1

verzamelen van immateriële cultuur

Opbouw van dit college

- een paar voorbeelden ‘uit het leven gegrepen’

- Unesco en het Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed

- de benadering van het Meertens Instituut

- redenen om te verzamelen

- dilemma’s en vragen

- één casus om uit te werken

2

Immateriële cultuur

• sociale praktijken, rituelen, feesten• liedjes, verhalen, spreuken• gebaren• ambachten • wonen, kleden, eten• religieuze cultuur (‘volksgeloof’)• dialecten (lokaal-/sociaalgebonden

taalvarianten)

Wat is immaterieel erfgoed?

Immaterieel Erfgoed

volgens het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed:

“De tradities en rituelen die mensen zo belangrijk

vinden dat zij ze niet verloren willen laten gaan.”

Unesco Convention for the Safeguarding of the

intangible Cultural Heritage

• in 2003 aangenomen

• in 121 landen geratificeerd, ook in NL

“Al die praktijken, voorstellingen, uitdrukkingen, kennis en vaardigheden (en instrumenten, objecten, artefacten en culturele ruimtes die daarmee worden geassocieerd) die gemeenschappen, groepen en, in sommige gevallen, individuen erkennen als deel van hun cultureel erfgoed.”

[dat is dus al iets ingewikkelder dan: “De tradities en rituelen die mensen zo belangrijk vinden dat zij ze niet verloren willen laten gaan.”]

Immaterieel Erfgoed

volgens de Unesco Conventie:

3

Immaterieel erfgoed volgens de Unesco Conventie

(vervolg)

Dit immaterieel cultureel erfgoed, overgedragen vangeneratie op generatie, wordt altijd herschapen doorgemeenschappen en groepen

als antwoord op hun omgeving, hun interactie met de natuuren hun geschiedenis,

en geeft hen een gevoel van identiteit en continuïteit, enbevordert dus het respect voor culturele diversiteit en

menselijke creativiteit’.

Voor Unesco is vooral het behoud van diversiteitvan belang. De conventie komt mede voort uit een angst voor ‘vervlakking’ door globalisering.

“The intangible cultural heritage [...] is manifested inter alia in the following domains:

a) oral traditions and expressions,

including language as a vehicle of the intangible cultural heritage

b) performing arts

c) social practices, rituals and festive events

d) knowledge and practices concerning nature and the universe

e) traditional craftmanship”

Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage,

Paris, 17 October 2003.

SAFEGUARDING

“Safeguarding” means measures aimed at ensuring the viability of the intangible cultural heritage, including identification, documentation, research, preservation, protection, enhancement, transmission, particularly through formal and non-formal education, as well as the revitalization of the various aspects of such heritage”.

Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage,Paris, 17 October 2003.

• Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed ontplooit activiteiten gericht op behoud, beheer en ontwikkeling van het immaterieel erfgoed in Nederland.

• Het adviseert overheden over volkscultuur en immaterieel erfgoedbeleid en stimuleert het debat daarover.

• Het centrum voert een actief mediabeleid ten behoeve van de bewustwording van het belang en de waarde van volkscultuur en immaterieel erfgoed.

• Daarnaast professionaliseert het de sector en begeleidt het immaterieel erfgoed organisaties in hun groei naar erfgoedzorg.

Het VIE legt vooralsnog dus ZELF nog geen verzamelingen aan! > maar dat kan veranderen....

Het Nederlands Openluchtmuseum heeft de opdracht gekregen om samen met het NCVIE

een topinstituut te vormen voor immaterieel erfgoed.

4

“In de negentiende en begin twintigste eeuw bestond er een nauwe band tussen etnologie als kennisgebied en museumcollecties, met name bij musea voor natuurlijke historie en bij volkenkundige en volkskundige musea. Na WOII: kennisgebieden gingen naar de universiteit, en lietende collecties achter.”

Barbara Kischenblatt-Gimblett, ‘Van etnologie naar erfgoed’ in: Levend Erfgoed 2008, jrg. 5.1, p. 4-9.

Immaterieel Erfgoeden

het Meertens Instituut

www.meertens.knaw.nl

• Het Meertens Instituut is een onderzoeksinstituut dat zich bezighoudt met de bestudering en documentatie van taal en cultuur in Nederland. Centraal staan de verschijnselen die het alledaagse leven in onze samenleving vormgeven.

• De onderzoeksgroep Nederlandse etnologie richt zich op het dagelijks handelen van mensen in Nederland en de beeldvorming van dit handelen. Het doel van het onderzoek is inzicht te krijgen in het leven van alledag en de daarmee samenhangende cultuurverschijnselen. Het gaat daarbij niet alleen om tradities maar ook om opkomende en verdwijnende rituelen.

Cultuur van het dagelijks leven

Materiële cultuur / immateriële cultuur

Dit zijn geen gescheiden werelden.

De tegenstelling ‘statisch materieel’ vs‘levend immaterieel’ erfgoed is gekunsteld.

sinterklaas / kerst

sinterklaasliedjes

pakpapier

surprises

chocoladeletter

schoen zetten

pepernoten

sinterklaasgedichten

intocht

zwarte pieten

cadeautjes

adventskalenderkerstverhaal kerstboomkerkkaarsen kerstdinerkerstservettenkerstkransjesstalletjefamiliebezoekcadeautjes

5

Overdracht / Toe-eigening

In het debat over immateriële cultuur wordt vaak gesproken over ‘doorgeven’ en ‘overdragen’.

Immateriële cultuur wordt ‘doorgegeven’ middels de uitvoering.

Het is dus een praktijk, en die is iedere keer net weer anders.

Het hangt er vanaf hoe het wordt toege-eigend.

Je kunt wel informatie over immateriële cultuur verzamelen en die informatie toegankelijk maken.

En je kunt het proberen over te dragen op een manier die jij belangrijk vindt door het te laten zien, te laten horen, te laten ‘beleven’, door het ‘voor te doen’.

dynamiek / continuïteit

“Wat cultureel erfgoed is, wordt bepaald door ieders visie op een verleden dat als zinvol voor de toekomst wordt gezien. Erfgoed is cultuur van en voor de toekomst”

Willem Frijhoff, Dynamisch Erfgoed. Heeft de cultuurgeschiedenis toekomst?(Nijmegen, SUN: 2007)

archief / repertoire

Diana Taylor, The Archive and the Repertoire: Performing Cultural Memory in the Americas (Durham/London, 2003)

Cultuur als performance

Het performance-perspectief staat voor de analyse van rituelen, tradities en ook meer alledaagse gewoontenals performances.

Vanuit eenzelfde perspectief worden bijvoorbeeld gender en etniciteit niet als een gegeven beschouwd, maar als iets dat iedere keer weer opnieuw publiekelijk wordt ‘opgevoerd’, ‘ge-performed’.

Het is tegelijkertijd een constructie én realiteit.

Vergelijk:

Meertens Instituut (Amsterdam)onderzoekdocumentatie

<->

Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (Utrecht)

voorlichtingpromotie

Vanuit wetenschappelijk oogpunt maakt het niet uit wat er met een traditie, ritueel of gebruik gebeurt. Onderzoekers zijn vooral geïnteresseerd in de dynamiek.

6

Twee redenen om te verzamelen:

A. wetenschappelijk onderzoek

B. behoud / overdracht

Sinds 1934 werden tientallen vragenlijstenuitgestuurd naar een vastrespondenten-netwerk.

Vragenlijsten

veldwerk

verspreidings-kaarten

St.Maarten

etnografischveldwerk

historischonderzoek

http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/

662 bedevaartplaatsen

P.J. Margry & Ch. Caspers, Bedevaartplaatsen in Nederland (Hilversum:

Verloren, 1997-2004)

7

“in kaart gebracht”

• Bestaande collecties zijn vaak opgebouwd uit verschillende deel-verzamelingen.

• Dit wordt doorgaans gewoon als een gegeven gezien.

• Er wordt weinig ‘afgestoten’, hooguit worden deelcollecties niet ontsloten.

Verschillende verzameltradities

• Onderzoek naar taalvariatie

• Filologisch onderzoek naar verhaal en lied

• Sociolinguïstisch onderzoek

• Antropologisch onderzoek

• Cultuur-historisch onderzoek

Taalvariatie: laboratoriumsetting

SAND

• http://www.meertens.knaw.nl/sand/zoeken/lijst_met_testzinnen.php?zins_id=1&sortering=nr_nieuw

Om de betekenis van een feest/ritueel goed te kunnen analyseren is het van belang om naar de ruimere context te kijken: hoe verlopen de voorbereidingen, wie zijn daarbij betrokken, wat gebeurt er achter de schermen, welke partijen worden er op welk moment bij betrokken, wat voor rol speelt het feest/ritueel in de sociale relaties tussen mensen, niet alleen op het moment van ‘uitvoering’, maar ook daarvoor en daarna?

8

Het Meertens Instituut is een instituut voor

wetenschappelijk onderzoek

....maar wat voor soort wetenschappelijk onderzoek?

Wat staat centraal in het onderzoek?

Het in kaart brengen/ op zoek gaan naar patronen?

Wetmatigheden?

Of moet het onderzoek zich juist richten op de dynamiek?

En het unieke?

Wat is precies de rol van de context?

Kun je tot een ‘grammatica’ van rituelen komen’?

http://www.liederenbank.n/

Ate Doornbosch

http://www.loc.gov/folklife/lomax/

Woody Guthrie, Lilly Mae Ledford, Alan Lomax, (New York, 1944)

N.B. Niet-wetenschappelijke verzamelaars lever(d)en met hun

verzamelingen niet zelden ook een belangrijke bijdrage aanverzamelingen die gebruikt

worden voor onderzoek.

• project Imagine IC > – > Openluchtmuseum? > onderzoek?

http://www.landschapsbeheergelderland.nl/ thema 2012: militair erfgoed

verhalen van bedevaartgangers > bedevaarten-onderzoek?

9

Verzamelen tbv ‘de lijst’(inventariseren om vervolgensactie te ondernemen....)

en dan begint het gedonder!

voorstel Pieter Bult, projectleider van de Stichting tot BehoudImmaterieel Erfgoed Hindeloopen: - kliko’s beschilderen met Hindelooper motieven..

Gaan we niet toe naar een eng soort nationalisme, naar enge ideeën over ‘het nationaal eigene’ en ‘volkskarakters’?

Is zo’n conventie niet eenvoudigweg uit op het kunstmatig instandhouden van groepsculturen?

Waarom zou je die met allerlei beleidsmaatregelen instand moeten houden, als dat al kan?

En hoe zit het met ‘t ‘gevaar’ van massatoerisme?

nationale symbolen

10

Nationale identiteit (CDA onder andere)Nicolien van Vroonhoven in de Tweede Kamer zei het zo:

“Ik sluit af met een pleidooi voor de volkscultuur. Wij worden ons bewust van onze nationale identiteit. De volkscultuur maakt daarvan een belangrijk deel uit. Culturele

uitingsvormen die nationaal of streekgebonden zijn: ambachten, tradities en sporten, maar ook verhalen, sprookjes, spreekwoorden, volksliedjes en feesten, kortom, ons hele immateriële erfgoed, versterken het bewustzijn van onze eigen identiteit. Enkele jaren geleden liet men zich nog niet graag vereenzelvigen met

kermissen, klootschieten of klederdrachten. Nog steeds vertel ik niet graag dat ik graag ’s avonds merklappen borduur. Het is niet cool en dat moet veranderen.’

[uit het stenogram van de Tweede Kamer-commissie][...]

En het mag niet zo zijn dat alles alleen maar gewoon wordt gedocumenteerd, zodat men later in boeken kan opzoeken hoe het is geweest. Nee, het moet echt worden

beleefd om het levend te houden.”

Bijeenkomst 19-03-2011:wat komt er wel/niet op de lijst?

• Riet de Leeuw (namens de overheid): belangrijke rol voor ‘deskundigen’ om evenwicht en diversiteit te bewaken

• Vincent Wintermans (namens Nationale Unesco Commissie): het gaat vooral om de diversiteit

“.... For the purposes of this Convention, consideration will be given solely to such intangible cultural heritage as is compatible with existing international human rights instruments, as well as with the requirements of mutual respect among communities, groups and individuals, and of sustainable development.”

Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, Paris, 17 October 2003.

Wie zijn ‘de experts’? Hoe gaan de experts selecteren?

Wat gebeurt er met ‘dissonant erfgoed’, met traumatische herinneringen?

Wordt er afgestoten? (vergeten?) En zo ja, wat en hoe?

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/6263/AleidTruijens/article/detail/3046303/2011/11/23/Sinterklaas-racistisch-Die-vetklep-op-zijn-slee-is-pas-een-belediging.dhtml

Hoe zit het met ‘t eigenaarschap

van immaterieel erfgoed?

11

Rob van der Laarse, ‘De geest van cultureel nationalisme is uit de fles’, in: Volkscultuur? Boekmancahier 23 (najaar 2011), p.88-95

Wat betekent het als je op zo’n lijst komt te staan?

- Er moet een plan komen (Strouken: organisaties maken stap van ‘praktische organisatie naar erfgoedzorgdrager’.

- Je moet de traditie ‘in kaart brengen’.

- Op een lijst staan betekent heel veel papierwerk en een jaarlijks rapport: hoe staat het met de ‘safeguarding’?

feit is: tal van initiatievenop allerlei niveau’s

en dus ook: werk aan de winkel

casus: het suikerfeest

-performance perspectief-verzamelen -selecteren-afstoten -behoud en beheer-lokale en andere gemeenschappen

- omstreden?

casus: Het Suikerfeest

12

collectieRotterdammuseum

lokale gemeenschappen

“Suikerfeest in De HamelinkDoor fleur

SuikerfeestHet was een groot feest afgelopen woensdag in buurtcentrum De Hamelink. Zo'n 150 bezoekers afkomstig uit allerlei verschillende culturen vierden samen het einde van de ramadan, het suikerfeest.

Tekst & Foto: Geja Muffels, coördinator De Hamelink

Er waren vooraf door de vrouwen van de kookinloop heerlijke gerechten klaargemaakt. Ook namen de buurtbewoners zelf allerlei lekkers mee, wat een enorm buffet vormde. Als drankje kon je kiezen uit Marokkaanse, Turkse of Pickwickthee. Het feest begon om 13.30 uur maar al ruim voor die tijd stroomden de feestgangers toe en werden de mensen die de ramadan hadden gedaan van harte gefeliciteerd met het suikerfeest: Eid Mubarak!

De kinderen konden zich laten schminken, een snoepketting rijgen en glasverven. Voor de dames was het mogelijk om een gratis beautybehandeling te ondergaan. Ook daar werd volop gebruik van gemaakt. Je kon meedoen aan een quiz met allerlei vragen over de ramadan, waarbij het goede antwoord door middel van het omhooghouden van een gekleurd papier kon worden aangegeven.

Er stonden spellen op de met de kunstkleden versierde tafels maar daar kwam men niet aan toe. Wel werd er gedanst en meegeklapt en klonk de Arabische vreugdekreet regelmatig.”

http://wijkkrant-haarlem-oost.nl/blog/?p=1166(visited 04-01-2012)

www.marmoucha.nl

13

HET NATIONALE SUIKERFEEST2010 Concertgebouw Amsterdam

Ontwerp lichttegels en podiumaankledingIn opdracht van Kunstenaars&CO

Fotografie: Carina Hesper

http://www.jelmerzijlstra.com/werk/suikerfeest/(visited 05-01-2012)

http://www.youtube.com/watch?v=eWOcwNPziag

H.Dibbits e.a,

Immaterieel erfgoed

en volkscultuur.

Almanak bij een

actueel debat

(Amsterdam, AUP, 2011)http://www.siefhome.org/