Water onder de Loep

Lespakket over waterzuivering en innovatie voor groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs.

Handleiding voor leerkrachten

Leerlingen obs Garmerwolde ontvangen leskist ‘Water onder de Loep’

tijdens de opening van de nieuwe rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde.

Voorwoord

Beste leerkracht, Water speelt een vanzelfsprekende rol in ons leven. We drinken het in ranja, koffie en thee, we douchen ons, gaan naar het toilet en sproeien de tuin. We zwemmen en varen of wandelen langs de zee, het meer, sloten en kanalen. Water is gewoon niet uit ons leven weg te denken. Daarom is het goed te weten waar het vandaan komt, wat we ermee doen en hoe we er goed voor moeten zorgen. Dagelijks produceren we met elkaar veel afvalwater. Bedrijven, overheden en kennisinstellingen zijn voortdurend op zoek naar nieuwe manieren om slimmer om te gaan met afvalwater. Hoe kunnen we het afvalwater beter en zuiniger reinigen? Kunnen we de in afvalwater aanwezige meststoffen benutten? Hoe kunnen we energie uit afvalwater winnen? Het lespakket ‘Water onder de Loep’ is ontwikkeld ter gelegenheid van de opening van de nieuwbouw van de rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde op 8 oktober 2013. Deze nieuwbouw is voorzien van een nog vrij nieuwe zuiveringstechnologie. De Nereda-installatie gebruikt minder energie dan bestaande zuiveringen en er worden geen chemicaliën gebruikt. Wij hopen dat ons lespakket en deze handleiding u helpen kinderen bewuster te maken van water in hun leefomgeving. Zodat we hier – nu en in de toekomst – prettig werken, wonen en leven mèt water! Veel succes en plezier met het lespakket. Met vriendelijke groet,

Waterschap Noorderzijlvest GMB Civiel BV Imtech Traffic & Infra

Inhoud

Inleiding 1 1. Algemeen 1.1 Doelgroep 2 1.2 Doelstellingen 2 1.3 Aansluiting op kerndoelen basisonderwijs 2 1.4 Verantwoordelijkheid 2 2. Opzet lespakket 2.1 Opzet 3 2.2 Lesmateriaal 4 2.3 Aanvullend lesmateriaal 4 3. Het Waterlab 3.1 Proefje: Hoeveel water gebruik jij per dag? 5 3.2 Proefje: Hoe ontstaat regen? 5 3.3 Proefje: Hoe kan het dat lucht op water druk uitoefent? 6 3.4 Proefje: Bouw en test je eigen rioolwaterzuiveringsinstallatie 7 4. Praktische websites 8 5. Achtergrondinformatie 5.1 Ontstaan rioolwaterzuiveringsinstallaties 9 5.2 Rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde 9 5.3 Waterschap Noorderzijlvest 9 5.4 GMB Civiel B.V. 10 5.5 Imtech Traffic & Infra 10 6. Contact 11

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 1

Inleiding

Voor u ligt de leerkrachtenhandleiding van het lespakket ‘Water onder de Loep’. Deze handleiding biedt u informatie en tips om de lessen rondom het thema waterzuivering en innovatie op te zetten. Het lespakket bestaat uit een gastles in de klas, een waterlaboratorium, een bezoek aan de rioolwaterzuivering en een afsluitende les in de klas. Leerlingen van groep 6, 7 en 8 ontdekken, voelen en ervaren met dit lespakket hoe waterbeheer werkt en hoe we in Groningen en in Noord-Drenthe het afvalwater schoonmaken. U bent als docent flexibel in het gebruik van dit pakket en u kunt het programma naar eigen wensen uitbreiden. Deze handleiding biedt u handvatten voor het invullen van uw lessen, het functioneel gebruik van filmpjes en de opdrachten, eventueel op het digitale schoolbord. Ook vindt u achtergrondinformatie over het waterschap en de bouwcombinatie GMB-Imtech en een overzicht van websites waar u meer informatie en lesideeën kunt vinden. Heel Nederland heeft met dezelfde waterproblematiek te maken, maar in dit lespakket is het stroomgebied van waterschap Noorderzijlvest als uitgangspunt genomen. Dit is het gebied in Groningen en Noord-Drenthe waar Noorderzijlvest het waterbeheer uitvoert. Hier is bewust voor gekozen om het zo dicht mogelijk bij de leefomgeving van de kinderen zelf te houden.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 2

1. Algemeen

1.1 Doelgroep Groep 6, 7 en 8 van basisscholen in het beheergebied van waterschap Noorderzijlvest. 1.2 Doelstellingen

Kennis en inzicht Leerlingen vergroten hun kennis over waterbeheer. Specifiek over de zuiveringstaak van het waterschap en de verschillende manieren waarop dat gebeurt.

Beleving en houding Leerlingen krijgen door het zelfstandig uitvoeren van proefjes en opdrachten meer affiniteit met de Nederlandse waterproblematiek en de rol die waterschappen op dit gebied spelen. Op basis van deze ervaringen wordt van de leerlingen een grotere betrokkenheid en een positieve houding verwacht bij het onderwerp water en waterzuivering.

Vaardigheden en gedrag Leerlingen kunnen zelf actief aan de slag met opdrachten en proefjes en doen zo vaardigheden op die aansluiten bij hun leerstijl. Zij zijn in staat om in eigen woorden aan derden uit te leggen wat het belang is van goed waterbeheer. Daarnaast zijn ze zich bewuster van hun eigen verantwoordelijkheid bij het schoon houden van water en handelen ze hiernaar. 1.3 Aansluiting op kerndoelen basisonderwijs De leerlijn Water (2006) helpt scholen en docenten keuzes te maken om zo het effect van het onderwijs te vergroten. De leerlijn is ontwikkeld in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het Curriculumvoorstel Watereducatie heeft als doel voor primair en voortgezet onderwijs het thema water in het onderwijs een meer vanzelfsprekende plaats te geven. Het lespakket ‘Water onder de Loep’ sluit aan op domein twee van het curriculum: Watervoorziening en –gebruik: veilig en voldoende schoon water is een essentieel mensenrecht. Daarnaast sluit het lespakket aan op onderstaande kerndoelen van de Stichting Leerplanontwikkeling Nederland (SLO):

39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. 42 De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen,

zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur. 43 De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur,

neerslag en wind. 48 Kinderen leren over de maatregelen die in Nederland genomen worden/werden om

bewoning van door water bedreigde gebieden mogelijk te maken. 1.4 Verantwoordelijkheid Waterschap Noorderzijlvest en GMB-Imtech zijn verantwoordelijk voor de didactische invulling van het lespakket ‘Water onder de Loep’. Zij hebben de inhoud van het lespakket met zorg samengesteld. De school en de leerkracht zijn zelf verantwoordelijk voor de organisatie en de uitvoering van het lespakket en voor het regelen van een bezoek aan de rioolwaterzuiveringsinstallatie.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 3

2. Opzet lespakket

2.1 Opzet Het lespakket bestaat uit vier onderdelen. Les 1 en 2 bestaan uit voorbereiding en proefjes in de klas. Les 3 is een bezoek aan de rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde. Les 4 is een afsluitende les in de klas met opdrachten om de opgedane kennis te vertalen naar de praktijk. Les 1 – Gastles in de klas: Uitleg waterbeheer in Nederland Een gastdocent van het waterschap geeft een introductieles over waterbeheer in Nederland. Hoofdonderwerp daarin is de zuiveringstaak en de continue ontwikkeling van nieuwe technieken. Les 2 – Het Waterlab Zelf op onderzoek. De gastdocent van het waterschap begeleidt een circuit van proefjes in de klas. De leerlingen:

- onderzoeken hoeveel water ze per dag gebruiken; - onderzoeken hoe regen ontstaat; - onderzoeken hoe het kan dat lucht druk uitoefent op water; - bouwen en testen een rioolwaterzuiveringsinstallatie.

Les 1 en 2 kunnen goed gecombineerd worden op één ochtend. De gastdocent van het waterschap verzorgt de les en begeleidt de proefjes. Alle benodigde materialen worden door de gastdocent meegenomen. Les 3 – Bezoek aan het Rioolgemaal Groningen of de rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde Tijdens een bezoek aan de zuivering zien de kinderen met eigen ogen uit welke stappen het zuiveringsproces bestaat. Naast het zuiveren van afvalwater op twee verschillende manieren (traditioneel en innovatief), verwerkt het waterschap het slib dat achterblijft na het zuiveringsproces. Uit het slib haalt het waterschap energie, waarmee het kan voorzien in zijn eigen energiebehoefte op het terrein. U kunt ook een bezoek brengen aan het Rioolgemaal Groningen aan het Damsterdiep. Hier zien de kinderen de weg van het afvalwater in de stad en hoe het bij de zuivering in Garmerwolde komt. De rondleider vertelt ook over hoe het water op de rioolwaterzuivering weer schoon wordt gemaakt. Les 4 - Afsluitende les met vragen/ opdrachten (klassikaal of in groepjes) Wat weten de leerlingen nu van water? Hoe kunnen ze water besparen? Wat mag wel en niet in het riool? Door antwoord te geven op vragen die tijdens de drie voorgaande lessen aan de orde zijn geweest krijgen de leerlingen meer inzicht in hun eigen verantwoordelijkheid in het waterbeheer van de toekomst. Iedere leerling krijgt een werkblad met daarop een aantal vragen/ opdrachten. De goede antwoorden op de vragen vormen samen een zin over het waterbeheer van de toekomst. Daarnaast kan in groepjes een top 3 worden samengesteld van:

a. Hoe kan ik water besparen? b. Wat mag er absoluut niet in het riool?

Deze top 3 kan klassikaal worden ingevuld op het aangeleverde format voor een poster, die vervolgens in de klas kan worden opgehangen.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 4

2.2 Lesmateriaal De leskist met materialen wordt beschikbaar gesteld door het waterschap Noorderzijlvest en GMB-Imtech. In de leskist bevindt zich:

- Handleiding voor leerkrachten (vooraf) - Gedragsregels ‘Het betreden van een zuivering’ (les 3) - USB-stick met werkblad vragen/opdrachten + antwoorden en format poster top drie

waterbespaartips en top 3 wat mag niet in het riool (les 4) - Loep - Boekje Droppie en de reis van het afvalwater - Droppie kleurplaten

2.3 Aanvullend lesmateriaal

Op www.droppiewater.nl. onder de button ‘water door buizen’ vindt u o.a. de werking van een rioolwaterzuivering helder uitgelegd. U kunt deze site gebruiken voor en na het bezoek aan de rioolwaterzuivering.

Filmpje: Waar gaat het water dat we gebruiken heen?

http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030701_water01

Filmpje: Het riool

http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20120702_riool01

Filmpje: De weg van het water

https://www.youtube.com/watch?v=PzHfaXKYDGQ

Filmpje: Het zuiveren van rioolwater

http://www.youtube.com/watch?v=quO4Aj5fOek&list=PL91EB2E3324C18360

Filmpje: Vervuild water weer schoon voor de rivieren

http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060913_water_zuivering

Filmpje: Hoe ontstaat regen, hagel en sneeuw?

http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20060209_neerslag01

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 5

3. Het Waterlab

In dit hoofdstuk staan de vier proefjes beschreven die de gastdocent met de kinderen in de klas kan uitvoeren bij les 2. De materialen worden meegenomen door de gastdocent. 3.1 Proefje: Hoeveel water gebruik jij per dag? In dit proefje ervaren de leerlingen dat je ‘snel’ nogal wat water verbruikt en rekenen ze uit hoeveel liter water ze verbruiken bij een douchebeurt. Benodigdheden: ■ maatbeker ■ object met kraantje ■ Petfles met water ■ boekje station 13

Achtergrondinformatie Weet je nu ongeveer hoeveel water jij gebruikt om te douchen? We gebruiken elke dag per persoon ongeveer 125 liter water met wc doorspoelen, koken, wassen, etc. Maar eigenlijk gebruiken we meer. Zo kost het bijvoorbeeld 2700 liter water om een katoenen t-shirt te maken. Het vlees bij de avondmaaltijd (1 kilo rundvlees) kost 15.500 liter. Een appel 70 liter water. En het maken van een auto 300.000 liter. Als je het zo bekijkt gebruiken we wel 2,3 miljoen liter water per persoon per jaar.

We kunnen thuis op verschillende manieren minder water verbruiken: * Een waterbesparende knop op het toilet (één voor plas en één voor ‘de grote boodschap’); * Een waterbesparende douchekop; * We kunnen minder en korter douchen (5 minuten is meer dan voldoende); * We laten de kraan niet lopen tijdens het tandenpoetsen; * De auto wassen met regenwater in plaats van met drinkwater; * …heb jij nog een idee? 3.2 Proefje: Hoe ontstaat regen? Leerlingen zien de drie verschillende fasen van water: vast (ijs), vloeibaar en gas (damp). Daarbij zien ze hoe regen ontstaat. Benodigdheden: ■ verwarmingselement ■ kookplaat ■ koelbox, hierin komen ca. 30 ijsklontjes (gedeeld met proef 9) ■ object station 10 ■ trechter met verlengstuk ■ boekje station 10 Achtergrondinformatie Als je over water praat, dan heb je het meestal over de vloeibare vorm. Maar water heeft ook andere vormen. Het verandert in ijs als het bevriest. Daarnaast kan water ook veranderen in waterdamp. Water is de enige stof op aarde die in deze drie vormen voorkomt.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 6

Als water verdampt, wordt het een gas. Verdampen gebeurt bij elke temperatuur, ook bij ijs. Het kookpunt van water is 100 graden celcius. Dan verandert ál het water in damp. Die damp (gas) kun je niet zien. In de lucht zit veel waterdamp. Als waterdamp kouder wordt, verandert het weer in water. Dat heet condenseren. Condenseren gebeurt ook in de lucht. Hoog in de lucht is het koud. Hierdoor condenseert waterdamp tot water. Daaruit ontstaan wolken die kun je wel zien. Wolken zijn eigenlijk ontelbaar veel druppeltjes bij elkaar. Soms is het zo koud in de lucht dat waterdruppels bevriezen. Dan gaat het sneeuwen of hagelen. Je kunt water dus tegenkomen als ijs, water en gas. Natuurkundigen noemen dat de drie fasen van water. Maar in elke fase heeft water dezelfde waterdeeltjes (watermoleculen). Als watermoleculen koud zijn, bewegen ze bijna niet. Het water verandert in ijs. Als het warmer wordt, bewegen de watermoleculen en smelt het ijs. Als het nog warmer wordt, schieten de moleculen heen en weer en laten ze elkaar zelfs los: water wordt watergas of waterdamp. 3.3 Proefje: Hoe kan het dat lucht druk uitoefent op water? Leerlingen kunnen in dit proefje spelenderwijs voelen dat lucht op water druk uitoefent.

Benodigdheden: ■ bak met water ■ halve fles met dop ■ 2 knikkers ■ slang met spuit ■ boekje station 11

Achtergrondinformatie Jullie hebben de fles onder water gedrukt en er zat geen water meer in de fles. Hij was gevuld met lucht. Ook al kun je lucht niet pakken toch is het iets. Als je de fles onder water duwt, voel je dat de waterdeeltjes de lucht omhoog drukken. Maar de lucht kan niet weg, want de dop zit erop. Draai je de dop eraf kan de lucht wél weg. Je ziet de lucht uit de fles ‘bubbelen’. Zonder lucht drukt de fles niet meer omhoog. Boven water ging het precies andersom. Als je de fles langzaam uit het water trekt, dan voelt hij zwaar. Het water wil eigenlijk naar beneden en wil de fles met zich meetrekken. Dat komt door de zwaartekracht. Draai je de dop eraf, stroomt er lucht de fles in. Deze lucht drukt het water naar beneden, waar het toch al naar toe wilde. De fles is weer ‘vrij’!

Water heeft heel veel kleine waterdeeltjes. Als je de fles in het water legt, dan worden deze waterdeeltjes ‘weggedrukt’. Maar de deeltjes willen terug naar boven. Ze drukken de fles weer omhoog. Dit noemen we ‘opwaartse druk’. Hoe zwaarder de fles, hoe moeilijker het is om de fles terug te drukken. De fles drijft dieper in het water. Met een bootje werkt dat ook zo. Hoe zwaarder het bootje, hoe dieper hij zich in het water duwt. Maar is een bootje niet zwaar onderin dan kiept hij makkelijk om. Hij schept water. De lucht wordt door het water uit de boot geduwd. De boot zinkt. Gewicht onderin een boot wordt ook wel balast genoemd.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 7

3.4 Proefje: Bouw en test je eigen rioolwaterzuiveringsinstallatie Leerlingen ervaren en ontdekken door het bouwen en testen van een mini-zuivering hoe het systeem van afvalwater zuiveren werkt. Benodigdheden: ■ 1 petfles ■ 1 scherp (stanley)mesje ■ 1 flinke pluk watten ■ 1 bakje met fijn zand ■ 1 bakje met grind en/of steentjes ■ schoon water gemengd met aarde (‘riool’water) ■ eventueel melk, inkt ■ werkblad zelf aan de slag

Achtergrondinfo Wij vervuilen enorme hoeveelheden water per dag. Al dat water moet gezuiverd worden, alvorens het terug de rivier in kan. Dit gebeurt in waterzuiveringsinstallaties. Hoe dat precies werkt leer je in het filmpje op de website www.allesomjeheen.nl. Wist je dat bomen ook water zuiveren? Ze kunnen vervuild water uit de bodem opnemen en het gezuiverd terug verdampen via hun bladeren. Zo kan de propere waterdamp terug propere wolken maken, waar terug propere regen uit kan vallen! En ook de bosbodem zuivert water. Die werkt op ongeveer de zelfde manier als jouw miniwaterzuivering! Leuk hè?

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 8

4. Praktische websites

In dit hoofdstuk vindt u websites waar u achtergrondinformatie kunt vinden over waterbeheer en waterschappen, watereducatie en websites geschikt voor leerlingen. Waterschapswijzer www.waterschapswijzer.nl Een website voor leerlingen met informatie over de waterschappen en over hun taken. Er worden veel begrippen uitgelegd. De informatie is echter ook voor u als docent goed te gebruiken als achtergrondinformatie. Noorderzijlvest www.noorderzijlvest.nl De algemene website van het waterschap Noorderzijlvest. Hierop kunt u informatie vinden over de taken en de organisatie van het waterschap Noorderzijlvest. www.noorderzijlvest.nl/organisatie/geschiedenis_en Link naar de pagina over de geschiedenis van het waterbeheer in Noord-Nederland. http://www.noorderzijlvest.nl/projecten/garmerwolde Link naar de pagina met informatie over de uitbreiding van de rwzi Garmerwolde. >www.noorderzijlvest.nl/actueel/actuele Een link naar de kaart van het beheergebied van Noorderzijlvest waarop u pictogrammen kunt aanklikken om informatie op te vragen over de zuiveringen in ons gebied. Unie van Waterschappen www.uvw.nl Op deze website vindt u informatie over waterbeleid en de uitvoering ervan door de waterschappen. De Unie van Waterschappen is de vereniging van alle waterschappen. Zij behartigt de belangen van de waterschappen op nationaal en internationaal niveau. Waterland www.waterland.net Op deze website vindt u informatie over water en waterbeheer in Nederland. Het Nederlands Water Informatie Netwerk Waterland bundelt de bestaande waterinformatie in Nederland. Het is een gezamenlijk initiatief van het Netherlands Water Partnership en Rijkswaterstaat. Nederland leeft met water www.nederlandleeftmetwater.nl Website van de overheid met veel informatie over waterbeheer en waterprojecten in Nederland. De site besteedt bovendien aandacht aan het nieuwe Deltaprogramma. Watereducatie algemeen www.watereducatie.nl Deze algemene website geeft u de mogelijkheid om snel te zoeken in het aanbod van educatieve producten over water. U kunt lesmateriaal vinden variërend van boekjes en digitale programma’s tot buitenactiviteiten en excursies. Watereducatie.nl is ontwikkeld in opdracht van het ministerie van Verkeer en Waterstaat.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 9

5. Achtergrondinformatie

In dit hoofdstuk vindt u achtergrondinformatie over waterschap Noorderzijlvest en de bouwcombinatie GMB-Imtech. Voor meer informatie verwijzen we u naar de websites www.noorderzijlvest.nl, www.gmb.eu en www.imtech.nl. 5.1 Ontstaan rioolwaterzuiveringsinstallaties Sinds mensenheugenis produceren mensen afvalwater. Afvalwater en uitwerpselen kwamen vroeger terecht in de gracht. Rond 1850 deden mensen hun behoeften in een ton of emmer, die één keer per week werd opgehaald door de tonnetjesbaas. Zo rond 1900 bouwden mensen achter in hun tuin een huisje waar ze rustig hun behoeften konden doen. Afvalwater stroomde nog steeds over straat de grachten en sloten in. Tussen 1960 en 1970 was de vervuiling zo erg dat de Rijn ook wel het riool van Europa werd genoemd. Om aan deze situatie een eind te maken werd in 1970 de Wet Verontreiniging Oppervlaktewater (WVO) ingevoerd. Sinds die tijd zijn er rioolwaterzuiveringsinstallaties gebouwd. 5.2 Rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde De rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde is gebouwd in 1976 en zuivert het afvalwater uit de gemeenten Groningen, Ten Boer, Loppersum en Haren. De rioolwaterzuivering kan het afvalwater van maar liefst 318.000 inwoners verwerken en is daarmee de grootste van Noord-Nederland. In 2013 is naast de bestaande zuivering een korrelslibinstallatie gebouwd. De uitbreiding was nodig om te voldoen aan de wettelijke eisen voor het zuiveren en lozen van afvalwater. De Nereda-technologie werkt met korrelvormig slib. Het slib bestaat uit bacteriën, geconcentreerd in compacte korrels, die het afvalwater op biologische wijze zuiveren. De kleine korrels zinken makkelijk, waardoor een snelle en eenvoudige scheiding plaatsvindt van slib en schoon water. De aannemerscombinatie GMB-Imtech heeft deze innovatieve zuivering in opdracht van het waterschap Noorderzijlvest gebouwd.

5.3 Waterschap Noorderzijlvest Een waterschap is een overheidsorganisatie die openbare functies op het gebied van waterbeheer vervult tegen zo laag mogelijke kosten. Het drinkwater valt daar niet onder, maar wél de waterkering, de waterkwaliteit, de waterhoeveelheid en de zuivering van rioolwater. In 1995 ontstond uit de Drentse waterschappen Noordenveld en Smilde (gedeeltelijk) en de Groningse waterschappen Westerkwartier,Hunsingo, Electra (boezembeheer) en Ommelanderzeedijk (dijkbeheer) het eerste waterschap Noorderzijlvest. Op 1 januari 2000 is het gebied van het voormalige waterschap Noorderzijlvest samengevoegd met het gebied van Eemszijlvest ten noorden van het Eemskanaal, dat vroeger het waterschap Fivelingo uitmaakte. Tegelijkertijd is op basis van de stroomgebieden de grens met de Friese waterschappen aangepast en heeft het nieuwe waterschap Noorderzijlvest ook het beheer van de R.J. Cleveringsluizen (de spuisluizen in Lauwersoog) van de provincie Groningen overgenomen. Het beheergebied van het waterschap Noorderzijlvest omvat nu het noorden en westen van de provincie Groningen, de kop van Drenthe en het Friese deel van het Lauwersmeergebied. Zie de kaart van het huidige beheergebied hiernaast.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 10

5.4 GMB Civiel B.V. Water, energie en bodem. Het zijn bouwstenen van een duurzame wereld. Een wereld waarin we efficiënt omgaan met schaarste het steeds meer aankomt op innovatieve, duurzame oplossingen. Dat is de wereld waar we bij GMB graag aan meebouwen. De ambities, relaties en oplossingen van GMB zijn gericht op duurzaamheid. GMB ontwikkelt zelf concepten vanuit de marktvraag, klantbehoeften en maatschappelijke ontwikkelingen. Binnen de hoofdactiviteiten hebben de werkmaatschappijen veelzijdige specialismen ontwikkeld, zoals speciale technieken om de bedrijfsvoering van gemalen en zuiveringsinstallaties tijdens de werkzaamheden in stand te houden. De onderlinge uitwisseling van kennis en ervaring en het toepassen daarvan bij advies, ontwerp en uitvoering leiden tot een grote mate van synergie die GMB ten dienste van haar opdrachtgever stelt. 5.5 Imtech Traffic & Infra Imtech Traffic & Infra is een Europese technische dienstverlener die totaaloplossingen levert voor de Traffic markt en specifieke delen van de Infra markt. De onderneming combineert elektrotechniek, werktuigbouw en ICT in een portfolio van technologisch hoogwaardige, geïntegreerde oplossingen van diensten en producten. Ons werkgebied bestrijkt stedelijke- en interstedelijke wegen, vliegvelden, spoor-, water- en parkeerfaciliteiten en energiedistributienetwerken. We leveren een totaalpakket aan diensten: van advies, ontwerp, realisatie en implementatie tot onderhoudsdiensten en –management, gedurende de gehele technische levenscyclus van systemen en bedrijfsprocessen van klanten. Imtech Traffic & Infra werkt met ruim 2300 professionals voor bijna 1000 klanten binnen en buiten Europa.

Lespakket ‘Water onder de Loep’ 11

6. Contact

Wilt u meer weten over het waterschap en de educatiemogelijkheden? Neem dan contact op met Willy Veenstra, secretaresse bij het waterschap Noorderzijlvest. Contactgegevens: Stedumermaar 1, 9735 AC Groningen Telefoon: 050 304 8212 E-mail: educatie@noorderzijlvest.nl Excursie gemaal De Waterwolf en Rioolgemaal Groningen Elk jaar ontvangen we hier vele groepen. U kunt uw klas via educatie@noorderzijlvest.nl opgeven. Vermeld daarbij uw naam (de contactpersoon), het adres van uw school en het aantal leerlingen. Gastles bestuurslid Een aantal keer per jaar kan de dijkgraaf of een ander lid van het dagelijks bestuur op scholen iets komen vertellen over het waterschap. De gastles wordt op maat gemaakt. Bent u benieuwd wat de mogelijkheden zijn, neem dan contact op met de contactpersoon.

Bijlagenlage A BRONNEN Waterschap Noorderzijlvest GMB Civiel B.V. Imtech Traffic & Infra Waterarrangement NDE IVN Redactie Waterschap Noorderzijlvest Teksten Waterschap Noorderzijlvest Drukwerk Waterschap Noorderzijlvest Deze handleiding is een uitgave van waterschap Noorderzijlvest en is onderdeel van het lespakket ‘Water onder de Loep’ www.noorderzijlvest.nl educatie@noorderzijlvest.nl Telefoon: 050 304 89 11 Postadres: Postbus 18, 9700 AA Groningen Bezoekadres waterschapshuis: Stedumermaar 1, Groningen © oktober 2013