suzannevanoverbeek.files.wordpress.com€¦ · Web viewEn zij deden als zij zeide, en zij sloten...

Suzanne van Overbeek 4DT1 janauari 2012 Kunstbeschouwing

Verslag onderzoek “Susanna en de oudsten” geschilderd door Rembrandt Harmensz. van Rijn 1606 – 1669)

Dit werk is geschilderd met olieverf op mahoniehouten paneel (77 × 93 cm) in 1647. Het is te bezichtigen in de Gemäldegalerie der Staatlichen Museen in Berlijn.

Het is een van de vele uitbeeldingen van het verhaal van Susanna, die begeerd en bespied wordt door twee oude mannen. Zij wijst hen af, en geraakt daardoor in de problemen. Daniël redt haar uiteindelijk. Het verhaal van Susanna en de ouderlingen uit het Oude Testament leende zich heel goed voor de afbeelding van vrouwelijk naakt. Dit thema’s was populair, omdat het gebruik van vrouwelijk naakt in de kunst gerechtigdvaardigd was op deze manier.

Dit schilderij is gebaseerd op een passage in de Bijbel (Oude Testament): “De geschiedenis van Susanna” hetwelk gesteld wordt als het 13dehoofdstuk van profeet Daniël:

Daar was een man woonachtig te Babylon, wiens naam was Jojakim.Die nam een vrouw genaamd Susanna, een dochter van Chelkias, welke zeer schoon was, en de Here vrezende.Want hare ouders waren rechtvaardig en hadden hun dochter onderwezen naar de wet van Mozes.En Jojakim was zeer rijk, en hij had een hof nabij zijn huis, en de Joden kwamen bij hem tezamen, dewijl hij de aanzienlijkste was van hen allen.En daar werden in hetzelfde jaar twee oudsten uit het volk tot rechters gesteld; van welke de Here gesproken heeft, dat ongerechtigheid uit Babylon was uitgegaan van de oudsten en rechters, die het volk schenen te regeren.Deze waren gedurig in het huis van Jojakim, en tot hen kwamen allen, die enige zaak voor het gericht hadden.


En het geschiedde als het volk op de middag was vertrokken, dat Susanna heenging, en wandelde in de hof van haar man.En de twee oudsten zagen haar alle dagen in de hof gaan en wandelen, en werden over haar met begeerlijkheid ontstoken.En verkeerden hun eigen zin, en wendden hun ogen af, zodat zij naar de hemel niet zagen, noch aan rechtvaardige gerichten gedachten.En zij waren beiden over haar ontstoken, maar verhaalden elkander hun pijn niet;Overmits zij zich schaamden hun lusten te verhalen, en dat zij met haar wilden te doen hebben.En zij namen haar dagelijks naarstig waar om haar te zien;En zeiden de een tot de ander: Welaan, laat ons naar huis gaan, want het is de ure des middagmaals.En uitgegaan zijnde, scheidden zij van elkander, en wederkerende, kwamen zij tegelijk bijeen, en als zij elkander naar de oorzaak vroegen, bekenden zij aan elkander hun begeerlijkheid; en toen beraamden zij in het gemeen te zamen gelegen tijd, wanneer zij haar zouden kunnen alleen vinden.En het geschiedde toen zij een bekwame dag waargenomen hadden, kwam Susanna gelijk zij dagelijks gewoon was, met twee dienstmaagden alleen en wilde zich in de hof wassen, overmits het zeer heet was.En aldaar was niemand dan de twee oudsten, die daarin verborgen waren, en haar waarnamen.En zij zeide tot haar maagden: Haalt mij nu zalf en zeep, en sluit de deuren van de hof, opdat ik mij mag wassen.En zij deden als zij zeide, en zij sloten de deuren van de hof toe, en gingen door een zijdeur om te halen hetgeen haar was bevolen; en zij zagen de oudsten niet, omdat zij zich verstoken hadden.En het geschiedde als de maagden uitgegaan waren, dat de twee oudsten opstonden, en liepen tot haar, en zeiden:Zie de deuren van de hof zijn gesloten, en niemand ziet ons, en wij zijn met lust tegen u ontstoken, daarom doe onze wil en zijt bij ons.Doch indien niet zo zullen wij tegen u getuigen dat een jong gezel bij u is geweest, en dat gij daarom uw dienstmaagden van u hebt weggezonden.En Susanna zuchtte zwaar en sprak: Mij is van alle zijden bang, want, indien ik dat doe, zo ben ik des doods; en indien ik het niet doe, zo zal ik uw handen niet ontvlieden.Doch het is mij raadzamer zulks niet doende in uw handen te vallen, dan te zondigen tegen de Here.En Susanna riep met luider stem, en de twee oudsten riepen ook tegen haar.En de ene van hen toelopende deed de deuren van de hof open.Toen nu die van het huisgezin het geroep, dat in de hof was hoorden, zo liepen zij daarin door de zijdeur, om te zien wat haar geschied was.Toen nu de oudsten hun redenen zeiden, zo hebben zich de knechten zeer geschaamd, want nooit was zulk een rede van Susanna door iemand gesproken.En het geschiedde des anderen daags, als het volk tezamen kwam ten huize van haar man Jojakim, dat de twee oudsten ook kwamen vol van boos voornemen tegen Susanna, om haar te doen doden;En zeiden tot het volk: Zend om Susanna, de dochter van Chelkias, de huisvrouw van Jojakim, en zij zonden om haar.En zij kwam met haar ouders, en met haar kinderen, en met al haar maagschap.Doch Susanna was zeer teder en schoon van gezicht.Daarom bevalen deze booswichten dat zij haar aangezicht zou ontdekken, want zij was gedekt, opdat zij zich aan haar schoonheid mochten verzadigen.En die bij haar waren, en allen die haar zagen, weenden.En de twee oudsten stonden op in het midden van het volk, en legden de handen op haar hoofd.Maar zij weende, en zag op naar de hemel, want haar hart vertrouwde op de Here.En de oudsten zeiden: Toen wij in de hof alleen wandelden, kwam deze met twee dienstmaagden, en sloot de deuren van de hof toe en zond de maagden van haar weg;Een jong gezel kwam tot haar, die verstoken was, en legde zich bij haar.Maar wij zijnde in de hoek van de hof, en deze schande ziende, liepen naar haar toe;En ziende hen bij elkander, konden wij de gezel niet machtig worden, omdat hij sterker was dan wij; en hij deed de deuren open en sprong weg.Doch deze grepen wij en vraagden haar wie de jongeling was, en zij wilde ons zulks niet zeggen. Dit getuigen wij.En de vergadering geloofde hen als oudsten en rechters van het volk, en veroordeelden haar om te sterven.Doch Susanna riep uit met luider stem, en zeide: O eeuwige God, die een kenner zijt der verborgen dingen, en die alle dingen weet eer zij zijn,Gij weet dat zij leugens tegen mij getuigen, en zie ik moet sterven daar ik niets gedaan heb van hetgeen deze tegen mij boos getuigen.En God hoorde haar stem.En als men haar wegvoerde tot de dood, zo verwekte God de heilige geest van een jongeling, die genaamd was Daniël.En hij riep met luider stem: Ik ben rein van dit bloed;En het ganse volk wendde zich om naar hem, en zeide: Wat rede is dit die gij gesproken hebt?Doch hij staande in het midden van hen, zeide: Zijt gij kinderen Israëls zo dwaas, dat gij een dochter Israëls veroordeelt, eer gij de zaak onderzocht en de zekerheid daarvan verstaan hebt?Keert weder naar het gericht, want dezen hebben valse dingen tegen haar getuigd.En het ganse volk keerde met haast weder; en de oudsten zeiden tot hem: Kom herwaarts, en zit in het midden van ons, en onderricht ons, dewijl God u het rechterambt heeft gegeven.En Daniël sprak tot hen: Scheidt de een ver van de ander, en ik zal hen ondervragen.Als nu de een van de ander gescheiden was, zo riep hij de een van hen, en zeide tot hem: Gij verouderde in boze dagen, nu zijn uw zonden op u gekomen, die gij te voren hebt gedaan.Als gij onrechtvaardige oordelen oordeeldet, en de onschuldige veroordeeldet, maar de schuldige losliet; daar de Here zegt: Gij zult de onschuldige en rechtvaardige niet doden.


Nu welaan dan, indien gij deze gezien hebt, zo zeg onder welke boom gij hen bij elkander hebt zien verkeren, en hij zeide: Onder een mastiekboom.Toen zeide Daniël: Zeer wel, gij hebt tegen uw eigen hoofd gelogen; want de engel des Heren zal nu bevel van God ontvangen, en u midden doorklieven.En als hij deze had doen weggaan, beval hij dat men de ander zou voorbrengen, en zeide tot hem: Gij zaad van Kanaän en niet van Juda, de schoonheid heeft u bedrogen, en de begeerlijkbeid heeft uw hart verkeerd.Alzo hebt gij de dochters van Israël gedaan, en die hebben door vrees zich met u vermengd, maar deze dochter van Juda heeft uw boosheid niet verdragen.Nu dan zeg mij, onder wat boom hebt gij haar gegrepen, daar zij met elkander verkeerden, en hij zeide: Onder een eik.Toen zeide Daniël tot hem: Zeer wel, gij hebt ook tegen uw eigen hoofd gelogen, want de engel Gods, die het zwaard heeft, wacht op u, om u middendoor te houwen, opdat hij ulieden uitroeie.En de gehele vergadering riep uit met luider stem, en loofden God, die een Verlosser is dergenen die op hem hopen,En stonden op tegen de twee oudsten, overmits Daniël hen uit hun eigen mond van valse getuigenis had overtuigd.En zij hebben hun gedaan naar de wet van Mozes, op zodanige wijze als zij hun naaste boos meenden te doen, en hebben hen gedood, en het onschuldige bloed is op die dag verlost geworden.Doch Chelkias, en zijn huisvrouw, loofden God over hun dochter Susanna, met Jojakim haar man, en haar ganse maagschap, omdat geen oneerlijke zaak in haar was gevonden.En Daniël werd groot voor het volk, van die dag aan en daarna.

Het is een prachtig verhaal. Susanna wordt belaagd tijdens een wasritueel door twee oude viezerikken, die wel zin hebben in een potje vogelen met deze prachtige, onschuldige (getrouwde) vrouw. Als zij opkomt voor zichzelf, (zij weigert in te gaan op hun oneerbare voorstel) nemen deze twee gerespecteerde oude mannen wraak door haar ten overstaan van de gemeenschap te willen veroordelen; ze beschuldigen haar van overspel met een jongeman. Dat betekent dat ze tot de doodstraf wordt veroordeeld. Ze roept God aan, en gelukkig komt Daniel voor haar op, die verlicht wordt door God op dat moment. Zij wordt gered door haar rotsvaste vertrouwen in God, vertrouwen in haarzelf, en de hulp van Daniel; hij verhoort de twee oudsten apart en betrapt ze op tegenstrijdigheden in hun verklaringen. Zij worden ter dood veroordeeld.

Susanna en de ouderlingen is niet alleen door Rembrandt geschilderd.Ziehier werken van andere schilders die ook bevlogen waren door dit verhaal.

Geschilderd door Il Tintoretto (1560-1562)


Geschilderd door Antonie van Dijck (1621-1622)


Geschilderd door Peter Paul Rubens in 1607


Geschilderd door Giovan Battista Tiepolo 1720-1722


Artemisia Gentileschi (1610)

Sebastiano Ricci 1659 – 1734

Ricci toont hier twee momenten die niet in het bijbelse verhaal voorkomen. Susanna bepleit haar onschuld voor Daniël, en de twee mannen worden geketend.


Rembrandt maakte eerder, in 1636, een Susanna (Mauritshuis, Den Haag) waarop de twee mannen zich nog verborgen houden. Terwijl Susanna op het punt staat een bad te nemen, merkt ze dat ze bespied wordt. Een van de gluurders is rechts van haar nog net te zien. Susanna probeert met haar handen haar naaktheid te verbergen; verschrikt en beschaamd bedekt ze haar lichaam. Ze zit gedeeltelijk op de kleding die ze zojuist heeft uitgetrokken en gebruikt deze gedeeltelijk om haar kruis te bedekken. Met haar andere arm bedekt ze haar borsten. Ze kijkt naar ons: wij bespieden haar immers net zo goed als de oude viezerikken. De beschouwer van het


schilderij is op de plek gezet van een glurende ouderling.

Nr 1 in 1636 Nr 2 in 1647

Rembrandt studeerde een half jaar bij Pieter Pietersz. Lastman, in Amsterdam. Lastman, die zelf een schilder van bijbelse, mythologische en historische taferelen was, wordt als een belangrijke invloed op Rembrandt gezien. Hij deed hij Rembrandt inzien hoe hij religie en geschiedenis als inspiratiebronnen voor zijn werk kon gebruiken. Het natekenen van schilderijen in die tijd was de enige manier om een afbeelding van de compositie te krijgen, tenzij er ook prenten van de voorstelling bestonden. De belangstelling voor het werk van Lastman is niet tot Rebrandt's leertijd beperkt gebleven, want in het midden van de jaren dertig tekende hij enkele van Lastmans schilderijen na en ook een keer de hoofdgroep uit een schilderij. Lastman schilderde Suzanna en de ouderlingen eerder, en Rembrandt heeft het schilderij al onderzoekend verbeterd en gekopieerd.

Pieter Pieterz. Lastman (1614)

De ontstaansgeschiedenis van “Susanna en de ouderlingen”.

Het verhaal van Susanna komt oorspronkelijk uit de Bijbel. Waar vele Israelitische helden en heldinnen streden tegen religieuze onderdrukking, gold de moed van Susanna tegen de sexuele onderdrukking. Susanna wordt in de bijbel getypeerd als een hele knappe vrouw. Vanaf de Renaissance hebben veel kunstenaars dit verhaal afgebeeld, omdat het ze legitiem de kans gaf een badende naakte vrouw af te beelden. Pieter Lastman, de leermeester van Rembrandt was een van de schilders die Susanna heeft geschilderd. Lastman was vaak het uitgangspunt voor Rembrandts eigen (oudtestamentische)


composities. Rembrandt werd erdoor geinspireerd, en vervaardigde nav Lastmans schilderijen geheel eigen werken. Hij heeft er 10 jaar over gedaan om in 1647 uiteindelijk het schilderij te vervolmaken. In 1636 is een eerste versie gemaakt.

Doordat hij er tien jaar over heeft gedaan, is er veel over te vertellen. Rembrandt's veranderende kijk op beweeglijkheid is er een van. Dmv rontgenfoto's is er aangetoond dat Rembrandt in de eerste instantie een groep fladderende watervogels vlak naast Susanna had geschilderd. Dit heeft hij gedaan met de bedoeling om de indruk van de heftigheid van de aanranding van Susanna te versterken. Ook een omgevallen vaasje met wegstromende vloeistof heeft hij naderhand weggelaten. De meest drastische verandering vond plaats bij de linkerarm en de hand van de voorste ouderling, die oorspronkelijk naar Susanna's borst graait. Het gebaar dat ervoor in de plaats is gekomen, is veel minder abdrupt. Hij heeft dus goed over beweging nagedacht, en wel hierom: je kunt als schilder beweging suggeren, maar het schilderij beweegt niet. Het kannetje zou blijven leeglopen, de vogels zouden blijven fladderen, de graaiende beweging zou gestold blijven. De paradox van de stilstand van de geschilderde beweging hield hem bezig. Van Susanna zijn veel (deel) kopieen gemaakt door andere kunstenaars of de kunstenaar zelf. Rembrandt gebruikte de compositie als basis voor een nieuw werk. “Bathseba aan haar toilet” (1643) heeft veel overeenkomsten met Suzanna. Het is geschilderd door een leerling uit Rembrandts atelier, die nauwlettend het proces gevolgd heeft van de wording van Susanna.

Bathseba Atelier Rembrandt 1643

Batheseba door Rembrandt 1654


Een goed management van van een grote hoeveelheid onderling samenhangende beslissingen en handelingen zorgt voor een picturale intelligentie, waardoor de invloed op het eindresultaat “onzichtbaarder” wordt naarmate de opgeroepen illusie beter geslaagd is. De samenstellende elementen van deze twee historiestukken, elk met drie figuren, zijn overeenkomstig.Ze zijn alleen anders geordend en in een andere houding weergegeven. Het stenen terras met gebogen treden en de achtergrond zijn bv in beide schilderijen verwant.

Susanna Batseba

In de eerste plaats zijn het de compositie en de ritmische factoren die de samenhang bepalen.Er zijn echter ook wel degelijk verschillen:Rembrandt gaat veel economischer om met penseelbewegingen; hij brengt afzonderlijk veel minder afzonderlijke details als blaadjes, glim- en glanslichtjes aan. Waar hij dergelijke details wel aanbrengt, vertonen ze een zekere onderlinge hierarchie en nooit een reperterend karakter zoals bij Bathseba. De begroeiing van de rotsen bij Susanna lossen ahw op zonder het karakter van de penseelstreken te verlichten, terwijl bij Bathseba de blaadjes duidelijk lineair herkenbaar zijn. Bij Susanna is de uitvoering en de tonaliteit gevarieerd onder invloed van de belichting en de plaats van de betreffende pasage in de ruimte. De onderdelen in Bathseba doen zich voor in afzonderlijke eenheden, dat is bij Susanna niet het geval. De stoffen bij Susanna lijken meer gewicht te hebben.Ze vallen op hun plaats ipv dat ze zweven zoals bij Bathseba. De in rust verkerende, zittende figuur van Bathseba vertoont minder balans als de in het water afdalende , door schrik bevangen Susanna. De plastische weergave van gezichten en handen in beide schilderijen zijn verschillend; de bouw en anatomische structuur vertoont bij Bathseba onhandigheden die Rembrandt later gecorrigeerd heeft door retouches aan te brengen. De ruimte ervaring wordt bij Susanna veel sterker gestimuleerd dan bij Bathseba; dit door intelligenter en rijker gebruik van perspectief (zie terrassen).

Rembrandt koos het niet te schilderen als een erotische verkrachting, zoals veel andere schilders dat wel deden. Susanna is niet zozeer bijzonder door haar erotsiche aantrekkingskracht, maar door haar kwetsbaarheid. In voorstudies is Susanna's houding vrijwel steeds hetzelde gebleven, de oudelingen zijn echter uit hun schuilplaats gekomen, en betasten haar zelfs.Op het schilderij van de eerste versie heeft Rembrandt haar uit de scenische context gehaald. Louter door een badende vrouw weer te geven die zich bedreigd voelt, maakt hij de scene herkenbaar. Haar blik en de gebaren waarmee ze haar schaamte bedekt, weerspiegelen haar angst, Haar houding drukt uit dat ze ineenkrimpt bij het horen van geluid, bij het voelen van bedreiging. Door de ambiance tot een minimum te beperken, komt de toeschouwer dicht bij Susanna te staan, die getuige is van haar kwetsbaarheid. Zelfs de afdrukken van haar uitgetrokken kousen zijn nog zichtbaar.

suzannevanoverbeek.files.wordpress.com€¦ · Web viewEn zij deden als zij zeide, en zij sloten...

Documents

Transcript of suzannevanoverbeek.files.wordpress.com€¦ · Web viewEn zij deden als zij zeide, en zij sloten...