1

WaterWegen

Visie op rol en positie van waterschappenin de nabije toekomst

2 3

In de brochure vindt u per pagina de

panelen die op de Waterschapsdag

2009 hebben gestaan.

Per paneel wordt een innovatief

project van een waterschap getoond.

Klimaat WaterschapAa en Maas

De hoge zandgronden in

Noord-Brabant en Limburg liggen

in een van de droogste delen

van Nederland. Onder invloed

van klimaatverandering zal de

verdroging in de toekomst ver-

der toenemen.

Elf regionale partners hebben

daarom het initiatief genomen

voor het project Deltaplan Hoge

Zandgronden. Gezamenlijk

bedenken ze oplossingen voor

een optimale afstemming tussen

watervraag en -aanbod voor

de lange termijn met een groot

maatschappelijk en bestuurlijk

draagvlak. Daarbij willen ze

graag samenwerken met het

rijk aan een klimaatbestendige

zoetwatervoorziening en

ruimtelijke inrichting voor hoog

Nederland, via nieuwe manieren

van denken (out of the box oplos-

singen) en nieuwe manieren

van samenwerken (nieuwe

bestuurlijke arrangementen).

Een DeltaplanHoge Zandgronden

Rijk en regio op veldbezoek op de hoge zandgronden.

Panel van regionale bestuurders op het symposium ‘Een Deltaplan Hoge Zandgronden?’

bebouwd

open water

klei

zand

veen

Het klimaat verandert en tegelijkertijd verdicht de stad, waardoor het

nog lastiger wordt om de stad leefbaar te houden. De Watergraafsmeer

is niet alleen een aantrekkelijk gebied, maar ook het laagste punt van

Amsterdam. Dat maakt de wijk kwetsbaar voor wateroverlast. Het

waterschap heeft zich verantwoordelijk gesteld om samen met andere

partijen het gebied waterbestendig en duurzaam te ontwikkelen.

Waternet is de uitvoerende partij.

De polder Watergraafsmeer wordt de komende jaren ontwikkeld tot aan-

trekkelijk waterinnovatiegebied. Met een integrale aanpak van planvor-

ming, realisatie, beheer en onderhoud blijft de wijk ook in de toekomst

waterbestendig. Met name de omslag in houding en gedrag bij betrokkenen

is belangrijk. De WATERgraafsmeer wordt het voorbeeld van een geslaagde

transitie van een bestaande wijk.

Polder ontwikkelentot waterinnovatiegebied

Klimaat WaterschapAmstel, Gooi en Vecht

WaterWegen

Visie op rol en positie van waterschappenin de nabije toekomst

4 5

Herbezinning, in de spiegel kijken. Dat moet je

op gezette tijden doen. In 2007 stelden de water-

schappen in Unieverband de visie WaterWegen

vast. Dat was in het licht van de toenemende

wateropgaven en in die veeleisende en constant

veranderende maatschappelijke omgeving.

Ontwikkelingen die later in 2008 door de Staats-

commissie Veerman werden bekrachtigd.

WaterWegen is de visie geworden op de eigen

toekomstige rol van waterschappen. Het resul-

taat van een open proces van en met vele

partijen, binnen en buiten de sector. Hoe belang-

rijk is het om de beelden daarover te delen.

Beeldvorming van anderen over waterschappen,

beeldvorming van waterschappen over de

toekomst. Papier is geduldig, maar de opdracht

van WaterWegen is voor alle waterschappen. De

Stuurgroep wil en kan alleen faciliteren door de

discussie in de waterschappen een steuntje in de

rug te geven.

Waterschappen zijn doe-organisaties. Het past

daarbij om met de visie aan de slag te gaan. Dat

proces is op verschillende manieren in gang

gezet. Met commissies en werkgroepen voor

ruimtelijke ontwikkeling en grondwater, maar

vooral met projecten en in de praktijk. Eén van

de projecten is het project WaterWegen. Een pro-

ject dat uitnodigt tot discussie over vernieuwing

van waterschappen. De zogeheten groep van 50

draagt hier haar steentje aan bij. Gesprekken op

bestuurlijk niveau over vernieuwing en innova-

tie, om agendasettend te werken. Met elkaar en

met de omgeving. Een korte beschrijving van

het project WaterWegen is ook in deze brochure

opgenomen.

WaterWegen is niet in beton gegoten. De visie is

een momentopname in een proces van continue

verandering, hand in hand met de veranderende

samenleving. We leven nu anno 2009. Nederland

staat aan de vooravond van ingrijpende herori-

entaties op veel terreinen, ook van het openbaar

bestuur. Het is duidelijk dat ook het waterbeheer

hierin een plek zal krijgen. WaterWegen laat zien

dat waterschappen deze ontwikkelingen zien en

oppakken. Met visie, durf en resultaat. Dat zijn

we aan onze stand verplicht. Dat is onze bijdrage

aan een veilig schoon en duurzaam Nederland

Sybe Schaap,

Voorzitter Unie van Waterschappen

VoorwoordVierde Bergboezem: droge voeten voor Breda

WaterschapBrabantse DeltaKlimaat

De Vierde Bergboezem is een nieuw opvanggebied voor overtollig water

uit de Mark. Deze rivier stroomt vanuit België via de singels door Breda

naar het Volkerak.

Deze bergboezem moet het centrum van

Breda beschermen tegen hoogwatersitua-

ties die eens in de 100 jaar voor kunnen

komen. Ten noorden van Breda liggen al

drie bergboezems. De Vierde Bergboezem is de grootste en heeft een

oppervlakte van 280 hectare (430 voetbalvelden). Door het openzetten

van twee schuiven kan het waterschap regelen wanneer de bergboezem

vol moet stromen. De komende jaren vindt natuurontwikkeling in het

gebied plaats en worden er recreatieve voorzieningen aangelegd.

Breda

Een deel van de Vierde Bergboezem. Rechts is de nieuw gegraven nevengeul zichtbaar waarlangs het overtollige water in de Vierde Bergboezem kan stromen.

Één van de twee inlaatwerken waarmee de Vierde Bergboezem onder water gezet kan worden.

Hoogheemraadschapvan Delfland

Bij de ontwikkeling van het West-

land is geen rekening gehouden met

de waterhuishouding. Dat leidt nu

tot problemen om bij vernieuwing

water, milieu- en ruimtelijke

kwaliteit de juiste plek te geven en

oplossingen voor belanghebbenden

financieel en duurzaam haalbaar

te maken. Om een deel van de

wateropgave te realiseren partici-

peert Delfland risicodragend in een

PPS-constructie. Het project ‘Het

Nieuwe Water’ is een totaalconcept

en een proeftuin voor innovatie en

kennisoverdracht op het gebied van:

•waterhuishouding: klimaatadap-

tatie, ontpolderen, realisatie 23 ha

boezemwater met ecologische zone;

• bouwtechnologie: multifunctio-

neel ruimtegebruik, 600 drijvende

woningen, waterkwaliteit, geother-

mie glastuinbouw;

• cradle to cradle: kringloopsluiting

(nieuwe sanitatie, gietwater, ener-

gie, meststoffen).

Westland is een proeftuin in de waterhuishouding

Kassengebied Westland

Paalwoningen in de polder

Watersysteem - Kwantiteit

6 7

sie over de vraag of deze publieke taak het beste

door een waterschap kan worden uitgeoefend of

door een ander democratisch gekozen instituut

is voor bestuurders wellicht interessant, maar

draagt niet bij aan het oplossen van actuele

watervraagstukken. Júist de voortdurend wijzi-

gende omstandigheden rond het waterbeheer

eisen een publiek instituut dat over het vermo-

gen beschikt zich te ontwikkelen en zich soepel

aan te passen aan de eisen die de wateropgaven

zullen blijven stellen, in nauwe relatie met de

belanghebbenden. De waterschappen hebben er

blijk van gegeven over dat vermogen te beschik-

ken. Grootschalige fusies, het ontwikkelen van

een brede kijk, inspelen op nieuwe wetten, adap-

tatie aan klimaatverandering: waterschappen

zijn er goed in gebleken. En ze willen daar verder

in groeien. Daarom stond voor deze discussie

niet het bestaansrecht centraal, maar het motto:

“Als het beter kan, doe het dan!”

Als aanloop naar deze visie hebben de water-

schappen zich door de binnen- en buitenwereld

een spiegel voor laten houden en daarover een

uitgebreid en gedegen debat gevoerd. De rol

en positie van de waterschappen over tien jaar

Nederland staat voor steeds belangrijker water-

opgaven. Het zijn vooral de waterschappen die

zich als regionale waterautoriteit voor deze

opgaven gesteld zien. Zij zijn het best toegerust

om de taken die bij adequaat eigentijds waterbe-

heer horen, uit te voeren. Democratisch gelegiti-

meerd, want onder aansturing van democratisch

gekozen bestuur en uitgevoerd door een profes-

sioneel, bedrijfsmatig werkende organisatie.

Hoe kunnen de waterschappen over pakweg tien

jaar nog steeds en steeds beter de nieuwe water-

opgaven het hoofd bieden en aan hun taakstel-

ling blijven voldoen? En wat moet die taakstel-

ling precies zijn? Met wie voeren ze die uit? Met

wat voor een organisatie zal dit gebeuren? En

wat vraagt dat aan aanpassingen in werkwijze en

attitude? Dat zijn de centrale vragen die wij als

waterschappen in dit visiedocument beantwoor-

den.

We hebben geen tijd willen verdoen aan struc-

tuurdiscussie over het bestaansrecht van

waterschappen. Waarom iets repareren dat niet

gebroken is? Dat het waterbeheer een publieke

taak is, wordt door niemand betwijfeld. Discus-

hebben daarmee vorm gekregen. Na de strate-

giediscussies rond “Water Centraal”en “Water

is overal”, wil de huidige discussie de wegen

beschrijven die de waterschappen de komende

jaren moeten gaan. Sommige waterschappen

staan wellicht op het standpunt, dat zij het

beschreven eindpunt al hebben bereikt: “Zo’n

waterschap zijn wij al!” Dat mag in een aantal

gevallen zo zijn; de vraag is of de buitenwereld

dat ook zo ziet. Hebben de waterschappen zich-

zelf voldoende gepositioneerd?

Deze visie heeft daarmee een interne en een

externe betekenis. Intern voor de ontwikkeling

van de waterschappen als organisatie en als

bestuursorgaan, extern om de gewenste rol en

positie van de waterschappen helder neer te zet-

ten en met anderen te bespreken.

“WaterWegen” wil niet een rigide en onverander-

baar document zijn, maar een perspectief, waar

waterschappen op gezette tijden met elkaar over

van gedachten kunnen wisselen. Regelmatig herij-

ken blijft noodzakelijk. Centraal zal daarbij telkens

de vraag staan: “Is in het licht van nieuwe ontwik-

kelingen deze visie nog steeds het punt waarop

waterschappen met elkaar zullen koersen?”

Ten geleide op WaterWegen Klimaat Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden

Schade door water op straat, stankoverlast en milieuschade door regen-

water dat afstroomt van de hellingen van de Utrechtse Heuvelrug via het

riool. Vooral veroorzaakt door grote hoeveelheden aangesloten particu-

lier terrein. Vergroten van het riool is geen duurzame oplossing.

Infiltratie is dat wel.

Het infiltratieteam van water-

schap en gemeenten verleidt

ca. 70% van de particulieren om

regenwater in de eigen tuin op te

vangen. Uitgangspunt is vrijwillige deelname, communicatie gericht op

lokale overlastsituaties, adviesgesprekken op maat met elke eigenaar,

financiële vergoeding door de overheden en beheer door de particulier.

Opvang regenwater in je eigen tuin

Organisatie en Proces WaterschapDe Dommel

De Essche Stroom is 12 km lang en ligt in Nationaal Landschap Het Groene

Woud. Overstromingen in 1995 en de Robuuste Verbinding de Beerze zijn

het startpunt. Het is een cultuurhistorisch rijk gebied met een grote

opgave voor meer natuur. Maatwerkoplossingen en burgerparticipatie

blijken cruciaal om de doelen te realiseren.

Planvorming en inventarisatie van beschikbare grond zijn nauw verweven.

We vragen het gebied hoe we elkaar kunnen helpen. Gesprekken over

beleving en cultuurhistorische waarden zorgen voor draagvlak. De mens

heeft hier al eeuwenlang het watersysteem naar zijn hand gezet. We

leren zo van het verleden om invulling te geven aan de hedendaagse

opgave. Met resultaat!

Essche Stroom in beweging

8 9

Dit document wil een opstap zijn naar maat-

schappelijke positionering. De agenda voor

onze externe lobby en belangenbehartiging. De

hierin neergelegde visie moet worden benut als

agenda-setting in onze contacten met externen

en andere overheden. Het moet de onderlegger

worden, waar in diverse nieuwe beleidsdocu-

menten van de Unie en Waterschappen naar

wordt verwezen.

Achtereenvolgens beschouwen we de veran-

deringen in onze omgeving, de interne veran-

deringen in waterschapsland, formuleren we

visie en missie en beschrijven de groei die we

als waterschappen door moeten maken op weg

naar het waterschap van de toekomst. Tot slot

formuleren we: Aan de slag!

Om de eigen positie, maar ook wenselijke veran-

deringen en ontwikkelingen in beleid en strategie

van de waterschappen te kunnen bespreken,

hebben de 26 Nederlandse waterschappen in de

afgelopen periode “hun biotoop” beschouwd. Ze

hebben onderzocht welke trends en ontwikkelin-

gen invloed zullen hebben op hun toekomstige

rol en positie, en in welke mate. Ze hebben ook

nagedacht over de vraag wat dat betekent voor

hun taakinvulling. Fysische ontwikkelingen, de

veranderende samenleving, de bestuurlijk-politie-

ke omgeving, het steeds internationaler wordende

watervraagstuk en de veranderingen in het denken

over organisaties speelden een centrale rol.

Het klimaat verandertWat de oorzaak ook mag zijn, zeker is dat het

klimaat zodanig zal veranderen, dat de kwetsbare

positie van Nederland in de Rijndelta nog kwets-

baarder wordt: vaker dan voorheen zal sprake zijn

van een extreem teveel of extreem tekort aan wa-

ter; perioden van droogte en wateroverlast zullen

elkaar afwisselen. De zeespiegel stijgt en de hoe-

veelheid water die door de grote rivieren jaarlijks

wordt afgevoerd, neemt toe. Tegelijkertijd spelen

zaken als verdroging, verstening, verzilting en

inklinking een rol. Kortom: fysische ontwikke-

lingen raken het hart van het waterschapswerk.

De samenleving verandertVoortdurend spelen in de samenleving veran-

deringen een rol. Periodes waarin het individu

centraal staat wisselen elkaar af met periodes

waarin het belang van het collectief meer aan-

dacht krijgt. Niet alleen de tijdgeest is daarin

bepalend, door trends, leefstijlen, de invloed van

de markt op consumenten, maar de verschillen

zijn soms ook territoriaal bepaald, en binnen één

periode ook verschillend per bevolkingsgroep.

De toegenomen individualisering is op dit mo-

ment onmiskenbaar, maar aan de andere kant is

er ook een hang naar verbondenheid. Het motto

van het pas aangetreden kabinet luidt: “Samen

leven, samen werken.”

De waterschappen hebben als overheid te maken

met dominante sociale bewegingen in de samen-

leving, en niet minder met de kleinere onder-

scheiden onderstromen daarin.

Ook de samenstelling van de bevolking veran-

dert. De samenleving vergrijst, ontgroent en

verkleurt. De waterschappen zullen dit merken,

zowel in hun personeelssamenstelling, als ook

in de contacten met hun ingezetenen en kie-

zers. Nieuwe bevolkingsgroepen en stedelingen

hebben niet per definitie een verhouding met

het fenomeen waterschap. En onbekend maakt

onbemind. Als democratisch instituut zullen wa-

terschappen niet aan vraagstukken van legitime-

ring en representativiteit voorbij kunnen gaan.

In de huidige samenleving speelt consumptie

een grote rol. De burger is als mondig en goed

geïnformeerd consument in toenemende mate

kritisch; men wil waar voor zijn geld. De bur-

ger wenst te genieten. Ook van water: om te

recreëren of om aan te wonen. Water voor de

deur, liefst nog met een bootje. Zonder risi-

co’s. Verzekerd. Met droge voeten. Alles moet

kunnen tot het tegendeel bewezen is. Als een

product tegenvalt, of schade optreedt, volgen

schadeclaims. De burger wil invloed en inspraak

als zijn directe belang in het geding is, of zijn

belastinggeld. Men houdt de noodzakelijkheid

van uitgaven van overheden in het oog. Men eist

transparantie en efficiency. Ook waterschappen

zullen te maken krijgen met de claimcultuur, de

risicomijding, de wens om te genieten van water,

De wereld verandert: een analyseWetterskip Fryslân

Voor 232 nieuwbouwwoningen in de wijk

Noorderhoek in Sneek wordt een duur-

zaam en innovatief sanitatiesysteem

ontworpen. Het is een vervolg op de succes-

volle pilot voor 32 woningen.

Het systeem kan energie opwekken uit afvalwater,

medicijnresten verwijderen en meststoffen terugwin-

nen voor hergebruik. Zwart- en grijswater worden

gescheiden behandeld. Het biogas dat daarbij gepro-

duceerd wordt, levert energie aan de wijk.

Het project is een samenwerking tussen Wetterskip

Fryslân, Woningstichting de Wieren, Energie BV,

gemeente Sneek, Desah BV, Universiteit van Wage-

ningen en Landustrie. Het systeem is het eerste in de

wereld op deze schaal.

Van afvalwater naar bron van energie en grondstoffen

Duurzaamheid

g e m e e n t eSNEEK

Stormvloedkeringbeschermt West-OverijsselHet IJsselmeer heeft sinds de aanleg van polders, de Afsluitdijk en de

bouw van de dijk Lelystad-Enkhuizen meer een trechtervorm gekregen.

Bij noordwesterstorm wordt water van het IJsselmeer opgestuwd

naar het Zwarte Water, richting de grachten van Zwolle en de Sallandse

Weteringen. Een overstroming van West-Overijssel is dan mogelijk.

Gemiddeld eens per jaar,

bij forse noordwesterstorm,

biedt het water bij Ramspol een spectaculair schouwspel. Langzaam

komen 3 immense balgen boven water, die woeste golven uit het

IJsselmeer een halt toeroepen. Deze balgen hebben samen een lengte van

240 meter. Indien nodig worden ze automatisch gesloten. Binnen 1 uur is

de stormvloedkering op hoogte en het achterland veilig.

Waterkering

De balgstuw bij Ramspol

WaterschapGroot Salland

10 11

het kritisch volgen van de besteding van belas-

tinggeld, de roep om transparantie, de behoefte

aan onmiddellijke informatie.

Communicatie wordt steeds belangrijker.

Waterschappen zullen onder andere uit moeten

leggen, dat honderd-procent-droge-voeten-ga-

rantie vanwege onder andere de maatschappe-

lijke kosten niet te geven valt.

De wijze van besturen verandertBesturen wordt steeds meer een proces. Over-

heden opereren steeds minder alleen en steeds

meer samen met andere overheden en met (groe-

pen uit) de samenleving. In netwerken en in ver-

schillende bestuurlijke vormen, in verschillende

samenstellingen al naar gelang het onderwerp.

Na het gebiedsgericht werken volgde de ontwik-

kelingsplanologie: bewoners, gemeenten en

projectontwikkelaars overleggen met elkaar over

stedelijke ontwikkelingen en in toenemende

mate ook samen met waterschappen, landbouw

en natuurbeheerders over ontwikkelingen in

het landelijk gebied. WB21 en KRW maken goed

geregisseerde en georganiseerde gebiedsproces-

sen noodzakelijk. Waterschappen, gemeenten en

drinkwaterbedrijven denken na over een betere

inrichting en effectiever gebruik van de water-

keten. Waterschappen zullen in deze samenwer-

kingsvormen de regels van het spel moeten ken-

nen. Zij moeten zowel ambtelijk als bestuurlijk

gewaagd zijn aan hun samenwerkingspartners,

werkelijk gesprekspartner kunnen zijn en het

bestuurlijk spel mee kunnen spelen.

De nationale context verandertOp rijksniveau wordt een verschuiving gecon-

stateerd van sectoraal beleid in de richting van

steeds meer een omgevingsbeleid. De WABO

is daar een voorbeeld van. Het Rijk trekt zich

terug uit de uitvoering, en laat deze steeds meer

over aan de decentrale overheden. Rijkswater-

staat verliest in de voortdurende afslanking

menskracht en deskundigheid. Voor herstel en

behoud van de functie van de primaire water-

kering blijkt doorlopend te weinig rijksgeld

beschikbaar te worden gesteld om de veiligheid

van de bevolking te garanderen.

De waterschappen zullen op deze ontwikkelin-

gen antwoorden moeten vinden.

De internationale context verandert

Het stroomgebiedsdenken, dat ten grond-

slag ligt aan de huidige begrenzing van de

waterschappen, is ook de onderlegger voor

de stroomgebiedsindeling van de Europese

Kaderrichtlijn Water. Grensoverschrijdende

samenwerking wordt steeds meer noodzake-

lijk. De stem van de waterschappen zal daarbij

duidelijk moeten worden gehoord, zeker omdat

Nederland met zijn specifieke ligging in de

Rijndelta problemen kent die stroomopwaarts

niet spelen. Wet- en regelgeving is steeds vaker

afkomstig uit Brussel. Het is belangrijk daar in

een vroeg stadium invloed op uit te oefenen,

zodat het beleid voor de waterschappen uitvoer-

baar en betaalbaar is.

Mondiaal gezien hebben we te maken met de

millenniumgoals en de roep om duurzame

ontwikkeling. Water is een internationaal verde-

lingsvraagstuk geworden. Het zijn zaken waar

waterschappen kennis en ervaring hebben te

bieden, maar zeker ook kunnen leren. De oplos-

singen worden internationaler en liggen niet

meer alleen bij de traditionele Nederlandse ken-

niscentra. Het watermanagement is niet meer

alleen een exportartikel of een unique selling

point, maar steeds meer een discipline die de

grenzen overschrijdt.

Het waterschapsbestuur verandertDe nieuwe Waterschapswet heeft duidelijke

gevolgen voor het democratisch functioneren

van de waterschappen. Het feit dat het perso-

nenstelsel plaats zal maken voor het lijstenstel-

sel zal grote invloed uitoefenen op bestuur en

organisatie. De bestuurders zullen namelijk

inhoud moeten geven aan een nieuwe en wer-

kelijke relatie met zijn kiezers; de ambtelijke

organisatie zal hen daartoe moeten faciliteren.

Fenomenen uit de algemene democratie zullen

ook hun intrede doen in de waterschapsbestu-

ren: fractievorming, fractiediscipline, scorings-

drift, electorale afwegingen, coalitievorming,

lijstverbinding. Maar ook: een ander contact

met de samenleving. Wie verkozen is, zal ver-

antwoording af moeten leggen aan zijn kiezers.

Zo zal het waterschap draagvlak moeten zoeken

en behouden voor zijn beleid en zijn bestaan.

Ook andere bestuurlijk-politieke ontwikkelin-

gen zullen invloed hebben op het waterschap.

De discussie over bestuurlijke drukte en demo-

cratische legitimering zullen de bestuurlijke

organisatie van de waterschappen beïnvloeden

en een scherpe stellingname vereisen. Nog los

van de politieke agenda van sommige politieke

WaterschapHollandse Delta

Rotterdam wil zich

ontwikkelen tot

waterkennisstad,

waar water

bijdraagt

aan een

veilig, prettig en

gezond woon- en

werkmilieu. Ze

werkt hiervoor samen en

deelt kennis met waterautoriteiten. In

Rotterdam Climate Proof ontwikkelt

waterschap Hollandse Delta samen met

de gemeente het waterplein: zo’n

350 dagen per jaar een basketbalplein

of kinderspeelplaats en bij hevige

regenval een tijdelijke berging voor

overtollig water. Als proeftuin voor

klimaatadaptatie en innovatie kan

Rotterdam met haar Waterpleinen

internationaal een voorbeeld zijn voor

andere Delta steden. Op de World

Expo Shanghai 2010 zal bij Urban Best

Practices het waterplein ‘in bedrijf’ zijn

en aan de wereld worden getoond.

Kinderspeelplaats als tijdelijke waterbergingRotterdam wil zich

ontwikkelen tot

stad,

veilig, prettig en

en

als tijdelijke waterberging

Waterschap Hollandse Delta werkt mee aan de ontwikkeling

van Rotterdam als kenniswaterstad, waar water bijdraagt aan een veilig,

prettig en gezond woon- en leefmilieu.

Watersysteem - Kwantiteit

Het Noord-

Hollandse

kustgebied

moet van-

wege de

veiligheid

versterkt

worden.

De oplossing moet veiligheid voor 50 jaar garanderen én kansen bieden

voor ruimtelijke kwaliteit. De studieresultaten leidden ons naar een zan-

dige oplossing ‘Gestroomlijnde Kust’ voor de duinenreep in de Kop van

Noord-Holland en ‘Zand en Natuur’ voor de Hondsbossche en Pettemer

Zeewering. Hiermee bereiken we een veilige, flexibele en duurzame kust-

versterking die breed gedragen wordt in de regio. De oplossingen sluiten

bovendien aan bij een eerder genomen Rijksbesluit ‘zacht waar het kan’ en

het advies van de Deltacommissie. We geven invulling aan de samenhang

tussen veiligheid en ruimtelijke kwaliteit.

Veilige, flexibele en duurzame kustversterking

Waterkering Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

Huidige situatie

Concept voorkeursalternatief

Het is een gezamelijk project van Provincie Noord-Holland en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.

12 13

partijen of overheidslagen, die zich richten op

institutionele discussies in plaats van werken

aan het oplossen van het watervraagstuk.

De ambtelijke organisatie verandertDe ambtelijk organisatie van overheden staat

de bestuurlijke structuur ten dienste. Organi-

satorische ontwikkelingen binnen die ambte-

lijke organisatie hebben elkaar snel opgevolgd

en zullen dat blijven doen. ‘Het procesmodel

maakte plaats voor het sectormodel, het sec-

tormodel werd gevolgd door het directiemodel,

het directiemodel wordt steeds meer vervangen

door een clusterorganisatie’; de tijd staat niet

stil. Het perfecte model bestaat niet en om die

reden zien we bij waterschappen verschillende

vormen naast elkaar bestaan. De waterschappen

doen er daarom goed aan ‘organisatiemodes’

aan zich voorbij te laten gaan, maar moeten wel

tijdig interessante ontwikkelingen en trends

signaleren en op hun merites beoordelen. En

daar de, voor hún waterschap, beste oplossing

uit kiezen. Publieke verantwoording, verande-

rende competenties, flexibiliteit, outsourcing,

mean and lean, het zijn begrippen waar water-

schappen - zonder de waan van de dag leidend

te laten zijn -, hun voordeel mee zullen doen.

Dergelijke ontwikkelingen mogen zich niet be-

perken tot de interne organisatie, maar moeten

worden bekeken in het licht van de relaties met

de omgeving.

Bovenstaande beschrijving van ontwikkelingen

gaan vooral over de buitenwereld, over verande-

ringen om ons heen waar waterschappen mee

te maken krijgen en die ook in de waterschaps-

wereld hun invloed doen gelden, nu en in de

toekomst.

Het is daarnaast ook goed om te kijken naar de

ontwikkelingen die de waterschapswereld in het

afgelopen decennium intern heeft doorgemaakt.

Immers, veel van deze ontwikkelingen bepalen

de uitgangspositie van waterschappen op dit

moment en zullen normaal gesproken in een

consistente lijn worden doorgetrokken.

Waterschappen zijn door grootschalige fusies,

al dan niet getrapt, veranderd van vele kleine in

zesentwintig grote waterschappen, begrensd

op stroomgebied en belast met de zorg voor

integraal waterbeheer: veiligheid, kwaliteit en

kwantiteit. Zij voeren waterbeheer uit met een

veel bredere kijk dan vroeger, toen vooral het

agrarisch belang werd gediend. Per waterschap

verschilt de mate waarop aan die brede kijk in-

vulling wordt gegeven. Alle waterschappen zijn

gericht op het zijn van structureel gesprekspart-

ner en samenwerkingspartner van andere over-

heden, de algemene democratie. De bestuurlijke

en ambtelijke organisatie van waterschappen

nam daarbij steeds meer de verschijningswijze

van die andere overheden aan: bestuurlijke aan-

dachtsveldhouders veranderden steeds meer in

portefeuillehouders en woordvoerders, de amb-

telijke organisatie is veelal grondig gereorgani-

seerd. Daarbij is het besef gegroeid, dat ook in de

toekomst veranderingen onontkoombaar zullen

zijn: er wordt flexibiliteit gevraagd. Het zelf-

bewustzijn van waterschappen is toegenomen;

waterschappen geven steeds duidelijker aan, dat

zij als de regionale waterautoriteit gezien willen

worden. Aan samenwerking met gemeenten in

Uit eigen bewegingWaterschap

Hunze en Aa's Watersysteem - Kwantiteit

Gemaal Ennemaborgh, een nieuw gemaal in Midwolda, zorgt voor een

goede waterhuishouding en wordt zoveel mogelijk ingepast in de

bestaande natuur. Het natuurgebied ten westen van de Blauwestad

wordt uitgebreid. Met de aanleg van het Oldambtmeer en het bijna geheel

verdwijnen van de landbouw is het waterbeheer gewijzigd. Deze leiden

tot verdroging van het gebied. Dit wordt opgeheven door het bouwen

van een gemaal op een nieuwe locatie. Het

huidige gemaal Huninga verdwijnt. Door de

wijzigingen in het gebruik van gronden is het

inefficiënt geworden.

Het nieuwe gemaal is visvriendelijk. Vissen kunnen

het gemaal ongeschonden passeren, omdat ze niet

bekneld raken in de inlaat van het gemaal. De passage

is stroomafwaarts, van de polder naar de zee.

Goede waterhuishouding met een visvriendelijk gemaal

Waterkering WaterschapNoorderzijlvest

Waterkeringbeheerders zoeken naar geavanceerde systemen die continu

de actuele sterkte van een dijk kunnen monitoren. Deze systemen worden

gezien als aanvulling op visuele inspectie van de keringen en als ‘early

warning system’ bij falen van de dijk. Eerdere stappen naar een dergelijk

systeem zijn gezet bij het project IJkdijk in Bellingwedde.

Het project LiveDijk Eemshaven (livedijk.nl)

is een volgende stap naar een geavanceerd

systeem. In de dijk aan de Waddenzee zijn

sensoren ingebracht om de dijk te monitoren. Een echte dijk, met alle

omgevingsfactoren die metingen in een echte dijk kunnen beïnvloeden:

zout water met getijwerking, bouwactiviteiten in de nabijheid, draaiende

windmolens, etc.

Een dijk met sensoren

Locatie LiveDijk Eemshaven

14 15

de waterketen is in alle waterschappen vorm

gegeven. Vrijwel alle waterschappen zijn in

meerdere of mindere mate internationaal actief.

Ook de samenwerking in Unieverband is veran-

derd: grote waterschappen kunnen veel zelf. De

Unie heeft zich daarom gericht op de landelijke

belangenbehartiging en beleidsbeïnvloeding

en lobby, en op het bieden van een platform

voor visieontwikkeling, afstemming en onder-

linge coördinatie. Nota’s als “Water Centraal”

en “Water is overal” hebben geleid tot grotere

samenhang in de visie van waterschappen op een

aantal inhoudelijke waterdossiers. Samen met de

VNG/gemeenten is in handreikingen en afspra-

ken tot afbakening en samenwerking gekomen.

Samen met het IPO/provincies is een streep

gezet onder de takendiscussie, met als conclusie

dat de provincies de beleidskaders en -normen

stellen, en dat binnen die kaders en normen de

waterschappen verantwoordelijk zijn voor de de

beleidskeuzes rond de uitvoering en voor de uit-

voering zelf. Waterschappen spreken veelal via de

Unie en via afstemming binnen de Unie met één

mond. Een uitgevoerd imago-onderzoek in 2003

toonde aan dat zowel de Unie als de afzonderlijke

waterschappen door de buitenwereld als deskun-

dig en betrouwbaar worden gezien, maar ook als

een beetje saai, en te weinig geneigd om te laten

zien wat men goed doet. Dat heeft geleid tot een

gedeelde communicatiestrategie met als uitgangs-

punt: niet het waterschap als instituut promoten,

maar vertellen wat je presteert op het terrein van

het waterbeheer. Er is meer aandacht gekomen

voor imago, relatiebeheer en public affairs. Een ad

hoc-stuur- en werkgroep deed en doet voorstellen

voor gezamenlijk beleid.

Waterschappen kiezen zowel landelijk als regi-

onaal voor grotere samenwerking: regionaal in

diverse samenwerkingsvormen op het gebied van

onder andere belastinginning, inkoop en labora-

toria, landelijk onder andere in de unieke ICT-sa-

menwerking binnen Het Waterschapshuis en rond

de organisatie van de waterschapsverkiezingen.

Met de STOWA als onderzoeksinstituut, Het

Waterschapshuis al uitvoeringsorganisatie en

de Unie van Waterschappen als koepelorgani-

satie voor belangenbehartiging, inspirerende

ontmoeting en beleidsafstemming beschikken

de waterschappen op dit moment en voor de

toekomst over een sluitend geheel aan landelijke

faciliteiten.

Gebaseerd op de gesignaleerde externe en in-

terne ontwikkelingen komen de waterschappen

tot de volgende gedeelde visie:

De waterschappen leveren als regionale water-

autoriteit een bijdrage aan een samenleving

waarin we op veilige en duurzame manier

met water leven, rekening houdend met een

veranderend klimaat. Technische oplossingen

volstaan niet langer. Bovendien willen water-

schappen niet alleen beschermen tegen het

water, maar er ook voor zorgen, dat mensen

op verantwoorde wijze aan het water kunnen

wonen, op het water kunnen recreëren, bij het

water kunnen ondernemen. Ze willen ook de

goede waterhuishoudkundige voorwaarden

scheppen voor zowel natuur als landbouw.

De relatie met de ruimtelijke ordening wordt

steeds belangrijker. Verstedelijking neemt toe

en de rol van het platteland verandert. Water-

schappen zoeken daarbij intensieve samen-

werking met gemeenten, provincies en Rijk

(Rijkswaterstaat). Ook internationale samen-

werking is noodzakelijk. Waar nuttig zullen

waterschappen samenwerken met bedrijven en

belangengroepen. Regionaal en landelijk zullen

waterschappen onderling samenwerken als dat

maatschappelijk voordeel oplevert.

De kerntaken blijven veiligheid, waterkwaliteit

en waterkwantiteit. Deze taken zijn onlosma-

kelijk met elkaar verbonden. Als zelfstandige

bestuurslaag hebben waterschappen de ver-

antwoordelijkheid deze wateropgave het hoofd

te bieden, nu en in de toekomst. Daarvoor zijn

maatschappelijke betrokkenheid en voldoende

middelen nodig. Burgers worden zoveel moge-

lijk bij het werk van het waterschap betrokken.

Waterschappen zullen transparant, doelmatig

en efficiënt moeten opereren en de uitgangs-

punten van ‘good governance’ in acht moeten

nemen.

Alle waterschappen zijn anders. Zo verschil-

len de middelen, maar ook de invulling van de

taken voor agrarische, natuur- en stedelijke

gebieden. Ook de ligging in hoog of laag Neder-

land en al dan niet in internationale stroomge-

bieden maakt een groot verschil. Een tijdelijke

taakuitbreiding op terreinen als milieu, recre-

atie en soms zelfs ook vervoer kan indien dit

maatschappelijk wordt gewenst een optie zijn.

Het is daarom onmogelijk en niet wenselijk alle

VisieWaterschap

Peel en Maasvallei

Samenwerking met terrein-

beheerders, natuurbeschermers,

agrariërs en overheden om

verdroging tegen te gaan is het

kenmerk van Nieuw Limburg

Peil. De aanpak is realistisch en

gebiedsbreed.

Een gebiedsdekkend pakket van

maatregelen met als kern het

langer vasthouden van opper-

vlakte- en grondwater waarbij

de natuur meer kansen krijgt en

de landbouw wordt gerespec-

teerd. Voor de landbouw wordt

water vastgehouden met stuwen

en peilgestuurde drainage. Voor

de natuur worden gebieden in

compartimenten verdeeld, worden

watergangen ondiep gemaakt of

omgeleid. In het stedelijk gebied

wordt hemelwater afgekoppeld

van het riool en komen er water-

buffers. Er worden natuurlijke

beken en beekdalen ingericht voor

herstel van de waterhuishouding

en ecologie.

Water vasthouden met stuwen en peilgestuurde drainage

Stuw

Samen aan de slag om het grond- en oppervlaktewater in

2015 op het juiste peil te krijgen. Met Nieuw Limburgs Peil

gaan we verdroging van natuur en landbouw tegen. Hiervoor

zijn de gewenste hoogste en laagste grondwaterstand in

beeld gebracht en worden haalbare, betaalbare maatregelen

uitgevoerd om het gewenste waterpeil te behalen. Zo krijgt

de natuur meer kansen en respecteren we de landbouw. Het

resultaat: waterpeil afgestemd op de functies in het gebied en

een meer evenwichtige waterhuishouding.

resultaat: waterpeil afgestemd op de functies in het gebied en

een meer evenwichtige waterhuishouding.

Attributen voor startschot

Stuw

Watersysteem - Kwantiteit WaterschapReest en Wieden

Reest en Wieden wil als

toekomstgerichte en

effectieve waterbeheerder

gescheiden inzamelen

van afvalwater stimuleren.

Het afbreken van urine

in zuiveringen kost veel

geld en energie. Met

scheidingstoiletten

kan urine apart worden

ingezameld en gezuiverd.

Reest en Wieden, provincie

Drenthe en Stowa willen

kennis over gescheiden

sanitatie delen met

anderen. In Meppel is

een informatiecentrum

ingericht met een ten-

toonstelling en een data-

bank over de resultaten

van nieuwe sanitatie. Gebruik van scheidingstoiletten vraagt om een

gedragsverandering. Reest en Wieden vervult daarvoor op het gebied

van voorlichting een voortrekkersrol met de mobiele tentoonstelling

Nieuwe Sanitatie, die het hele land doorreist.

Effectief waterbeheer door gescheiden sanisatie

Duurzaamheid

16 17

waterschappen over één kam te scheren. Geen

blauwdruk dus, wel een gemeenschappelijke

ontwikkelingsrichting, waarbinnen variaties

kunnen ontstaan.

De waterschappen zijn er voor waterveiligheid,

waterkwaliteit en waterkwantiteit. Daarbij hou-

den zij rekening met agrarische, economische

en ecologische belangen. Waterschappen voeren

deze taken uit voor én met de maatschappij, van-

uit een brede taakopvatting en tegen de laagst

mogelijke kosten. Hierbij werken waterschap-

pen samen; niet alleen onderling, maar ook

met alle partners die direct of indirect kunnen

bijdragen aan de realisering van de waterop-

gaven, zodat we in Nederland op een veilige,

gezonde, prettige en duurzame manier met

water kunnen leven. Door zijn opvatting, profes-

sionaliteit, betrouwbaarheid en deskundigheid

geldt het waterschap als de alom geaccepteerde

en gerespecteerde lokale en regionale waterau-

toriteit. Het waterschap fungeert als onafhan-

kelijk regionaal ‘watergeweten’ bij planvorming

door de algemene democratie op het terrein van

de ruimtelijke ordening, onder andere als het

gaat om functietoekenning, bouwvoornemens,

aanleg infrastructuur en het stellen van normen

voor veiligheid en peilbeheer.

Op basis van de analyse van externe en interne

ontwikkelingen, met als vertrekpunt de hieruit

geformuleerde visie en missie, hebben water-

schappen zich gerealiseerd dat het maken van

verdere kwaliteitsslagen noodzakelijk is. We

hebben ons als perspectief een periode van tien

jaar voor ogen gesteld. Als vingeroefening heb-

ben we tijdens de discussies vier denkbeeldige

modelwaterschappen besproken, om te bepalen

in welke richting we zouden moeten groeien: het

Veiligheidsschap, het Efficiencyschap, het Net-

werkschap en het Maatschappijschap. Conclusie

was, dat het waterschap anno 2016 aspecten van

alle vier modellen in zich moet dragen, afhanke-

lijk van het taakonderdeel dat je beschouwt. We

hebben geconstateerd dat een perpectief over

tien jaar zaken bevat die al zijn verworven en die

we in stand moeten houden omdat we die nu al

goed doen, maar dat er ook veel zaken zijn, die

we ons eigen zullen moeten maken, of waar we

(verder) in moeten groeien.

Het waterschap blijft water als ba-sis hanterenWater, in al zijn aspecten, blijft de basis van het

werk van het waterschap, maar de wateropgave

Missie Tien jaar groeien Waterkering WaterschapRijn en IJssel

De Hondsbroeksche Pleij bij

Westervoort ligt op het split-

singspunt van de Rijn en de

IJssel en is één van de uiter-

waarden die in het kader van

het programma ‘Ruimte voor

de Rivier’ wordt aangepakt.

De rivier krijgt meer ruimte doordat een nieuwe dijk is aangelegd op

150 tot 250 meter landinwaarts van de huidige dijk. Gezamenlijk met

Rijkswaterstaat is gekozen voor een innovatief dijkontwerp. De dijk wordt

mede gevormd door een zogenaamde ‘mixed-in-place’ wand, waarbij

een cement-bentonietmengsel met de ondergrond wordt vermengd en zo

een robuust waterdicht scherm vormt. Hierdoor wordt ruimtebeslag en

grondtransport beperkt. Deze techniek is voor het eerst in een dijklichaam

in Nederland toegepast.

Dijk wordt voorzienvan een waterdicht scherm

De aanleg van de 13 km lange nieuwe beek door Twente is nodig om

het water in Twente meer ruimte te geven, wateroverlast en verdroging

te voorkomen, een scheiding te maken tussen het landelijk en stedelijk

water, en een ecologische verbinding te maken tussen Noordoost

Twente en de Sallandse Heuvelrug.

In 2015 is Twente een 13

km lange beek rijker. De

breedte is 75 meter en

wordt volledig ecologisch

ingericht. Met name in

de winter staat de volle

breedte onder water, vergelijkbaar met het winterbed van een rivier. Daar

waar de beek een weg, spoorlijn of kanaal kruist, komt een ecopassage.

Nieuwe beek door Twente

WaterschapRegge en Dinkel

Nieuwe beek door Twente

Doorbraak

Watersysteem - Kwantiteit

Vrijlopende paarden begrazen de oevers, ze storen de watervogels niet.

18 19

wordt groter en complexer. Klimatologische

ontwikkelingen en het feit dat de wateropgave

zich niet beperkt tot het waterschap alléén,

maar met vele partijen in de samenleving moet

worden gerealiseerd, zorgen daarvoor. De toe-

komst van het waterbeheer vraagt om anticipe-

ren en reageren op de groeiende wateropgave:

het waterschap van de toekomst kenmerkt zich

daarom door een flexibele, adaptieve houding

ten aanzien van zijn fysieke en maatschappe-

lijke omgeving.

Het waterschap heeft drie kern-takenWaterschappen staan ook in de toekomst voor de

drie kerntaken: veiligheid (bescherming tegen

overstromingen), waterkwantiteit en waterkwa-

liteit. Regionale verschillen brengen met zich

mee, dat binnen deze nauw omschreven taken

ruimte is voor differentiatie en bestuurlijke be-

leidsvrijheid. De kaders worden gesteld door de

wettelijke normen, door landelijk en provinciaal

beleid.

De kerntaken zullen zoveel mogelijk geïnte-

greerd worden uitgeoefend. Zeker als het gaat

om de zorg voor waterkwaliteit en het watersy-

steem, waarbij de onderlinge afhankelijkheid

groot is. Maar ook integratie met onder andere

ruimtelijke ordening, recreatie, plattelands-

ontwikkeling en stadsvernieuwing speelt een

rol. Het waterschap anno 2016 staat met beide

benen in de maatschappij. Het standbeen verte-

genwoordigt de kerntaken met daaraan gekop-

peld een resultaatverplichting.

Het andere been vertegenwoordigt de brede

kijk, waarvoor een inspanningsverplichting

geldt.

Het waterschap voelt zich verant-woordelijk voor veiligheidHet veiligheidsvraagstuk is de ruggengraat van

het waterschapswerk. In de eerste plaats gaat

het over het zorgdragen voor ‘droge voeten’ en

het voorkomen van overstroming. Maar ook

aspecten als volksgezondheid, ecologische

kwaliteit en het voorkomen van overlast spelen

in het veiligheidsvraagstuk een rol. Waterschap-

pen gaan - zonder onnodig angstgevoelens

aan te wakkeren - het veiligheidsvraagstuk

nadrukkelijker bij burgers en andere overheden

onder de aandacht brengen en het besef voor

de collectieve verantwoordelijkheid vergroten.

Immers, de kans op grote aantallen slachtoffers

is bij overstromingen vele malen groter dan bij

andere rampen.

Het waterschap stuurt mee in de ruimtelijke ontwikkelingHet waterschap van de toekomst speelt een

actieve rol als ‘watergeweten’ voor de algemene

democratie wat betreft de inrichting van de

ruimte. Ruimtelijke ordening en water zijn niet

meer los van elkaar te zien. ‘Nederland leeft

met water’! De taken van het waterschap raken

meer en meer verbonden met andere beleidster-

reinen. Zowel in de stad als in het buitengebied

dient ruimte te worden gemaakt voor water.

Op tal van andere terreinen speelt water een

centrale rol: landbouw, infrastructuur, natuur,

bedrijvigheid, recreatie en wonen. De klimaat-

verandering vraagt alert leiderschap. Ook de

toenemende droogte zal extra opgaven stel-

len. Het waterschap zal zich de komende tien

jaar kenmerken door een brede taakopvatting,

steeds geredeneerd vanuit de wateropgaven en

het eigen takenpakket. Het realiseren van de ge-

wenste grond- en oppervlaktewatersituatie voor

natuur wordt even belangrijk gevonden als die

voor landbouw. Waterschappen zijn in diverse

rollen bij niet-waterprojecten betrokken, zoals

de ontwikkeling van de Ecologische Hoofd-

structuur, reconstructie en inrichting van het

landelijke gebied. Belevingswaarde van water is

een belangrijk element geworden. Water wordt

een meer sturend element binnen de verschil-

lende beleidsterreinen en waterschappen spelen

daarop in. Waar nodig zijn zij, naast partner,

ook trekker van gebiedsprocessen. De ambtelij-

ke en bestuurlijke vaardigheden zijn en worden

daarvoor in voldoende mate ontwikkeld.

Het waterschap is deel van het geheel: een netwerkorganisatieHet waterschap is een regionale waterautoriteit

die zich ervan bewust is deel uit te maken van

een groter geheel. Waterbeheer is zowel een

lokale als een stroomgebiedsaangelegenheid.

Dat laatste blijkt uit een intensieve, effectieve

samenwerkingsstructuur binnen de stroom-

gebieden, die in de loop der tijd stapsgewijs is

opgebouwd. Het waterschap is met betrekking

tot planvorming en uitvoering een sterke net-

werkorganisatie, die in nauwe samenwerking

met andere overheden komt tot doelmatige

Waterkering Hoogheemraadschap van Rijnland

Het klimaat verandert. De zeespiegel stijgt, de golven worden krachtiger.

De druk van de zee op de kust groeit. Op verschillende plaatsen langs de

Nederlandse kust zijn locaties die op termijn niet meer

voldoende veiligheid bieden: de zwakke schakels.

In het beheersgebied van het hoogheemraad-

schap van Rijnland liggen drie van zulke zwakke

schakels. Noordwijk is de eerste zwakke

schakel die hersteld is.

Er waren verschillende mogelijkheden om de kust van Noordwijk te

versterken. Na gesprekken met belanghebbenden bleek de dijk-in-duin

de beste oplossing. Het strand heeft zijn breedte en natuurlijk aanzicht

behouden. De duinen vormen de eerste buffer. Als de golven daar

doorheen slaan volgt de tweede buffer: de dijk.

In Noordwijk een dijk-in-duin

Nederlandse kust zijn locaties die op termijn niet meer

voldoende veiligheid

In het beheersgebied van het hoogheemraad-

schap van Rijnland liggen drie van zulke zwakke

sch

Nederlandse kust zijn locaties die op termijn niet meer

voldoende veiligheid

In het beheersgebied van het hoogheemraad-

schap van Rijnland liggen drie van zulke zwakke

sch

WaterschapRivierenland

Waterschap Rivierenland zoekt

samen met Rijkswaterstaat naar

innovatieve technieken om

dijken te versterken. Tot eind

november 2009 vinden op enke-

le dijkvakken proeven plaats met

dijkdeuvels (stalen pennen met

een betonnen sok) en Mixed –in-

place: in de dijk worden gaten

geboord die gevuld worden met

cement en grond ter plaatse.

Deze twee technieken hebben

voordelen ten opzichte van tra-

ditionele dijkversterking: er is

minder ruimte nodig voor de

uitvoering, de toepassing is tril-

lingsvrij en soms kunnen huizen

gespaard blijven die anders

gesloopt werden. Door middel van

monitoringsapparatuur wordt de

voortgang van de proef gevolgd.

In oktober was er een symposium

over de proef.

Innovatieve technieken om dijken te versterken

Uitvoering van de eerste proeven voor mixed in place, waarbij de machine de grond mengt met cement om om betonachtige palen te maken.

Waterkering

20 21

afstemming van plannen en maatregelen.

Deze samenwerking met partners als gemeen-

ten, provincies, maar ook maatschappelijke

organisaties en bedrijven, wordt over en weer

steeds belangrijker. De wateropgaven zijn zo

omvangrijk, dat samenwerking met ande-

ren noodzakelijk is geworden. Over tien jaar

werken de waterschappen daarom samen met

alle (gebieds)partners die bijdragen aan het

realiseren van de wateropgaven op het vlak van

veiligheid, kwantiteit en kwaliteit. In steeds

wisselende netwerken vervullen de waterschap-

pen, afhankelijk van de omstandigheden,

steeds verschillende rollen: expert, toezicht-

houder, uitvoerder, partner, regisseur. Voor

hun verschillende stakeholders hebben zij een

duidelijk profiel met een krachtig imago dat

wordt herkend, erkend en onderschreven.

Omdat de kerntaken van het waterschap

- veiligheid, kwaliteit en kwantiteit - telkens

om een andere aanpak vragen, zijn de samen-

werkingspartners niet steeds dezelfde. Samen-

werking is geen doel op zich, maar levert altijd

een bijdrage aan het realiseren van de waterop-

gaven.

Het waterschap is verbonden met de omgeving, met de maatschappij Waterschappen staan in midden in de maat-

schappij: het bestuur wordt door de samen-

leving gekozen. Het lijstenstelsel brengt een

nadrukkelijker focus op de relatie met de kiezer

met zich mee. Waterschappen werken deze

rol actief uit: transparant, communicatief. De

besturen leggen een brede maatschappelijke

verantwoording af van het gevoerde en te

voeren beleid. Ze verwerven draagvlak voor de

volle breedte van het takenpakket. Dit doen

zij door zich helder te profileren. Ze laten zien

niet alleen technisch georiënteerd te zijn, maar

ook maatschappelijk. Waterschappen zijn over

tien jaar niet allemaal hetzelfde. Variatie is

mogelijk, gewenst, en zelfs noodzakelijk. Dat

heeft te maken met hun geografische ligging

(hoog of laag, aan de kust of in het binnenland,

in stedelijk of landelijk gebied, aan de grens of

niet) en de opgaven die daaruit voortkomen.

Daarnaast spelen verschillen in inwoners

en bedrijvigheid tussen de gebieden een rol.

Ook de invoering van het lijstenstelsel in de

nieuw Waterschapswet leidt tot meer variatie.

Waterschappen kunnen afgerekend worden

op financiën, personele inzet, bestuurlijke en

ambtelijke integriteit.

Waterschappen zijn internationaal actiefHet waterschap van de toekomst kent de weg in

het internationale speelveld. In plaats van te vol-

gen weten de waterschappen invloed uit te oefenen

op de beleidsvorming. Zij treden hierin in geza-

menlijkheid op. De waterschappen in het grens-

gebied hebben in hun werk te maken met collega-

waterschappen in België of Duitsland. Vorming

van een grensoverschrijdend waterschap is een

reële optie. Daarnaast zijn er tal van internationale

ontwikkelingen en innovaties op het gebied van

waterbeheer, waarop Nederlandse waterschappen

zijn aangesloten en waar ze aan bijdragen.

Waterschappen hebben de bestuur-lijke organisatie die bij hen pastDe waterschappen kennen een gekozen, maat-

schappelijk verankerd bestuur. Het inwerking

treden van de nieuwe Waterschapswet betekent

dat straks gekozen kan worden voor kandidaten

op lijsten met gezamenlijke programma’s en

standpunten. Maatschappelijke organisaties en

belangengroepen kunnen kandidaten voordra-

gen. Minder zetels zijn gereserveerd voor de spe-

cifieke belangen, de ingezetenen hebben meer

invloed. De bestuurders zullen dus zorgen voor

een betere binding met de burger en werken ac-

tief aan het vergroten van de betrokkenheid van

burgers, boeren en bedrijven. Het waterschap

kent een transparant bestuur, dat brede maat-

schappelijke verantwoording aflegt.

Bestuurders zullen steeds vaker betrokken zijn

in bestuurlijke processen met andere overheden.

Zij moeten daartoe zijn toegerust. Dit type maat-

schappelijk geëngageerd bestuur vraagt van be-

stuurders een breed competentieprofiel: sociale,

procesmatige, bestuurkundige en netwerkcom-

petenties. Besturen besteden daarom aandacht

aan permanente training en deskundigheidsbe-

vordering. Binnen de Unie van Waterschappen

vinden besturen een platform voor inspiratie

en uitwisseling, voor gezamenlijke, gedeelde

visieontwikkeling en bepalen ze de kaders voor

landelijke belangenbehartiging en lobby.

Waterschappen hebben het ambte-lijk apparaat dat bij hen pastDe waterschappen geven er blijk van, dat ze zich

Klimaat WaterschapRoer en Overmaas

Hevige neerslag op hellingen

leidt tot oppervlakkige afstro-

ming en bodemerosie. Beide

leiden tot aanzienlijke water-

en modderoverlast. Door niet-

kerende grondbewerking (NKG)

in plaats van traditioneel ploegen kunnen deze problemen verminderen.

Door in de winter een bodembedekker of groenbemester te telen, die in

het voorjaar slechts licht in de bovenste centimeter van de bodem wordt

ingewerkt (mulchen), wordt de infiltratie van regenwater groter. Deze

bronmaatregelen zijn een adequate invulling van het WB21-uitgangspunt

‘vasthouden’en een antwoord op de klimaatverandering.

Het waterschap en de Provincie Limburg stimuleren NKG met een premie

van € 50/ha/jaar en begeleiding van individuele agrariërs door landbouw-

kundig adviseurs.

Niet-kerende grondbewerking

Zelfs na een hevige hagelbui zie dat de stroresten de bodem hebben beschermd en dat de ruggen redelijk in tact zijn gebleven (weinig bodemerosie). Tussen de ruggen zie je wel afstroming.

In het dalletje op diezelfde akker zie je hoe geconcentreerde waterafvoer

van hoger op de helling, ernstige stroombaanerosie dwars door de

aardappelruggen heeft veroorzaakt.

Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard

De Zuidplaspolder, met daarin het diepste punt van Nederland, heeft van

oudsher een open en agrarisch karakter. Door de groeiende behoefte

aan ruimte in de zuidvleugel

van de Randstad worden er

na 2010 woningen en bedrij-

ven ontwikkeld.

Wonen, werken, recreëren zijn gepland op die plekken waar dat gezien

het water en de bodem het meest gunstig is. Waterveiligheid, klimaat-

bestendigheid, en de ecologische en ruimtelijke kwaliteit van de polder

staan voorop. Samen met gemeenten, provincie, maatschappelijke en

private partijen werkt het hoogheemraadschap aan slimme oplossingen

zoals nieuwe technieken voor het bouwrijp maken van grond, een water-

plan voor een natuurgebied met extensieve woningbouw en een gesloten

waterketen voor nieuwe glastuinbouwcomplexen.

Slimme oplossingen in het diepste punt van Nederland

Duurzaamheid

Polder- en boezemgemaal Abraham Kroes, met op de voorgrond de Ringvaart en op de achtergrond de Zuidplaspolder.

De Zuidplaspolder

A12

Zevenhuizen

22 23

Aan de slag

bewust zijn van de maatschappelijke vraag om

transparantie en efficiency, zakelijk en kostenbe-

wust werken. Het waterschap dient als overheid

zuinig om te gaan met het belastinggeld, en

over de besteding hiervan verantwoording af te

leggen. Waterschappen willen werken tegen de

laagst maatschappelijke kosten. Investeringen

buiten het eigen beheersveld zijn dus mogelijk,

als dat tot financieel-maatschappelijk voordeel

leidt. Dit kan ook betekenen dat, onder verant-

woordelijkheid van de waterschappen, delen van

taken ook privaat of in publiekprivate samen-

werking worden uitgevoerd. In het beheer van

delen van hun organisatie zullen waterschappen

steeds meer samenwerken in het instituut Het

Waterschapshuis. Voor hun onderzoekswerk zul-

len waterschappen steeds intensiever samenwer-

ken met de STOWA. Kortom, de waterschappen

willen een slanke en krachtdadige organisatie

zijn, waarbij ook uitbesteden van taken tot de

mogelijkheden behoort. Ambtenaren van het

waterschap zijn flexibel, omgevingsbewust, pro-

actief, communicatief, procesgeoriënteerd en

met een goed gevoel voor een correcte, begrip-

volle omgang met de burger.

Samen toegroeien naar het waterschap dat we

over tien jaar willen zijn, vraagt meer dan een

goede discussie of een mooie brochure met visie

en doelstellingen. Van de waterschappen wordt

een doelgerichte inzet gevraagd, bestuurlijke

en ambtelijke zelfreflectie en zelfkritiek, en de

bereidheid om je door externe partijen, mede-

overheden en collegawaterschappen regelmatig

een spiegel voor te laten houden. Je moet in je

keuken durven laten kijken, en je openstellen

voor kritiek.

In Unieverband zullen instrumenten worden

aangereikt, waar waterschappen hun voordeel

In het Platform Water Vallei en Eem werkt Waterschap Vallei & Eem samen

met 18 gemeenten en 2 provincies uit zijn gebied. Met het Platform willen

de partners meer bestuurlijke en ambtelijke samenwerking op het gebied

van water. Bijvoorbeeld op het gebied van riolering, beheersplannen,

ruimtelijke ordening, een

waterloket voor burgers

en afvalwaterteams.

Door een goede afstemming en uitwisseling van kennis, ontstaat meer

samenhang in de Wateragenda van het gebied. Ook vormt het Platform

Water Vallei en Eem een gezamenlijke regionale spreekbuis. De samen-

werking zorgt voor een besparing op tijd en kosten, milieuwinst en ver-

betering van de waterkwaliteit voor het hele gebied.

Platform Water Vallei en Eem

Organisatie en Proces Waterschap Vallei & Eem

Valleikanaal Leusden

Samenwerken werkt beter. In 2007 heeft Waterschap Velt en Vecht het

initiatief genomen om een Grensoverschrijdende Vechtvisie te formuleren,

in samenwerking met de provincie Overijssel, waterschap Groot Salland én

verschillende overheden in Duitsland.

In dit streefbeeld verandert de Vecht. Een

rechtgetrokken rivier met stuwen is in

2050 een halfnatuurlijke laaglandrivier

die meandert. Veilig en met meer kwali-

teit voor mens, plant en dier.

Voor de periode 2009-2013 is een grens-

overschrijdend uitvoeringsprogram-

ma opgesteld waarin 150 projectideeën zijn opgenomen om dit doel te

bereiken. De projecten richten zich op rivierherstel, hoogwaterbescherming,

stedelijke ontwikkeling en de aanleg van ruiter- en wandelpaden. Ook zijn

er projecten voor onderwijs en cultuur. In 2050 biedt de Vecht veiligheid en

belevingswaarde.

Grensoverschrijdend uitvoeringsprogramma

Vistrap

Organisatie en Proces WaterschapVelt en Vecht

mee kunnen doen. De gezamenlijk ontwikkelde

visievorming zal in Unieverband worden benut

voor agendasetting in de richting van Rijk en

koepelorganisaties. De Unie zal ook faciliteren

in het intern agenderen van de voortgang. Op

gezette tijden zal de stand van zaken worden

besproken en inzichtelijk gemaakt.

24 25

Het vernieuwingsproject WaterWegen: Anders denken en werken

WaterWegen is een metafoor voor anders denken

en handelen. Gaandeweg is het inzicht ontstaan

dat er vijf manieren zijn om tot anders denken

en handelen te komen, zowel binnen water-

schappen, als daar tussen.

Veranderingen staan of vallen bij een voorhoede,

die via voorbeeldgedrag andere medewerkers

inspireert. Deelnemers aan de voorhoede delen

met elkaar dat veranderingen nodig zijn, dat

laten zien belangrijker is dan vertellen, maar ook

dat veranderen veel tijd vergt: een lange mars

is. Bovendien zijn zij zich er van bewust dat

veranderingen alleen doorzetten als er urgentie

of noodzaak is. Ideeën zonder reële noodzaak

zijn onvoldoende om organisaties structureel

te veranderen. En ten slotte zijn zij zich er van

bewust dat zowel de bestuurders als de directeu-

ren verandering volledig moeten steunen én dat

medewerkers het leuk of spannend moeten vin-

den om mee te veranderen. De voorhoede in het

project WaterWegen bestaat uit de zogenaamde

groep van 50.

Organisaties hebben routines. Vaak zijn die nog-

al defensief. De dingen gebeuren omdat ze (al-

tijd) zo gebeur(d)en. Het is het bekende verhaal

van het karrenspoor: krijg daar de wagen maar

eens uit. Dwarse interventies die niet passen in

de normale organisatieprocessen kunnen soms

helpen die routines te doorbreken. Dat vergt niet

alleen inhoudelijke breedte en een open houding

om alle alternatieven in breed te brengen en af te

wegen, maar ook snelheid van handelen en een

speelse werkvorm. Met het initiatief Breinbeu-

ken wordt geprobeerd discussies of projecten

die vast lijken te zitten open te breken of op een

ander spoor te brengen. Breinbeuken richt zich

natuurlijk niet op verandering van de organi-

satie in zijn geheel, maar is een relatief kleine

interventie op een onderdeel. Vooral bedoeld om

te laten zien dat het anders kan. En met relatief

weinig inspanning. Belangrijk is dat bestuurders

en direct betrokken medewerkers van het water-

schap deelnemen aan het Breinbeuken.

Eén Energiefabriek maakt nog geen voorjaar.

Begin 2008 zijn waterschappen met veel ideeën

voor projecten gekomen die illustratief zijn voor

WaterWegen. Van de 75 projecten die eind mei

2008 zijn ingediend heeft de Energiefabriek als

winnaar vleugels gekregen en zijn naar schatting

20 projecten nog in ontwikkeling. De projecten-wedstrijd leert ons dat het dus mogelijk is om

1) op grote schaal en in korte tijd vernieuwende

projecten los te maken, 2) het winnende project

in razend tempo door te ontwikkelen en 3) veel

andere projecten te versnellen. De oogst had

groter kunnen zijn als er stimuleringspremies en

procesmanagement van buiten beschikbaar wa-

ren geweest voor de daadwerkelijke uitvoering.

Toch is alleen al het voorbeeld van de Energiefa-

briek zo stimulerend, dat het instrument van de

projectenwedstrijd als onmisbaar element voor

verandering moet worden beschouwd en dus

jarenlange herhaling verdient.

Voor veranderen is nodig dat organisaties vanbuiten naar binnen redeneren en handelen.

En niet langer van binnen naar buiten. Dat vergt

niet alleen het openen van de luiken, maar ook

het bewust samenwerken met andere organisa-

ties. Andere waterschappen, andere overheden,

marktpartijen.

Opmerkelijk is dat onderlinge samenwerking

tussen waterschappen wordt niet als een pro-

bleem ervaren, terwijl er op het vlak van onder-

linge kennisuitwisseling nog veel te winnen is.

De opgave is dat waterschappen onderling een

lerende cultuur krijgen. Meer van en met elkaar

leren door het delen van kennis is noodzakelijk.

De ‘50’ fungeren als kennisnetwerkers. Allianties

met andere overheden en met buitenstaanders,

zowel in de watersector als daarbuiten, zijn

eveneens een nuttige veranderingsstrategie. Dat

staat nog in de kinderschoenen. Ook die samen-

werking moet verder worden getest en ontwik-

keld.

Een laatste instrument is een sturend overlegvan de portefeuillehouders innovatie. Deze 26

dagelijks bestuurders wisselen onderling uit hoe

de innovatieagenda van de waterschappen er uit

ziet en hoe zij steun kunnen geven aan innovatie

in zijn algemeenheid en de initiatieven vanuit

WaterWegen in het bijzonder. Dit overleg is van

de grond aan het komen, maar heeft nog geen

sturende betekenis. Belangrijk is de vaststelling

dat de innovatieportefeuille in een aantal water-

schappen vanwege WaterWegen is verzwaard.

Open procesWaterWegen is een a-typisch project. Dat komt

omdat er sprake is van een open proces. Niemand

Opgelost in afvalwater komt er zo’n acht keer meer energie de riool-

waterzuivering binnen dan de eigen installatie verbruikt. Vanuit de

cradle-to-cradle gedachte wil Waterschap Veluwe die energie benutten.

De gemeente Apeldoorn wil een nieuwe wijk CO2-neutraal realiseren.

Het waterschap produceert biogas uit riool-

slib en houdt daarbij ca. 40.000 gigajoule

warmte over.

Met het energiebedrijf als derde partij

levert Waterschap Veluwe de restwarmte

van de elektriciteitsproductie op de riool-

waterzuivering aan woningen in de nieuwbouwwijk. Zo ver-

zorgt het waterschap niet alleen schoon effluent, maar ook

elektriciteit en warmte en wordt de hoeveelheid af te voeren

rioolslib sterk gereduceerd.

Rioolwaterzuiveringlevert restwarmte aan woonwijk

Duurzaamheid WaterschapVeluwe

Installatie voor de productie en opslag van biogas.

Gasmotor produceert elektriciteit, restwarmte wordt opgevangen.

Waterschap De Veluwe is deelnemer in het

samenwerkingsproject Energie Fabriek

De aanval van grotere golven op de kust moet worden opgevangen. In

het project zwakke schakels wordt daarvoor gezorgd en is vergroten van

de veiligheid gekoppeld aan verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit.

De kustversterking start in 2009 met het aanbrengen van een duin. Een

gedeelte van het zand wordt innovatief aangebracht: de erosieberm.

Onder invloed van wind en water wordt het zand van de erosieberm op het

strand en in het duin afgezet. Zo gebruiken we de natuur om de veiligheid

van de kust te vergroten voor een veilige en duurzame Zuidwestelijke Delta.

De innovatie is efficiënt door integratie in het lopende project tot 2014. Het

project biedt mogelijkheden voor studenten om onderzoek te doen en de

vormgeving is aantrekkelijk voor recreatie.

Erosieberm Kruishoofd

Waterkering Waterschap Zeeuws-Vlaanderen

Erosieberm Kruishoofd

Kustversterking Zwakke Schakel West Zeeuws-Vlaanderen

Waterschap Zeeuws-Vlaanderen

Zandtransport

vormgeving is aantre kelijk voor recreatie.

Dwarsdoorsnede ter hoogte van Kruishoofd

Huidige situatie Duin- en strandversterking Erosieberm Kruishoofd

26 27

weet precies te vertellen waar het naar toe gaat.

Kenmerken van een open procesbenadering

zijn, dat we weten waar we vandaan komen

(technisch georiënteerde, op uitvoering ge-

richte organisaties). Dat we ons realiseren dat

verbindingen met andere overheden, andere

organisaties en burgers nodig zijn. En dat an-

ders denken en handelen voorwaarden zijn om

tot vernieuwing te komen en daarmee tot betere

beleidsprestaties.

Wat is het DNA is van WaterWegen? We hebben

het over de volgende waarden:

handelen waterschappen is niet alleen tech-

nisch in orde en financieel op orde, maar ook

(en steeds meer) maatschappelijk relevant en

verantwoord ;

meer dan water: water keren vergt steeds meer

een klimaatbril, water beheren vergt een groene

bril en water zuiveren een C2C-bril. Verbreden

dus;

betekenisvol, duurzaamheid en schoonheid

zijn vanzelfsprekende elementen van professio-

neel opdrachtgeverschap van waterschappen;

complexiteit (zowel interorganisatorisch als

qua opgave) vergt verbindingen en coproductie,

en daarmee minder eigen belang en meer alge-

meen belang;

complementariteit is belangrijker dan water-

autoriteit (liever onzichtbaar en effectief, dan

andersom);

rekenschap is basishouding naar burgers en

bedrijven. Verantwoording afleggen en daarmee

de dialoog openen met burgers en bedrijven is

noodzakelijk.

Omdat WaterWegen een open planproces kent

en waarden gestuurd is, ligt het niet voor de

hand het project al te veel te institutionaliseren.

WaterWegers zijn geen actiegroep (met een sin-

gle issue). Noch een partij (met een uitgesproken

programma). WaterWegers zijn eerder te typeren

als een beweging. Een losse groep, ooit ontstaan,

die ergens voor staat en zolang bestaat als nodig

is, gedreven door gezamenlijke waarden en

ambities.

Voor meer informatie zie: www.waterwegen.org.

Het beheergebied van Waterschap

Zuiderzeeland ligt midden in het

IJsselmeergebied. Het waterschap

miste de regionale discussie over de

beleidsvoornemens in dit gebied en

een duidelijke positie van regionale

bestuurders hierin. Met name de

samenhang tussen hoofd- en regio-

naal watersysteem wordt in de

rijknota’s onvoldoende beschouwd.

Zuiderzeeland heeft zich ingezet

om het regiogeluid proactief in

het deltaprogramma IJsselmeerge-

bied in te brengen. Enerzijds via het

oprichten van de IJsselmeergroep; een

samenwerking van 8 waterschappen,

RWS en DGW. Anderzijds via een

regionaal bestuurlijk duo (gedepu-

teerde P. Janssen en dijkgraaf

H.L Tiesinga) dat trekker is van de

Regionale Coördinatiegroep. In de

Regionale Coördinatiegroep trekken

de watersector en de algemene

democratie samen op.

Samenwerking van regiobestuurders rond het IJsselmeer

Organisatie en Proces WaterschapZuiderzeeland

WATERSCHAP

ZUIDERZEE LAND

groep; een

Het fysische en maatschappe-

lijke klimaat in Nederland

verandert. De wateropgaven

worden steeds complexer en

de belangen rond onze grond

steeds groter. Binnen het project

Waterwegen is geformuleerd

waar de Waterschappen over

10 jaar willen staan: als een

sterke netwerkorganisatie, stu-

rend in de ruimtelijke ontwikke-

ling en verbonden met de omge-

ving. Innovatief en in staat om

te anticiperen op de uit-

dagingen van morgen.

Daarom de Energie-

fabriek als voorbeeld

waarin de waterschappen

een prikkelende ambitie hebben

neergezet om lokaal samen en

op grote schaal afvalwater om

te zetten in groene energie en

daarmee een aanzienlijke

CO2-reductie te realiseren ten

behoeven van een betere leefom-

geving voor nu en in de toekomst.

De Waterschappenover 10 jaar

Klimaat

verandert. De wateropgaven

worden steeds complexer en

de belangen rond onze grond

steeds groter. Binnen het project

is geformuleerd

schappen over

10 jaar willen staan: als een

sterke netwerkorganisatie, stu-

rend in de ruimtelijke ontwikke-

ling en verbonden met de omge-

ving. Innovatief en in staat om

een prikkelende ambitie hebben

samen en

Project WaterwegenEnergiefabriek

Uitgave van de Unie van Waterschappen,

Koningskade 40, 2596 AA Den Haag

Postbus 93218, 2509 AE Den Haag

Telefoon: 070 351 97 51,

Fax: 070 354 46 42, E-mail: info@uvw.nl

Meer informatie op: www.uvw.nl

ColofonBegeleiding WaterWegen:

Strategisch adviesbureau Andersson,

Elffers Felix, Utrecht

Fotografie:

Daan Zuijderwijk, Den Haag

Vormgeving:

Grafisch Buro Versteegen Vormgeving, Leiden

28

Organisatie en Proces Unie van Waterschappen

Droge voeten en schoon waterDe Unie van Waterschappen is

de vereniging van de 26

waterschappen. De Unie

behartigt de belangen

van de waterschappen

bij departementen en

in de Haagse en Brus-

selse politiek. De Unie

verleent diensten aan

de waterschappen,

faciliteert de

samenwerking en

formuleert een

visie en stand-

punten over

water-

beheer.

De waterschappen zorgen met 11.000 mede-

werkers voor het goede waterpeil in sloot, kanaal

of plas. Zij beschermen tegen overstromingen en

zuiveren ons afvalwater.

legenda

vestigingsplaats waterschap

grens waterschap

provinciegrens

Blija Buitendijks