Observerende documentaireDe grootste verandering in de geschiedenis van de documentaire speelde rond 1960. Dit liep samen met de Franse nouvelle vague, die de camera als pen wilde hanteren en de studio verliet om de straat op te gaan om de werkelijkheid vast te leggen. Zij maakte gebruik van lichtere en wendbaarder camera’s waardoor het voor de filmmaker mogelijk werd om de maatschappelijke realiteit te bespieden zonder teveel aanwezig te zijn. Het ideaal voor sommige was om erbij te zijn als een vlieg op de muur, die alles kan waarnemen zonder teveel aandacht te trekken. De documentairemakers ging hier ook het voordeel van benutten. In de Verenigde Staten werd deze nieuwe werkwijze ‘direct cinema’ genoemd, in Frankrijk heette het ‘cinéma vérité.’

Direct cinema stelt de rol van de camera niet ter discussie, die is er gewoon en ziet alles, als een vlieg op de muur. Interviews achter de camera horen daar niet bij, want de film speelt zich af als derde persoon: kijk eens wat hij daar doet of wat zij daar doen. Van direct cinema zijn niet veel voorbeelden in Nederlandse documentaires een enkele uitzondering is er. Bijvoorbeeld Bert Haanstra Alleman (1963) en vooral de korte voorstudie over bezoekers van Artis Zoo (1962) die gedraaid zijn door een onzichtbaar cameraoog, een verborgen camera.

Globaal gezien zijn de genres direct cinema en cinéma vérité het zelfde maar er zijn verschillen tussen de twee. Cinéma vérité vertelt in de eerste persoon meervoud: kijk wat wij, de filmmaker en de hoofdpersonen, samen hebben meegemaakt. De overkoepelende term voor de beide benaderingen zou je ‘de observerende documentaire’ kunnen noemen. Er zijn puristen die vinden dat je de betiteling ‘observational’ moet beperken tot die vormen waarin de maker zich niet kenbaar maak en interviews dus niet zijn toegestaan.

‘’In de meestpure vorm wordt het gebruik van een commentaarstem, teksten(tussentitels), interviews, achtergrondmuziek en het naspelenvan situaties in de observerende documentaire vermeden. De documentairemaker grijpt tijdenshet filmen nergens in op wat zich voor de camera afspeelt; hijregistreert alleen, waarna aan de montagetafel driftig moetworden geknipt en geplakt’’.

Citaat van Bill Nichols

Bij observerende documentaire gaat het vooral over de manier waarop je het onderwerp benaderd, dit is voor een grootdeel bepalend voor het verhaal. Het observeren is hierin heel belangrijk en dus niet het regisseren. Voor ons concept hebben wij al een aantal beelden in ons hoofd die goed in ons concept passen, waardoor we ons afvragen hoe observerend (niet geregisseerd) kan een observerende documentaire zijn? Dat vroegen de Fransen zich ook af toen de cinéma vérité opkwam. Zij vonden in tegenstelling tot de Amerikaanse direct cinema dat de ‘fly on the wall’ geen aantrekkelijk perspectief was, al was het maar omdat hij niet geloofde in de onzichtbaarheid van de filmmaker. Het is er lastig om geen interactie te hebben tussen de camera en het onderwerp.

Thematiek Bij vele observerende films gaat het over sociale problemen. Of dat een Nederlandse stijl of internationale stijl is hebben wij niet kunnen vinden. De observerende documentaire

filmstijl kunnen de sociale problemen goed beeldend versterken door de objectieve blik waardoor de kijker zijn eigen oordeel er over kwijt kan.

Bij observerende documentaires wordt er meer naar hoe de film wordt gefilmd gekeken en welke rol de filmmaker in het verhaal neemt. Dan een duidelijke thematiek die terug komt.

Beeld & montageDe naam zegt het al (Observerende documentaire) oftewel als kijker observeer je de situatie die de maker van de documentaire je je laat zien. In een observerende documentaire zie je de werkelijkheid, en niks anders dan de werkelijkheid.

Observerende documentaires staan bekend om:

Totaal shots Lange shots Geen muziek in de scènes Ruw, slordig, amateuristisch 

De montage is over het algemeen vrij sloom, je ziet lang hetzelfde shot. Slome montages spreekt over het algemeen niet aan, tenzij er iets opmerkelijks gebeurd in de shots. Bijvoorbeeld: een blinde vrouw strubbelt met het oversteken. Op dat moment leef je mee met het personage en kijk je toe of alles wel goed gaat.

ExperimenteelExperimentele film wordt gekenmerkt door het ontbreken van lineaire vertelling, daarmee dus het ontbreken van een duidelijke plaats- en tijdsaanduiding. Er wordt gebruik gemaakt van abstracte technieken. Dit is opgekomen omdat men echter alleen getrouwe en accurate registraties maakte. Ze wilde een bepaald perspectief in de documentaire, waardoor ze een eigen stempel op het project konden zetten. En zagen in montage nieuwe mogelijkheden. Tot heden wordt er gespeeld met onscherpe beelden, ingezoomde kaders en snelle montage. Ook speelt geluid een belangrijke rol, die is asynchroon, geheel anders of valt weg.

Een experimentele documentaire wordt gemaakt door een minimale crew. Daarnaast voelen zij zich verplicht om de distributie zelf te doen. Experimentele films worden buitenom de filmindustrie gemaakt en financieren de film zelf (door donaties of resten uit eerdere producties). Hierdoor duren de films korten dan mainstream films. Tussen de 1 en 30 minuten. Experimentele filmmakers proberen vaak veel uit, daarna wordt deze technologie toegepast op Hollywood film.

Voorbeeld: Maya Deren - Meditation On Violence (1948)

De filmmaker wordt gemotiveerd door de beweging van de acteur. Ook al zit er weinig

beweging in de film, de camera pant langzaam mee met de bewegingen. In de film staat de zoektocht centraal tussen schoonheid en vijandigheid.Daarnaast wordt er in deze film geëxperimenteerd met tijd, loops en reverse.

BronnenIntroduction to documentary – Bill Nichols Zekere tendensen in de Nederlandse documentaire – Hans BeerekampThe documentary film book – Brain WinstonDocumentary film, a very short introduction – Patricia Aufderheide