Deze voordracht gaat over beelden van gruwelijkheid. Van de beelden die ik hierbij toon, heb ik een aantal bewerkt, omdat ik ze u enerzijds wil tonen, maar het anderzijds niet van-zelfsprekend vind om ze te laten zien in hun eigenlijke verschijningsvorm op het web. U kunt ze herkennen aan witte bestandsnamen die over het donker gemaakte beeld staan, soms gepaard met een classificatie die ik erbij aantrof.

WegkijkenOver gruwelijke foto’s

door NICKEL VAN DUIJVENBODEN

Ik hoef u niet te vertellen waar ik dit soort beelden vandaan heb. De Image Search van Google staat altijd tot onze beschikking en het zal ons nooit vragen of we het wel zeker weten.

Wat maakt een beeld gruwelijk? Er schieten mij nu allerlei suggesties te binnen: dat mensen elkaar iets aan-doen, zichtbaar en concreet gewor-den onrecht, angst, pijn en dood. Maar wie de juiste zoekterm invoert, zal beseffen dat er twee soorten gru-welijkheid zijn: die van de realisatie en die van de visualisatie.

Beelden van de eerste categorie, waarbij we ons realiseren wat op in-directe manier wordt uitgebeeld, zijn die, die ons meestal via de reguliere media bereiken: de tent die over Theo van Gogh is geplaatst, de satelliet-beelden van voor en na de tsunami, een wrak van een Londense dubbel-dekker, een gevonden partij kapmes-sen in Rwanda.Ik wil het vandaag over beelden van de tweede categorie hebben: foto’s die niet alleen verwijzen naar de ver-schrikkingen van een gebeurtenis, die niet via de omweg van een ge-volgtrekking tot een huiveringwek-kende realisatie in het hoofd leiden, maar die onverhuld het gezicht van het gruwelijke tonen.

Op het Internet bestaan verschei-dene communities die ernaar stre-ven deze donkere kant van de dage-lijkse realiteit voor iedereen die het wenst te zien, beschikbaar te maken. Websites als Ogrish.com, Rotten.com of Consumption Junction beheren actuele beeldarchieven van gebeurte-nissen als aanslagen, natuurrampen, onthoofdingen, zware verkeerson-gelukken, moorden in de criminele wereld, zelfmoorden en lijkschouwin-gen.

Het betreft beeldmateriaal dat door de reguliere media normaal gesproken niet wordt verspreid, of, om in de taal van de betreffende webcommunities te spreken, wordt gecensureerd.Zoals de beruchte onthoofdings-filmpjes die door Al-Zarqawi zijn ge-maakt, foto’s van te pletter geslagen mensen nadat ze uit het World Trade Center zijn gesprongen, van opge-zwollen lijken die dagenlang in het water van New Orleans hebben ge-dreven, of van mensen die onder een trein zijn gekomen.

Wie kijkt daar nou vrijwillig naar, kun je je afvragen, maar de ontluisteren-de realiteit is dat een site als Ogrish, verreweg de bekendste, compleetste en professioneelst gerunde ‘shock-site’, op een gemiddelde dag tussen de 150 en 200 duizend individuele be-zoekers krijgt. Wanneer er schokken-de gebeurtenissen plaatsvinden in de wereld loopt dit op tot boven de half miljoen per dag, met als voorlopige nok 750 duizend individuele hits.

Uit deze cijfers blijkt dat dit soort beeldmateriaal voor heel veel men-sen een onweerstaanbare aantrek-kingskracht heeft. Als ik mij hierbij iets probeer voor te stellen, schieten me direct de keren te binnen dat ik na de zeeramp in Azië op zoek was gegaan naar amateurfilmfragmen-ten van de tsunami, omdat mensen in mijn omgeving het erover hadden; ondanks of dankzij hun waarschuwin-gen.

Het viel me voor het eerst op hoe goed de archiefjes op het web, die de fi lms en foto’s bevatten, eigenlijk georganiseerd waren. Kwaliteit deed er niet toe; hoe meer materiaal, hoe beter. Hoe meer toevallige registra-ties van de naderende vloedgolf, hoe beter.Wat doe je met dit soort beeldmate-riaal in je vrije tijd? Ikzelf kon geen genoeg krijgen van het bezwerende beeld van die naderende muur van water en de dodelijke aarzeling bij degenen die niet konden beslissen of ze dit unieke spektakel zouden blijven fi lmen of het op een rennen zouden zetten.En steeds als de golf contact maakte met het land, wanneer pootjebadende toeristen letterlijk werden overrom-peld of wanneer straten veranderden in een maalstroom die alles verzwolg, spoelde ik terug om opnieuw te voe-len hoe het onheilspellende tafereel onherroepelijk ontaardde in het infer-no dat zoveel levens heeft gekost.

Een bezwerende activiteit, moet ik dus bekennen, maar ik weet dat ik eigenlijk overmand had moeten zijn door afschuw en weerzin. Maar op de een of andere manier was de beteke-nislaag losgeweekt van het materiaal, wellicht tijdens de geruststellende ontdekking dat er overal mensen wa-ren die zonder er omheen te draaien archiefjes aanlegden met al het gru-welijke materiaal waar ze hun hand op hadden weten te leggen.

Je kunt de fascinatie die mij beving vergelijken met de moreel verachtelij-ke wens om een spectaculair ongeluk te zien bij het kijken van politieachter-volgingen die wekelijks op commerci-ele zenders worden uitgezonden. Ook daarbij wordt iedere scène meerdere malen, liefst in vertraging, herhaald.

Achteraf vroeg ik me af of ik dat beeldmateriaal heb bekeken omdat ik meer over de ramp wilde weten. Het antwoord is nee. Ik wilde zien of ik iemand kon zien sterven. Ik was benieuwd hoe de dood er precies uit zag, en ben dat in principe nog steeds, hoewel ik op film en foto mis-schien enkele tientallen mensen heb zien doodgaan.In dat licht, het bevredigen van een morbide oer-nieuwsgierigheid, is dit soort fotografie vergelijkbaar met gla-diatorenspelen in de Oudheid en met

veel belangstelling bezochte publieke executies. Het raakvlak is, dat men zijn grootste ombestemde angst, de dood, van vei-lige afstand kan bekijken. Vroeger was het de schuldigheid van het slachtof-fer die identificatie voorkwam en de beschaduwde tribune, nu de wille-keurigheid van de fotografie en de af-stand tussen het lijdend voorwerp en de halfduistere computerkamer.

Wat maakt een foto gruwelijk? Het ligt voor de hand om het antwoord te zoeken bij de realistische aard van het medium. Wat de foto’s ons tonen is echt, het tafereel moet zo bestaan hebben. Dit peperen foto’s ons ook altijd in. Ze confronteren ons met een specifieke ordening van details, en met de toevallige aanwezigheid van dingen die specifiek zijn voor de to-pografische plek van het afgebeelde. Dit zijn dingen, noem het ruis, die onze voorstelling overslaat: wij stel-len ons Theo van Gogh voor met een mes in zijn buik, een beeld dat direct gebaseerd is op de betekenis ervan, namelijk dát hij is vermoord. Onze verbeelding hierbij is een synthese van verschillende dingen die wij we-ten, ontdaan van randinformatie.

Maar de camera ziet Theo van Gogh op het fietspad in de Linnaeusstraat, met mensen om hem heen die alle-maal een uitdrukking dragen, twee kogelgaten naast hem in het fietspad, een flard van de stadsdeelraad en de auto’s waar hij tussendoor moet zijn gewaggeld, en hoe, vooral hoe, de messen in zijn lichaam steken. We zien de technische tekortkomin-gen van de foto, hetgeen wijst op het vlugge en achteloze gebruik van het mobieltje dat een omstander in

zijn hand houdt— als het er maar op staat.De randinformatie of ‘ruis’ maakt het werkelijkheidseffect ontluisterend en schakelt tegelijk onze verbeelding uit, omdat dat wat we zien, veel completer is dan we hadden kunnen bedenken. Op een of andere manier wordt door de egalitaire staar van de camera en de realistische aura van de foto, die onze fantasie eigenlijk overtroeven, het menselijke losgekoppeld, en het toeschouwerschap centraal gesteld.

Ansichtkaart van publiek lynchen in 1920, Minnesota, VS

Dit creëert de afstand die het draag-lijk maakt om reeksen foto’s van lij-ken en dergelijke groteske tafere-len te bekijken; niet alleen draaglijk, maar hypnotiserend en ongehinderd door morele bezwaren. Geïsoleerd van alle menselijke, politieke en ethi-sche overwegingen, komt gruwelijk-heid zo tot haar meest banale vorm: het kijken naar vlees en wat daarmee kan gebeuren. De ironie wil dan ook dat eerder besproken websites, die zichzelf zo ernstig legitimeren met het argument dat ze de realiteit van onze wereld in al haar façetten tonen, vrijwel zonder uitzondering links be-vatten naar websites die grossieren in de andere banale soort fotografie die om vlees draait: porno. Het maakt deel uit van hetzelfde ondergrondse, stiekeme netwerk dat al zijn aantrek-kingskracht verliest zodra er ook maar iets is wat aanzet tot zelfreflectie.

Ik geloof dat verbeelding die het zelf-bewustzijn intact houdt, in staat is krachtiger en in veel gevallen geweld-dadiger te zijn dan de gruwelijkste fo-to’s. Echt gruwelijk is datgene wat la-tent in een beeld aanwezig is en niet beeldvullend.Hoeveel ondraaglijker is het, om de mensen die uit het WTC zijn ge-sprongen, voor eeuwig stil in de lucht te zien hangen, alsof dat nu nog steeds het geval is, dan hun lichamen

“The Valley of the Shadow of Death”Achtergebleven kanonskogels, Krim-

oorlog 1855, door Roger Fenton

uiteengereten op straat te zien liggen! Hoe misselijkmakend is het om de machetes te zien waarvan je weet dat ze door hutu’s zijn gehanteerd om de tutsi’s massaal af te slachten, of, voor mijn part, het onbewogen gezicht van Eichmann, wiens brein eens het mid-delpunt was van de volmaakte logis-tiek van de holocaust.

De betekenis van deze beelden is ten diepste ontregelend, juist doordat je gedwongen wordt hun betekenis zelf te achterhalen, denk ik. De reeks ge-volgtrekkingen waartoe zo’n indirect beeld aanzet, is als het ware een te lange omweg voor ons, omdat de ge-dachten die tot de slotconclusie lei-den ondraaglijk zijn.

Het is niet waar dat wat onbeschrijflijk of onuitspreekbaar is, wel op direc-te wijze door de fotografie kan wor-den getoond. Sommige dingen zijn onfotografeerbaar.

Deze tekst werd voorgedragen tijdens PhotoQ Live, 25 september 2005 in het Breda’s Museum, ter gelegenheid van het festival Breda Photo.

Nickel van Duijvenboden studeerde in 2003 af als fotograaf. In plaats van foto’s publiceerde hij bij wijze van eindwerk een essaybundel over fotografie, getiteld De grote afwezige. Nadien heeft Nickel zich toegelegd op zowel beeldende kunst waarin tekst een belangrijke rol speelt, als het schrijven van artikelen en proza.

schrijfnickel@xs4all.nlhttp://www.xs4all.nl/~nickelvd/