LLandschap

LL

ands

chap

200

8Start | Hollandse RadingLengte | 12 km

NoorderparkUtrecht

wandelroute

L

Colofon

Deze fietsroute is een uitgave van de WerkgemeenschapLandschapsecologisch Onderzoek

© 2008

Kaart | Topografische ondergrond © Kadaster, EmmenVeldwerk | Boudewijn BeltmanTekst en fotografie | Barend Hazeleger, AgrapenVormgeving | Michel Backus, Grafisch Atelier WageningenDruk | Drukkerij Modern

Op www.landschap.nl kunt u achtergrondsinformatie en het artikel

bij deze route downloaden: Beltman, B., 2008. Noorderpark: twee-

stromenland. Landschap 25/2: 77-85

L

L

6

1 Excursiepunt/startWandelroute

5

4

23

7

8

9

Schaal 1: 25.000 / 4 cm = 1000 m.0 1 2 3

1

L

Uitzicht -heuvel

Routebeschrijving

Naar de route met de autoDe wandeling begint bij de parkeer plaats

van Staatsbosbeheer aan de Kanaaldijk

langs het Tienhovenskanaal . Vanaf

Hollandse Rading voert de Graaf Floris V-

weg u hiernaartoe. Deze weg vormt de

grens tussen Holland (’t Gooi) – hoog en

zandig – en Utrecht – laag en nat.

Naar de route met het openbaar vervoerStation Hollandse Rading ligt het dichtst

bij het vertrekpunt van de route. U loopt

vanaf het station met de rug naar de A27

over de Vuurse Dreef naar de Tolakkerweg

(N 417) die u over steekt. U vervolgt uw

tocht via de Graaf Floris V-weg. Na

huisnummer 43 bij grenspaal 20 neemt u

het onverharde pad, links van het kanaal.

Bij huis nummer 49 komt u weer op de

Graaf Floris V-weg. Hier, waar het kanaal

zijn loop rechts van de weg vervolgt,

gaat u rechtdoor de Kanaaldijk op. Na

250 meter aan uw linkerhand is een

parkeer plaats van SBB met een

uitkijkheuveltje, het beginpunt van de

route. De afstand van station Hollandse

Rading naar dit punt is 2 kilometer.

Een andere mogelijkheid is station Over -

vecht. Neem vervolgens bus 122 richting

Weesp die na ongeveer 17 minuten stopt

in Westbroek. De route begint dan bij het

Bert Bospad .

De routeVanaf de parkeerplaats loopt u terug naar

de Kanaaldijk die u links op gaat, zoals

het bordje “Westbroekroute” aangeeft. De

eerste kilometer is de Kanaaldijk nog

toegankelijk voor auto’s; de volgende 2

kilometers gaan over een halfverhard

fiets/wandelpad. Vijftig meter na een hek

verlaat u de Kanaal dijk (en de West -

broekroute) en slaat u een zijweg links

7

1

in: de Dwarsdijk. U volgt deze weg. Bij de

molen (de Trouwe Wachter) gaat u recht -

door. Deze weg komt in Tienhoven uit op

de Laan van Niftarlake. Hier gaat u links.

De volgende 3,5 kilometer gaan over de

openbare weg tussen Tienhoven en West -

broek, die in een mooi weekend druk

bereden wordt (wielerbendes en motor -

pelotons). U kunt hier de route inkorten

door bus 122 naar station Overvecht te

nemen.

De Laan van Niftarlake gaat bij Oud

Maarsseveen over in de Looydijk en later

de Heuvellaan. Op een T-splitsing treft u

het bordje “Westbroekroute” weer aan.

Hier gaat u links. Deze weg, de Neder -

eindse Vaartdijk, gaat over in de Kerk -

dijk, waar u even verderop links af slaat

het Bert Bospad in. U volgt de “West -

broek route” tot het punt halver wege het

pad waar het (voor de tweede keer) links

en direct over een rooster weer rechts

gaat. U gaat hier rechtdoor en vervol gens

links en loopt zo’n 150 meter terug in de

richting van West broek. U staat hier bij

excursiepunt tussen twee oude

petgaten; het linker is open, het rechter

bebost. Loop terug en volg verder de

“Westbroekroute”, tot het startpunt van

de route.

8

De routeDe route is ruim 12 kilometer lang en, op een stuk in de bebouwdekom van Tienhoven en Oud Maarsseveen na, bewegwijzerd met ANWBbordjes “Westbroekroute”. U kunt starten op de Kanaaldijk in Hol -landse Rading bij of bij het Bert Bospad in Westbroek bij . Op deze punten is de route ook in te korten. Horeca gelegenheden zijner in Tienhoven, Oud Maarsseveen en Westbroek.

Het NoorderparkHet gebied tussen De Vecht, het Tienhovens Kanaal, ’t Gooi en deUtrechtse Heuvelrug, loopt af van noord naar zuid. De ondergrond be-staat uit pleistoceen zand waarop zich sinds de laatste ijstijd veenvormde. In de middeleeuwen is dit gebied vanaf de lijn Tienhoven –Westbroek, naar het noorden toe ontgonnen. Het land behoorde toeaan vele kleine particuliere boeren die sloten en greppels groeven endaar waar de afwatering problematisch werd dwarskaden en -sloten.Zo ontstond de typische verkaveling met percelen van 30 tot 40 meterbreed en een lengte tot wel 4 kilometer in polder Westbroek. Na deturfwinning bleven petgaten achter in allerlei stadia van verlanding.Door kavelruil kregen Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten aan-eengesloten natuurgebieden in handen waardoor ze nu behoud en her-stel van open water, trilvenen, rietlanden, moeraslanden en natte hooi-landen, samenhangend kunnen aanpakken.

De rode draad: natuurontwikkelingMoeten nieuw te graven petgaten met elkaar in verbinding staan engolfbrekers worden aangelegd? En hoe stimuleren we de verspreidingvan zaden? Deze en andere vragen zijn voor het Noorderpark beant-woord. De afgelopen vijfentwintig jaar hebben wetenschap en beheerzich samen gebogen over de inrichting van de natuur. De route voertlangs gevonden oplossingen en experimenten waarvan de uitkomstnog ongewis is en laat de onderscheiden inrichtingsfilosofieën van deterreinbeherende organisaties zien.

1 7

6

Weilanden, petgatenen moeras

De uitzichtheuvelHet gebied voor u, bestaat vanoost naar west uit vijf afzonderlij-ke polders, zie figuur. Elk heefteen eigen polderpeil dat naar hetwesten toe steeds een trapje lagerligt dan dat van de oostelijkebuurpolder. De man-made grond-waterstroming is dus van oostnaar west; de natuurlijke water-stromen lopen van noord naarzuid, van het Gooi naar deVecht. Het Gooiwateris mineraalrijk enenigszins basisch; hetpolderwater bestaatvoornamelijk uit regenwa-ter bijgemengd met grond-water. Er is sprake van een bot-sing van de wateren, wat op korteafstanden leidt tot fijnmazige pa-tronen van infiltratie en kwel,voedselrijke en arme, basische enzure condities. Anders dan in ver-gelijkbare kwelgebieden zijn deevenwichten en overgangen in hetNoorderpark volledig kunstmatigen afhankelijk van de door demens vastgestelde polderpeilen.Verhoging of verlaging zou tot

1 minder of meer kwelwater uit hetGooi leiden en de natuurwaardenvan het gebied drastisch verande-ren. Behalve uit floristisch oog-punt is het Noorderpark vooralvan belang voor insecten door eencombinatie van schoon water, ex-treem lange sloten, gave overgan-gen van nat naar droog en veelwaterplanten.

7

Figuur 1 Ligging van de polders en hoogtevan de polderpeilen.A = Achttienhoven, K = Kerkeind, H = Huis ter Hart, W = Westbroek en T = Oostelijke Binnenpolder van Tienhoven.

Bron: Vista landscape and urban design

N

W H K A

Maarsseveenseplassen

T

NatuurgebiedOostelijke Binnenpoldervan Tien hoven

Dit gebied is in bezit van Natuur -monumenten. De natuurgebiedenvan Staatsbosbeheer (SBB) liggenlangs het Bert Bospad (excursie-punten en ). De beheer -filosofie in beide gebieden ver-schilt: Natuurmonumenten opti-maliseert de natuur, SBB optima-liseert het beheer. Dat betekentbijvoorbeeld dat SBB 10% van haargrond reserveert voor rijpaden enelke hoek van haar terreinen kanbereiken. Natuurmonumentenkan haar gebied alleen via de ring-dijk daaromheen binnen gaan;sommige stukken zijn permanentontoegankelijk. SBB voert kleine ingrepen uit bin-nen bestaand perceelsgrenzen;Natuurmonumenten heeft al haarkavels samengevoegd en in éénkeer ingericht. Die inrichting ver-schilt niet zoveel van die van SBB(excursiepunt ), maar de ver-dere ontwikkeling wordt meeraan de natuur toevertrouwd. Invergelijking met de SBB percelen

9

98

2

wordt dit gebied veel minder ver-stoord. Dat is goed voor de weide-, water- en moerasvogels, die hierveel meer dan langs het BertBospad worden aangetroffen,maar slecht voor de vorming vantrilvenen. Bij Natuurmonumentengrazen de zwanen ongestoord defonteinkruiden af waarmee deverlanding van de petgaten be-gint, bij de SBB-terreinen krijgenze die rust niet.

EendenkooiAan de overkant van het Tien -hovenskanaal ligt een eendenkooiuit het begin van de negentiendeeeuw. Eenden worden er al langniet meer gevangen maarNatuurmonumenten handhaaftde oorspronkelijke inrichting enhoudt de kooi vangklaar.

3

8

Daarmee blijft het recht van afpa-ling gehandhaafd. Binnen eenstraal van, in dit geval, 753 meterrondom de kooi zijn alle activitei-ten die de rust kunnen verstoren,verboden. Volgens dit recht wasde autosloperij aan het begin vanhet fiets/wandelpad over deKanaaldijk illegaal en moest zij depoort sluiten. Het TienhovensKanaal vormt vanaf de eenden-kooi de grens tussen Utrecht enHolland. Het was oorspronkelijkbedoeld als verbindingskanaaltussen de Vecht en de Eems en alsvaarroute van Amsterdam naarAmersfoort. Even voor Hol landseRading, (rading = grens), hieldmen het kanaal verder voor ge-zien. De kwel was hier zo sterk enhet zand zo instabiel dat verdergraven onmogelijk bleek.

Oerbos en RietveldHalverwege de Dwarsdijk passeertu aan uw linkerhand een pas uitge-graven petgat. Boer Lamme die totvoor kort aan de andere kant van dedijk woonde, herinnert zich nog,dat hij hier als jong kind zwom enviste, ruim tachtig jaar geleden aanhet begin van de vorige cyclus vandit gat. Gemiddeld groeit een pet-gat in 30 tot 40 jaar volledig dicht.De ontwikkeling van een hoogop-gaand wilgen- en elzenbos, zoals udat links van de plas ziet, kost nogeens 50 jaar. Daarna vallen de bo-men om en degenereert het bos.Snelgroeiend oerbos is het, het eni-ge spontane bos dat we hebben inNederland. Het ontkiemt en groeithier en valt op deze plek uiteinde-lijk ook weer om.Het Rietveldachtige huis aan deoverkant van de plas is inderdaadontworpen door een Rietveld, na-melijk Jan Cornelis (1919-1986) dezoon van Gerrit. Het is in 1951 ge-bouwd als vakantiehuis. De aan-bouw is van de hand van MelsCrouwel, tot voor kort ’s lands-rijksbouwmeester.

4

9

De Trouwe WachterDe Trouwe Wachter, een Hol -landse wipwatermolen, zorgde tot1947 voor de bemaling van deOostelijke Binnenpolder vanTienhoven. Zijn naam dankt demolen aan de rol die hij speeldetijdens de Tweede Wereldoorlog.De wieken werden op gevaar ge-zet (in een X op 45 graden) om deonderduikers in de polder tewaarschuwen voor ophandenzijnde razzia’s. Een plaquettelangs de sloot herinnert hier nogaan:

1940-1945Ons volk in angst en rouwDe molen gaf een tekenAan wie – aan vrijheid trouw –Zich niet liet breken(4 mei 1985 C.P. Klap)

5 De BethunepolderBij het gemeentebord “Oud-Maarsseveen” vertrekt deBethune route, voor wie een lusvan 11 kilometer aan de “West -broekroute” wil vastknopen. DeWestbroek route zelf gaat recht-door. De Belgische Markies DeBéthune verwierf in de negentien-de eeuw een concessie om hetmeer dat hier lag droog te malen.Vanwege de enorme kwel luktehem dat niet. De polder bleef tenat voor land- en tuinbouw en in1890 deed de markies zijn conces-sie weer van de hand. Andere ei-genaren faalden ook. Pas toen hetGemeentelijk WaterbedrijfAmsterdam zijn diensten aan-bood en drinkwater begon op tepompen daalde het waterpeil vol-doende voor de beoefening van

6

10

veeteelt. De polder ligt bijna driemeter lager dan de aangrenzendepolders en plassen en per jaarwelt hier 34 miljoen kubieke me-ter grondwater op, ongeveer 1.000liter per seconde. Zonder bema-ling zou het polderpeil met ander-halve centimeter per dag stijgen.Het waterleidingbedrijf gebruikt25 miljoen kubieke meter voor dedrinkwatervoorziening en voor-ziet daarmee in een derde vanAmsterdams totale waterbehoef-te. Omdat de Bethune polder deenige waterbron is die niet aan deRijn gerelateerd is, is ze voorAmsterdam van uitzonderlijkstrategisch belang.

Bert BospadVanaf de tachtiger jaren van de vo-rige eeuw wordt in dit gebied deHerinrichting Noorderpark uitge-voerd, de eerste ruilverkavelingnieuwe stijl die ook aandachtheeft voor de belangen van na-

7

tuur, landschap en recreatie.Aanvankelijk stuitte die brededoelstelling op verzet. Het senti-ment was nog heel sterk: boeren-land in boerenhand. Later veran-derde dat. Het gebied zat al jarenop slot en de boeren realiseerdenzich dat de herinrichting de enigemanier was om hun productieom-standigheden te verbeteren. BertBos speelde een cruciale rol bijdeze omslag. Namens SBB deedhij de voorlichting over deHerinrichting en hij zag het alszijn levenswerk om de mensen, deboeren en de buurt te betrekkenbij de plannen. Als eerbetoon aandeze veel te vroeg gestorven am-bassadeur van de gebiedsontwik-keling draagt het recreatiepaddoor polder Westbroek zijn naam.

Oude petgatenU staat hier op een SBB beheer-pad tussen een open en bebostpetgat in. Het zijn allebei oude ga-

8

11

ten waaruit eeuwenlang veen ge-wonnen is, kleinschalig en vooreigen gebruik. Als het veen afge-graven was, verlandde het gat.Omdat grond schaars was werdhet ontstane trilveen meestal nogwel een paar jaar gemaaid voorhet strooisel. Uiteindelijk kregenwilgen en later elzen de overhanddie werden benut voor brandhout.Dit ging zo door tot in de vijftigerjaren van de vorige eeuw toenstads- en aardgas, veen en houtverdrongen als brandstof. Hetpetgat rechts is toen aan zijn lotovergelaten en ontwikkelde zichtot een hoogopgaand wilgen/el-zenbos. Het petgat links is even oud, maaris een jaar of tien geleden uitge-graven. Het organisch materiaal –boomstronken, takken en specie– is begraven onder het rijpadwaar u nu op staat. Een zwaredragline heeft het sterk aange-drukt tot bijna aan de waterlijn. De

oude grond is er weer bovenopgestort en ingezaaid met een dijk-grasmengsel. Dat was een experi-ment. Het gevaar bestond dat hetorganisch materiaal zou wordenafgebroken en tot eutrofiëring vande petgaten zou leiden. Er is jarenaan gemeten maar dat effect isniet opgetreden.

NatuurontwikkelingDe meeste petgaten hier zijn doorSBB gegraven. Daarbij is lustiggeëxperimenteerd. In sommigegaten is al het veen afgegraven inandere is de Gyttja, een dun laagjeschoensmeerachtige humus aande onderkant van het veenpakketachtergelaten. De uitgegravendiepte varieert van een halve tottwee meter. Met deze variatie bin-nen en tussen petgaten probeertSBB te voorkomen dat ze dezelfdeontwikkeling doormaken. Op an-dere plekken is alleen de bouw-

9

12

voor verwijderd en een plasdrassituatie gecreëerd. Hooi van tril-venen is hier in een enkel gevalopgebracht om de dispersie vanzaden te vergemakkelijken. SBB isin tegenstelling tot Natuur -monumenten binnen de histori-sche kavelgrenzen gebleven methaar graafwerkzaamheden. Depetgaten zijn 30 meter breed en100-700 meter lang. Onderlingzijn ze veiligheidshalve verbondenmet afsluitbare duikers. Door hetweggraven van het veen, vermin-dert de weerstand en zou de kwelin de petgaten toenemen. Maarmet hoeveel was niet bekend. Hetviel uiteindelijk mee.

En de resultaten? De herkolonisatie van nieuw ge-graven petgaten verloopt over hetalgemeen voorspoedig. In polderWestbroek is onderzocht met wel-ke plantensoorten dit gebeurt. Alsdoelsoorten voor de eerste fasezijn kranswieren, fonteinkruidenen rietsoorten gekozen. Petgatenwaarin een deel van de oude veen-bodem is achtergelaten doen hetwat dat betreft goed; petgaten opvoormalige landbouwgrond be-vatten geen enkele doelsoort. Ditheeft alles te maken met de aan-wezigheid van een doelsoorten-zaadbank, zie tabel.

13

Petgat % Doelsoorten Tot. aant. soorten Tot. aant. individuenA 52 28 2281B 45 17 1037C 100 4 467D 0 0 1E 0 0 0

Tabel 1 De percentages aan doelsoorten in de zaadbanken van de petgaten A, B, C (voormaligeelzenbroekbossen) en D en E (voormalige weilanden) in Westbroek.Bron: Beltman, B., T. van den Broek & P. Vergeer, 2006. Het beperkte succes van laagveen-restauratie. Landschap 21/4: 173-179