55


dek +6500

polderweg +1000

logeerkamer +8500


dek +6500

verhoging +1500


Ruiken is ervaren. Geuren van links naar rechts: kuilgras, melk, vers gras, krachtvoer, mest.

52 53


verholen goot










300

6010

130

500





detail dak 1:20

detail dekrand 1:20

Zichtbaar mechanisme in het gebouw maar ook in het landschap.

54 55

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N

Meanderen in publieke zone.

56 57

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N

Verticale connectie. Boven de kaaswinkel is de automatische melkmachine waar koeien zich laten melken zichbaar. Hier komen begin- en eindproduct samen.

58 59

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N

De kaasmakerij met kijkgat voor bezoekers.

60 61

De deel (voerruimte) met het binnenverblijf van de koeien.

begane grond p=0.00

dek P= +6500

N62 63

Dek; buitenverblijf van de koeien

64 65


verholen goot










300

6010

130

500





detail dak 1:20

detail dekrand 1:20


verholen goot










300

6010

130

500





detail dak 1:20

detail dekrand 1:20


verholen goot










300

6010

130

500





detail dak 1:20

detail dekrand 1:20

66 67

Wendy van der Knijff-Master of Architecture-De boer op

Documents

Transcript of Wendy van der Knijff-Master of Architecture-De boer op