Hoe zijn Nederland en Indonesië met elkaar in aanraking gekomen?

Hoewel Indonesië officieel pas werd gekoloniseerd in 1798 onder de naam “Nederlands Oost-Indië”, had het land al sinds het begin van de 16e eeuw contact met Nederland en de rest van Europa.

De ontdekking van Indonesië. Al in 1498 had Vasco da Gama een route naar Indië bereikt. In het begin was de vaart op Indië dus een Portugees monopolie. Nederlanders hadden echter in Portugese dienst persoonlijke ervaringen opgedaan, niet alleen met de vaart naar Indië mar ook met de handelsmogelijkheden. Zo ging Jan Huygen van Linschoten in 1583 in Portugese dienst naar Goa (Indië) varen, waarna hij in 1592 in Nederland terugkwam. In 1596 verscheen in Nederland zijn boek “Initerario, voyage ofte schipveart naer Oost ofte Portugeals Indien”. Toch kozen de Nederlanders in eerst instantie voor een andere route, via het noorden. Er werden drie reizen ondernomen die allemaal mislukte, De route van Vasco da Gama.

de laatste van de drie eindigde in een overwintering op Nova Zembla (1596-1597). Ongeveer tegelijk met het vertrek van de tweede noordelijke expeditie vertrokken in april 1595 drie koopvaardijschepen om de zuidelijke route te testen, onder leiding van Cornelis Houtman, Gerrit van Beuningen en Pieter Dirksz Keyser. De reis duurde lang, ze verbleven vijf maanden op Madagascar, en kregen uiteindelijk een conflict met de machthebbers in Bantam (West-Java, Indonesië), ze probeerden de toch voort te zetten naar de Molukken maar moesten uiteindelijk door verzet van de bemanning terugkeren bij Bali. In 1597 was het schip pas weer thuis, met een te lage opbrengst waardoor er een verlies werd gemaakt van 88.000 gulden. Toch vertrokken er in de volgende vier jaar (1598-1601) maar liefst 61 schepen naar Indonesië, terwijl er maar 40 Portugese schepen vertrokken. Al deze ondernemingen werden echter georganiseerd door voorcompagnieën, de meeste compagnieën bestonden maar uit een reis maar na succes werd er vaak een nieuwe ondernomen. Uiteindelijk werd er door onderlinge concurrentie, stijgende inkoopprijzen en dalende verkoopprijzen besloten om de kooplieden tot samenwerken te dwingen. Hierdoor kwam de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) tot stand. Op 20 maart 1602 verleende de Staten-Generaal de VOC nog een octrooi, waardoor ze het monopolie op de zeevaart in de Indische Oceaan verkregen.

Ambon.Nog voordat Nederland vestigingen had in Indonesië, had Portugal deze wel. Hoewel ook Nederland al handel had met Indonesië werd deze handel en de groei daarvan belemmerd door de Portugezen. Uiteindelijk werd er besloten voor een poging de

Portugezen weg te jagen wat ook in het teken stond van de tachtigjarige oorlog, aangezien Portugal destijds nog onder de Spaanse kroon hoorde. De eerste stap was het sturen van een zwaar bewapende vloot onder leiding van Steven van der Haghen, die ook meteen succes had. Het lukte deze vloot in 1605 om het Portugese “fort Victoria” in te nemen en daarmee gepaard ook de rest van Ambon. Hoewel Ambon maar een klein gebied was vergeleken met de rest van Indonesië zorgde het er wel voor dat Nederland voor het eerst grondgebied en onderdanen kreeg. De meeste onderdanen werden Protestants in plaats van Katholiek, en ook met de Islamitische Ambonese kon de VOC het in het begin goed vinden doordat ze ook tegenstanders waren van de Portugezen. In ruil voor militaire steun tegen de Portugezen kreeg de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) van hun zelfs kruidnagel binnen, waardoor ze naast een grondgebied ook een belangrijk aandeel kregen in de productie van kruidnagel. Na verloop van tijd kwamen daar echter problemen mee doordat sommige van de Islamitische kruidnagel producenten niet meer tegen de voorgestelde prijs wilden handelen. De Engelsen probeerden daar nog van te profiteren maar in 1623 stopte dat nadat tien leden van de Engelse Compagnie werden onthoofd. Dit staat bekend als de Ambonese Moord, deze gebeurtenis belastte de diplomatieke relatie tussen de Engelsen en Nederlanders flink en vormde uiteindelijk zelfs nog één van de aanleidingen voor de Eerste Engels-Nederlandse oorlog. Na deze gebeurtenis bleven de conflicten tussen de Islamitische Ambonese en de VOC echter wel aanhouden, in het midden van de 17e eeuw won de VOC deze strijd echter waarbij veel doden vielen.

Molukken.De Portugezen werden in 1605 ook uit de Molukken verdreven door Ternate (een van de twee rijken in de Molukken) met militaire steun van de VOC. Een jaar later werd een groot deel van de Molukken echter weer bezet door de Portugezen, waarop de VOC er een vestiging bouwde. De banden van Nederland met Ternate waren goed en uiteindelijk wist de VOC de minder goed bevoorrade Portugezen in het defensief te jagen. In 1662 werden daarom de Molukken weer ontruimt door de Portugezen, ook omdat ze hun troepen nodig hadden voor het verdedigen van de Filipijnen. Hoewel de banden goed leken probeerde Ternate en Tidore de kruidnagelbomen uit te roeien om zo van de VOC af te komen. Na dit incident bleef het de rest van de tijd rustig in de Molukken. In de Molukken werd, net zoals in Ambon, vooral kruidnagel geproduceerd.

Banda.Ook Banda, een kleine eilandengroep in het zuidoosten van Ambon had de interesse van de VOC gewekt omdat het de enige plek op de wereld was voor de productie van muskaatnoten en foelie. Eerst werd er getracht via opperhoofden het monopolie op de specerijen te krijgen. De opperhoofden hadden echter niet genoeg macht, want er bleef ook handel in de specerijen met concurrentie. Toen de admiraal Pieter Verhoef in 1609 de smokkel probeerde te stoppen werd hij hierbij gedood. Het monopolie op de specerijen kon niet behouden worden en dus werd er gekozen voor volledige onderwerping van de Bandanezen. Van 1609 tot 1621 werden hiervoor de eilanden ingenomen waarbij de inwoners gedood werden of als slaven naar Batavia werden gestuurd. Slaven werden op hun beurt weer geïmporteerd naar Banda om er te werken.

Kaart waarop de ligging van de Molukken (linksboven), Ambon (linksonder) en Banda (rechtsonder) is weergegeven.

Celebes.Om Ambon, Banda en de Molukken beter te kunnen verdedigen was de VOC sinds 1667 ook gevestigd in Makassar. Het fort Udjungpandang werd toen overgedragen aan de VOC en werd toen kasteel Rotterdam genoemd, rond deze vestiging groeide de VOC stad Makassar verder uit. Vanuit dit gebied kwam wel verzet maar dat werd in de oorlog van 1666 tot 1669 gestopt door Cornelis Speelman met hulp van het naburige Bone (een rijk in Celebes). De invloed van de VOC steeg ook in Celebes door de vestiging en er werden gebieden in Celebes gewonnen, waar uiteindelijk vooral rijst werd geproduceerd. Ook Minahasa (noordelijk punt van Celebes) stond sinds 1679 onder het gezag van Nederland, hier werd rijst voor de Molukken geproduceerd.

Een kaart waarop de ligging van Makassar en Minahasa is aangegeven.

Batavia.In het begin was de admiraal de hoogste “baas” in Azië. als de vloot weer terug naar Nederland ging werd dit leiderschap overgedragen aan de admiraal van de volgende vloot. Na enkele jaren veranderde dit en werd er gekozen voor een centrale leiding, dit

was in 1609. Vanaf dit jaar kreeg de gouverneur-generaal samen met de “Raad van Indië” de leiding. Een centraal punt van waaruit bestuurd zou worden kwam pas 10 jaar later, toen Jan Pietersz Coen in 1619 de stad Jakatra veroverde, na de verovering werd deze stad Batavia genoemd en momenteel is het de hoofdstad van Indonesië, Jakarta. In Batavia werd namelijk gewerkt aan een fort onder leiding van Pieter van den Broecke, maar deze werden door de Bantammers in genomen waarna de Nederlanders noodgedwongen moesten capituleren. Intussen gingen de Bantammers een verdrag aan met de Engelsen. Uiteindelijk werd de situatie verbroken door Jan Pietersz Coen die met een vloot van 17 schepen arriveerden. De Engelsen werden weggejaagd en de bevolking werd verdreven. Uiteindelijk sloot hij nog een verdrag met Bantam, waardoor de VOC heerser werd van het hele gewest. Batavia kon echter pas veilig worden verklaard nadat het in 1628 en 1629 tweemaal een aanval van Maratam (een ander rijk in Java) had doorstaan. In de helft van de 17e eeuw werd er uiteindelijk ook vrede gesloten met Maratam.

Doordat Batavia tot bestuurscentrum van Nederlands-Indië werd gekozen en ook als stapelmarkt fungeerde maakte de stad een sterke groei door. In de tweede helft van de 19e eeuw had de stad al 800.000 inwoners. Inmiddels is het uitgegroeid tot de hoofdstad van Indonesië, onder de naam Jakarta. Als de VOC Batavia niet tot centrum van Nederlands-Indië hadden gemaakt zou dat niet gebeurd zijn.

Een kaart waarop de ligging van Jakarta (Batavia) is aangegeven en ook de ligging van Semarang te zien is. Het eiland waar deze steden zich bevinden is Java.

Java. De interesse van Nederland in de rest van Java was groot doordat het bestuurscentrum van de grondgebieden in Indonesië gelegen was in Batavia, in het noordwesten van Java. Er was vrede met Maratam, die in de eerste helft van de 17e een groot deel van Java bevolkte, maar de handel- en politieke relaties met Maratam bleven moeizaam, terwijl het wel de grootste rijst leverancier was van Batavia. Om de kans op een eventuele hongersnood te verkleinen (wanneer Maratam geen rijst meer zou verhandelen) en om de positie van Batavia veiliger te maken was het dus nodig om de macht van Nederland in de rest van Java te vergroten. Toen de “Susuhunan” (de keizer van de Maratam) in 1675 geconfronteerd werd met een grote opstand riep hij de hulp in van de VOC die hem hielpen. In ruil voor deze, vooral

militaire, hulp kregen ze namelijk de havenstad Semarang, een financiële vergoeding en het monopolie om de import van Indiase textiel en opium. De invloed van de VOC op Java was met deze actie vergroot en ook was het economisch gezien was het een succes.

In 1683 greep de VOC ook de macht in Bantam (west-Java) doordat er daar in 1680 een troonstrijd uitbrak waarbij één van de partijen om hulp vroeg bij de VOC. De voorwaarden waren dat Bantam geen stapelmarkt meer kon zijn (het was geen concurrent meer van Batavia) en een monopolie op de uitvoer van peper. Weer werd de handelspositie van Batavia verbeterd en de macht van Nederland in Java vergroot. De VOC nam hiermee de macht van Bantam in.

In Maratam braken tot aan de helft van de 18e

eeuw echter nog vele opstanden uit, bij veel van de opstanden werd de VOC om hulp gevraagd waarbij ze telkens weer vergoedingen kregen. De invloed van de VOC in Java steeg en de macht van de Susuhunan daalde. Uiteindelijk kreeg de VOC in 1743 door een poging van de Susuhunan die zich uit de greep van de VOC wilde bevrijden de noordoost kust van Java in handen. Toen de Susuhunan in 1749 stierf bekende hij zelfs een onderdaan van de VOC te Ligging van Yogyakarta en Surakarta in Java. zijn geworden, wat goed aangaf hoeveel macht de VOC in de loop der tijd gewonnen had in Java. Er vond een strijd plaats in het overgebleven gebied van de Susuhunan en uiteindelijk werd het gebied opgesplitst in twee rijken: de Surakarta en Jogjakarta, die zich overigens alleen in de binnenlanden bevonden. Naast Batavia en de noordoost kust had Nederland namelijk ook de macht over het grootste deel van de kustgebieden gewonnen, door er vestigingen te maken. Hierdoor had de VOC nu het monopolie op Indiase textiel, opium en door de overname van de noordoost kust een grote productie op bulkgoederen zoals hout (planken/balken), rijst en zout. De Noordoost kust diende dan ook als hout- en graan schuur voor de VOC, maar vooral ook voor de inwoners van Batavia. Tegen 1800 werden de kosten van het oorlog voeren tegen Engeland hoger dan de winsten, waardoor de macht van de VOC in Batavia afnam, ook tegenover de Surakarta en Jogjakarta. Java werd zelfs nog tijdelijk ingenomen door Engeland.

Einde VOC.De VOC ging in 1798 failliet door oplopende schulden. In de eerste jaren na de oprichting behaalde de Verenigde Oost-Indische Compagnie goede winsten door een monopolie op verschillende Indische grondstoffen, maar na verloop van tijd kwam er steeds meer concurrentie. Om zich tegen de concurrentie, waaronder ook de inheemse vijanden, te beschermen moest de VOC ook steeds meer gaan optreden als militaire macht wat economisch nadelig was, zoals bij Java in het eind van de 18e eeuw. Er kwamen steeds meer bezwaren tegen het handelssysteem van de VOC en er werd zelfs nog een hervormingspoging doorgevoerd door generaal van Imhoff, maar zonder succes. Uiteindelijk kwam het officiële faillissement na de Vierde Nederlands-Engelse oorlog, het krediet was volledig op. bij de staatsregeling in 1798 werden uiteindelijk alle bezitten en schulden van de VOC overgenomen door de staat, waardoor ook de eerste gebieden in Indonesië officieel bij Nederland hoorden door middel van een octrooi (een patent).

Machtswisselingen in Indonesië.Toen de VOC in 1798 failliet ging kocht de staat het over, waardoor ze vanaf toen meerdere gebieden in Indonesië als kolonie hadden. Ambon, Banda en Ternate (deel van de Molukken) waren echter al overgenomen door de Engelsen. Uiteindelijk werd in 1806 Nederland veroverd door Napoleon, waardoor ook overzeese gebieden onder Frans gezag kwamen. In 1811 veroverden de Engelsen de rest van Indonesië. Nadat Engeland Napoleon had verslagen werd Nederland weer een eigen land, de gebieden in Indonesië werden in1816 teruggegeven aan Nederland.

Voorzetting van de expansie door Nederland.Nederland ging niet verder met het veroveren van gebieden en vanaf 1848 begonnen mensen zelfs te pleiten voor het afschaffen van de koloniën. Dit veranderde echter toen het moderne imperialisme tegen het einde van de 19e eeuw begon op te treden. Dit hield in dat landen hun politieke macht in andere delen van de wereld wilden uitbreiden door gebieden te veroveren en te beheersen. Het overnemen gebeurde niet langer alleen om economische redenen maar kreeg vooral als doel om de cultuur en politiek over te brengen op de andere landen. Een andere reden was de opening van het Suezkanaal, waardoor de reis naar Indonesië flink verkort werd en de handel ineens lonend werd.

Sumatra.Toen het Suezkanaal in 1869 geopend werd vermoedde Atjeh al een dreiging. Een poging tot een bondgenootschap met Istanbul mislukte helaas. Atjeh had echt wel altijd goede banden met Engeland gehad, dus voordat Nederland begon aan de oorlog met Atjeh werd er eerst onderhandeld met de Engelsen. Nederland kreeg vrij spel in Sumatra op de voorwaarde dat de laatste Nederlandse vestigingen in de Kaapkolonie naar Engeland gingen. Uiteindelijk verklaarde Nederland Atjeh op 1873 de oorlog, deze oorlog duurde tot 1904, waarbij de Nederlanders uiteindelijk wonnen en veel doden vielen. In totaal is de schatting zo’n 100.000 doden en meer dan een half miljoen gewonden. De gehele koloniale periode bleef er echter verzet ontstaan in dit gebied, die door de Nederlanders dan weer met geweld werd neergeslagen. De Atjeh was het grootste obstakel in Sumatra, de rest waren vooral kleinere vorstendommen die ook niet veel verzet boden. De rest van de verovering van Sumatra ging dan ook redelijk gemakkelijk.

Borneo.Al vanaf 1606 waren er contacten tussen de VOC en Borneo, vooral door de handel met peper, er kwamen echter wel regelmatig schermutselingen hierover. Nederland had in de loop van de tijd een redelijk gezag gekregen in Borneo maar dit veranderde rond 1859, toen er een strijd om de troonopvolging in Borneo plaats vond (in het sultanaat Bandjermasin). Door de oorlog vonden er massale moordpartijen op Europese burgers plaats, waardoor Nederland langzaam wel moest ingrijpen. Vandaar dat Nederland de “ expeditie na de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo” startte. Dit duurde tot 1863, een oorlog waarbij maarliefst 204 Nederlandse officieren sneuvelden. Door het winnen van de oorlog had Nederland vrijwel alle macht in Borneo overgenomen, afgezien van een gedeelte in het noordwesten wat nu dan ook niet bij Indonesië hoort, maar bij Maleisië of Brunei.

Celebes.

In Celebes had Nederland al de macht in het zuidelijke deel, door de verovering van makassar en in het noordelijk deel, door de verovering van Minahasa. In de tijd dat Engeland Indonesië nog in bezit had werd er door het rijk Bone (vooral midden-celebes) een moord gepleegd op een Engelse officier. Dit was voor de Engelsen in 1814 genoeg redenen om er een expeditie naar toe te sturen. Er werd een handelsovereenkomst gesloten tussen de Engelsen en Bone maar na vertrek van het expeditie leger ging Bone al weer verder met de “guerrilla-oorlog” tegen de Engelsen. In 1816 kregen de Nederlanders het gezag in Indonesië weer terug, Bone weigerde echter het verdrag waarin Bone onder Nederlands gezag zou komen te tekenen. Er volgde een oorlog waarin ook wat kleinere rijken zoals de Tanete en Supa meededen. de Java-oorlog (in deelvraag 2 meer hierover) kwam gunstig voor deze oorlog want de Nederlanders moesten hierdoor een groot deel van de troepen terugtrekken. De overwinning op Bone kwam daardoor pas op 1848, toch boden een aantal van de kleinere rijken in Celebes nog steeds voortdurend verzet. Pas in 1905 werd de macht van Nederland in het gebied verder vergroot waardoor het pas echt onder Nederlands-Indië kwam te staan.

Eilandenreek van Bali tot en met Oost-Timor.Dit gebied bestond uit een grote onafhankelijke eilandenreeks die onderling, en soms ook met Nederland, handel hadden. Doordat de meeste eilanden nog steeds onafhankelijk waren en ook handel voerde met bijvoorbeeld Engeland, zagen ze het als concurrentie en als dreigend gevaar doordat Engeland er ook steeds meer invloed won. In 1846 volgde er voor het eerst een expeditie naar Bali die weinig succes had, er volgde nog meer expedities in de jaren daarna en de volken die het gezag van Nederland weigerde werden met militaire middelen uit de weg geruimd. Uiteindelijk had Nederland pas in 1906 het totale bewind in Bali gewonnen. Deze gewelddadige manier die in Bali is toegepast, werd ook gebruikt in de andere eiland zoals Lombok en Oost-Timor.

Nederlands Indië in 1949.

Papua.De grenzen die Nederlands-Indië destijds had komen vrijwel geheel overeen met de grenzen van Indonesië nu. Papua (Nieuw-Guinea) hoorde echter niet bij Nederlands-Indië en werd als een aparte kolonie gezien. Het werd in 1898 veroverd en na de onafhankelijkheidsoorlog hoorde het zelfs nog tot 1962 bij Nederland. Hierna moest Nederland onder druk van de VS en door dreiging van een mogelijke oorlog het gebied overleveren aan Indonesië.

Samenvatting.Nederland en Indonesië zijn dus voor het eerst met elkaar in aanraking gekomen in het teken van de tachtigjarige oorlog. In Nederland zelf werd gevochten tegen de Spaanse kroon maar de VOC voerde over zee ook oorlog, in Indonesië. Hiernaast stonden ook nog economische redenen, Nederland was een handelsland en handel in specerijen was daarbij noodzakelijk. Het eiland waar Nederland voor het eerst echt de strijd aanging was in Ambon, wat redelijk gemakkelijk ging. Daarna volgden ook de Molukken en Banda. Door deze overnames had de VOC een monopolie op het produceren van muskaatnoten, kruidnagel en foelie. Makassar werd overgenomen om de Molukken, Banda en Ambon beter te kunnen verdedigen. Uiteindelijk werd het ook nog gebruikt om rijst te produceren. Minahasa, dat noordelijker gelegen was werd gebruikt als producten voor de voedselvoorziening van de Molukken.Batavia werd gebruikt als centraal punt voor Nederlands Indië, hier werd Nederlands Indië bestuurd en het vormde ook een economisch centrum, oftewel een stapelmarkt. De VOC werd als het ware verder in Java getrokken aangezien ze niet de actie zelf ondernamen. Nadat hun macht in Java aanzienlijk was toegenomen had het wel duidelijke voordelen, zoals producent van bulkgoederen en voor de productie van voedselvoorzieningen van Java. Pas na het modern Imperialisme kwam Nederland in aanraking met de rest van het huidige Indonesië, de gebieden die in dit tijdperk in aanraking kwamen met Nederland werden niet zozeer overgenomen om economische redenen maar vooral om de Nederlandse cultuur en politiek over te dragen op andere delen in de wereld. Wanneer gebieden het gezag van Nederland niet accepteerden werden deze vaak met geweld veroverd.