Waarom straffen? Wie? Hoe?

Sonja Snacken

Vrije Universiteit Brussel

JUST2020, 3 maart 2016

1) Uitgangspunten

• Bestraffing is een van de meest interveniërende vormen van de staatsmacht in het leven, de vrijheid en de rechten van individuen en legt meestal leed op

• Gevolg: – Strafrechtstheoretisch principe van subsidiariteit van

het strafrecht

– Penologisch principe van ‘penal moderation’

• Bestraffingssociologie: ook emotionele, symbolische functies in samenleving

2) Subsidiariteit SR

• Strafrecht enkel toepassen op maatschappelijke problemen wanneer andere, minder vergaande middelen tekort hebben geschoten of zullen schieten en het strafrecht wel een oplossing kan bieden aan het probleem -> ook wie straffen?

• >< jarenlange wetgevende explosie van strafbepalingen, veiligheidscultuur

• Vergelijkend penologisch onderzoek: grote verschillen in punitiviteit, zonder correlatie/impact op criminaliteit (Lappi-Seppälä 2012; Tonry 2014)

Prisoner rates 1950-2000

(/100 000 population)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

19

50

19

53

19

56

19

59

19

62

19

65

19

68

19

71

19

74

19

77

19

80

19

83

19

86

19

89

19

92

19

95

19

98

DEN

FIN

NOR

SWE

Offences against the criminal code 1950-2000

(/100 000 population)

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

19

50

19

53

19

56

19

59

19

62

19

65

19

68

19

71

19

74

19

77

19

80

19

83

19

86

19

89

19

92

19

95

19

98

DEN

FIN

NOR

SWE

Tonry (2014)

• Why crime rates are falling in developed western countries

– 40 landen; 7 specifiek (Australië, Canada, Finland, Frankrijk, Polen, Zweden, US)

– Overal stijging jaren ‘70, daling vanaf jaren ’90, ongeacht mate van bestraffing

– Algemene criminaliteit

– Moord

– Autodiefstal

3) Penal moderation

• Gematigd S geen negatieve impact op CR

• Reductionisme: beperken detentie (front/back door)

• Penal moderation: alle S, intensiteit, kwaliteit – Mass incarceration

– Mass supervision

– (New) pains of imprisonment

– Pains of probation

– Penality of the self (CBT, herstelR)

4) Aanbevelingen

• AB1: Subsidiariteit SR + penal moderation < steeds minst interveniërende straf of maatregel kiezen -> decriminaliseren, depenaliseren?

• 2 sectoren:

– Medisch/therapeutisch:

• Vb aanpak alcohol v drugs, kindermishandeling

• Tubex (2002): seksuele delinquenten in gevangenis, internering, privé-psychiatrie -> socio-economisch!!

• Harcourt (2011): de-institutionalisering < transinstitutionalisering

4) Aanbevelingen

• Medische problemen – AB2: decriminaliseren alle druggebruik? (cf. alcohol;

Finland)

– AB3: special courts: drug courts; sex courts; mental health courts < aangepaste hulpverlening? (cf. seksuele m NIET auton.prob!)

• Sociaal beleid – “Social & penal policy = two ways of dealing with

social marginality”: Becket & Western, 2001, US; Downes & Hansen, 2006, Europa; Vanneste, 2001, België

Population détenue (prisons et vagabonds)

de 1831 à 2004 - périodes - indicateurs

1831

1835

1839

1843

1847

1851

1855

1859

1863

1867

1871

1875

1879

1883

1887

1891

1895

1899

1903

1907

1911

1915

1919

1923

1927

1931

1935

1939

1943

1947

1951

1955

1959

1963

1967

1971

1975

1979

1983

1987

1991

1995

1999

2003

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

pris

vag

1 43

2

prix du blé

prix du charbon

salaires

réels

chômage

4) Aanbevelingen

• AB4: ‘Justice Reinvestment’: – Belgische gevangenispopulatie disproportioneel aandeel

drugs-/psychiatrische problemen;

– Problemen voor invrijheidstelling van geïnterneerden wegens ontbreken van huisvesting (Heimans);

– Keuze voor strafeinde door seksuele delinquenten wegens het ontbreken van tijdige behandeling onder VI, etc

-> Zware kost voor gevangenis = duurste oplossing

-> Reinvestment in gemeenschap waar problemen beter + goedkoper kunnen opgelost worden

-> Kosten-baten berekenen! -> expansionisme??

1) Heeft straffen zin?

• Weinig impact op CR (macro-niveau) • Andere doelstellingen/functies! • Tekst : erkende, officieel nagestreefde,

instrumentele Sdoelen > Stheorie of –filosofie • Denkers: ook intrinsieke, organisationele!

– Bv rechtvaardigheid, HR, systemische (overbevolking)

• Functies: niet erkende, niet officiële functies in samenleving – Bv. emotionele, symbolische aspecten (Durkheim,

Foucault, Elias,..: Garland 1990)

2) Instrumentele doelstellingen

• Duitse strafrechtsdogmatiek: ≠ niveaus SRS

• Wetgeving: algemene preventie – Positieve: normering, socialisering

• Moreel-educatief (Andenaes 1972)

• Dikwijls > verminderde tolerantie

• Dikwijls reeds minder aanwezig (Tonry, 2014: familiaal geweld: slachtofferenquête v aangiftes politiestatistiek)

– Negatieve: afschrikking • Niet bij niet-rationele CR !

• Subjectieve pakkans, niet hoogte S (Von Hirsch ea 1999)

Wetgeving

• Cf Scandinavië: normstelling en reactie, niet noodzakelijk gevangenis/leed < gematigd SR

• België: zelden depenalisering van misdrijven die minder belangrijk worden

– Uitz (bio-)ethiek: prostitutie, abortus, euthanasie

• Finland: depenalisering van niet-gewelddadige vermogensmisdrijven < geen gevangenisstraf

– Daling gev populatie

• AB5: depenalisering niet-gewelddadige M < GGS?

Straftoemeting

• Normbevestiging & -handhaving: S = reactie op overtreding Rnorm

• België: Vereinigungstheorie = vergelding (max straf) + speciale preventie (afschrikking, neutralisering, begeleiding, opleiding,..)

• Cf. Duff, Von Hirsch ea: – Censure: (morele) afkeuring laakbare daad – S > desert & proportionality:

• Negative (Duff): upper limit; decremental strategy; GGS; max 5j! • Ordinal/cardinal proportionality (von Hirsch): fairness; convention

-> hard treatment > prevention

– Gutwirth & De Hert (2004): humanistisch vergeldingsbegrip = limiet op bestraffing

Straftoemeting

• België? Autonome GGS! (Reductionisme, Oriëntatienota, Commissie Holsters)

– Succes AWS (2002): ≠ doelen

– Invoering AWS, autonome probatie, A-ET < vrijheidsberoving = last resort?

– Historisch: bifurcation!

• Ook nu S 30-40j = LLS!

• Seksuele misdrijven uitgesloten

• Recente opschudding rond opschorting uitspraak

Straftoemeting

• AB6: Humanistische vergelding + speciale preventie = niet meer straffen dan nodig (bv opschorting of uitstel); geen bijzondere voorwaarden opleggen indien niet nuttig

• AB7: Middelen voor implementatie GGS zijn essentieel voor succes

• AB8: Erkenning slachtofferschap niet noodzakelijk via zware S dader -> zie US versus Europa (Aertsen, 2012)

Strafuitvoering: algemeen

• Speciale preventie, re-integratie

– Toekomstgericht

– Ook bescherming SL en slachtoffers

• Tekst: ‘Nothing works’ -> ‘What works for whom in which circumstances?’; RNR versus GLM model, desistance

– Wetenschappelijk ondersteunde daderbegeleiding

– Effectiviteit + legitimiteit interventie

Strafuitvoering: GGS

• Legitimiteit voor dader

– Evenwicht tussen begeleiding, hulp, motivering, controle

– Verantwoordelijkheid versus sociale kwetsbaarheid:

• Risico op grenzeloze interventie

• Risico op grenzeloze verantwoordelijkheid (Mary, 2010)

– Mensenrechten en menselijke waardigheid:

• Schade als gevolg van SR interventie

• Transparantie, overleg

– Speciale groepen, speciale noden

Strafuitvoering: GGS

• Legitimiteit voor slachtoffer – Procedural justice

• Respect, informatie, rechtvaardige procedure, participatie

• Legitimiteit belangrijker dan strengheid

– Verwachtingen t.a.v. sancties: • Schadevergoeding, veiligheid, behandeling (VI 1998)

• Zelfde variaties in punitiviteit als algemeen publiek

– Participatie? • Rechtszekerheid, -gelijkheid, proportionaliteit S!

• Secundaire victimisering?

– Speciale groepen, speciale noden

Strafuitvoering: Basiswet

• Basisprincipes ‘bij de strafuitvoering’ (contra tekst studiedag): beperken detentieschade, herstel slachtoffer, voorbereiding re-integratie, rehabilitatie

• Zie tekst & aanbevelingen: Quo vadis? 10 jaar Basiswet

• AB9: Individueel detentieplan is essentieel om doelstellingen te bereiken!

• AB10: Rol van de PSD in beperken detentieschade herbekijken -> niet enkel taak Gemeenschappen

• AB11: Rol van de bewaarders binnen de gehele missie van DGEPI herbekijken (veilige, rechtsconforme en humane detentie) -> niet enkel ‘bewaken’

Strafuitvoering: WERV

• Basisprincipes principieel dezelfde (oorspronkelijk als 1 wet bedoeld!), maar niet langer expliciet aanwezig

-> beperken detentieschade en rehabilitatie in de praktijk verdwenen (Scheirs, 2014; Snacken, 2015; Robert &

Scheirs 2015)

• AB12: Potpourri III: één wet van maken of basisprincipes terug in WERV opnemen!

Strafuitvoering: WERV

• AB13: Rol van de PSD in voorbereiding re-integratie herbekijken via IDP: – ‘Gevangenis geen therapeutische instelling’ < geen

therapie of begeleiding; pre-therapie en extern onder BUM

– Gevolg: enkel risicotaxatie en diagnose, geen daderbegeleiding tijdens detentie, tenzij op eigen kosten

– Gevolg: geen vermindering risico < restrictief beleid UV, PV < geen therapie -> = vicieuze cirkel -> strafeinde -> langere S

– IDP Basiswet: onderzoek persoon vanaf begin detentie < samen detentietraject < reclasseringsplan

Strafuitvoering

• AB14: Rehabilitatie als doel van de strafuitvoering krijgt thans heel weinig aandacht. Daarom:

– Meer selectief gebruik van het uittreksel uit strafregister via wetgeving vastleggen (cf. commissie Nederland);

– ‘Graduation ceremonies’ (cf. US drug courts); Maruna: ‘reentry rites’ = ook positieve afloop erkennen!

Legitimiteit van een gematigd strafbeleid?

De rol van de ‘publieke opinie’

De rol van emoties

• Vb VI van M. Martin

• Publiek, media, slachtoffers: niet instrumenteel (recidive, neutralisering) maar emotioneel (vergelding)

• Durkheim: bestraffing < sociale cohesie, emotionele component

• Garland (1990): symbolische betekenis S (‘saying things with walls’)

De rol van emoties

• Penal moderation 2 mogelijkheden (Loader, 2010) – Moderation by stealth: ontwijken van punitieve

gevoelens en verwachtingen, niet trachten te beïnvloeden

– Moderation as politics: lange termijn beleid vereist in dialoog gaan met deze emoties

• Legitimiteit SR beleid: Bottoms & Tankebe (2012) – Dialogic approach: audience & power holder

legitimacy

De rol van waarden

• ‘Skillful negotiation’ door beleidsmakers op basis van ‘shared (core) values’

• Specifieke waarden in SR beleid:

– Procedural justice:

• Empirisch vastgesteld belang (politie, gevangenis,..)

• Kwaliteit van besluitvorming (‘natural justice’)

• Kwaliteit van behandeling (respect, waardigheid)

– Effectiviteit: ‘ability to satisfy the ends’

Gematigd S, emoties en waarden

• Voorbeeld VI ernstige misdrijven

• Niet populair (Justitiebarometer: 60% tegen)

• Vergelijking politieke discussies VI

– Na zaak Dutroux: hervorming VI (1998) > betere bescherming maatschappij en potentiële slachtoffers (effectiviteit) + betere positie voor slachtoffers én daders (procedural justice)

– Na zaak Maartin: hervorming VI (2013) > populisme, motie van wantrouwen tegen SURB

Conclusie

• AB15: Criminaliteit en bestraffing zijn de laatste jaren belangrijke publieke en politieke thema’s geworden. Zij leiden tot verscheidene, dikwijls tegenstrijdige emoties en gevoelens. De legitimiteit van penal moderation as politics veronderstelt dat beleidsmakers rond al deze aspecten in dialoog gaan met het publiek op basis van gedeelde waarden. Politici kunnen gedeelde waarden kiezen die een gematigd strafbeleid ondersteunen.