Een proeftocht langs Wageningse kunst / 20

Revival van vier arboreta / 24

Arcadisch groen op tien buitens / 28

De eng: van buitengebied naar stadstuin / 32

Op het kruispunt van landschappen / 34

Wageningen 750 jaar / 37

Wageningen viert binnenkort feest: 750 jaar geleden kreeg de plaats stadsrechten. Een goed moment om de groene en culturele stad in de schijnwerpers te zetten. In dit katern een voorproefje van de weelde van Wageningen.

Weelde van Wageningen

nieuwe Veluwe 4/122020 21nieuwe Veluwe 4/12

Laurens van der Zee is een veelzijdig en bele­zen man: dichter, onderzoeker, muzikant, organisator en verzamelaar van oude auto’s. Hij koppelt liefde voor zijn onderwerpen aan een passie voor wetenswaardigheden. Het is een feest om met hem door de stad te lopen en door hem gewezen te worden op beelden, losse eindjes en sporen van een ongekend verleden. Zijn ogen zien een zwerfkei liggen op een strook je groen. De rand van betonstenen eronder is heel duidelijk vormgegeven. Een lange lijn, een vierkant, dan is er het fietspad en vlak daarnaast een bouwterrein. Wat stond daar ooit? Het JanKopshuis, de voormalige bibliotheek van de Wageningen Universiteit. Is de losse steen misschien een element uit de voormalige tuin? Een gedenkteken? Laurens geniet ervan om in dit soort zaken te duiken en op een goede dag de waarheid op te delven. Hij is niet fanatiek. Hij weet het raadsel op een dag bij toeval wordt opgelost. Niet zoeken, maar vinden, zei Picasso al. Kijken en weer kijken, tot je opeens via een associatie bij de kern komt. Dat moment zal ook voor deze kei ooit komen.

Verbeeldingskracht Dan komen we bij een reliëf in cement, De Barm hartige Samaritaan, uit 1958 van de Limburgse kunstenaar Charles Eyck (nr. 20 in de kunstroute, pagina 23), aangebracht op de zijgevel van een voormalig ziekenhuis en een beetje verborgen achter een grote boom. Laurens is enthousiast over de verbeeldings­kracht van Eyck. Het vat de kern van wat een ziekenhuis is samen in drie aparte verhalende scènes. Een manier van verbeelden die je ook ziet op de timpanen van Romaanse kerken. Bij Eyck wordt een man op krukken door een zuster geholpen. Daarnaast rusten drie zieken op hun zij, alsof we van onderaf tegen hun bed den aan­kijken. Rechts boven zien we twee non nen die medicijnen aanbieden. De figuren worden in kloeke lijnen geschetst, over hun bezigheden kunnen geen misverstanden bestaan. Door de opmerkzaam heid van Van der Zee zal de stad het werk niet achteloos kunnen vergeten als het gebouw, waar al een poos geen zieken meer zijn, mogelijk in de toekomst zal verdwijnen.

Verkeerde plekDan komen we bij een beeld van Hanshan Roebers (19). Een koperen zuil met een vrij­

heidsvuur in de top, ontworpen ter gelegen heid van de zestigjarige herdenking van de bevrij­ding. Het werk was ontworpen voor het 5 Mei­plein, maar is daar uiteindelijk niet geplaatst. Die locatie stuitte na een proef plaatsing op te veel verzet bij de Wageningse bevolking. Met de kunstenaar is gekeken naar een alternatief. Die werd met zijn instemming enkele tientallen meters verderop bij de studentensociëteit Ceres gevonden. Qua maat is het kunstwerk toch niet afgestemd op de huidige plek. Net zoals een verkeerde naam voor een romanfiguur het boek kan fnuiken, is een verkeerde plaats funest voor een kunst werk. Roebers, meester in de architectuur van beel­den in relatie tot hun context, zal een stomp in zijn buik voelen als hij de contouren van de bakstenen ziet die in het koper geslagen zijn. Stenen die wij aan de voet van het werk aan­treffen als een uitnodiging om nog eens toe te slaan. We brengen ze weg. Dit mag niet weer gebeuren. Mocht Wageningen er nog ooit voor kunnen kiezen het werk een ‘sokkel van ruimte’ te geven, dan betekent dat ook een impliciete bescherming voor het beeld.

Raadsels oplossenTegenover hotel De Wereld, waar in 1945 de capitulatie van de Duitse strijdkrachten zijn beslag kreeg, staat het bronzen beeld van Han Richters (17): het Nationaal bevrijdingsmonu­ment. Naakte Gerrit in de volksmond. Hij heft enigs zins geruststellend, maar ook bezwerend zijn handen op naar de voorbijganger. ‘Doe dat nou niet weer!’ schijnt hij te zeggen. De zand­stenen sokkel met de leeuwen is wat buiten proportie. Hoorden beeld en voetstuk oorspron­kelijk wel bij elkaar? Net zo toevallig als hij oplossingen van raadsels ontdekt, ontwaarde Van der Zee een serie wand tegels met vissen, zonnewielen en fallische symbolen aan een winkelpand (15) tegenover restaurant Toledo, waar hij rustig met een vriendin zat. Zijn oog viel op keurig ingemetsel­de plaatjes aan de over kant. De eigenaar van het pand, de familie Zents, nam het initiatief voor de versiering en werd daartoe geïnspireerd door een Portuge se firma, waarmee ze contac­ten onderhield. Intrigerend is de vraag wat er met de serie in zijn geheel bedoeld wordt. Misschien kan de familie daar nog antwoord op geven. Loffelijk is dat deze ze liet aanbrengen

tekst Ans van Berkum, foto’s Hans Dijkstra

De Barm hartige Samaritaan van Charles Eyk (20).

Boven: Grindmozaïek van Lex van Voorst.

Onder: Vrijheidsvuur van Hanshan Roebers (19).

Een proeftocht langs

Wageningse kunst

Wageningen is verrassend rijk aan kunst, natuur en architectuur.

Omdat de stad in 2013 750 jaar stadsrechten heeft, wordt

achter de schermen veel gedaan om alle kwaliteiten voor het

voetlicht te brengen. Onder de titel Proef Wageningen is een

serie folders uitgebracht over architectuur en monumenten,

bezienswaardigheden in het algemeen, natuur en landschap en

plekken die te maken hebben met de bevrijding. Voor de folder

kunst en cultuur deed de Wageninger Laurens van der Zee de

inhoudelijke voorstellen voor de kunst.

Liggende figuur van Cor van Kralingen (41), zie pag. 23.

Weelde van Wageningen

nieuwe Veluwe 4/1222 nieuwe Veluwe 4/12 23

op een onopvallend bouwwerk, dat zich daar­door nu toch onderscheidt. Mozaïek van kiezelsWat we dan tegenkomen, is een pure verras­sing. Een mozaïek van kiezels aan de gevel van het voormalige postkantoor (14). Als ik het goed begrepen heb, heeft de kunstenaar Lex van Voorst de in en om Wageningen gevonden stenen in patronen in zandbedden gelegd. Het reliëf dat ontstond, is aan de achterkant met cement gefixeerd en in tegels van 50x50 centi­meter verdeeld. Tegen de wand werden de door lopende figuren weer aaneengesmeed. Ik constateer dat het werk als een vorm van decoratie opgaat in de gevelwand, die een eigen dynamiek heeft van inspringende en uitsteken­de delen. Maar ook los daarvan zou deze ver­beelding van een kosmische wereld van planeten en sterren in de diepe donkere ruimte van het heelal met gemak overeind blijven.Wat een rijkdom aan kunst zie je opeens, als je Van de Zee laat voorgaan op je ontdekkings­tocht. Iemand die niet alleen de vrijstaande beelden ziet, maar ook oog heeft voor gedenk­tekens, gevelbekleding, plaquettes, straat­meubilair en reliëfs. Hij is, zoals hij zegt, in deze materie gerold. Het begon met deelname aan een werkgroep die een folder over de kunst in de stad wilde maken. De gemeente vroeg hem vervolgens als freelancer mee te werken aan het documenteren van de Wageningse kunst voor de Gelderse website www.beelden­vangelderland.nl. Sindsdien is hij met deze materie bezig en zo werd hij ook adviseur voor de kunst­ en cultuurfolder van Proef Wagenin­gen. We lopen nog langs Het Gezin van Ubbo Scheffer in hout en corten staal (10), Levens­boog van Yetty Elzas (11) en Hommage aan Gerrit Achterberg in graniet (8). Waardevolle werken, vol symboliek. Dan scheiden onze wegen.

CampuskunstIk ga verder naar de nieuwe campus, waar een architectonische icoon, het Atlasgebouw, van de Amerikaanse architect Rafael Vinoly (26) een zwaar stempel op het geheel drukt. Vinoly staat onder grote invloed van de Brit Norman Foster, dat is direct duidelijk. Hij ontwierp een beton­nen raster, dat als een netkous om het bouw­volume is getrokken. Uiteraard vormt het de draagconstructie, maar toch lijkt de kous los van de bouwmassa te staan als een decoratieve huls. De beelden die hier om het gebouw staan, lijken, hoewel er een plan voor is gemaakt, op wille­keurige plekken uitgestrooid. Tot voor kort stonden ze nog bij kleinere gebouwen in de stad, die de universiteit heeft verlaten of afgebroken. Hier worden ze door het Atlas­ en andere

gebouwen gereduceerd tot dwergen. Dat komt niet zozeer omdat Atlas zo groot is, maar omdat de façaden zo geweldig dominant zijn. De Dans van de Spijspotten van Bas Maters (31) lijkt er nog het meest tegen opgewassen, al worden de potten zover uit elkaar gedrukt, dat hun geza­men lijke ‘dans’ in het water valt. De Zaaier van August Falise (24), toch een belangrijk kunst­werk voor de geschiedenis van Wageningen en de universiteit, valt weg in de omgeving.Gelukkig komen we dan bij de Wageningse Boom van Sjoerd Buisman (40). Hij staat voor de ingangspartij van het gebouw Forum en is qua schaal en impact in harmonie met de architectuur. De boom is geen boom, maar een afgietsel in aluminium van een stuk stam, waar­uit nog drie takken hulpeloos omhoog steken.

‘Niet zoeken, maar vinden, zei Picasso al. Kijken en

weer kijken, tot je opeens via een associatie bij de kern komt.

Dat moment zal ook voor deze kei ooit opduiken’

22 23

Die bestaan uit stukken, met een steeds kleinere diameter, die zijn opgestapeld. Het naar boven reikende gebaar van de takken is dramatisch. De plek en de kleurverhoudingen zijn schitterend.Tenslotte krijgen we nog een cadeautje in de vorm van een half liggende mannenfiguur van Cor van Kralingen (41). Het is zomaar op een stoep gezet, maar wel door iemand die wist hoe je beelden moet plaatsen. Hij kijkt naar een blad aan een tak, alsof hij er nooit op uit gekeken zal raken. Hier klopt alles: de inhoud, de plek, de schaal. Hier proef je het echte Wageningen.

De folder van de kunst­ en cultuurroute en andere

folders van Proef Wageningen zijn te downloaden van

www.proefwageningen.nl.

Pagina 22: decoratie aan de balustrade van een

voetgangersbrug over de smalle Riemsdijkstraat. Het

zijn dit soort details, waar Laurens van der Zee een

geoefend oog voor heeft ontwikkeld.

Links: De Wageningse Boom van Sjoerd Buisman (40)

voor het Forumgebouw van Wageningen UR.

Rechts: De Zaaier van August Falise (24) met op de

achtergrond het Atlasgebouw van de Amerikaanse

architect Rafael Vinoly (26).

Weelde van Wageningen

Kunstroute van Proef Wageningen over de Campus.Kunstroute van Proef Wageningen door de stad.

nieuwe Veluwe 4/1224 nieuwe Veluwe 4/12 2525

Vanaf het prille begin in 1876 had het landbouw ­ onderwijs en ­onderzoek in Wageningen behoef ­te aan levende verzamelingen planten en bomen. Daarvoor werd een aantal arboreta ingericht. Maar met het verdwijnen van de plantensystematiek uit het onderwijs en onder­zoek nam het belang van de arboreta sterk af. De universiteit ziet ze als kostenpost en wil graag van haar arboreta af, zoals andere uni­ver siteiten dat ook doen. ‘Je kunt als bewoner wel protesteren en zeggen: dit is afbraak van kostbaar erfgoed en natuurbeleving, maar de universiteit schiet daar niet veel mee op’, rea­geert Koen Verhoeff pragmatisch. Samen met andere bezorgde Wageningers richtte hij de Arboretumstichting Wageningen op om oplos­sin gen te zoeken. Met name voor Belmonte dat op de Wageningse Berg ligt.Verhoeff vertelt tijdens een wandeling door dit populaire arboretum, met zijn prachtige rodo­dendrons en uitzicht over de Betuwe, hoe de nieuwe toekomst eruitziet. ‘Wageningen Uni­versiteit, Geldersch Landschap en de Arboretum ­ stichting Wageningen hebben de handen ineen­geslagen en vorig jaar de Stichting Beheer Bel­monte Arboretum Wageningen opgericht. Die heeft de opdracht om te zorgen voor het onder­houd, de financiering en een toekomst plan.’

Historische bandDe deelname van het Geldersch Landschap in de beheerstichting lag voor de hand, legt Verhoeff uit. Ze heeft namelijk een historische band met Belmonte. Voordat de Landbouwhoge­school er begin jaren ´50 van de vorige eeuw neerstreek, ontfermde het Geldersch Land­schap zich over het landgoed, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog zware schade opliep. Het diende als vrachtwagenpark van de Duitsers en het huis werd tijdens geallieerde beschietingen verwoest. Waar ooit het huis stond, staat nu een stalen kunstwerk van Huub Kortekaas, een bloemknop met drie kelkbladen.

‘Het is belangrijk dat het Geldersch Landschap meedoet, want dat is een goed bekend staande organisatie op het gebied van natuurbehoud en natuurbeheer. Samen met Wageningen UR finan ciert ze de instandhouding van het arbore­tum. Het is niet duidelijk of dit in lengte van jaren zo zal blijven. We doen daarom ook een beroep op anderen. Tot nog toe gaat dat erg goed. Naast een grote donatie hebben veel oud­studenten een bedrag geschonken. Velen voelen zich betrokken bij deze bijzondere plek. Maar het blijft spannend of we op den duur voldoende middelen hebben. Naast beheer hebben we ook plannen. We willen als eerste de oudste collectie, de appel­ en perenbomen, weer op peil brengen. De collectie opnieuw opbouwen en beschrijven is veel werk en vraagt deskundigheid. Daar hebben we een wetenschapster voor aangetrok­ken. Ook willen we bij de bomen QR­codes plaatsen en aan de slag gaan met sociale media.’

WandelparkAl eerder vonden twee andere arboreta redding. Stichting Het Depot kocht in 2003 Villa Hinkel­oord en de omliggende parktuin om er een beeldengalerij te openen. De villa werd geres­taureerd en ook het bijbehorende arboretum, dat diende voor het bosbouwonderwijs. Omdat de beeldengalerij uit haar voegen groei­de, kocht de stichting er in 2009 een paar nabij­gelegen universiteitsgebouwen bij. Het tussen­liggende arboretum De Dreijen – in de volks­mond Klein Arboretum – nam de stichting in pacht. Twee jaar lang werkte een team tuin­lieden aan de renovatie van het oudste arbore­tum van Wageningen uit 1896. Het is een echt wandelpark geworden. De nadruk ligt nu meer op beleving dan op collectiebeheer, hoewel de naambordjes er nog keurig staan. Het Depot wil mensen zich laten verwonderen over de on­mete lijke rijkdom van de plantenwereld: hun geuren, kleuren en vormen en bijzondere eigen schappen. Dus geniet van de prachtige collectie pioenrozen, hosta’s en blauwe regen. Of knuffel met de imposante, zachte mammoet­boom. Het middendeel van De Dreijen is een ontwerp van tuinarchitecte Louise Baas Becking, die aan de destijds daar gevestigde tuinbouwschool verbonden was. Opvallend zijn de strakke lijnen met symmetrische indelingen en muurtjes, een centrale vijver en een pergola. Hoe anders is de boshoek met vooral inheemse loofbomen en

slingerende paden, een ontwerp van de be­faam de Leidse landschapsarchitect Leonard Springer, die ook naam maakte als dendroloog ofwel bomendeskundige. Van zijn hele ontwerp – ook een groentetuin, rozengaard, druiven­ en perzikenkassen en meer – is vooral het bosge­deelte behouden gebleven. Enkele jaren gaf hij in Wageningen bij de tuinbouwschool les in de tuinkunst, maar hij beleefde er weinig plezier aan en vertrok. Rond 1910 kwam hij nog een keer naar Wageningen terug. Dit keer voor een ontwerp voor 8 hectare grond op landgoed Oostereng met twee arboreta, bosvakken en een herontwerp van de parkachtige tuin rondom de villa.

Vergeten arboretum‘Het meest vergeten arboretum’, zo typeert bosecoloog en dendroloog Leo Goudzwaard het bosgebied dat tegenwoordig van Staatsbos­beheer is. Er zijn maar weinigen die van het bestaan weten en nog minder mensen die de plek kunnen vinden. In de omgeving zegt het meer als je Instituut voor de Toepassing van Atoomenergie in de Landbouw (ITAL) noemt, voorheen een hermetisch afgesloten terrein van de Landbouwhogeschool vanwege een aanwe­zige kleine kernreactor. Dáár is het. De gebou­wen zijn in 2002 afgebroken en het terrein is naar Staatsbosbeheer gegaan. Goudzwaard struint er rond en laat oude bomen zien én nieuwe om het bos weer meer het karakter van een arboretum te geven. ‘Helemaal zoals in de tijd van Springer zal het niet meer worden’, legt hij uit. ‘Vroeger liepen hier tuinmannen rond, dat kan niet meer. Ook zijn er natuurwaarden te beschermen. Er zitten hier veel reeën, wat boommarters en bijzondere vogelsoorten. En hoor eens, een raaf! Voor de biodiversiteit laten we dode bomen staan. Dat kon vroeger natuurlijk niet. Maar we werken wel in de geest van Springer, bijvoorbeeld door solitaire bomen of boomgroepen vrij te stellen.’ Goudzwaard blijft staan bij een monumentale beuk. ‘Die kon je vroeger vanuit de villa zien. Het huis is aan het einde van de Tweede Wereld oorlog zwaar beschadigd geraakt. Het terrein kwam in handen van de toenmalige Landbouwhogeschool, die het aanvankelijk gebruikte als leerboswachterij.’ Even verderop wijst Goudzwaard op een bijzondere gele berk, Betula lenta. ‘Helaas, die gaat het niet redden’, constateert hij bij het zien van honingzwammen aan de voet van de stam.

VrijwiligerswerkTwee jaar geleden riep Staatsbosbeheer zijn hulp in. Er moesten bomen gerooid worden – het is ook een productiebos – maar welke bomen zijn zo waardevol dat ze bewaard moeten blijven? Goudzwaard maakte in zijn vrije tijd een lijst en ging ook zelf aan de slag. Hij mobili­seerde zo’n twintig vrijwilligers, waaronder ook enkele studenten, die eens in de twee weken de handen uit de mouwen steken (zie pagina 26­27). Zeven jaar wordt er uitgetrokken om het bos op orde te krijgen. Dat lijkt ook nodig. Spontaan opgeschoten bomen moeten worden gerooid, braamstruiken en boom omslag ver­wijderd, nieuwe bomen geplant en een slinger­pad worden aangelegd. Veel werk. ‘Komend weekend gaan we weer aan de slag, we kunnen alle hulp gebruiken. Kom je ook?’

Voor vrijwilligerswerk op Oostereng: Leo Goudzwaard,

bomenkennis@hotmail.com. Belmonte is vrij

toegankelijk. Voor de openingstijden van De Dreijen en

Hinkeloord zie www.hetdepot.nl.

tekst Ria Dubbeldam, foto’s Hans Dijkstra en Wim van Hof/gaw.nl

Struinen door een arboretum. Telkens ontwaar je nieuwe doorkijkjes met prachtige bomen, struiken en bloemen. Wageningen is een arboretumstad. Drie zijn er. Of nee: vier. Want in het bos Oostereng is er één herontdekt.

Revival van

vier arboreta

Weelde van Wageningen

Links en boven: Belmonte Arboretum.

Onder: arboretum De Dreijen.

26

Weelde van Wageningen

Koude en nattigheid houden hen niet tegen. De vrijwilligersgroep in boswachterij Oostereng trekt opkomende braamstruikjes en brandnetels uit de grond. Een tijd geleden hebben ze de plek opnieuw ingericht. Ze hebben er diverse soorten bomen aangeplant en daartussen vaste planten als groenbedekking gezet. Zo krijgt dit deel van het bos weer het uiterlijk van een parkbos en arboretum, zoals dat vroeger op het Wageningse landgoed Oostereng te vinden was (zie pagina 27). De komende jaren blijft er veel werk. Amerikaanse vogelkers en esdoorns worden verwijderd en bijzondere bomen krijgen de ruimte. Bekijk een filpje op www.nieuweveluwe.nl > webfilms.

foto Hans Di jkstra/gaw.nl

nieuwe Veluwe 4/1228 nieuwe Veluwe 4/12 29

tekst Ria Dubbeldam, foto’s Hans Dijkstra en Wim van Hof/gaw.nl

Arcadisch groen op tien buitens

Vooral na de aanleg van betere wegen halverwege de negentiende eeuw ontdekten nieuwe rijken en Indiëgangers het nog ongerepte Wageningen. In het fraaie landschap bouwden ze hun buitens op hun landgoederen. Al is er veel verloren gegaan, er zijn diverse initiatieven om wat er is te behouden, te verfraaien en nieuwe functies te geven.

Neem Villa Sanoer: een pareltje verscholen in het bos aan de rand van de Wageningse Eng. Een mooie villa in neoclassicistische stijl met Italiaanse invloeden. De grootste verrassing ligt achter het huis: het park dat je vanaf de weg niet kunt zien. De 85­jarige Robert Best heeft dertig jaar lang al zijn tijd en inkomen erin ge­stoken om het huis en de tuin te restaureren. Dat deed hij op basis van oude tekeningen, dag­boekfragmenten en verhalen. De asymmetri­sche tuin zit weer vol verrassende panorama’s, fraaie waterpartijen en ornamenten. Het tuinon­derhoud deed Best altijd deels zelf; keurig ge­kleed, maar met laarzen, kruiwagen en snoei­schaar. Zijn prestatie is in oktober beloond met een onderscheiding in de Ridder in de Orde van Oranje Nassau én met de Martens van Sevenho­venprijs voor bijzondere mensen die zich sterk maken voor natuurbeheer en monumentenzorg in Gelderland. Het verhaal van Best is opmerkelijk. Als jonge student kwam hij in 1952 op kamers wonen bij Villa Sanoer en hij is er nooit meer weggegaan. Ook als hij in het buitenland werkte voor ont­wikkelingssamenwerking, hield hij zijn kamer aan. Intussen spaarde hij flink en in de jaren 1980­1984 zag hij kans het landgoed in delen te kopen. ‘Niets wist ik van de historie, niets van de oprichters, de familie De Vries’, vertelt Ro­bert Best in zijn tuin. ‘Ik heb allerlei naspeurin­gen gedaan en ook kennissen van de familie namen contact op. Langzamerhand ontrafelde ik de familiegeschiedenis en hoe het hier eruit moet hebben gezien.’

Gemengde stijlBest vertelt hoe de familie, rijk geworden door de handel in het toenmalige Nederlands­Indië, in 1887 aan de oostkant van Wageningen 9 hec­tare grond kocht. Ze liet hier hun tuin ontwer­pen door Johan Lombarts uit Antwerpen, een leerling van de beroemde Franse landschapsar­chitect Edouard André. ‘André introduceerde een gemengde stijl, Een combinatie van de geo­

kend als Burlenburgh. Tradities als ’s morgens vroeg gezamenlijk koffiedrinken leven tot op de dag van vandaag voort, ongeacht of je als stu­dent de nacht flink hebt doorgezakt. Wonen op Sanoer betekent ook af en toe de handen uitste­ken bij het parkonderhoud, vertelt een bewoner. Het afgelopen jaar was het park geregeld te be­zichtigen, vooral als activiteit in het kader van het Jaar van de Historische Buitenplaats. Rond­leidingen zijn gegeven, theatervoorstellingen gehouden. ‘Maar we zijn sowieso te bezoeken‘, aldus de bewoner. ‘Via de website van Stichting Buitenplaats Sanoer kunnen groepjes een af­spraak maken.’ Maar het belangrijkste is dat met de stichting de oud­bewoners een basis voor de toekomst leggen en de financiering voor het onderhoud veilig stellen. Dit is echter nog niet rond, hetgeen nog steeds een ernstige zorg is.

Betere bereikbaarheid‘Sanoer is echt zo’n buitenplaats uit de tijd dat de infrastructuur verbeterde’, reageert Elyze Storms­Smeets van het Gelders Genootschap. Zij heeft uitgebreid de historie van de buiten­plaatsen en landgoederen langs de hele Veluwe­zoom van Wageningen tot Dieren bestudeerd.

metrie van barokke Franse tuinen en de Engelse landschapsstijl, een kunstmatig landschap met vloeiende lijnen met kronkelige paden en bo­mengroepen. Maar de familie had ook haar eigen wensen. Tijdens reizen in Italië raakte het echtpaar onder de indruk van de klassieke tui­nen met vijvers, beelden en ornamenten. En mevrouw De Vries wilde ook graag terrassen zoals zij in Indië had. Grote, open terrassen waren in die tijd heel ongebruikelijk. Een deel van het park bleef landbouwgrond. Door de rogge liep een houtwal tegenover een hakhout­bosje.’

Betuwse boerinZo mooi als Best het beschrijft, trof hij het park niet aan. ‘In de crisisjaren, de jaren dertig van de vorige eeuw, had een Betuwse boerin de bui­tenplaats voor slechts 3000 gulden gekocht om er een zomerpension te beginnen. In de overige maanden van het jaar verhuurde zij kamers aan studenten van de Landbouwhogeschool. Zij en haar man hadden weinig geld. Haar man, lid van de NSB, brak alles af en verkocht de klin­kers, tuinvazen, taxushagen en bijna 7 hectare grond. Zelfs de grond van de glooiende tuin moest eraan geloven. Er kwamen boeren van de Engh en die voerden deze met paard en wagen af. Twee cent per kuub kreeg hij ervoor. Eén cent droeg hij af aan de eigenaar.’ In de oorlog raakte het buiten nog verder in verval. Het was een ‘NSB­nest’ en het laatste half jaar fungeerde het landgoed als Duitse controlepost van de artillerie. ‘De deuren, alles werd opge­stookt. Het was een puinhoop na de oorlog. Er zat door granaatinslagen geen glas meer in het huis. De boerin kreeg haar eigendom terug, omdat zij nooit met de NSB te maken had willen hebben. Haar man, zoon (SS) en dochter (Jeugdstorm) zaten vast. De boerin richtte Villa Sanoer opnieuw in als pension en verhuurde het alleen aan studenten.‘Villa Sanoer is tot de jaren vijftig een studen­tenhuis gebleven en sinds 1972 opnieuw, be­

Weelde van Wageningen

Links: De Waterlanders deze zomer met een

voorstelling vol scènes, muziek en dans in de tuin

van Villa Sanoer. Boven: Oranje Nassau’s Oord,

bron Collectie Gemeente archief Wageningen.

nieuwe Veluwe 4/1230 nieuwe Veluwe 4/12 31nieuwe Veluwe 4/12 weelde Van wageningen

Rijksstraatweg – de huidige provinciale en Generaal Foulkesweg – van Arnhem naar Utrecht, waaronder Oranje Nassau’s Oord, Hinkeloord en Belmonte. Oranje Nassau’s Oord (deels gemeente Wageningen en deels gemeente Renkum) was een geschenk van koning Willem III aan zijn echtgenote Emma (1881). Tot de tweede helft van de negentiende eeuw stond er het huis Cortenbergh met een historie die teruggaat tot in de veertiende eeuw. Een idyllische herinne­ring is de historische ommuurde tuin, die nu dienst doet als biologisch tuinbouwbedrijf. Willem III verbouwde het buiten, huis en park ingrijpend, naar een ontwerp van de bekende architect Louis Paul Zocher. Daarna liet ook landschapsarchitect Leonard Springer sporen na. Nog geen twintig jaar was het landgoed koninklijk bezit. Koningin Emma schonk het aan Stichting Oranje Nassau’s Oord als verpleeg huis. De laatste tijd is de nodige energie gestoken in herstel, zowel van cultuurhistorische elementen als van de natuur in het bijzondere Renkums Beekdal, dat omgevormd wordt tot een ecologi­sche poort van de Veluwe naar de Rijn. Dit doet het verpleeghuis samen met drie andere grond­eigenaren in het beekdal – De Dorskamp, Staats ­bosbeheer (landgoed Oostereng en Keijenberg) en Landgoed Quadenoord. Gezamenlijk hebben ze een visie opgesteld voor versterking van de ecologische kwaliteit, beleefbare cultuurhistorie, recreatie en economisch gezonde landgoederen. ‘Het is een groot project met wel 92 samen­hangen de maatregelen. Je kunt je voorstellen dat de financiering daarvan op dit moment niet eenvoudig is ’, verduidelijkt André Claassen van bureau Landsmid, die de opstelling van de visie heeft begeleid. ‘Er is al het een en ander gere­ali seerd. Onder andere op Oranje Nassau’s Oord. Daar zijn de ijskelder, de inrijposten (één met het wapen van het huis van Oranje en de ander met het wapen van het huis Nassau), de wildwal en de vijvers hersteld. ‘Het plan is ook om Zochers landschapspark terug te brengen, maar we weten nog niet hoe het er precies uit heeft gezien. We zijn op zoek naar de oorspron­ke lijke tekeningen. Er staat veel meer op het programma, zoals omzetting van landbouw­grond naar natuurlijk beekdalgrasland.’

Zwitsers landschapBelmonte (dat mooie berg betekent), verderop aan de voormalige Rijksstraatweg en richting de stad Wageningen, paste perfect in de stijl van

Gelders Arcadië. Elyze Storms­Smeets: ‘De eigenaar, baron de Constant Rebecque de Villars, liet zich voor het Zwitsers aandoende huis met veel hout inspireren door het weidse uitzicht vanaf de Wageningse Berg over de Betuwe. Zocher ontwierp een bijpassend land­schapspark met veel dennenbomen, die ook weer verwijzen naar het arcadische Zwitserland. Voor schilders van de Oosterbeekse School was het een geliefde plek om te schilderen.’ In de Tweede Wereldoorlog was de Wageningse Berg een Duits bolwerk. Door geallieerde bombarde­men ten ging Belmonte verloren. Sinds de jaren ’50 is het een arboretum (zie pagina 24). Wat vooral herinnert aan de arcadische periode, is het uitzicht aan de rand van de berg.

Bedreiging door roodVrij snel na Belmonte ligt Hinkeloord, in 1855 ontstaan door een rijke suikerplantagehouder uit Nederlands­Indië. Aanvankelijk heette het landgoed Ngladjoe naar zijn Javaanse plantage. Dit landgoed doorstond de oorlog beter. De Landbouwhogeschool streek er begin negentiende eeuw neer om voor de toestroom aan studenten en wetenschappers nieuwe onderzoeks­ en onderwijsgebouwen te bouwen, zoals het monumentale Laboratorium voor Plantenfysiologie, in de volksmond bekend als Schip van Blaauw. Na terugtrekking van de universiteit naar een nieuwe campus buiten de stad hebben de uiteenlopende gebouwen nieuwe eigenaren en functies gekregen als kantoor of bewoning. De villa is volledig gerenoveerd en heeft een uitbouw gekregen om ruimte te bieden aan de beeldengalerij van Stichting Het Depot. Er is ook de nodige nieuwbouw bij gekomen. Op zich kan dat wel, maar Storms betreurt het dat alles op de bergrand is gezet en het oor­spronkelijke panorama – ook door bomengroei – verloren is gegaan. Ze ziet de verstedelijking niet alleen in Wageningen, maar in heel Gelders Arcadië optreden. Op kaarten toont ze het landschap van de Veluwezoom van begin vorige eeuw, in de jaren zestig en nu. Domineerde eerst bos, heide en woeste gronden, nu is de zuidelijke rand grotendeels bebouwd. ‘Gelders Arcadië is zo bijzonder met zijn scherpe land­schappelijke overgangen van hoog naar laag, beken en panorama’s.’ Het verbaast haar daarom dat er van de ruim 120 buitenplaatsen en landgoederen in heel Gelders Arcadië er slechts 22 als geheel – van landhuis met

omliggend park – rijks­ of gemeentelijk be­schermd zijn. In Wageningen geen één. ‘Een onderwaardering van het belang van de land­goederenzone’, vindt ze. ‘Het is niet voldoende om alleen de afzonderlijke gebouwen te be­schermen. Alleen door dat voor het hele ensem­ble van gebouwen, park, bos en landbouwgrond te doen, zijn de bijzondere kwaliteiten te be­houden.’

Nieuwe kansenWethouder Michiel Uitdehaag geeft aan dat de bestuurlijke aandacht voor de buitenplaatsen groeit. ‘Wageningen is vooral de stad der bevrijding en van de universiteit en instituten. Gemeentelijke bestuurders hadden tot voor kort weinig zicht op de buitenplaatsen en wat daar gebeurt. Dat is sterk aan het veranderen. Voor het eerst hebben buitenplaatsen een eigen plaats gekregen in de structuurvisie. Ze zijn belangrijk, want mensen willen graag in een groene gemeente wonen en recreëren. Tegelijkertijd staan eigenaren voor hoge kosten voor onderhoud en beheer en zien ze weinig van de inkomsten die een groene omgeving oplevert bij hen terechtkomen. We proberen daarom eigenaren te stimuleren om hun buiten­plaats open te stellen voor publiek Dat levert namelijk belastingvoordeel op. Financieel heeft de gemeente weinig ruimte, maar we willen wel meedenken over nieuwe functies om te kunnen voortbestaan. Dat het ons serieus is, blijkt wel uit het convenant Gelders Arcadië dat we vorig jaar samen met de andere vier gemeenten van de Veluwezoom hebben ondertekend om aan de slag te gaan met onze buitenplaatsen!’

‘Deze strook wordt ook wel Gelders Arcadië

genoemd, een herschapen paradijs vanwege de

romantische, arcadisch aangelegde landgoederen

en buitenplaatsen met onder meer sprengbeken,

watervallen en vergezichten. Alles voor

de welgestelde stedeling om de natuur en de

eigen gevoelswereld te ontdekken’

1

21

32

4

5

6

7

8 9

10

‘Die strook wordt ook wel Gelders Arcadië genoemd, een herschapen paradijs vanwege de romantische, arcadisch aangelegde land goede­ren en buitenplaatsen met onder meer spreng­beken, watervallen en vergezich ten. Alles voor de welgestelde stedeling om de natuur en de eigen gevoelswereld te ontdekken. ‘Op de Veluwezoom waren het eerst de adellijke families, die in de zeventiende eeuw hun middel­eeuwse kastelen, die hun militaire functie hadden verloren, in lustoorden veranderden. Kasteel Doorwerth, Rosendael en Middachten zijn daar voorbeelden van.

Rijke stedelingenIn de zeventiende en achttiende eeuw kwamen met name rijke Arnhemse stedelingen erbij. Zij stichtten buitenplaatsen om in de zomermaan­den de vervuilde stad te ontvluchten. Vooral de omgeving van Arnhem was in trek, omdat je hier relatief goed – binnen een dag –per koets kon komen.Maar het gebied raakte vol en met de verbete­ring van de wegen en aanleg van spoorwegen kwamen ook de plekken die eerder minder populair waren, maar waar het nog wel rustig was, in zwang. Zoals Wageningen, dat gemakke ­lijker bereikbaar werd door de rijksweg Utrecht­Arnhem, een weg naar Nijkerk en een weg tussen Ede en Arnhem. Vooral nieuwe rijken en oud­Indiëgangers streken daar neer. Parallel hieraan werden ontginningslandgoederen gesticht om woeste gronden in cultuur te brengen (in Wageningen bijvoorbeeld Ooster­eng). Enkele buitens lagen opvallend aan de

Weelde van Wageningen

De tien van WageningenWageningen ligt aan de meest westelij­ke kant van Gelders Arcadië. Misschien behoren zijn buitenplaatsen niet tot de àllermooiste van de Veluwezoom – de rijkdom van de stichters was bescheide­ner – maar de buitens zijn zeker de moeite waard. Tien zijn er te benoe­men. Van west naar oost: 1. Nuden-oord, 2. kasteel Wageningen (nu stadspark met restanten van de stads­muur en het kasteel), 3. Hinkeloord (beelden galerij), 4. Belmonte (arbore­tum), 5. de Dorskamp (tegen woordig onder andere een biologi sche wijn­gaard), 6. Villa Sanoer (particulier bezit, met arboretum), 7. De Driest (villawijk Wageningen Hoog, kern als klein landgoed in handen van erfgena­men), 8. de Leemkuil (asiel zoekers­centrum), 9. Oostereng (bos gebied met arboretum) en 10. Oranje Nas-sau’s Oord (zorginstelling, open gesteld voor wandelaars). Van twee buitens gaat de herkomst terug tot in de middeleeuwen: kasteel Wage ningen en Oranje Nassau’s Oord. De overige zijn een stuk jonger: ge­sticht tussen 1842 en 1920. Alleen van Nudenoord, Hinkeloord, Villa Sanoer en de Leemkuil is het landhuis, al dan niet met enige (of flinke) aanpassing, behou­den gebleven. Van de andere buitens is het oor spronke lijke landhuis verloren gegaan door brand, oorlogsgeweld tij­dens de Tweede Wereldoorlog of af­braak door een eigenaar die wat nieuws wilde. Wel zijn in alle gevallen (delen van) het omringende groen bewaard gebleven. De tien hebben een particu­liere eigenaar of worden beheerd door de gemeente, Staatsbosbeheer of het Geldersch Landschap.

Bron: Groen van toen voor nu en later

– Wageningse landschappen, tuinen en

buitenplaatsen, 2012, uitgave Comité Open

Monumentendag Wageningen 2012.

Het uitzicht vanaf de Wageningse Berg inspireerde tot de aanleg van landgoed Belmonte.

32 nieuwe Veluwe 4/12 33

dat begint in mei met asperges en aardbeien, vervolgens komt het seizoen van overvloed. In het najaar en in de winter hebben we vooral kolen.’ Trots toont hij de plantbedden. Als er bordjes bij staan betekent het dat je mag oog­sten. Ook op de website kunnen de leden de oogstlijst zien. ‘Wij weten onze leden nog steeds te verbazen met groenten die ze niet kennen, zoals schorseneren.’ Hij snapt wel waarom zijn groente zo gewaardeerd wordt: ‘Het is biologisch, je weet waar het groeit, je kunt op de website lezen hoe en waarmee we bemesten. De kwaliteit is echt erg goed. Dat zal je niet snel zo vinden in de supermarkt en bij de groenteboer. In elk geval niet zo vers!’De jonge ondernemer noemt grond hier ‘ontie­gelijk duur en zo goed is de bodem niet’. De hoge huurprijs komt door de aanwezigheid van veel hobbytuinders en de ligging dichtbij de stad. Maar voor de bestaansrecht van De Nieu­we Ronde is de nabijheid van veel mensen een vereiste. ‘Binnen een straal van een kilometer hebben we veel leden, elke honderd verder neemt het aandeel af.’‘Onze leden zijn erg betrokken’, besluit hij. ‘Ze beschouwen het als hun tuin. Maar het is ook ontspanning. Ze hoeven hier niet te werken, alleen maar te oogsten. Het is een uitje. Men­sen komen hier met hun kinderen of gaan rustig een boekje lezen.’ Lammerts schuift nog een kist in de wagen en rijdt weg.

Wandeltip: het Draouvinpad loopt langs een aantal

bedrijven op de eng (www.cultuurinwageningen.nl).

De Wageningse Eng is door de weinige bouw­sels, schaarse bosschages en het handjevol verharde wegen een opvallend open landschap – nog steeds. Historisch geograaf Luuk Keunen verdiepte zich grondig in de ontginningsge­schiedenis ervan. Volgens hem is de hoofd­structuur de laatste tweehonderd jaar niet eens zoveel veranderd. ‘Er zijn wat percelen samen­gevoegd, maar de eng is nog steeds zeer klein­schalig. Anders dan op de meeste engen, enken en essen is hier nooit een ruilverkaveling ge­weest. Hierdoor is het voor grondeigenaren, net als vroeger, praktisch of zelfs noodzakelijk om samen te werken, bijvoorbeeld bij toegang tot de percelen, bij de gewaskeuze en bij de oogst.’ De Wageningse Eng stamt uit 1000–1300. Het nog oudere, westelijke deel van het oorspron­kelijke engcomplex is vanaf de vijftiger jaren door stadsuitbreiding van Wageningen verdwe­nen. Het waren boeren uit de buurtschappen Brakel, Dolder, Leeuwen en De Peppel die direct ten oosten van hun boerderijen op het Veluwse zand begonnen te akkeren. Veel mest hadden ze niet. Tot in de vijftiende eeuw verrijkten ze de eng vooral met strooisel uit het bos. Ze woonden precies op de Veluwegrens, hun vee brachten ze naar de graslanden in het westen.

PluktuinDe glooiende eng laat zich van zijn mooiste kant zien op zijn hoogste plek in de zuidoostelijk hoek, bijvoorbeeld vanuit Pluktuin de Bosrand. Al hebben de bezoekers weinig oog voor het kleurrijke palet van de vele perceeltjes in de verte. Liever knippen ze een mooi boeket of plukken ze een mandje oranje frambozen. Eige­naar Petra Lenskens houdt goed in de gaten wie haar domein betreedt, vooral de nieuwe klanten die hier de weg nog niet kennen. Ze legt graag uit hoe ze de lekkerste vruchten herkennen. Bijzonder is dat mensen zelf bloemen mogen verzamelen en dat Lenskens daar vervolgens een boeket van maakt. Ze rekent af naar om­vang van het boeket. Bij het kleinfruit (aardbei­en, allerlei soorten bessen, frambozen, bramen en druiven) gaat het nog gemakkelijker: de klant plukt en betaalt afhankelijk van het ge­wicht in het mandje.

Lenskens: ‘Veel mensen lopen even de tuin in om te kijken en te genieten. Sinds kort is de tuin bovendien een recreatief Rustpunt. Fietsers en wandelaars kunnen hier zitten voor een kop koffie, thee of limonade.’ Wat extra aanloop en bekendheid kan de ondernemer best gebruiken. Vier jaar geleden is ze begonnen, maar ze in­vesteert nog meer dan dat ze aan inkomsten ontvangt. De tuin ontwikkelen kost veel geld en tijd; ze is er fulltime mee bezig. Vrijwilligers hel­pen, zoals haar partner die in de tuin spit en ruimt. Werk is er altijd. Vorig jaar heeft ze elek­triciteit laten aanleggen en een waterput laten slaan. ‘Veertig meter diep’, benadrukt ze. On­langs heeft zij druiven geplant. ‘Het kost drie jaar voordat die gaan produceren.’Zij vertelt over het Bestemmingsplan Buitenge­bied Wageningen dat in 2013 wordt vastgesteld. Onder de circa 500 gebruikers van de eng is er grote eensgezindheid over de toekomstvisie, die in haar woorden vooral neerkomt op: open hou­den (voor het uitzicht), kleinschaligheid, bij voorkeur biologisch landgebruik en een goede toegankelijkheid en bruikbaarheid voor de Wa­geningers. Al zijn er wel meningsverschillen over in hoeverre opstallen als schuurtjes de openheid verstoren. Lenskens zelf wil graag een schuilgelegenheid hebben. Ook vindt ze het jammer dat ze geen appel­ of perenboomgaard mag opzetten, ook al zit ze dichtbij de bosrand. Zelfs boompalen mogen niet. ‘Maar zonder palen geen net, en zonder net geen kleinfruit.’

GroenteabonnementEen stuk verderop sjouwt Pieter Lammerts aardappelen naar zijn bestelwagen. Hij is een van de eigenaren van De Nieuwe Ronde, een – zoals hij dat noemt – zelfoogst groentekwe­kerij. Het zelfoogsten blijkt een succesvol con­cept, want er is vraag naar meer. Daarom is het bedrijf onlangs uitgebreid. De oudere locatie, waar zijn collega een jaar of tien geleden start­te, ligt verderop op de eng, dichter bij Benne­kom. Met aanstekelijk enthousiasme vertelt hij: ‘Onze circa driehonderd leden betalen voor een groenteabonnement. Zij mogen daarvoor onbe­perkt oogsten, 24 uur per dag en 7 dagen in de week. Je eet wat het seizoen te bieden heeft,

De eeuwenoude Wageningse Eng bruist van energie. Waar in de middeleeuwen keuterboertjes zich op de schrale grond in het zweet werkten, wordt nu gerend en gebald, wedijveren hobbytuinders om de zwaarste pompoen of bontste bloemen en genieten wandelaars en fietsers uit de stad van de koperen namiddagzon. De landbouw is nog niet helemaal uit het gebied verdwenen en evolueert zich zelfs in verrassend eigentijdse vormen.

Van buitengebied naar

stadstuin

‘ Het is biologisch, je weet waar het groeit, je kunt op de website lezen hoe en waarmee we bemesten. De kwaliteit is echt erg goed. Dat zal je niet snel zo vinden in de supermarkt en bij de groenteboer. In elk geval niet zo vers!’

nieuwe Veluwe 4/12 weelde Van wageningen

tekst Hans van den Bos, foto’s Hans van den Bos, Wim van Hof/gaw.nl

Weelde van Wageningen

nieuwe Veluwe 4/1234 nieuwe Veluwe 4/12 35

tekst en foto’s Hans van den Bos

Wageningen op het

kruispunt van landschappen

Voor uitgestrekte bossen of een grote stille heide moet je op de zuidwestelijke punt van de Veluwe niet zijn. De charme van Wageningen zit in de diversiteit aan landschappen met zijn vele bodemtypen, planten en dieren. Het was beslist geen toeval dat het Rijk in 1879 deze plek uitkoos voor de vestiging van de Landbouwhogeschool.

Wageningen ligt op de rand van de Veluwe. Aan de zuidkant snijdt de riviervlakte van de Neder­Rijn messcherp in de zandmassa van het Veluwe massief, met steile hellingen en on­Nederlandse vergezichten als resultaat. Dat uitzicht maakt de zuidrand van de Wageningse Berg een geliefde plek om te wonen. Toch is het eigenlijk heel bijzonder dat de bebouwing be­perkt is gebleven en het bos­ en parklandschap nog steeds domineert. Daardoor tref je hier ook een voor de Veluwe bijna unieke situatie. Het bos op de stuwwal – slechts gescheiden door een fietspad – gaat geleidelijk over in de uiter­waard.Precies deze overgang inventariseerde de KNNV Vereniging voor Veldbiologie afdeling Wagenin­gen onlangs eens grondig met 55 vrijwilligers. Op de Wageningse Berg en in de Renkumse Beneden waard vonden ze vorig jaar meer dan 1300 planten­ en diersoorten. ’Vooral op de overgang van hoog naar laag en van droog naar nat is het interessant‘, vertelt Willem Wielemaker, één van de inventariseerders. ‘Hier raakt de kalk rijke klei van de uiterwaard het zure zand en heel soms overstroomt de voet van de helling zelfs met rivierwater. Deze zone

waar zand en klei elkaar ontmoeten is smal, meestal slechts vijf tot tien meter, maar we vonden er talrijke karakteristieke planten zoals bosanemoon, daklook en aronskelk en dieren zoals ringslang en hazelworm. Ook de bosuil heeft een voor keur voor dit overgangsgebied.’ Als padden stoelen specialist was Wielemaker bijzonder in zijn sas met zijn vondst van de spechtinktzwam, een niet­algemene soort die een beetje leem en een beetje kalk nodig heeft.

Grote open ruimteTen westen van Wageningen gaat het droge Veluwse zandlandschap pardoes over in de rechtlijnige verkaveling van wat eens een kletsnat veengebied was. Kaal en open ligt het grasland er, slechts onderbroken door strenge populierensingels en sloten. Dit zogenaamde Binnenveld loopt door tot Veenendaal en is onderdeel van de Gelderse Vallei. Kijkend naar het westen lijkt de beboste stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug binnen handbereik. Zo’n 200.000 jaar geleden vormden deze stuwwal samen met die van Ede­Wageningen één geheel, totdat de Rijn zijn koers verlegde en een flinke hap uit het zand nam. Door de

34 nieuwe Veluwe 4/12 weelde Van wageningen

slechte afwatering was het Binnenveld lange tijd slecht toegankelijk. Uitgestrekte veenmoerassen werden gevoed door regen­ en kwelwater vanuit de stuwwallen.‘Heel apart is dat het volkomen onbebouwd is en van oudsher ook boomloos’, zegt historisch geograaf Jan Neefjes van bureau Overland. ’Dit zie je nog steeds. Behalve populierenlanen zoals de Veensteeg is er totaal geen opgaande begroeiing. En zelfs die populieren zijn recent. Deze openheid zien we niet veel meer in Neder land. De hoge waarde van dit gebied wordt nog eens vergroot, doordat je er zicht hebt op zowel de stuwwallen van Veluwe als Utrechtse Heuvel rug. Het landschap is prachtig afleesbaar.’

40 landschapstypenNeefjes bracht onlangs voor de gemeente het Wageningse buitengebied in kaart. ‘Het land schap is bijzonder gevarieerd. Ideaal voor onderzoek en onderwijs. Het was een belang rijke reden om hier de Landbouw­hogeschool te stichten.’ Fijntjes voegt hij eraan toe dat ongetwijfeld ook meespeelde,

Weelde van Wageningen

Links: de overgang naar de Wageningse Berg naar

de uiterwaard.

Boven: het Binnenveld.

nieuwe Veluwe 4/1236 nieuwe Veluwe 4/12 37

Aanloop naar 1oe editie Beelden op de Berg

Wagenings nieuws

verfraaien, door het opruimen van zwerfvuil in uiterwaarden of met natuurwerkdagen op de eng.’

RondwegNog steeds heeft de vereniging veel aandacht voor de eng. Momenteel let zij op verromme ling en bebouwing. Die mogen karakter en de open­heid van het gebied niet aantasten. Er komen volgens Janmaat steeds meer paarden. ‘De paardenhouders – er zitten er inmiddels wel een stuk of veertig – willen stallen en schuren voor het hooi. Als oplossing zien wij het liefst één centrale locatie. De bedreigingen voor het Binnenveld zijn aanzienlijk groter. Ik hoor steeds meer geluiden van partijen die een rondweg om Wageningen willen. Ja, en dan gaat dit open landschap er in één keer aan. Waakzaamheid blijft dus geboden.’Ook in het bos spelen ontwikkelingen die hij kritisch volgt. Zo wil de golfclub uitbreiden door bos te kappen en ook wil ze allerlei hekken plaatsen. Dat gaat ten koste van de natuur en de recreatiemogelijkheden. En verderop, bij het voormalige voetbalstadion de Wageningse Berg zijn plannen voor een kantoorlocatie, Future Center Wageningen. Janmaat: ‘We moeten niet knabbelen aan de randen van de Veluwe. Dit is ecologische hoofdstructuur. Het zou wel heel gek zijn als de ene gemeente een bedrijven­terrein opruimt (in het Renkums beekdal), ter­wijl iets verderop een andere gemeente een kantoorlocatie tot ontwikkeling brengt.Volgens Janmaat zijn veel Wageningers bewust van de hoge kwaliteit van hun woonomgeving; er zijn veel groepen actief in de natuur en het landschap en er is grote betrokkenheid. ‘Met onze 250 leden zijn we groter dan de grootste politieke partij in Wageningen. Zodra er plan nen zijn die het landschap bedreigen, stromen de nieuwe leden toe...’

liep ik in de uiterwaard, keek ik over de Rijn en zag ik in de verte de rand van de Wageningse Berg en de Veluwerand in prachtige kleuren. Dan loop ik echt te genieten.’ Deze waardevolle landschappen behouden gaat niet vanzelf, weet hij: ‘Onze vereniging is opgericht toen de ge­meente twaalf jaar geleden plannen presenteer­de om de Wageningse Eng vol te bouwen: dit wilden we niet. Door veel weerstand is het plan gelukkig van tafel gegaan. We blijven kritisch kijken naar ontwikkelingen die het landschap schaden. Soms zijn we op een praktische manier actief om het landschap te versterken of te

Artist impression van het Bloemenfort van de Waterlanders.

De voorbereiding voor de tiende editie van Beelden op de Berg is in volle gang, ook al vindt deze toonaangevende tentoonstelling pas in de zomer van 2013 plaats. Het vroege opstarten heeft alles te maken met de gekozen titel: (Re)source, een typisch Wagenings en weten­schappelijk thema, dat verwijst naar ethische dilemma’s rondom au­thenticiteit en manipulatie. Een aantal kunstenaars en vormgevers werkt dan ook intensief samen met wetenschappers van Wageningen UR.De locatie, Belmonte arboretum op de Wageningse Berg, speelt een belangrijke rol in de tentoonstelling. (Re)source verkent de waarden van het wetenschappelijke karakter van een arboretum. In de oor­spronkelijke functie van het arboretum werden de ‘sources’ – de ‘oor­spronkelijken’ – gebruikt voor onderzoek en verdere ontwikkeling van nieuwe gewassen en rassen. De ‘source’ wordt veelal aangemerkt als oorspronkelijk en dus ‘goed’. Manipulatie bekijken we daarentegen vaak met argwaan. Gemodificeerd voedsel bijvoorbeeld voelt kunst­matig aan. Dat komt vooral omdat wij nog steeds weinig weten over de gevolgen van genetische modificatie.Ook in de beeldcultuur ontstaat een strijd tussen voor­ en tegenstan­ders van gemanipuleerde ‘originelen’. Ook hier is authenticiteit een voortdurend onderwerp van discussie. Kunstenaars zijn bij uitstek veroorzakers van herscheppende originaliteit. Vindingrijkheid valt zo letterlijk samen met ‘re­sourcen’.Meer over Beelden op de Berg: www.beeldenopdeberg.nl

Wandelen in het voetspoor van Hemmo Bos

Nieuwe Veluwe geeft in het kader van dit themakatern en Wagenin­gen 750 een herdruk van de Na­tuurhistorische wandelkaart van Wageningen en omstreken ca­deau. Hemmo Bos, leraar aan de toenmalige Rijkslandbouwschool, tekende de kaart in 1891. Minuti­eus bracht hij 50 kilometer wegen en paden in kaart. De afstanden duidde hij aan in ‘minuten wande­

Wageningen viert 750 jaar stadsrechten

Het jubileumjaar 2013 belooft een feestelijk jaar te worden voor, door en met inwoners van Wageningen. Zo werken Wagen­ingers samen aan WIKI Wagenin­gen waarin de geschiedenis van de stad wordt samengebracht, er komt locatietheater, een speciaal lied gezongen door minimaal 750 kinderen, spetterende feesten en een boek. De kunstenaarsgroep Waterlan­ders bouwt voor zijn thuisstad een imposant Bloemenfort, een verwijzing naar de oude fortmu­ren van Wageningen. Het kunst­werk wordt een wand van 65

meter wilgentenen, omringd door een metersbrede slotgracht van bloemen. Elk seizoen verandert deze omlijsting van kleur, omdat er verschillende bloemen inge­zaaid worden. Het kunstwerk wordt elk seizoen opgeluisterd met een muziekstuk, speciaal gecomponeerd door de Waterlan­ders. De teksten zijn van stads­dichter Laurens van der Zee. Het Bloemenfort is in het voorjaar klaar en staat het hele jaar in de uiterwaarden.

Meer over Wageningen 750: www.wageningen750.nl.

Beelden op de Berg, negende editie in 2009.

dat boeren hun zoons wel naar deze kleine gemeente zonder grootsteedse verleidingen durfden te sturen. Neefjes onder scheidde tijdens zijn onderzoek wel veertig verschillende landschapstypen. Het merendeel waardeerde hij met een hoog cijfer voor de kwaliteit. Als vrijwel uniek landschap voor Nederland noemt hij de Wageningse Berg, met het uitzicht over de Betuwe, de (voorma lige) buitenplaatsen en het arboretum.De favoriete plek van de voorzitter van Vereni­ging Mooi Wageningen, Rob Janmaat, ligt wat lager en dichter bij de rivier. ‘Afgelopen zondag

len’. Onderweg noteerde hij ruim 250 planten en dieren. De fauna kwam er bekaaid vanaf: konijnen en eekhoorns. Voor mierennes­ten maakte Bos een uitzonde­ring. Ze kregen zelfs een apart symbooltje, maar hij was dan ook op de bosmier gepromoveerd! Ruud Schaafsma, die de kaart herontdekte en er het boek Wan­delingen rond Wageningen in het voetspoor van Hemmo Bos over schreef, neemt u graag mee voor

een cultuurhistorische wandeling over Hemmo Bos op.... of .... De wandeling begint om ..?????.. uur met een korte inleiding bij het Schip van Blaauw, Gen. Foulkes­weg 72. Meer informatie volgt op www.nieuweveluwe.nl en op www.wageningen750.nl. U kunt zich opgeven bij Jelle de Gruyter, uitgever@nieuweveluwe.nl of 0317 418128.

Weelde van Wageningen

‘ Afgelopen zondag liep ik in de uiterwaard, keek

ik over de Rijn en zag ik in de verte de rand

van de Wageningse Berg en de Veluwerand in

prachtige kleuren. Dan loop ik echt te genieten’

De Wageningse Berg en omstreken is een biotoop voor ringslangen.